InfoHub Logo

Chechen shaly Ahmet tań alakeýimde buryn bolmaǵan tańǵajaıyp elespen tildesti. Tús deýge de keledi. Áýeli kóz aldy tumandanyp, qyzyl-jasyl boıaý júzdi, áriden tanys adamnyń sulbasy kólbeńdep taqap keledi eken deıdi. Munyń qolynda kúregi bar, kúıbeńdep, japyraǵy aǵaryp, sıyrtańdaılana bastaǵan jańǵaq aǵashynyń túbin qopsytyp, shóbin julyp júrgen sekildi. Álgi soraıǵan sulba tý syrtyna tónip kelip: «Bá-li, Ahmet, baǵbandyǵyńa bolaıyn, aǵash japyraǵy aǵaryp ylǵal surap tur ǵoı, nege sýarmaısyń», — deıdi. Dál sol. Burynnan qulaǵyna tanys paıǵambardaı jaryqtyǵynyń daýsy, júrek basy shym etti, nazalanǵan kezde shyǵatyn jaryqshaq úni qadirli Muhtarynyń... mańǵazynyń... osydan pálen jyl buryn tirshilik saparynda jyrylyp bólinip qalyp qoıǵan Áýezoviniń áýezdi til qatysy. Bul kókeń kináli kisideı basyn eki ıyǵynyń arasyna sińirip ózine de uǵymsyzdaý syltaý aıtady. «Qol tımeıdi ǵoı, Muha!» — deıdi. «Bá-á-li, seni kóz ǵyp sońyma tastap ketsem, myna úıge, baýǵa ıelik etedi desem, neǵylǵanyń», — deıdi taǵy nyǵyzdap. Bul kókeń: «Qol tımedi ǵoı, ýaqyt jetpeıdi tegi», — dep tanaýynyń astynan mińgirleıdi. Álgi sulba áldebir aqshyl tumannyń arasyna birtin-birtin sińip bara jatqandaı ma, kúregin tastaı salyp, elpeńdep sońynan ilesedi. Ushqasyp, tirkesip qaqpa aldyna shyǵady. Kóshe jıeginde taýdyń tastaı sýy saqyldap aǵyp jatatyn. Muhtar sol aryqtyń jıegine eńkeıip qolyn shaıa bastaıdy, bul kókeń de tómengi jaǵyna tize búgip, bilek sybanyp dáret alǵan kisige uqsap jýynýǵa kirisedi. Salqyn sý súıegin syrqyratady. Áredik kináli adamdaı bul ózi kómeski únmen til qatady. «Ana ıt minez ulǵa bazardan bir deńgene satyp ákel dep qudaıdyń zaryn qyldym, baıaǵy qýatym azaıǵan, arýaǵyńdy atap duǵa oqytyp jiberýge dát qylyp júrgem, tórt dóńgelegin tońqalańdatyp sińbirýge murshasy joq, qarasy batady...». Myna sózbuıdaǵa jaryqtyqtyń túsi jylymady, eńsesin tiktep, kóz jetpeıtin alys qıyrǵa uzaq-uzaq súzilip qaraıdy, qabaǵynan, sirá, muń tarqamaıdy. «Beý, jaryqtyq, maǵan qaradaı renjip júr ekensiń-aý» dep kúbirlep jatyp oıanyp ketipti, basyn kótergeni osy.

Úı ishi appaq, aıadaı bólmege tań sáýlesi quıylypty. Álgi sulbany saǵynyp júrek basy janshyla soqqany. «Tekti kisiniń tóńirektep júrgeni tegin emes» dep oılady shalyń. Qalanyń qıyr túkpirinde, aıadaı úıde, ıa óli ekeni, ıa tiri ekeni belgisiz, jabyǵyp, búk túsip jatyp alǵanyn jaratpaǵany ǵoı. Toqsandy alqymdap qalsa da jany jasymaǵan, súıegi temir qart jer tósekke shashylyp qalǵan taramys denesin ol jer, bul jerden ázer dep jınap aıaǵyna mindi.

Qaltyldaı kóterilip esikke súıretildi. Salqyn tutqadan ustady, esiktiń ishke ashylatynyn umytyp, syrtqa ıteripti, mańdaıyn soqty. Úni tarǵyldandy.

— Qaısyń barsyń bul úıde?

Tórt dóńgelekti tóńirektegennen ózgeni umytyp, mıy ashyp, «jumys kóp, jumys kóp» degennen bóten jan sózdi umyta bastaǵan jalǵyz uly: sary qaıys belbeý býynyp, kók shápke kıip, tósine temir-tersek tizbektegen mılısıoner nemeresi, on úsh jasqa jeter-jetpeste «Kavkazǵa ketemin, úılenemin!» dep qıǵylyq salǵysh shóberesi ushty-kúıli, jer jutqandaı ǵoı tegi.

— Jer jutty ma, senderdi-aı?

Áýeli astyńǵy bólmeden etegine súrinip, sińirine ilinip júretin taramys kelini keldi. «Ne boldy, ata?» — deıdi ǵoı, túk bilmegensip, eshtemeni kórmegensip. «Ne bolǵanyn kórsetemin senderge», — deıdi qalsh-qalsh qaltyranǵan shal-ekeń. — Mekkege ketemin, kıindir tezdetip, qaltama aqsha sal!» Kelini baıǵus aýylda kórgen qazaq kelinsheginiń saltyna salyp suq saýsaǵymen oń betin osty, qulaı jazdap turǵan kári sińirdiń qoltyǵyna jarmasty. «Qudaı-aý, álgi Moýladıdiń qarasy batty, endi qaıttim! Aıaq astynan Mekkesi nesi taǵy da!...».

