InfoHub Logo

Balyqshy Tobaǵabyl ne pálege ushyraǵanyn ózi de bilmeıdi, aıaq basqan saıyn ózin jylan arbaǵan torǵaıdaı dármensiz sezindi. Qos ózenniń umar-jumar qosylyp, aqyryn lyqsyp jer astyna jutylyp jatqan qandymsur qurdymy shıratylǵan aıdahar jylanǵa sonshama uqsaǵany. Pás saıyn tynysy tarylyp, keýdesi qysyldy, kózge kórinbeıtin bireý qolynan jetelep dedektetip jetelep bara jatqandaı empeńdeı aıańdady, taıyz sýdy shalpyldatyp kóp keshti, birer márte súrinip túregeldi.

Bul ólkege birinshi ret aıaq basýy. Keshe ǵana Ohotsoıýzdyń aqbóken qýǵan mashınasymen úsh jigit bolyp erýlep kelip jetken edi, jarlaýyt qabaqqa qos tikti, baıalysh, túıesińir úıdi. Qaıda júlge, qaıda kól, qaıda ózen — aýyn, toryn arqalap sol jaqqa shubyratyn Aral balyqshylarynyń on jyldan beri úırenshikti kásibi osy. Byltyr Kaspıı teńizine aý saldy, bıyl Shardara sý qoımasyn, Balqash kólin tintkiledi, balyq josparyn oryndaı almaıtyn bolǵan soń osy Tobaǵabyl bastaǵan bir top qaratabandy Yrǵyz ben Torǵaıdyń qara saǵasyna attandyrǵan edi. Túnemesine kánigi balyqshy shala uıyqtady. Darıanyń laı sýynda sýsyp júzip júr eken deıdi, sońynda aýzy tikenek tiske toly bir úıir jylan balyq, qaıtsek te bilegine oralyp qurdymǵa ketireıik deıtindeı, adamsha kúńgirlep keńesetindeı. Aqyrynda astyn-ústin sóılep elirmelep oıandy. Serikterine sezdirmeı syrtqa sytyldy. Dekabr aıynyń aıaq sheni bolsa da, qys demi qysyraqtyń ıegindeı shóre-shóre, ózen arasyna muz bekip tusaý túse qoımaǵan, áli asaý. Jaǵalaýǵa kisi kóterer muz qatsa arnaǵa erkin jetip aý qurmaqshy, súzitki salmaqshy. Osy oımen entelep kele jatqan balyqshynyń qyraǵy kózi alystan munartyp, sury óletin qoıdyń kózindeı jasyldanyp jatqan qurdymnyń saǵasyna súrindi. Basyn sonaý teristiktegi Oral sileminen júlgelep alyp, tústikke tynbaı yǵysyp, ıretilip, myń buratylyp qınala aqqan Torǵaı ózeni men kári súıek Muǵadjardan bastaý shyǵaryp, kúnniń shyǵysyna josqyndap umtylǵan Yrǵyz ózeni Saryarqanyń mıdaı jazyq pushpaǵynda ushyrasar edi. Kóz kórgen kisi tanystaı kemseń qaǵysar. Kópke deıin saǵynǵan jandar maýqyn basa almaı tós túıistire umar-jumar qushaqtasar ma. Myń kılometrden astam jol júrip, talaı tospadan úıelep ázer shyǵyp, bógen-bógetten túıisken kezde — qoı men qozy jamyraǵandaı azan-qazan josqyn hal keship — ker dalanyń saýyryn tumsyǵymen búlk-búlk túrtpes pe. Ótken bir zamanany eske salyp sylańdap, qaıyra qaırat jınap, armansyz aǵyndamas pa dep oılaısyz.

Túk te olaı emes. Eki ózenniń túıisken jerinde mol sýdy qunyǵa, obyǵa jutyp jer astyna joǵaltyp jatqan qurdym sor bar eken. Álgide Tobaǵabyldy eriksiz «tobalatqan» sol qurdymnyń qan-sólsiz, repetsiz sulbasy bolatyn. Qos ózenniń erte kóktemgi minezi enapat emes pe. Arnasy qulashyn keń jaıyp, qyzara bórtip, qoınaý men qoltyqqa shúpildeı tolyp, yńyrana yǵysady. Shabyndyqqa súrine jyǵylyp, jer qońyna tisteı qatady. Mundaıda qyr qazaǵy: «qyrǵyn qaptady», «topan sý keldi», «qyrań qyp ketti» dep quıryǵy qonys tappaı, údere qonys aýdardy. Qurdym she?.. Jaıylym tepseńi dúr etip kóterilip, kúzdeıgi, qystaıǵy kir-qońyn tazarta jýyp, jurtty úrkitip búktetile lyqsyǵan sary laı sý osynshalyq mol bitimmen qaıda syıady, qaı teńizge baryp quıady dep tań qalasyz ǵoı. Saryarqaǵa bereke daryǵan bolar dep qýanasyz. Endigári shóldemeıtin shyǵarmyz, malǵa da, janǵa da nár jetedi dep dámelisiz. Endi sol kóktemgi mol sý, telegeı qarǵyn damylsyz lyqsyp jóńkilip baryp eshqaıda quımaı, eshteńeni sýlandyrmaı, qum jotanyń qoınaýyna jutylyp joq bolyp jatyr degenge senesiz be?

Shyndyǵynda, uly sor, bezergen jotanyń sýreti sumdyq eken, qarap turyp balyqshy Tobaǵabyldyń tula denesi qalsh-qalsh titiredi. Jaqyndap barǵanda baıqady — jalpaq alapaty qoǵa ma, qamys pa, shilik pe, áıteýir, bir bolmaǵyr berekesiz ósimdik jaılap alypty. Balaǵyn ilip, eteginen tartyp, ilgeri bastyrar emes. Jer de kádýilgi jerge uqsamaıdy, balanyń eńbegindeı bylqyldaǵan birdeme. Qum shaǵyldyń baýraıy jylansha jyljyp qozǵala ma, álde qatty qaınaǵan taıqazandaı beti bý atyp, saqyrlap, kópirship jatqandaı ma, áıteýir, kóz jeter qıyrǵa kóz moıyn sozyp, umtylyp qanshama qaraǵanymen — tilge tıek eter, kóz toqtatar tiri sýret kóre almady. Tobaǵabyldyń tiline «Toba, toba» degennen ózge jóndi sóz de túspeı qoıdy: myna tabıǵat bul kórip ósken Aral teńiziniń keskin-kelbetine múlde kelmeıdi; Qyzylqumnyń sheksiz-shetsiz qum teńizine de uqsamaıdy; qaraǵan saıyn janardy jasaýratyp, júrekti kóterip degbirdi alǵan óńsheń al qyzyl, al jasyl, al shıkil boıaý-bederler; sosyn tereńnen lyqsyǵan, bý atqan, ıretilgen, buratylǵan, ortasy shúńeıttengen, jyljyǵan, sor men laı aralasqan, laı men qum jaǵalasqan, jantalasqan, jardy qapqan aǵys ıirimderi kileń. Balyqshynyń júregi kóterilip loqsydy kep, loqsydy kep. Keshe keshkilik Yrǵyz boıyna qurma aý salyp kelgende, ishken dám-tuzy sińbeı, júreginiń basynda túınek bolyp tur eken, qaıyra tastap qutyldy. «Ýa, qudireti kúshti jaratqan ıem, — dep, búktetilip otyryp kúbirledi balyqshy. — Myna keń alypty túgel alyp, eki ózendi tel emip qalǵytyp jatqan uly qurdym, beıne, osynaý Jer-ananyń jamanshylyqqa bastaǵan ynsapsyz peıili me. Áıtpese, bir jyl emes, eki jyl emes, qos ózenniń eki ózenge parapar telegeı sýy qaı jerine sińip jatyr? Taza bolsań sýdaı bol, bárin jýyp ketirer, keń bolsań, jerdeı bol, bárin daǵy kóterer dep máteldetken bul pendeler júre-bara, kele-kele dúnıege mise tutýdy, «toıdym, boldym, qoıdym» deýdi umytqan bolar; kózine túskenniń bárin kórsem, ishsem, jesem, ıemdensem dep qunyqqan shyǵar; qanaǵatty, kóńil toqtyǵyn mise tutýdy esten shyǵardy ma; áıteýir, osynaý qybyrlaǵan adamdar men myna jatqan qurdymnyń arasynda ishteı bir tabıǵı úılesim, úndestik bar sekildi. Tabıǵat-ananyń «bul adamdardy báribir sýyma, nárime qandyra almaımyn, báribir toıdyryp bitpeımin, odan da ózim jutyp kóreıin» dep jatqan kórer kózge qytymyr qıǵylyǵy, bálkim. Dúnıeni shaıqap óttik, qyzyqqa keneldik, kórdik, bildik dep astamsynǵan pendelerdiń aldynda osynaý qurdymǵa uqsas yzym-ǵaıyp, typ-tıpyl, ún-túnsiz zaýal kútip turǵany kádik. Muny der kezinde uǵynatyn da, uǵynbaıtyn da bar. Bazbir jelkeýde, astamsyǵan, menmensigen, bilgishsigen, keýde kergen, meldektegen, demine pisken kisiniń kóz aldynda kózge kórinbeıtin býy bolady deýshi edi, ras bilem; myna qurdymnyń ústinde de shaıy oramaldaı úlpildegen juqa aqshyl bý qalqydy. Kádýilgi súıekti balqytar ystyq bý».