Ahmet shal bir ashýlanbasyn, bir ashýlansa burq-sarq qaınaǵan qazandaı basyla qoıýy qıyn, úı ishiniń ápshisin qýyryp baqyryp-shaqyryp burqyldady kelip. «Túkpir bólmege tars jaýyp tyrapaı assyn dep júrgenderińdi bilemin, bilemin qutylýǵa asyq ekenderińdi!... Sý jańa shı barqyt kostúmimdi ápkel, kebis-másim qaıda?...». Taramys kelini ebil-debili shyǵyp jylarman halde júr. «Ata, sabyr etińiz, álgide Moýladı bazarǵa baryp qoı satyp alýǵa ketken, óli arýaqqa duǵa oqytamyn degen sózińizdi syndyrmaıyn dep ertemen jónelgen, kóp uzamaı kelip qalar, shı barqyt shalbaryńyzdy tappadym, ámirken másińiz minekeı, ata...». Másisi qurǵyr sandyqta jatyp qattalyp qalǵan ba, aıaǵyn suǵa alsynshy endi, tistenip, tepsinip otyryp ázer kıdi. Qolyn suǵynǵanda shı barqyt kostúminiń jeńin tappaı, qur beker túımesin úzdi, aıaq astynan terlep-tepshidi.

Kelininiń báıek bolyp lezdiń arasynda aldyna zer dastarqan jaıyp úlgergenine qarap otyryp tań qalady ǵoı. Aýzyna aparǵan shaıǵa qaqalyp-shashaldy. Tórt dóńgelekti tóńirektegennen ózgeni umyta bastaǵan, ústi-basy maı sasyǵan, jumys dese ólgen, «jumysta basy qalǵyr» ulyn ishteı kinálap keıidi kep: qany tasyp basyna shapshydy. Syrttan jel uıtqyp shań kótere bastady bilem, áınekti qıyrshyq shertkiledi, aǵashtyń butaǵy qaltyrady.

Ahmet shal tizesin basyp, taıaǵyna súıenip kóterilýge dát qylǵany sol, «qaıda barasyz, ata», — degen kelininiń úzdik-sozdyq úni qulaǵyna tóske balǵa soqqandaı shyńyldap qana estiledi. «Mekkege baram, o dúnıege óter shaǵymda bas qoıamyn tabaldyryǵyna, jaryqtyǵymnyń basqan izine, Muhtarymnyń úıine baram», — dep ishteı kómeski kúbirledi. Súıretilip syrtqa shyqqanda sezdi, alaı-túleı jel kóterilip, qalanyń bul betin qara tútek ala bastapty. Keıingi kezde aýa aýysqan ba, álde aǵash azaıǵan ba, jel úp etse shań burq etetin bále bul jaqqa da jetken. Shal-ekeń aq taıaǵynyń ushymen aýlanyń eńbegin túıgishtedi. Kisini qartaıǵanda jaltaq qyp qorlamasyn deńiz. Qor qylǵany emeı nemene, jer astynan ónip shyqqandaı qoı jetektegen, saqal-shashy qaýǵadaı ósken uly kese kóldeneńdeıdi.

«Oı, áke, súıegińizdi saýdyratyp neǵylasyz», — dep renjigen syńaı tanytady, alda ǵana ıtten týǵan ıt neme-aı. «Áı, ólim bar da qaza bar, bir kún bolmasa kelesi kúni ókpem syryldap júre almaı qalsam, asyl Muhtarymnyń qoly tıgen, ısi sińgen, izi túsken qara shańyraqty qaıtip kóremin, qalaı táý etemin. Saǵynyshtan sarǵaıarmyn sodan, tiri ólik bolarmyn».

«Ata, qarnyńyzdy tyr-tyr qasyp úıde jata berseńiz bireý sizdi syrtqa súıreı me?» — dep qyzyl jaǵaly nemeresi shikireıip kele qalypty. Osy ǵana aq taıaqpen qaq mańdaıdan salyp óter edi, qoltyǵynan demegen, áli kúnge bir aýyz sózge kelmegen kelininen qysyldy, taqystana túnerdi.

«Ba-bo, ba-bo, úılenetin boldym!» — dep shalǵaıyna jarmasqan shóberesine tetkı qarady.

Pádárine nálet, óstip qaýmalap, sharýalap júrip mendeı paqyrdy kúnáǵa belsheden batyrady bular dep oılady shalyń. Kór de tur. Óńsheń bul dúnıeniń qamynan artylmaǵan malqor, aqshaqor, tabysker, esepqoı páleketter; tezirek jylystap joǵalmasa ýmajdap, shyrmap, matap túkpir bólmege taǵy aparyp qamaıtyndaı kórindi. Júregi qurǵyr báseń-báseń soǵatyndaı ma. Jel azynap, juraǵaty qaýmalap esti ketirgendeı me.

Shekesi shyp-shyp tership kóshege shyǵypty. Ulynyń janar maı sasyǵan tórt dóńgeleginen beze qashyp, temir ústimen dóńgelep, symdy qýalap júretin tramvaıǵa otyrypty, jolaýshy jurttyń kúllisi buǵan ańtaryla qarapty. Qoraly qoıǵa shoqsha saqal teke enip ketkendeı sezinipti. Kún túske tyrmysa sol selkildegennen mol selkildep dittegen jerine jetipti. Taıaq tastam jerge bir saǵattaı ilbipti. Aqyrynda kók qaqpaly kórkem úıin, jaryqtyq Muhtarynyń... minajat qylar Mekkesiniń tóbesin kórgende kózin kireýkelep ystyq jas shylady. Kóp jyl óte tórkinine tuńǵysh oralyp kelgen jas kelinshekteı kóńili bosap, daýys salyp jibere jazdady, kókiregi syryldap, úni qyryldap óz qulaǵyna emis-emis estildi...

Tanys soqpaq, kózine ystyq tas basqysh. Jańa baıqady, qaqpanyń tutqasy tattanyp, erneýiniń syry ár tustan kóshe bastapty. «Munysy nesi? — dep ishteı órekpidi, — osynshama el órip júrip jalǵyz qaqpaǵa qarasa qaıtedi, baıaǵyda, osy bosaǵanyń shyraqshysy, qaraýyly bop júrgende qylaý túsirmeýshi edi, ıesi joqty sezdirmeı ádemilep syrlap qoısa netedi». Júregi jıi atqaqtap aýzyna tyǵylyp, ashýǵa aldyryp býlyǵyp qaldy, órekpigen kóńili sý sepkendeı basyldy, kóz aldy munarlandy. «E, bissimillá», — dep oń aıaǵymen ishke attady. Ońǵa burylar jalǵyz aıaq tastaqty jolmen ilgeri ozdy, murajaıdyń silteýshisi me, álde kóre qalaıyn dep kelgen jelókpe júrginshi me, moınyn ishine tyǵyp alǵan áldebir buırabas quldyrańdap kele jatyp qaǵyp kete jazdady. Buırabastyń ıa erkek ekenin, ıa áıel ekenin esh aıyra almady. «Úıdi torýyldap júrgen ury ma» dep kóńiline kúdik úıirdi. Kirgen-shyqqandy qadaǵalap júrý keshegi jyldardan qalǵan súıeksińdi ádeti. «Á» dep qolyn bir-aq silkip ilgeri ozyp úıdi aınala bergeni sol edi... dáp sol Muhtarynyń ózindeı bolyp... jyly ushyraǵan kózindeı bolyp... oı, aınalaıyn-aı, jazýshynyń qyzy Láıla qarsy ushyrasqany.

Júregi jyly qyz emes pe, alys jurtqa ketip, tórkini sońynan izdep kelgende syńsyp qarsy alatyn kelinshekteı, kádimgideı kózine jas alyp: «Oı, Ahmet-aǵa, siz be kelgen», — dep moınyna oratyla ketti. Sonaý zamanda tal shybyqtaı taldyrmash aq sarynyń ádemisi edi, bul kúnde tolysqan kórikti kelinshek bolypty. Ahmettiń júregi syzdap júre berdi, kelinshekti qushaǵyna kómip, mańdaıynan, shashynan ıiskedi. Erkeletip jalpaq alaqanymen jaýyrynynan qaqty. Láıla shirkin ákesi sekildi baýyrmal, júzi jyly, adamshylyqqa et-baýyry ezilip turatyny ǵanıbet. Bul mezet tapqa qoıǵan sary maıdaı eljirep, erip bara jatqan boıyn shalyń áreń tejedi. Qarsy aldynda kúlmeńdep turǵan Láılaǵa tiktep qarady, túsin sýyqqa salyp muz qursaýǵa aınaldy.

— Qaqpany nege syrlap qoımaǵansyńdar, — dedi,— aqshalaryń jetpeı júrse men bereıin, ıesiz úıdiń múlkindeı ǵyp qoıýǵa qalaı dátteriń jetedi?

Qapelimde jazýshynyń qyzy ne derin bilmeı qysylyp qaldy.

Keshegi Áýezovpen on jyldaı dámdes-tuzdas bolǵan ýaǵynda myna úıdiń sharýashylyǵyn qaraǵan, ishti-tysty janashyr jaqyny bolǵan chechen shaly Qartashov Ahmet bul úıdiń óz adamyna aınalyp ketkeli qashan. Shańyraq ıesi kóz jumǵannan bergi uzaq ýaqyt ishinde emis-emis esinde saqtalǵan, qyr astynda, anaý arǵy dúnıeniń aýlynda at shaldyryp qalǵan jaryqtyǵynń aına qatesiz beınesin qaıta bir elestetip, osy turǵan boıynda taǵy eljirep, erip júre bergeni. Tamaǵyna túıir-túıir ystyq jas kepteldi.

«Táńirim-aý, sonyń ózi ǵoı tap myna qaptalymda kele jatqan jan: jaryq dúnıede ózimdi, ıa sózimdi saǵynyp izdep kelgen kisilermen de dıdarlassyn, suqbat quryp, qoljazbama, jasyl baýǵa ıelik etip júre bersin dep ýaqytsha sońyna qaraýyl ǵyp tastap ketken sulba-sýreti ǵoı mynaý. İlgergi ótken qaharly handardyń sońyna ilestirip júretin sulba-sýreti, dvoınıgi bolady dep estýshi edi... myna qaptalynda elpek qaǵyp, qabaǵyn ańdyp kele jatqan jazýshynyń jer ústindegi kóleńkesi, dvoınıgi bolmasyn». Bolsa-bolar dep oılaǵan Ahmet shal ishteı kúbirlep, — shóptiń de ıesi bar, Muhtar da ilgergi ótken myqtylardyń, danalardyń dvoınıgi bolatyn. Bul adam dúnıeden balany ne úshin tilemek: bir bala bar — ákesinen kóp-kórim oza týatyn, bir bala bar — ilgeri basqan qadamy keri ketip, kótkenshektep toza týatyn, qaı-qaı áke «myna balam esikte jatqan basymdy tórge súıreıdi, súısintedi, súıindiredi, súrindirmeıdi» dep maldanatyn shyǵar... Túptiń-túbinde balasy qoltyǵynan súıep adam qylypty degen ákeni kórgenimiz joq, ákeniń jarym jasyn jaqsy isimen uzartypty degen balany taǵy estip-bilgen emespiz... bala degen ákeniń jaryq dúnıege qaraýyl ǵyp, qaltyldatyp tastap keter kóleńkesi, tirshilik kerýenin ilgeri jetelegen; tula boıda esh múdirissiz júgirgen tıtimdeı qan túıirshigi ǵana bolar. Jaryq dúnıedegi qaldyryp ketken kóleńke-sulbasy shyǵar. Qaı-qaı áke kóz jumar kezde sońymda qalyp tútin túteter, typyrlap júrip tirshilik eter qan túıirshigim bar dep óz-ózinen jubanatyn, maldanatyn shyǵar-aý, sirá.