Aıaǵy táltirektep, demi qıyndap, janary kilegeılenip, dármeni bitken balyqshy Tobaǵabyl súrinip baryp, eńsesin qaıyra jazdy. Eńkeıgende alaqany bylq etip sor balyqsha tıdi, qamys tildi. Myna qurdymda buryn eshbir ǵalym zerttep, ańǵaryp, sýrettep, ejelep bilmegen erekshe bir qasıet bar sekildi. Tabıǵat minezi kóre kózge múlde ózgerip tura ma dep qaldy. Álgide ǵana tań araıymen shaǵyla qubylyp, aıdyny kógerip, sulý kelinshektiń ajaryndaı kózdi tartyp, arbap shaqyryp jatyr edi; endi kúrt ózgerip, betpaq áıeldeı bezerip, qazanyna tas qaınatqan sarań oshaqtaı burq-sarq atyp, júrekti shoshytyp úreılendire tústi, júre-bara degbirdi taýysyp, tynysty taryltyp, súrinte bergeni. Muny da jutyp jibergisi kelgendeı yńyryna, yndynyna tartady, qurdymnyń kindik tusynda magnıt tolqyny bar ma dep jobalady, óıtkeni sol mańaıda sor batpaq qoıýlana túskendeı; bý da molyraq, qyltanaq kórinbeıdi; áridegi qum shaǵyly dep oılaǵany — aqjem boryq bilem, shúńeıt dep boljaǵany — birsin-birsin astynan kópsip ashyǵan qamyrdaı kóterilip kele jatqan jer asty qubyjyǵy sekildi; manaly bir-eki ózenniń qospasy dep oılaǵan tusy — tolqyn da, qoımaljyń batpaq ta emes, úńireıgen jer asty qubyry ma — janary talyp, jandalbasa qarmanyp keri shegindi. Sál kidirse, alyp oıpat ortasynan ashyp, kópsigen uıyq muny da qylǵytyp jutyp qoıatyndaı kórindi. Kerzi etigin jelim balshyq tisteı qatyp jibermegen soń sypyryp, sheship ketti. Maqtaly kúpáıkesi zil tartyp, eńsesin ezdi, ony da sypyryp laqtyrdy. Qystyń qara sýyǵyna urynyp, tońyp qalamyn-aý dep oılaýy ekitalaı; túıe jún jeńsizin qaıda júrip sýlap alǵany belgisiz, malmandaı qulaqshynyn sheship tastap, ólem ata jaǵalaýǵa umtyldy-aı. Jyn qýǵandaı jandármen tyraǵaılady. Sáske túste batyp, manaǵy erteńgisin shyǵyp ketken shaılasyna taqady. Jaqynyn kórgendeı janary jasqa shylandy: «Kól ortasyn kóremin, balyq bar jerdi boljaımyn dep júrip opat bola jazdadym-aý», — dep ishteı muńaıady. Keshe ǵana sonaý tústikte jatqan Aral mańynan, shaǵyn aýyldan bóken aýlaǵan Ohotsoıýzdyń mashınasyna minip, úsh kisi bolyp osy ólkege aıaq iliktirip edi. Áýelgi kelisim boıynsha bular qurdymǵa erterek jetip, qos tigip, balyq bar sýatty boljap bilip, erýlep jata turmaqshy edi: ózge balyqshylar aý-saımanyn saılap, syqap keıinirek jetpekshi. Tobaǵabyl óziniń jyl on eki aıda otbasynan bezip, qaıda sý qoımasy, kólshik, kól, saǵa — sonda sandalyp beırahat tirshilik keshken osynaý sıqyna sumdyq nazalanady. Qos aldyna táltirektep jetti de, dármeni bitip, júrelep otyra ketti.

Oı ishinen oı terse — ákesi, atasy, babasy balyqshy bolypty. Aral teńiziniń bul baspaǵan túbegi, bul shyqpaǵan shoqysy joq shyǵar, sirá! Qumsýat, Tushshybas, Shevchenko, Saryshyǵanaq, Aqkól, Bozkól, Qashqansý, Qaratuma, Jaltyrbas, qaraqalpaq naǵashysy jaılaǵan Moınaq qumynyń tozańyn jutyp, jaǵasyna taban mórin basyp ósti emes pe. Qulandy, Qaratúp, Kóktyrnaq túbegine júzbe aýyn arqalap, on, on emes-aý, júz márteden barǵan bolar. Aýa aýysty ma, álde Aral teńiziniń túbi tesilip ketti me, áıteýir, bir alapat bolǵany ras. Baıaǵy bul ustaǵan bekire, shoqyr, aqbalyq, aqmarqa, qarakóz, kókserke, taban, sazan, maıshabaq, móńkeniń tuqymy joǵalyp balyqshy áýleti ot basqandaı bezektep ketti. Syrdarıa men Amýdarıanyń teńizge quıar saǵasynda qashqan sý, irkilgen kólshik, ashyǵan kól, ortaıǵan toǵanǵa qurama jol salyp, ildebaılap jospar oryndap júrdi. Tobaǵabyl ishteı áli de basym jas qoı, ınstıtýtty syrttan oqyrmyn, úıdegi qaradomalaq bes balany máre-sáre ǵyp ósirermin, áıelimniń kóńilinen shyǵarmyn dep qıaldaýshy edi: tipti bolmaǵanda, brıgadırden ósip, balyq ujymyn basqararmyn, eshkimge zalalym joq, kisi aqysyn jemeımin, úlkenniń sózin jerge tastamaımyn, osynsha kór beınetti qamyt kıip júre bermespin dep taǵy dámelenetin. Qyzylqumnyń qum boratqan kókjıeginen ári attap áke bastaǵan, ata boljamaǵan el men jerdi kórermin, qyzyqtarmyn dep armandaýshy edi.