Ahmet óz oıyna ózi maltyǵyp kelip baý túpkirindegi jańǵaq aǵashynyń túbine tize búkti.

Bir jigit jany qalmaı júgirip ishten oryndyq ákelip qoıyp edi, qasaqana, qısyǵyna qyńyraıyp qyrsyǵy ustap, jumsaq shóptiń ústine shómıip otyra ketti. «Muhtarymnyń qara shańyraǵyn jetimsiretpeımin, tastap ketpeımin», — dep taban aýdarmaı týǵan jerine kóshpeı qalǵany esinde. Osy úıdiń túnikeli shatyrynan bastap, tal shybyǵyna sheıin jyldar boıy janashyr kózben qaraǵan qaraýyl qazyǵy, jazýshynyń artyna qaldyryp ketken adamgershilik, ar syzyǵy sekildi ózin de, ózgeni de qınap qoıǵan beıbaq edi. Sol adamgershilik, ar syzyǵy tap búgin kóleńkedeı qaltyrap kelip jazýshynyń kózindeı bolyp múqkir-náńkirshe bylaıǵy jas urpaqtan jaýap alyp jatyr. Myna sıqynda oıda joqta aspannan túsken paıǵambar elshisi sekildi, jaq júni úrpıip, túz kózi shaqshıyp záre qutyńdy alady.

— Qaqpa tutqasynyń bir shegesi bos, salqyldap túsýge qalǵan. Ne bitiresińder, neǵyp júrsińder osy?

Láıla qyzaraqtap qaldy.

Ákesi syılap ótken kisini ózi de kótere ustaıtyn qazaqy tárbıeniń áseri bálkim.

— Ahmet aǵa, nóseri qurǵyr kúnara kóz ashtyrmaıdy, aldaǵy senbide aýlany tazartyp, qaqpany syrlap shyǵamyz degen shartymyz bolatyn.

— Sharttaryń bar bolsyn, bar bolǵyr,— dedi qaltyraǵan qatty shal únin jumsartyp. — Nesheýsińder ózderiń, kópsińder ǵoı baıqasam.

— Murajaı úıiniń on beske jýyq qyzmetkeri bar.

— Sonyń bári jazýshynyń basqan izin ańdyp, jazýyn tanyp kitap jazyp, ǵylym qorǵaı ma. Ǵylymy tasyp bara jatsa «Áýezov qandaı adam bolǵan edi» dep myna menen surasyn, alaqanǵa salǵandaı ǵyp júrgen-turǵanyn aıtyp bereıin.

Osylaısha qatqyl sóılep turǵan kisiniń kóńiline áldeqalaı ala kóleńke kúdik tústi me, aıaq astynan tappa tyıylyp, janaryn jymsıta qysyp, jasyl baýdyń túkpirine ozdy. Qaptaldasyp kele jatqan Láılanyń syrt sulbasynan, shýaqty kelbet-keskininen, dóńgelek qoı kózinen baıaǵy bir syrlas kisisin elestetti.

Esine alsa, Áýezovpen dostyǵy qalaı bastalyp edi ózi.

Elýinshi jyldardyń basynda Qartashov Ahmet Almatynyń joǵarǵy jaǵyndaǵy, ol kezdegi Arychnaıa kóshesiniń boıyna oryn tepken ıadrolyq fızıka ǵylymı zertteý ınstıtýtynyń qaraýyly bolatyn, kishkentaı baspanasy irgeles, tabysy mol sharýa izdemeı, shúkirana qarynnyń toqtyǵyna syıynyp, a, qudaıa, dep júrip jatqan jyldary edi. Bir kúni ınstıtýt irgesine sar-gúr etip júk mashınasy úımelep, taqtaı deı me, qysh deı me qurylys jabdyǵyn úıip-tóge bastady. Aǵash sharbaqtan asylyp qaraıdy; qurylysshy shirkinder kesh túse túsirilgen jabdyqtan jymqyryp qoltyqqa qysyp, tym-tyraqaı jónine joǵalyp jatady. Ertesine jáne ańystaıdy: álgi úıdi salýǵa kelgen qoly eptiler taqtaıdyń birazyn jińishke jolmen jytyryp, tamaq jibiter ishimdikke aıyrbastap talaýǵa salǵany. Qarap turyp ıt jyny keldi, qan qysymy kóterildi, urlyq, zorlyq kórse — tóbe shashy tik turatyn ákeden qalǵan minezi bar... «Bul bolmaıdy eken!» — dep óz-ózinen burqyldady kep. Aǵash sharbaqtan syǵalap júrip álgi qurylystyń ıesi, qasqa mańdaı, jaıbasar, jaıdaq atqa mingendeı keńqoltyq qazaqtyń kelýin kútti. Qarasyn kórgennen jaman qulaqshynyn jymqyra kıip qarsy bettep jetip keldi, sálemdesti, shúıirkelesti.

«Osylaı da osylaı, qurylysshy pátýasyzdar úı jabdyǵyn jymqyryp tasyp qoıatyn emes», — dep kórgen-bilgenin jaıyp saldy. Muny estigen álgi jaıbasar, jaıdaq atqa mingendeı keńqoltyq qazaq munyń qoltyǵynan qolyn ótkizip, ıkemine alyp bylaı degeni: «Bá-li, Ahmet, úıimniń qaraýyly bol, aqyńdy jemeımin, chechen halqynyń ótirik sóılemeıtinin, kisi aqysyn jemeıtinin bilemin», — degen. Myna adamnyń ózine tartar magnıti bar ma dep qaldy, tula boıyn tapqa qoıǵandaı eritip baýrap áketkeni ǵajap, eki sózge keltirmedi — kóndirgeni, ilezde sendirgeni.

Myna qos túp jańǵaq aǵashty Muhtar eki kún áýre bolyp, ǵylym akademıasynyń botanıka baǵyna baryp, «at mingendeı kóreıin» dep qoıar da qoımaı bopsalap júrip surap ákelip edi. Tamyryn selofan qaǵazben tumshalap oraǵan, aqshyl tústi, qyzdyń bilegindeı solqyldaǵan qos shybyqty áldılep alyp jetken úı ıesiniń aýlaǵa daýryǵa kirgeni áli esinde. Qazirgideı kóz aldynda.

«Bá-á-li, Ahmet, bul arab shólinen aýyp kelgen jańǵaq aǵashy, qoımaı júrip surap aldym. Almatynyń aýa raıyna kóndige me, joq pa — bizdiń aýlada turǵan jerinen-aq zerttep úlgeresińder, myna degen baǵbanym bar, sýyqqa úsitpeıdi, ystyqqa shóldetpeıdi dep saǵan arqa súıep ákeldim», — deıdi.

Áı, ańqyldaǵan aq kóńil jaryqtyǵy-aı! Al táýekel endeshe, kúrekti alyp jiberip, alaqanǵa túkirip jer oıa bastaıdy ǵoı baıaǵy. Tamyryn qara jerge tıgizbeı, kóńqordaǵa orap áspetteı otyrǵyza bastaıdy, bul topyraq salady, jaryqtyǵy syzdyqtatyp sý quıady... jaryqtyǵy taldyń túbin kúreńse topyraqpen aqyryn-aqyryn kóme túsedi, ózi tamyrǵa sháýgimmen sý quıady. Qos shybyqty qas qaraıǵansha otyrǵyzyp bolady. Jaryqtyǵy tershigen mańdaıyn súrtip, belin jazyp turyp jeńil ázil aıtady ǵoı baıaǵy.

«Ahmet, jańǵaq aǵashy qasıetti degen sózdi bilemisiń?»,— deıdi, — túbinen ustap tikken ıesi qashan kóz jumǵansha jemis bermeıtin serti bolatyn sekildi, jańa álgide otyrǵyzyp jatqanda qaısymyz shybyqtyń túbinen ustadyq osy...». Tórkini sýyq túrpi sózge bul kókeń tiksinip qalady, aıaq astynan ashýlanady. «Jaryqtyǵym, erterek jańǵaq jegiń kelip tursa áýeli men-aq óleıin,— deıdi bul, — qarapaıym qaraýylmyn, meniń ajalyma eshkim qabyrǵa qaıystyryp qaıǵyra qoımas...»

Muhtar denesimen selkildep sylq-sylq kúledi. «Bá-á-li, Ahmet, jalqaý qazaqtyń qańqý sózine sen de ılanamysyń, áli-aq qos aǵashtyń jańǵaǵyn jep taýysa almaı otyramyz... úıge júr.. Valányń qymqyryp júrgen jyly-jumsaǵyn jymqyryp kóreıik».

Kúle sóılesip, ár sózdi ázilmen demdep, shurqyrasyp aýyz úıge enedi. Áńireıgen dálizdiń tereń túkpirinde úlken tońazytqysh turady, as úıde taǵy bir kishileý tońazytqysh yzyńdaıdy. Jaryqtyǵy «jyly-jumsaqtyń» qaı jerde tyǵýly ekenin kózin jumyp júrip tabady, moıyn basy ásem órnektelgen bótelkeni sýyryp alady, qyzyl kúreń konákti búıirli ydysqa syıpama etip toltyra quıady.

«Al, alyp qoı, Ahmet, — deıdi sybyrlap, — sen taza aýada tynbaı qımyldap júrsiń, sińip ketedi, maǵan bolmaıdy, túnimen qapyryq bólmege qamalyp jazý jazamyn».

Álgi ishimdikten ishine shoq túskendeı bolady.

Jańǵaq aǵashy bıyl ásire qalyń gúldepti, ár aǵashtan kemi úsh qaptan jalańash jańǵaq túsetindeı. Túbinde myqshıyp otyrǵan shaldy aǵash ta bolsa tanyǵandaı, záý bıik butaǵyn teńselte shýlaıdy, sulý sybdyrymen-aq qaı-qaıdaǵy atam zamanǵy oqıǵany eriksiz eske salady.