Bıylǵy jyl teris týdy bilem, jospary qurǵyr bókenshe bezip qaraýylǵa aldyrmaı dińkeletti, jınalysta sógis jamady, úıde bereke bolmaı ketti, kelinshegi «tórkinime ketip tynamyn» deıtin tosyn óner shyǵardy, aqyrynda ozat brıgadanyń brıgadırliginen «óz ótinishimen» bosandy, quldyraǵannan quldyrap tor toqydy, qarmaq ıdi, aý saldy, qaıyq bútindedi. Qaıda balyq bar dep estise — sonda bezektep júgirdi, bezektegennen bezektep júrip, aǵash bezin terip ketti. Bez tergen emeı nemene shyǵanaq pen túbekti tintkileı júrip aýlaǵan az ǵana balyǵy ortaq qazanǵa túskende jumyrǵa juq bolmady. Qazaqstandaǵy jıyrma segiz balyq ujymynyń mańdaıaldysy edi, kele-kele jospar oryndalmaı qaryzǵa otyrdy. Áýeli balyqtan túsken taza tabysty keńsede otyrǵan esepshi aǵaıyn shotqa salyp, ujymnyń zań kitaby boıynsha bir múshe sybaǵany ujymnyń bólinbeıtin qoryna jatqyzdy, kelesi músheni syılyq qoryna dep ońashalady; qoǵamdyq qorǵa taǵy bir múshe sybaǵa; járdem kasasyna jáne bir bólshek bólinbekshi; endi taza tabystyń qalǵany balyq aýlaǵan artel múshelerine beriledi. Tapqan tabysyn qapqa salyp arqalap, qorjyn tamdaǵy úıine kelgende kelinshegi tergeýge almaı ma. «Úıindegi bes balany qalaı asyraımyn dep qańǵyp júrsiń», — dep janyn tyrnaıdy. «Iyǵynan aýy túspeıtin mánjýbas balyqshyǵa qosaqtaǵan qaı taǵdyr meni?» — dep taǵy suńqyldaıdy. «El aman, jurt tynyshta balyq izdep, sýat kezgen sortaban kásipti qashan doǵarasyń, oıbaı?» — dep júıkesin juqarta túspeı me. Ári-beriden soń basyn ustap, qulaǵyn basyp beze qashqandaı bolady ǵoı tegi. «Atakásiptiń atasyna myń nálet! — dedi bul bulan-talan búlinip, — ujymnan shyǵamyn, zavodqa turamyn... »

Tobaǵabyl sol ekpinmen balyqshylyqty tárk etip, Barshaqumnyń ıininde jatqan Jaqsyqylysh, Qamystybas kólinde as tuzyn óndiretin kásipke kelip kirdi. Mıdaı alapty aıtaqyr ǵyp alyp jatqan tuz muzyn kúrektep, ketpendep júrip úımek úıedi, sol úımekti qaptap, arqalap mashınaǵa tıedi. Damyl tappaı qımyldap, zavodqa jóneltedi. Muz betinen tuz jınap aı kúıbeńdedi jáne eki jarym aı terin tamshylatyp ıilip-búgilip qap kóterdi. Árádik belin jazyp, terin sypyryp turyp: «Oı-hoı, bir zamanda osy kólderdiń ústinde kók teńiz týlap jatqan degenge qaıtip senersiń?!» — dep tereń-tereń kúrsinetin. Kókiregi qars aıyrylǵandaı bolyp, kóz ushynda qumǵa sińip kóship bara jatqan Aral teńizine jaýtańdaıdy. Tústik búıirden qudaıdyń qutty kúni bir tynbaı azynaı soqqan Qyzylqumnyń jelin náletteıdi. «Bul Qyzylqumnyń jeli ne dep jylap tur?» — dep joldastaryna saýal qoıdy. Munymen tilge kelip sóılesip turýǵa ózge jumysshylardyń murshasy joq, erterek tuz úımegin turǵyzyp úlgergeni jón, sol úımekti kúrektep qapqa salady, ıin tirestirip mashınaǵa artady, túsiredi, zavod dıirmenine tógedi, maıdalaıdy, ıod qosady, qaıyra qaǵaz qaltalarǵa salady, tigedi, úıedi, tıeıdi, jóneltedi... oı-oı-o-oı... munda da aq ter, kók ter beınet jetkilikti.

Tobaǵabyl osyndaı súrkil qımyldan súıegi qırap kelip jýynyp, tamaqtanýǵa da murshasy bolmaı; jataqhanadaǵy tósegine súrine jyǵylyp jetip, jata ketken. Basy jastyqqa tıisimen qor ete qalǵan. Qansha uıyqtaǵany jadynda joq; tań aldynda qapyryq aýadan bastyǵyrylyp, pysynap jatyp jaman tús kóripti. Tushshybastaǵy jaǵalaýda mólıip qarmaq salyp otyr eken deıdi. Kógildir sý beti qaraýytyp, tolqyn atyp jybyrshyp jóneledi. Balyq ataýly áldebir qubyjyqtan úrkip, dúrkireı josyp, bergi jaǵaǵa oıysqandaı ma?.. Alabuǵa, tuqy, jaıyn, ońǵaq, shoqyr, laqa, qaıaz, múıiztas, aqqaıran, qarabalyq, dóńmańdaı, maıshabaq ataýly shybyn jany shyrqyrap járdemge shaqyrǵandaı ma?.. Ornynan atqyp turyp sýǵa qoıyp ketti, kıimsheń omyraýyn maltyp biraz jerge bardy. Álgi paqyrlardy sýmańdaǵan jyrtqysh jylanbalyq tyrqyratyp qýyp júr. Jaqyndap ketse-aq árekteı aýzymen qylǵyta jutady; ıreleńdep, óńmeńdep teńiz astyn bılep alypty. Oıran botqasyn shyǵaryp jergilikti ıir moıyn momyndardy qansyratyp qyryp barady. Bul quryǵyn shoshańdatyp, jylanbalyqty urmaqqa oqtaldy. Ol neme endi ózine aıbat shegip, tap-tap umtyldy. Beline, aıaǵyna jylan bolyp oratyldy. Sol múskin maqulyqpen jantalasyp alysyp jatyp, el-seli shyǵyp terlep oıanyp ketti. Basy zil tartyp, erbıip uzaq otyrdy. Joldastary tuz tıeýge áldeqashan ketip qalypty. Sol jylanbalyqty osydan on shaqty jyl buryn astanadaǵy balyq sharýashylyǵy jónindegi mamandar «balyq ónimin kóbeıtemiz, ósiremiz» desip, keý-keýlesip, ózge qurlyqtan alǵyzyp, áspettep júrip joǵarydaǵy Shardara sý qoımasyna jibergen edi. «Óssin, kóbeısin, sosyn aýlaımyz», — degen-di. Álgi neme apan aýyz jyrtqysh bolyp shyqty. Jergilikti momyn maqulyqtyń áýeli ýyldyryǵyn, sosyn ózin jutty; darıaǵa ótti, joǵaryly-tómen erkin jaldap, jaıyn men sazandy qynadaı qyrdy. Jergilikti halyq jeı bermeıdi, aýlamaıdy. Jyldar óte álgi jylanbalyq kóbeıip, kanalǵa ótip, kúrish tanabyna shyǵyp, masaqty qıyp jeı bastapty dep shoshytady baıaǵy. «Ózim bilemmen» ókirektep, birin-biri tyńdamaı, birin-biri tospaı sóılegen birer bilgish ǵalym óstip tabıǵattyń tepe-teńdigin kórer kózge buzyp alǵanyn kesh uǵyp, san soqqany ǵoı...

Osynaý keleńsiz oqıǵany oılap otyrǵan Tobaǵabyl jalma-jan turyp, kıine bastady. Jol qapshyǵyn ıyǵyna asty, bastyǵyna baryp keletinin aıtty. «Aý, aıaq astynan túlen túrtti me?» — degen joldasyna lám demedi. «Aý, batyr, jer betinen aýyp ketken joq, balyqty qaıdan tabasyń?» — dep aldyn kes-kestedi. «Aý, jarqynym, Aral mańynan munan ózge tabysty kásip taba almaısyz, raıdan qaıtyńyz, qalyńyz», — desti. Birine de «ıe» dep ılikpedi. Esepshiden esebin aıyryp, kóshpeli dúkennen qant, sheker alyp, jónin aıtpastan, lám demesten aýlyna taıyp turdy. Jolda kóni keýip qatalap ólip qala jazdady. Qyryq kún shildeniń kúni janyp ketipti. Júz shaqyrym mańaıda tamshy sý kózi joq.

Jer de, kók te kilkigen, tońazytqan ashshy tuz tozańy. Jolaı tuz tasyǵan mashına ushyrasyp, mingizip alǵany ońdy boldy. Kóretin jaryǵy bar eken qaıta. Ertesine balaǵymen shań sypyryp, sáske túste Tushshybastaǵy shúıkedeı aýylyna kelip tústi. Kúnge kúıip, tútigip ketipti.

Ánsheıinde joqtan ózgeni syltaý ǵyp shaptyǵyp, kógerip-sazaryp qarsy alatyn júıkesi juqarǵan kelinshegi bul joly aıaǵynyń ushymen basty, ıyǵynan qapshyǵyn, qolynan taıaǵyn alyp elpek qaqty. Balalardy tyrqyratyp syrtqa, tamnyń kóleńkesine qýdy. Dastarhan jaıyp, gújildetip samaýryn kóterip keldi. Bir tizerlep otyryp, baıaǵyny eske salyp, maıysyp qyzylkúreń shaı usyndy. Tobaǵabyl ashshy terin shyǵaryp, ál jıyp terisi jazylǵasyn baryp, tuńǵysh ret til qatty. «Atasyna myń nálet, ata kásipke qaıta kirisemin, jylanbalyq bolsa da aýlaımyn», — dedi. Sóıtip aýyldan bes júz kılometrdeı joǵaryda jatqan Shardara sý qoımasyna salttap, erýlep baryp, balyq aýlap júrgen brıgadaǵa tirkeldi. «Brıgada» dep aýyz toltyryp aıtqany bolmasa, bas-aıaǵy on úsh-aq adam, onyń biri qabyldaýshy, esepshi bala; ekinshisi — brıgadır, úshinshisi — aspaz áıel. Óńgesi erteden qara keshke qara sýǵa tor, aý salatyn, qaıyq esetin, arqan tartatyn, balyqtyń jaıylymyn barlaıtyn balyqshy aǵaıyndar ánsheıin.

Áýelgide brıgadanyń ózge músheleri ortalaryna bóten maqulyq enip ketkendeı muny jatsynyp, qorashsynyp, kirpideı jıyrylyp jaratpaı júrdi. Sharýanyń aýyryna muny jumsamady. Túski, keshki as ústinde «qosymsha aqy bárimizge birdeı bóline me?» dep ógeı sóz kúńsitti. «Bul Tobaǵabyl kelinsheginiń qasynan jańa ǵana keldi, al biz bolsaq qatynymyzdyń túr-túsin de umytyp qaldyq», — deı me. Áıteýir, qorash áńgime tegi kóp. «Basqa túsken soń — baspaqshyl bolarsyń» dep, Tobaǵabyl tikenek sózge de, teris pıǵylǵa da «máý» demedi, jonyn beınetke tósedi.

Áýelgide salǵan aýy sary baýyr sazanǵa tolyp shyǵyp júrdi de, jospardy jartylaı ǵana oryndap úlgerdi; óliarada balyq kúrt azaıdy, balyqshynyń unjyrǵasy kúrt túsip ketti. Eń jamany — báriniń basy quralyp keshki asqa otyrǵan kezde «túk bitirmeı, túk óndirmeı» kelgen balyqshy óz-ózinen qorynyp, ishteı ózin aramtamaqsha sezinip, tómenshik tartyp, basy salbyrap qalatyny, árıne. Bireýler: «Balyqtyń ıesi eski aıǵa ilesip ketti me», — dep boljam taratty, kelesisi: «Kıe, bereke dep qasıetti sózderdi qor qylatyn dáneme joq, balyqty qurtyp bara jatqan anaý tereńdegi jylanbalyq», — dep ózgeshe pikir ashty.

Shyndyǵynda, Shardara teńiziniń tústik beti qujynaǵan qosyn, laýlata jaqqan ot, kólbeńdegen kisi sulbasy. Beıne, baıaǵy qumǵa sińip opat bolǵan Eskendir Zulqarnaıynnyń qalyń qoly qaıta tirilip, kóterilip kelip, erýlep jatqandaı ǵoı. Bular óre túregelip, kún sala qarap qaıran qalysty. Tashkent, Jetisaı, Samarqand, Abaı boıynan qaptap kelgen demalýshy qaýym alaýlatyp ot jaǵyp, qos tigip, jaǵalaýdy atkópir etip, sýǵa shomylyp, qarmaq salyp, mázdenýi ǵanıbet. Árádik bajynaı daýystap barqyldaǵan, cha-cha-chalaǵan ashshy mýzyka yrǵaǵy keshki aýany qamshymen osqandaı tiledi. Masa gýildep maza ketti.

Ertesine jaǵalaýǵa jańa tobyr keledi. Tobaǵabyldyń aýyna jeńdi bilekteı jylanbalyq oratyldy. Eskekpen uryp, esinen tandyryp jaǵaǵa jetkizgen. Annan-munnan jınalǵan balyqshy shirkinder shıratylyp bulqynyp jatqan jylanbalyqtan emes, Tobaǵabyldyń qantalaǵan, atysqan janarynan úrkipti. «Jarqynym-aý, ne boldy saǵan, tasta bul páleni», — deıdi bular — úndemeıdi. «Muny aýlap taýysa almaısyń, sýdyń juty, balyqtyń jankeshtisi kóbeıip ketipti, zımogor kádege asyrar», — dep basý aıtady — syr bermeıdi. Bylaıǵylar kánigi balyqshynyń bir urt, oǵash minezinen shoshı bastady, sheginshektedi, úrpıisti.

Tobaǵabyldyń ysqyryna kárlengen úni estildi. «Bul maqulyqty ózimiz jeıik, ózim-aq jep taýysamyn!»

— Aý, myna Tobaǵabyl esinen adasqan shyǵar!

— Ne dep tursyń, jarqynym-aý!

— Jese jesin, óre halyq jegende bul shirkindi qazaq tatyp almaıtyn aram maqulyq emes shyǵar.