Úı ishine jas et kerek bolsa, qonaq shaqyrylsa qaltaǵa aqshany basyp alyp tompańdap bazarǵa júgiretin Ahmet-ekeń baıaǵy. Jegilikti eti bar semiz qoıdy tańdap alyp, tús áletinde ázer dep súırelep jetkizedi. Asaý neme alasuryp qoldy aıaqqa turmaıdy. Jalma-jan jyǵyp salyp baýyzdap, ishin aqtarmalap soıa bastaıdy. Jas maldyń ishek-qarnyn tezdetip tazartyp almasa jingip ketetin ádeti. Osyndaıda maldyń sıraǵyn ustap, qolǵa sý quıyp qolqabys eter kisi tappaısyń. Murnyna sý jetpeı jalǵyz ózi qaı jaǵyna jeterin bilmeı sasyp jatyp jyny keledi, jyny kelgen soń daýsy qurǵyr shyǵyp ketedi.

— Valá! Valá! — deıdi jan daýsy shyǵyp.

Bir-birimen ólse de sharýasy joq bul neǵylǵan jurt dep ishteı túńiledi ǵoı.

— Valá, ydys ákel! — dep tarǵyl daýsymen aýlany basyna kóteredi.

Osy mezet syqyr etip búıirdegi esik ashylady, úı ishiniń qolqabys sharýasynda júretin Grıgorevna kempir shyǵady.

— Kak tebe ne stydno, Ahmet, Valá seniń qurdasyń emes, qataryń emes, «Valentına Nıkolaevna» dep ákesiniń esimimen sypaıylap, bıpazdap atasań aýzyń qısaıyp qala ma, — deıdi-áı.

— Alda ǵana qyrsyq-aı, qoıdyń qarnyn jaryp alǵanymdy qarashy, jetpegeni — sen kempirdiń kemel akylyń edi.

— Pýskaı po ochestvý nazovet Mýhtar, ý nego ýıma vremenı, ý mená net vremenı!

Tóbeden tas túskendeı tosyn sózdi estigen orys kempiri ishin tartyp, «áı, saǵan daýa bolmas» degendeı qolyn silkip ishke qaıyra enip ketedi.

Myna daýryqpa sóz qaǵysqa kabınetinen qulaq tósegen Muhtar eki búıirin taıanyp myrs-myrs kúledi, bolmaǵan soń jazýyn jaıyna qaldyryp, halatyn jamylyp syrtqa shyǵady.

Jaryqtyqtyń sol baıaǵy maıda qońyr úni, sylq-sylq kúlkisi tómengi jazý bólmesinen taǵy da estilmes pe eken degendeı myqshıyp otyrǵan Ahmet áldenege elegizip, moınyn buryp terezege, esikke jaltaq-jaltaq qaraıdy.

Taǵy otyryp keshegini elestetedi.

Osyndaı maýjyrańqy jazdyń basy bolýshy edi. Jazýshynyń jubaıy balalardy alyp Ystyqkóldegi saıajaıǵa attanyp ketkenine kóp bolǵan joq. Túnimen jaryǵy sónbeı, tapjylmaı otyryp jazý jazǵan úı ıesi demalyp jatqan shyǵar dep, qaıla kúregin tyqyr etkizbeı, júrisin bilgizbeı, ıt ekesh ıtti de úrgizbeı... erteńgilik sý sýaryp, aýla sypyryp túrtinektep júrgen. Birazdasyn terin súrtip dóńbek tasqa quıryq basqany sol edi. Birinshi qabattaǵy úı ıesiniń jazý bólmesiniń terezesi ańqıyp ashyq qalypty. Ahmet-ekeńniń júrek basy sý etti. «Áb-báse» — dep oılady, — ol úıge men bilsem ury túsken, áıtpese beıýaqytta kisi sıatyndaı úlken áınek ańqıyp ashyq turar ma?..». Mysyqtaban júgire basyp teristik bettegi búırek esikten enedi. As úıde japadan jalǵyz shaı soraptap el-seli shyǵyp otyrǵan Grıgorevnaǵa kele sap digirledi. «Ne bilgeniń bar, úıge ury túsipti, — deıdi, — men baryp tereze túbinde buǵynyp otyraıyn, sen jetip kabınettiń esigin kaq, qashqan kezde shap berip ustap alamyz».

Osy kelisimmen syrtqa búksheńdeı basyp tereze túbine qaıyra kelmeı me, alaqanyn ysqylap «áb-bálem!» — dep shóptesin jerge túzesin búkpeı me.

Oılaǵandaı-aq artynsha ishki esik tyqyldaıdy, dıvan syqyrlaıdy, bólme ishinde sybdyr, kúbir, kúńgir, úıde joq dep oılaǵan jaryqtyǵy yǵysyp tereze aldyna kele jatady. «Bá-á-li, Ahmet, munda biz shyǵarmashylyq sharýasymen aınalysyp jatyrmyz, kún ystyq bolǵan soń áınekti ashyp qoıdyq, sen mazalanba!... óz sharýańmen bola ber!» — dep dál tóbesinen úńile eńkeıip bıpazdanyp tur deıdi. Arǵy jaqta beımálim jazýshy kelinshektiń syrt sulbasy kólbeńdeıdi. Bul Ahmet óziniń ásire saq bolamyn dep júrip artyqtaý ketkenine, óziniń ańqaý, albyrt minezinen qatty qysyldy. Áldekim tóbesinen muzdaı sý quıyp jibergendeı tili tusalady. Mysyqtaban júrispen jymyn bildirmeı artymen jylystady.