Birmoıyn Tobaǵabyl aıtqanynan qaıtpady, álgini shubaltyp qaıyǵynan súırep shyǵardy, qostyń aldyna ákelip dóńbekke salyp basyn, quıryǵyn shaýyp ıtke laqtyrdy, ıti qurǵyr quıryǵyn butyna qysyp betaldy mańyp joǵaldy. Maqulyqtyń denesinen qan jylymshylap aqty; bul selebe pyshaqpen japyraqtap shaýyp buza bastady, aspaz áıel: «Aramyńdy qazanymnan aýlaq alyp ket, joǵalt, qurt», — dep shyj-kóbelek bezekteıdi-aı; bylaıǵy balyqshylar kıno qaraǵandaı úıirilip ózderinshe sybyr-kúbir máz áıteýir; maqulyqtyń ortańǵy bólegi maıy irimtiktenip semiz shyqty. Tobaǵabyl turyp baryp, qostan tuz ákeldi, álgi kespe qyzylǵa úıip septi: «Qazanyma saldyrmaımyn, qarań qalǵyr, Esirkeptiń tuqymysyń, aýlaq, kózińdi qurt, joǵalt», — dep aspaz áıel shaptyǵady; Tobaǵabyl qyńar emes, kári aıýsha qorbań qaǵyp, oshaq jaqqa baryp nan kómetin tabany aldy, shapshyp umtylǵan áıelge qyp-qyzyl janaryn qadap: «Tabaǵa shaǵamyn, jolyma turma!» — dep bir-aq kesti; anaý jym boldy; tuz sińgen balyq bólshegin nán tabaǵa toǵytty kep, ústine úımeletip jáne saldy, tuzdy taǵy úıdi, sosyn betin jaýyp shoqqa qoıdy; kún alaýy semip, kókjıek kúlgin tartyp bara jatqan kez bolatyn; Shardaranyń beti jybyrshyp salqyn lep tartty; Tobaǵabyl álgi tabadaǵy pisip boldy-aý degende, kóseýmen qysyp, shoqtan alyp, jigitterge alyp júrdi. Olar, beıne, úrikken qoıdaı tiksinip keri shegindi, bul kóp qaýzap óńmendemedi: qos janyndaǵy jaıdaq sákige tize búkti de, gazetten dastarhan jaıdy; býyn burqyratyp tabany ashyp qaldy; ádemi ıis keshki aýaǵa kilkı sińdi: «bylaıǵylar endi qaıter eken» degendeı ejireıip oqshaý úıilip turǵan: bir qolynda qasyǵy, bir qolynda tandyr nany — Tobaǵabyl «bisimillá» dep tabaǵa tóngen: «e, jylanbalyqty jese nesi bar?.. Qytaıda, Koreıada, Indonezıa jerinde jylannan neshe túrli taǵam ázirleıtin salt bar emes pe; endi bul jylan emes, jylanbalyq qoı, balyq aty bar áıteýir» — osy oımen kesek etti qasyǵymen qarmap, demimen úrgilep aýzyna bir-aq atqan; jutqanyn da, jutpaǵanyn da bilmeıdi; óń men tústiń arasyndaǵydaı eles ánsheıin: «Sý ákelińder!» — degen ashshy daýsy alapty kóshiripti: álgi jyly-jumsaq, jylymshy, maıly, dámdi, nárli, ózi birtúrli kesken bólshekti óńeshinen ári qaraı jyly sýmen ıteripti: naqa bir tereńge batyp bara jatqan adamdaı jan daýysy shyǵa qoly erbeńdep «Sý! Sý!..» — depti jáne. Odan arǵysyn bile bermeıdi. Bireýler aıtady: «Qasyǵyńdy tóbeńe erbeńdetip darıaǵa qaraı júgire jóneldiń», — dep: árádik «Barlyǵyn jep qurtamyn!» — dep aıqaılaısyń deıdi-áı. Senerin de, senbesin de bilmeıdi.

Ekinshi bireý aıtady: «Tipti olaı emes, eki bólshekti asadyń ba, joq pa, nán shelek sýdy solaıymen ishtiń be, joq pa anyǵyn bilmeımin, áıteýir kesken tomardaı gúrs quladyń», — dep. Úshinshileri: «Seniń sarqytyńdy jep kórip edik — tátti, dámdi eken», — dep qyrǵa qarap móńireıdi. Qoıshy, áıteýir. Tobaǵabyl sol oqıǵadan keıin aýzyna ushyq qaptap, murttaı ushyp aýyrypty, aýrýhanaǵa túsipti. Sońynan izdep kelgen kelinshegi aq tósekte arystaı bolyp jatqan bul kókeńdi kórip daýys salyp jiberdi.

Árádik: «Sorly-aý, sen opat bolsań, ana bes qaraborbaıdy qaıtyp asyraımyn», — dep munyń saı-súıegin syrqyratty. «Jer betinde balyqshy bolmaı-aq, balyq aýlamaı-aq basqa kásippen kún kórýge bolatyn shyǵar; ózińmen túıdeı qurdas Asanáli qaınym, áne, bala oqytyp, mektepti ustap kúneltip jatyr, eshkimnen kem emes; eń bolmasa Músirkep qaınaǵaǵa ilesip túıe baqsań ǵoı, qymyrandy ǵana iship júretin edik», — dep, beıne Qyzylqumnyń mazasyz jelindeı biraz azynap, ýildep basyldy. Tobaǵabyl jatyp oılandy sodan. «Áıeldiń aıtqanyn isteme, aqylyn tyńdama» dep qaqsap úıretip ketken ákesi qatty kisi bolǵan-aý, sirá?! Áıtpese kelinsheginiń suńqyldap aıtyp otyrǵan sóziniń jany bar. Jer ústinde myń san kásip bar. Ákem, arǵy babam balyqshy bolǵan eken dep tuqymy tuzdaı quryǵan balyqty izdep, ıyǵyna aý asyp, el aralap, qańǵyp ketýi qaldy ma; endi jylym, tospaǵa qurtsha qaptap kóbeıgen jylanbalyqty aýlap, qýyryp jep taýysýy qajet pe; Shardara sý qoımasynyń balyǵy túgesildi, endi Balqash asýy kerek pe; osynaý beıopa kásipti ákesi budan ant alyp, mıras etip ketpegen shyǵar. Qoı, á, «Esiń barda eliń tap» deıdi qazaq, men de osy naýqastan ońalaıyn, belimdi býaıyn, ıa, shań-shań aýyldyń shaǵyn mektebine qaraýyl bolaıyn, ıa, túıeshi Músirkepke járdemshi bolaıyn, balyǵy qursyn».

Aýrýhanadan shyqqan Tobaǵabyl kúnqaǵary epeteısiz edireıgen aq shápkeni mılyqtata kıip, qonyshty báteńkeni qısaıta basyp, ortalyqtaǵy, jel ótindegi mekteptiń dırektoryna kelip jolyqqan. «Ózińdeı nar jigittiń sózin jerge tastaýǵa tegi quqym joq, — dep dırektor qos alaqanyn stol ústine jaıdy, — amal qansha, qaraýyldyq oryndy da, baǵbandyq oryndy da ózińniń Asanáli qurdasyń qosalqy ıemdenip júr. «Kókeshim, muǵalimdigiń de jeter, sharýany bosatsańshy, basqaǵa isteteıik», — dep talaı bopsaladym, bolmady; «Júz jıyrma sommen bir úıirli jandy qalaı asyraımyn», — dep bet baqtyrmady, bátshaǵar. «...Oı, páli-aı, Asanáli beıbaqtyń qaraýyldyǵyn, ıa, baǵbandyǵyn tartyp alǵanda maǵan búıir shyqpas, qoı, á, ózi-aq isteı bersin; eki qolǵa bir jumys tabylar... degen oımen aıańdap, kolhoz keńsesine kelgen. Ujym basqarmasy muny ornynan turyp, umtylyp qarsy aldy, kóńilin, sharýa jaıyn surady. Tobaǵabyldyń aýzynan «túıe, túıeshilik» degen sózdi shalalap estigen kezde aýyl basshysynyń júzi kúreńitip qumyǵyp, kóz aldynda shógip ketkendeı elestedi. Úni kómeski júdep estildi. «Osy túıe túligi bizge qut bolmady, - dedi tómen tuqshıyp, — bul jaryqtyq bite dertine, tine aýrýyna ushyrady ma, álde Aral tartylǵaly sonyń kepıeti urdy ma — jyldan-jylǵa azaıyp, basy maıdalanyp bara jatqan sekildi. Qum ishinde malymyz bar dep, máz bolyp biz júre berippiz; baǵyp-qaǵyp, jetistirdim dep, álgi máńgi bolǵyr Músirkep bosqa keze beripti. Jaqynda jınap sanaımyz, on shaqtysynyń saıda sany, qumda izi qalmapty; túıeshiden «tap, izde» deımiz; aqyrynda qum arasynda qańǵyp júrgen qıalıdan da aıyryldyq», — deıdi bastyq. «Aıyrylǵany qalaı?» — deıdi Tobaǵabyl sumdyq tańyrqap. Bireýler aıtady: «Qum ishinde joǵalǵan túıesin izdep áli sandalyp júr», — dep, ekinshiler: «Qaraqalpaq asyp, qaıyndap ketipti», — deıdi osy aýyldyń moldasy: «Túıege aınalyp ketti», — dep ózinshe ósek órbitedi tegi. Ne isterimdi bilmeı dal bolamyn, joǵalǵan túıesi tabylar, tegi bolmasa birdeme ǵyp aktiden shyǵaramyz; sol Músirkep shal aman bolsynshy, aýylǵa oralsynshy deımin baıaǵy... «Tús-sin-ik-ti... Tobaǵabyl bastyqtyń aldynan birtúrli ishi bosap, toryǵyp, qulazyp shyqty. Qyzylqumnyń jeli azynap, tómengi jaqtan taǵy qum borata bastapty. Tushshybas aýyly dúleı qum seliniń ótinde úpir-shúpir úrkerdeı shoqtanyp, búrise túsedi. Myna jyl ma jyl tanaby keýip, tabany tartylyp sheginip bara jatqan qarakók Aral teńiziniń keleshegi, anaý demikken dimkástaı dúleı jelden bir kóterilip, bir basylyp espesi burqyraǵan Qyzylqumnyń entelep kele jatqany, sýalǵan darıa, joǵalǵan jolaýshydaı kógildir alqap óziniń osynaý tirshiligin múlde kishireıtip, kúıki etip, mánsiz etip jibergendeı sezildi. Tabıǵat aldynda tym álsiz, tegi qaýqarsyz ekenmin-aý dep toryqty Tobaǵabyl. Túpsiz tereń oı keship otyryp baıqamapty; tý syrtynan áldekim tónip kelgenge uqsaıdy, shoshyp ketti. «Tóke, jalań aıaq, jalań bas neǵyp otyrsyz?» — deıdi álgi. Mana álgide, erteńgisin qostan shyǵyp ketkende jyly uıyqtap jatqan balyqshy bala bul, sońynan qara saqaldy serigi de entelep keledi.