Jaryqtyǵynyń jer betin kúzetip qalǵan jany sekildi jańǵaq aǵashy tóbesinde teńsele sybyrlaıdy, tereń tamyrynan tyń tyńdap qınala syqyrlaıdy. Jer qoınynan qupıa syr jetkizip turǵandaı ǵoı. Eske túsire berse estelik kóp. Qystyń kózi qyraýda sharýa shash etek kóbeıetin ádeti. Alqyn-julqyn qar kúrep jatqan munyń janyna kelip qaltasyna qolyn salyp turyp-turyp qomaqty aqshany tós qaltasyna qystyra qoıatyn. «Aý, Muha, tıesili jalaqymdy ótken aptada sanap alǵanmyn», — dep bul shyjkóbelek bolady. «Bá-á-li, balalarǵa, úı ishine jaratasyń, keshegi qalamaqydan qalǵany, tyrs etip úndemeı salyp qoı», — dep suq saýsaǵymen ernin basyp ym jasaıdy. Shet elge shyqsa bir múshe bazarlyqty «mynaý Ahmetke» dep arnaıy umytpaı satyp alatynyn qaıtersiń. Kúni-túni ústelge shegelenip quıymshaǵy qajalǵan, jazýdan sharshaǵan shaqta: «Bá-á-áli, Ahmet munda kel», — dep janyna shaqyryp alatyny qyzyq edi. Az-kem múlgigendeı bolyp oılanyp otyrady, sosyn aýyr oı syqasqan zildi basyn bir ıyǵyna qondyrady, shýaqtana mıyǵynan jymıady: «Týǵan jerińdi saǵynsań — baryp qaıt, -deıdi, — qarajatynan qysylma, men kóteremin, artyńda qalatyn bala-shaǵańa da qaraılama, ózim qamqorlyq jasap turamyn...». Oý, jaryqtyq-aý deseńshi! Kisiniń ishindegi oıdy betińe osylaı bir qaraǵannan-aq oqyp-toqyp bile qoıýshy edi; keıingi kezde Kavkazdaǵy el-jurtty oılap júris-turysynyń ońbaı, uıqaspaı júrgenin syrt sulbamnan sezgeni ǵoı. Qaltasyna aqsha salyp alys Groznyıǵa bir aı merzimge qydyrtyp jiberip alǵany bul jalǵanda esinen ketpes, sirá.

Taý basynan etekke yǵysqan qaraqoshqyl nóser bulty jóńkile entelep qala ústine túsip úlgeripti. Basyn keterip, eńsesin jazyp qarasa, dál tóbesinde kúrk-kúrk jótelip jasyn tógip jibergeli tur. Jańǵaq aǵashynyń japyraǵy alaı-túleı sýsyldap sybyrlasa bastady. Denesi túrshikti.

Beý, ótti-ketti, zaman-aı deseńshi! Kóz kórgen jaryqtyǵy kez kelgen ýaqytta kisini baýyryna tartyp ózimen teń ustaıtyn, úı sharýasynda júrgen buǵan «óıt, búıt» dep jarlyq berip te jatpaýshy edi. Úı ishiniń bylyǵyp bitpeıtin sharýasyn oılap bas aýyrtpaı, árqashan «Ahmettiń ózi biler» dep kisiliginen túspeı júre beredi. Ári kórshisi, ári baǵbany, ári qaraýyly, etbaýyr jaqynyndaı myna shańyraqtyń shyraqshysyna aınalǵan Ahmet qaı tirliktiń de oıabyn taýyp «ózi bilip» istep úıren-di. Aıtqyzbaı jumylatyn. Osyndaıda eske túsedi ǵoı.

Birde baý túkpirinde aǵash túbin qopsytyp, otap, butap túrtinektep júr edi. Úı ıesi jubaıymen taza aýa jutýǵa syrtqa shyqty. Kún keshkirip batýǵa eńkeıgen. Jaryqtyqtyń sondaǵy shýaq tóge jymıyp mandaıy jarqyrap turysy netken kelisti edi. Sol eki arada zaıyby oqys burylyp taqtaı sharbaqtyń synyp túsken tusyn kózi shalyp qalǵany. Kórshisiniń tentek balalary syndyrǵan dep jobalady. Áı-sháı joq: «Muhtar, qolyńnyń túk ebi joq seniń, áıtpese, erkek bolyp qural alyp, ana ketilgen tusty shegeleı salsań qaıter edi», — degeni. Sonadaı jerde — kóz qıyǵymen ańystap turǵan... jazýshy álgi sózden aıaq astynan kúp-kúreń bolyp ashýlanǵany. Tirshiliktiń maǵynasyn oımen boljap aspandap turǵan jaryqtyǵy lezdiń arasynda jaıaý kúıbeńi kóp, mıtyń tirshiligi bitpeıtin jerge túsip myna ómirdiń temir tózimdi ánsheıin bir pendesine aınalyp shyǵa kelgeni. Jo-o-joq!... «Ahmetke aıtsańshy», — dep kúmiljigen de joq. Sazaryp turdy-turdy da sozalańdaı yrǵala qozǵalyp:

— Osy úıdiń zavhozy ózińsiń ǵoı, isteı sal, — dedi de, jaı basyp burylyp júre berdi.

Áýdem jerde tal túbinde jerge qarap, jer shuqyp bul qaldy. Baıqamaı sóılep shoq basyp alǵanyna ókinip óńi synyp zaıyby qaldy.

Jańǵaq aǵashy dini syna syqyrlap qatty teńseldi. Aǵashtyń ushar basyna uıa salyp aınalshaqtap ketpeı qoıǵan úırenshikti aqsary tıin tyrs-tyrs tama bastaǵan nóserden qorqyp syrǵanap tómen tústi. Jańǵaq túbinde shómıip otyrǵan shaldyń ıyǵyna kelip qonaqtady. Molaq qolymen murtyn bıpazdap az-kem kidirdi, esh seskenbedi. Jorǵalap kisiniń tizesine tústi. Túıme janaryn jyltyratyp bir shekelep qaraıdy. Aıtty-aıtpady, kári tıin myna otyrǵan Ahmet shaldy tanydy. Nóser tamshysy jıiledi. Áýelgide qamkóńil shal qaı-qaıdaǵyny esine alyp jan-júıem bosap únsiz jylap otyr ekem ǵoı, myna tamshy ózimniń kóz jasym ǵoı dep oılaǵan edi. Nóserdiń údep jaýatynyn tizesinde turǵan aqsary tıinniń dirildegen qaıqy quıryǵynan boljady. Oń qolymen belin basyp kıreleń qaǵyp ornynan kóterildi.

Iá, keıinshe estip bildi, áıeliniń sondaǵy oılanbaı aıtqan oqys sózinen tiksinip úıine enip ketken jaryqtyǵy bara salyp jazý ústeline shómıipti. Lev Tolstoıdyń akademıalyq tolyq jınaǵynyń 89 tomyn qolyna alypty. Iasnaıa Polánadan qytymyr shaldyń keter aldynda qosaǵy Sofá Andreevnaǵa jazǵan amanat hatyn qadalyp otyryp sol zamatynda qazaqshaǵa aýdarypty, jan jarasyn Lev Tolstoıdyń amanat hatymen emdepti sóıtip.

Birde jazý bólmesinen sharshap, júzi sarǵaıyp shyqqan jaryqtyq Muhań aýlada kúıbeńdep júrgen munyń janyna keldi. Qoltyǵynan alyp qolyn ótkizdi. Basyn ıip eńkeıip qulaǵyna sybyrlaǵandaı bolyp bylaı dedi.

— Ahmet, nıkomý ne skajı, Stalın nas oboıh ochen ne lúbıt.

Mańdaıynyń qyrtysy qalyńdap osyny aıtty da muńǵa batyp únsiz turyp qaldy. Janaryna batyp bara jatqan kúnniń qyzyl nury uıypty. Sol kezde... myna sózdi estigen beıbaq basy... eshteme túsinbeı, eshteńege mán bermeı máńgi bas bolyp tuqshńdap júre beripti. Oıhoı, dúnıe degen-aı!

Aqbas Alataýdan yǵysyp ishinen tyǵylyp kelgen ashýly nóser el-seli shyǵa eńkildedi.

Qataryn, qanattasyn joǵaltyp, jalǵyzsyrap ábden júdegen, kárilik jeńgen chechen shaly qos qolymen kıreleńdep belin basyp, Láıla qyzy aldyna ákelip tartqan aq «Volgaǵa» ázer-mázer minip jatyp keri buryldy. Endi qaıtyp kóremin be, joq pa degen kisishe taýsyla til qatty.

— Qaraǵym qyzym, endi qaıtyp osynaý Mekkeme kelemin be, joq pa, bilmeımin, júregim alqynyp, býynym maltyǵyp júrýden qalyp baramyn, tilimniń ushyna túıgen amanatym edi, oryndaısyń ba, joq pa, ony da bilmeımin, óle ketsem — súıegimdi jaryqtyǵymnyń qasyna qoısań. Jeri qurǵyr qanshama tapshy bolsa da maǵan da buralyp jatatyn qýys tabylatyn shyǵar. Sanaly azamattar «myna bir chechen shalyna ne joq» dep syrtqa laqtyryp tastamas, sókpes dep oılaımyn.

Osyny aıtty da mashınaǵa otyrdy.

Aq «Volga» Ahmet shaldy lezdiń arasynda qala pushpaǵyndaǵy eleýsiz kóp kósheniń birindegi sylaǵy túsken toqal tamyna jetkizip saldy. Qaqpa syrtyna kelip dúrs etip túse qalǵan ne pále dep syrtqa atyp-atyp shyqqan balalary ne kórdi deısiz ǵoı. Shoqsha saqaly tikshıip, betine qan júgirip, jymıa kúlimdep qarsy ushyrasqan shalyńnyń shyraıy ashyq. Aq taıaǵyn kósteńdete sermep tónip keldi. Túbi tartylǵan teńizdeı buryndary jyltyrap qana kórinetin tuz kózinen ómir ushqyny seziledi. Sózi de túıeden túskendeı. «Á, balalar», — deıdi, — Muhtarymnyń qara shańyraǵyna, basqan izine baryp minajat etip qaıttym, endi men ólmeımin, ana ábdirege syqap salyp súıegime shyǵaramyz dep saqtap otyrǵan shaı, maılaryńdy aqtaryńdar, kánekeı...».

Myna sózden Moýladı uly ań-tań, qapelimde qısyq shal kókten tústi me, álde jerden ónip shyqty ma dep tańdanyp solbyraıyp turysy qyzyq. Aýzyna jalǵyz túskeni: «Oıbaı kóke, ámirińizge quldyq! Duǵaǵa dep súırep ákelgen deńgeneni áldeqashan jaıratyp soıyp, basyn asyp, shaldardy shaqyryp qoıǵam!» — degen sóz boldy. Ahmet shal arǵy-bergi dúnıeniń jaqsy-jamanyn bilip, habaryn alyp kelgen múńkir-náńkir elshi perishtedeı kórer kózge zaý bıik nusqalanyp, meımanasy tasyp, qaqyrynyp, qoqılanyp ishke attady. Adamnyń adamǵa degen, adamshylyǵyn saqtap turǵan qaıyrymyna, dostyǵyna syıyndy.

---