«Qystyń qara sýyǵynda mólıip neǵyp otyrsyń, bátir-aý?» — dep ol daǵy kele julqylady; demep, súıep, qosqa kirgizdi. Syrttan baıalysh, túıesińir ákelip, ot tutatyp shaǵyn shaılany jylytty. «Oqasy joq, — deıdi bul sýyq yrjıyp — Torǵaı men Yrǵyzdy jutyp jatqan qurdym meni de opat ete jazdady, balyq úımelegen jylym izdep júrip, qurdymǵa jutyla jazdadym, etik te, qulaqshyn da shybyn janymnyń sadaǵasy?!. «Tobaǵabyl, seni ǵoı keıingi kezde túsinbeı júrmin, osy jazda Shardaranyń jaǵasynda jylanbalyq qýyryp jepsiń, kúzde Balqash kóliniń tereńdigin ólsheımin dep boı salyp tunshyǵypsyń, odan aman-esen oralǵan soń, qum kezip joǵalyp ketken Músirkep shalǵa quran oqytamyn dep jalǵyz isegińdi soıypsyń; bul qalaı sonda, esiń durys pa ózi?!» Qara saqal, sary tis seriginiń shyndap surap turǵanyn túsindi bul. «Qaıtip jaýap beredi, ne demekshi?!. İshki álemin jaılaǵan syrdy, muńdy qorash tilmen qalaı baıandap túsindirmekshi?..» Tobaǵabyl lám demesten mólıip otyryp qaldy, balyqshy balany jumsap ton alǵyzdy, jamylyp, otqa enteleı tóndi. Býyn-býynyn jaılap býa bastaǵan qorǵasyn sýyq birsin-birsin saýsaǵyn bosatqandaı ma; keýdesi keýdesi emes-aý, kókireginiń ishi syryldaǵandaı ma; áldeqaıdan, alystan samolet ushyp kele jatqandaı ma; múlgip-qalǵyp otyryp oı qurdymyna jáne shym batqany. Mekteptiń qaraýyldyǵy, túıeshilik buıyrmaǵan soń bul kókeń ata kásiptiń qamytyna taǵy kelip, moınyn suǵynǵan. Bul joly brıgadır: «Óńkeı sózińdi júre tyńdap, bas dese qulaǵyn kórsetip, qyrǵa qarap móńireıtin aramtamaqtan qaldym pálege, — dep jer-jebirine jetip, silkilep aldy. — Avans ta, qosymsha aqy da jyl aıaǵynda bolady, baltaı-shaltaıdy doǵaryp, bir top balyqshylardy bastap, Balqashqa attanasyń, erý bop jatyr, jospardy oryndaısyń...» Tobaǵabylda eki sóıleý, ejikteý degen bolmaıdy. Aý-quralyn saılap, jol azyǵyn qamdap, bir top bolyp ertesine poıyzǵa mindi, «degenime kónbediń» dep kelinshegi qyrsyǵyp shyǵaryp ta salmady...

Álgi qara saqaldyń: «Balqashtyń tereńdigin ólsheımin dep boı salypsyń» deýiniń jany bar, sondaı bir keleńsizdeý oqıǵanyń bolǵany ras. «Pálen jerde batpan quıryq, ol ne qylǵan bostan-bos jatqan quıryq» dep qazekem aıtqandaı, kóldiń batys jaǵyna erneýleı kelip qonys teýip, aq nıetpen aý salǵan bulardyń qolyna áýelgide eshteme ilikpeı qoıdy. Jyldan-jylǵa kól sýynyń tuz quramy kóbeıip ketken be, álde ózge balyqshylar buryn kelip aýlap túgesken be — bezer shoqyr, kókbaqa, aryq aqqaıran, qańǵyǵan ıtbalyqtan ózge sý maqulyǵyn torǵa túsire almady. Onyń ústine qaıyqtaǵy kisige kúzdiń qara sýyǵy tikenekshe qadaldy. Áýelgi kezde tań sáriden turyp súzitki quryp, aý salyp, bastyrǵy bekitip, qaltqy ańdyp aıanbaı qımyldaǵan balyqshylar tústen keıin mardymdy balyq ala almaı qatty qaljyraǵan, ári-beriden júıkesi qurǵyr tozǵan. Qynaptan sýyrǵan qylyshtaı baýyryn jarqyldatyp, sulý sazandy qaıyqqa aýdaryp salyp jatpaǵan soń kásiptiń de qyzyǵy bolmaıdy eken. Ana tusta da, myna tusta da joq qarap dińkelegen, sendelgen jolaýshydaı repetsiz serikterin kórip, Tobaǵabyldyń júregi tilindi. Qaıtpek kerek? Marqum ákesi aıtyp otyrýshy edi: «Tereń kóldiń balaǵy kóktemde kilkip betine shyǵady, kúzde tas bop túbine shógedi» dep. Bul qurǵyrdyń tuqysy, ońǵaǵy, laqasy tereńinde júrmegeı dep ishteı kúdik aldy. Qaıtse de táýekel ǵyp sheshinip kólge súńgýge dát qyldy. Joldastary: «Kóldiń sýy tastaı, ókpeńdi tesip alasyń», — dep. «Aptanyń aıaǵyna deıin súzemiz, bolmasa bóstegimizdi kóteremiz», — dep. «Qarap turyp obalyńa qala almaımyz», — desip aldyn kes-kestep bolmaǵany.

Tobaǵabyldyń basy bir jaǵyna qısaımasyn, qısaısa qulamaı tynbaıtyn qyrsyqtyń ózi; aıtty — boldy, shyǵystan arqanyń kúni sibirlep atqan kezde eki joldasyn ertip qaltyldaǵan qaıyqqa otyrdy, jaǵadan aýlaqtap qıǵashtaı júzdi. Mejeli tusqa taqalǵan kezde qaıyqty kidirtti. Tobaǵabyl táltirektep turyp sheshindi, úlken tas baılaǵan jiptiń kelesi ushyn bashpaıyna sheshilmesteı ǵyp shıeledi, qolyna selebesin aldy, «al, táýekel» dep muzdaı qarabarqyn tereńge sekirýge ońtaılandy. Serigi: «Belińe arqan baılap, sodan saýmalap tartyp turaıyq», — degen.

«Mezgilinen buryn sopań etkizip sýyryp alasyńdar, sý astyn erkin barlaı almaımyn», — dep oǵan taǵy kónbedi. Salqyn sý denesin qaryp ótkendeı sezindi, bara-bara oǵan da eti úırendi, kózin ashyp, mańaıyn sholdy. Bashpaıyna oralǵan zilmaýyr tas tómen qaraı zyrqyratyp tartyp jóneldi. Kóldiń bul tusy osynsha tereń bolar dep boljamap edi, bir mınýttaı ýaqyt ótti — tabany áli qaırańǵa tıgen joq; árádik búıirin, qolyn jylbysqy jándik jalap ótedi; manaǵydaı emes, sý asty kirpik úıirip qaraýyta tústi, oń qanattan josqyndap júzgen nálimniń úıirin shaldy; «Iá, sát! Iá, pirim!» ishteı táýbalap, bas baǵyp, tereńdi sholdy. Denedegi dem taýsylyp, qara qusy zil tartyp, kóz aldy munarta bastady. Ári qaraı súńgýge shamasy jetpeıtinin bildi, selebesin ońtaılap bashpaıdaǵy arqandy qıyp jiberýge búgile bergen, tabany bylq etip, qum qaırańǵa tıgeni. Beıne, balyqtyń maıly jotasyn basqandaı sezindi, shyndyǵynda, butanyń arasynan qoldyń salasyndaı tutasqan qarabarqyn tuqy balyqty kórdi, qolyn sozsa qarmap alatyndaı, tegi. Jandármen arqandy qıyp jiberdi, aqtyq kúshin jınap joǵaryǵa ytyryldy. Orta jolda dármeni bitip, esinen tanypty, sý betine sereıip shyǵypty. Serikteri keýdesin syǵyp, qoldan dem salyp, alqyn-julqyn ázer degende jan kirgizipti. Yqylyq atyp, jaryq dúnıege qaıta oralǵan Tobaǵabyl tuńǵysh tilge kelip: «Aýǵa bastyrǵy baılańdar, arqan jalǵańdar, bul kóldiń balyǵy tereńinde», — depti. Ertesine jigitter kórshi jatqan aýyldan arqan, jip, shylbyr surap kezip ketti. Keshkisinde qaıyra bastary quralyp aı jaryǵymen aýǵa bastyrǵy, taldyrǵy baılady, baýyn uzartty, tor kózdi tereńge beıimdep, qaıyra qaýsyryp qaıtyp shyqty. Tobaǵabyldyń o dúnıeniń esigin qaǵyp qaıtqan jankeshti mineziniń arqasynda tereńge salǵan aý, beıne, qazan túbinen baýyrsaq qarmaǵan shómishke uqsady: salǵany bos shyqpady, tereńge súńgip uıqyǵa shomǵan qarabas tuqy, jyly aǵys izdep qıynǵa legligen aqbaýyr laqa aýǵa shúpirlep lyqa toldy: kásiptiń qyzyǵyna berilgen jigitter túski asty da, keshki asty da umytty: bir kúnniń ishinde jaǵalaýǵa balyqtan úımek úıdi. Toqsannyń josparyn bel sheshpeı, damyl tappaı eki jetiniń ishinde tópelep oryndap shyǵyp meımanasy tasyp, aýylǵa tisi aqsıyp kúlip oralǵany esinde. Áıtse de qazekemniń qańqý sózi tyıylǵan ba?.. «Nesin aıtasyń, noqaı Tobaǵabyl Balqashtyń tereńdigin ólsheımin dep júrip boı salyp júrip sý jutyp, ólip qala jazdapty: Shardaranyń jylanbalyǵy jeńsik asym dep ol jaqtaǵy orys tamyrynan jińishkelep posylka alyp turady-mys» degen kúńsigen sóz úı-úıdi erkin aralady. Shaıpaý kelinshegi shaı ústinde: «Ras pa, áı?» — dep shanshyla qaraǵany. Bul qapelimde kúmiljip qaldy. «Nesi ras?» «Balqash kólinde balyqshy qyzǵa ǵashyq bolyp, seni almasam — sýǵa ketip ólemin dep óner ashypsyń ǵoı, osy el jyr ǵyp aıtyp júr?» «Oıboı, juqarǵan júıkeni jonyma óıtip, jarqynym, sýǵa balyq izdep súńgigenmin!» «Endeshe ózgeler nege súńgimegen? Seniń elden erek sheshinip, taırańdap, saırańdap, jannan bezip birdemege bas tigetinińdi bilgenmin, jel bolmasa shóptiń basy qımyldamaıdy...» Mynadaı jan tyrnaǵan qysyr keńesti estip otyryp Tobaǵabyl: «bul jurtqa, áı, daýa bolmas», — dep ishteı toryǵady ǵoı. El aldyna shyǵyp, basqalarǵa jol kórsetseń de — jaqpaısyń, ash qulaqtan tynysh qulaq dep tars búrkenip jatsań da — ońbaısyń. Qaı jaǵyna shyǵyp, shyndyq izdersiń?!. Qalaı ǵana ózińmen óziń kún kórersiń?..

Osynaý kúńsigen tymsyryq sózden boıyn aýlaq salyp ári birer jetige qydyryp, kóńil kóterip qaıtaıyn degen oımen Tobaǵabyl teńizdiń arǵy pushpaǵynda jatqan Moınaqtaǵy naǵashysyna sapar shekti. Moınaq qalasy — bir kezderde teńiz irgesinde jatqan, kele-kele qum shaǵyldyń arasynda qalǵan shaǵyn qalashyq, qaraqalpaq aǵaıyndardyń aýdan ortalyǵy. Aq saqaldy, qyzylshyraıly naýsha naǵashysy muny máre-sáre qýanyp qarsy aldy, aınalyp-tolǵanyp túkpirgi bólmege súıredi: «Aıtshy, jıen, — dedi: — Aralǵa, Sibir ózderinen buryp ákeledi degen sóz ras pa?» «Sondaı sózdiń bary ras, áıtse de ázirge myńdaǵan kılometr shól dalany kóktep ótip, Ertis pen Esildiń mardymsyz sýyn tuzdy arnaǵa súırep jetkize qoıady degenge óz basym ılanbaımyn», — dedi bul. Qonaqjaı naǵashysy burynǵydaı qoı soıyp, sary baýyr qaıazdyń súrin týrap shashylmady. «Shóp bolmaǵan soń ýaq mal ustaımyz, teńiz qashyp ketkeli qaıaz da, sazan da quryǵan», — dep aýzyn gazet qıyndysymen súrtip, qonaqasyǵa palaý tartty, aldyna kók araq qoıdy. Osy mezet Tobaǵabylǵa myna naǵashysy astynan teńizi ketip, aıdalada, qum arasynda qalyp qoıǵan kemege sonshama uqsaǵany, jel ótinde azynap, jartylaı qum basyp, shókken túıedeı búıirlep-búıirlep jatqan temir kemeler Moınaq mańaıynda mol-aq. Qumda qalǵan kemeler alyp dınozavrǵa uqsap ár qıyrdan, ár saıdan qubyr sozady. Qyzylqummen qosyla jylaıdy; ótken kúnderdi, ketken teńizdi izdep qubyla qyńsylaıdy. «Naǵashy-aý, osynsha kemeni qumǵa tastaǵansha, syndyryp, bólshektep, metal synyǵyna ótkizse qaıtedi?» — dep suraǵan bul. Saýalynyń oǵash ekenin sol mezette-aq sezdi. Osynaý eńbekshi jurt temir jol boıyndaǵy taý-taý úıilgen synyqtardy tıep, tasyp údesine shyǵa almaı jatqanda, aıdalada, Qyzylqum ishinde, kúsh-kólikten de, múshelep buzatyn bilekten de jyraq qalǵan, tat basqan, adyra qalǵan kemelerge kim ıelik etpekshi?! Birer apta naǵashy aýylynda aýnap-qýnap demalyp jatamyn ǵoı dep dámelenip kelgen Tobaǵabyl eki kúnge ázer shydady. Úshinshi kúni erteńgisin tóseginen túnerip turyp: «Naǵashy, ruqsat bolsa búgin elge qaıtamyn, — dedi, — myna mańaıdaǵy qyrqa-qyrqada, júlge saıda syńsyp qalǵan kemeler túnemesine jelmen ash qasqyrsha ulyp tegi kisini uıyqtatpaıdy eken, shydaı alatyn emespin, ketemin, júremin...» Naǵashysy munyń ishki álemindegi jan qubylysyn tabıǵı túısigimen boljap bildi bilem, aldyna turmady, kúrekteı alaqanyn jaıyp, «jol bolsyn» aıtyp shyǵaryp saldy. Tobaǵabyl bul joly aýylyna jer ólshegen geodezıstterdiń kerýenine ilesip tótesinen oraldy. Qyzylqumnyń ishin keýlep, bir kezdegi úlken arna, bul kúnderi qańsyp qalǵan sorly saı ógiz, Jańadarıa, Qýańdarıa boıymen iz tastap, Aral teńizin tústiginen aınalyp sapar shekti; eki táýlik boıyna qum tusaǵan, qańqasy yrsıǵan qystaýlardy qaraýyl qylyp jaıbasar, maýbas túıemen ızektedi. Sonaý kóz ushynda qalbalaqtaǵan jolaýshy ma, álde adasqan balyqshy ma deısiń; taqap kelseń — jelmen azynap, kerneı shalyp turǵan kórneı keme ǵana; áridegi batar kúnniń qyzyǵyna malynǵan qujynaǵan bazar jaımasy ma deısiń — eli kóship ketken eski qystaýdyń qańqasy qarsa alady; momaqan túıesin qarsy alyp mań-mań basqan túıeshi Músirkep pe dep órekpısiń — jolyqsam, tildessem, hal bilsem dep janyń qalmaıdy — baıaǵyda qazaqty qalmaqtan qorǵap, qansyrap qulaǵan batyrdyń molasy bolyp shyǵady; jadaý, jupyny ólkeniń ıesindeı sý izdep sıraǵyn sozǵan bóken be dep eleńdeısiń — qasyna kelseń butaǵy berishtenip, súıegi qýrap omyrylyp qulaýǵa qalǵan kári sekseýildeı kóresiń; Qyzyldyń qumy jel tursa qosyla jelpildeıtin týyrlyq bolyp ketken be dep tańyrqaısyń, óıtetin de jóniń bar — teristikten, batystan munartyp daýyl tursa-aq myna qum tóseginde tynysh jatpaı sýsyldap, ysyldap, azynap, qabyrǵasy sógilip jyljı jóneledi, enteleıdi, ezip jibererdeı óńmeńdeıdi sodan; bul bilse, sóz joq — tabıǵat, ózge aýa aýysqan, áıtpese, ákesi marqum taban astynan jyljyp qashyp bara jatqan kók teńizdi de, túıeshiniń jaman shapanyndaı jelp-jelp etken esirik qum kóshkinin de kórmeı ótipti, kórse aıtar edi ǵoı. Aýylǵa taban tirep, «Ana tilindegi» Abaıdyń óleńin oqyp, kelinshegine aragidik ázil tastap, shánıip jatyp jan shaqyrmas pa. «Ólmegenge óli balyq jolyǵady» dep, azaıýǵa aınalǵan balyqty izdep, jer dúnıeni sharlaı bergenshe baıaǵydan óstip jatyp-aq ómir súrsemshi dep ókinedi bul; botaly ingenniń, bes tusaqtyń jaǵdaıyn jasap, keńse sypyryp, qora tazalasam ǵoı munshama shaldyǵyp sharshamas em; jylanbalyq jep, Balqashtyń tastaı sýyna batpas em dep ishinen ýildeıdi jáne. Óstip jaıbaraqat jatqanda úıine sypaıy, symbatty brıgadır keldi. «Pálenshe-e-e-ev, — dedi. — Seni de sanaly azamat deıdi-aý, jyl bolsa aıaqtalyp qaldy, balyqtyń jospary bolsa áli tolmaı dińkeletip barady, káne, kóterip belińdi bý, bir top jigitti bastap Yrǵyz ben Torǵaı ózeniniń qosylar qurdymyna jónel, myna japtas jappastar aıtyp keldi; balyǵy bógip qalypty dep, senen ózge qabyrǵaly azamat tabylmaı tur». Tobaǵabyl álgide «kórmegenim balyq bolsyn» dep jatqan ish pikirin tarsa umytyp usha túregelip, saptamasy, sýlyǵyn kıinip, aýyn, toryn býyp jolǵa ázirlene bastapty. Muny osynsha qýtyńdatqan bastyqtyń maqtaýy da, namysyna pyshaq janyp qaıraýy da emes, ata kásipten qulaqqa sińip qalǵan «bógip» degen jalǵyz aýyz sóz edi. Kelinsheginiń shańqylyna qulaq aspaı, shalǵaıyna oratylǵan balasyna qaramaı «Qaıda? Qaıda?» dep telpegin basa kıip jónele beripti. Sonyń aıaǵy, minekeı, qurdymnyń jaǵasynda jarbıyp, sońyna keler kúsh kómek pen qosymsha jigitterdi kútip, sút kóp, kómir azdyń kebin kıip, mólıip otyrǵany. Áni-mini degenshe qos mańyna qanaty qıqalańdap «AN-2» samoleti qondy, ishinen jabdyǵyn, azyǵyn súıretip tiri arýaqtaı soraıǵan jáne tórt jigit tústi. Sálemdesip, amandyq-saýlyq surasqan jerlesterge Tobaǵabyl tuńǵysh til qatty.

Balyq qurdymda emes, qurdymǵa quıar saǵada sekildi, barlap qaıttym, bireýiń kórshi jatqan qoıshy aýyldan aý tartatyn kúshi bar eki atyn surap ákel, kóliktiń maıyn balyqpen qaıtaramyz, ózgeleriń aýdyń qaltqysyn alyp, kózin jıilep shyǵyńdar, jaıdaq ózenge tor kóılek salyp súzseń de báribir... «Balyq bolyp jatsa rasıamen habar beresińder», — dep ushqysh samoletin qaıyra kóterip, elge ushyp ketti. Ertesine tirkesip-ushqasyp aý kótergen jeti balyqshy namazsham kóleńkesine uqsap Yrǵyz ben Torǵaıdyń túıiser arnasyna áýpirimdeı júrip súzitki saldy, tor jaıdy, sosyn shaı iship alyp, qaıyra kóterilip, aýdyń eki basyn eki atanǵa tirkep: «Bereke basym beri bur, áıt-shýý», — desip kólikke qamshy urdy. Qos nar áýdem jerge deıin mań-mań basyp baryp, beline salmaq túskendeı, basqa urǵandaı tastabandap turyp aldy. Qamshy ústine qamshy saldy. Qoıshy aýyldan batyp bara jatqan al qyzyl alaýly mezgil bolatyn, qyrbyq muz japqan ózen jaǵasyn altyn jondy sazan balyq kómip ketti. Jer de, jaǵa da shorshyǵan, týlaǵan, aýzyn árekteı ashqan súbeli balyqqa tolyp, tóńirektegi dúm-dúnıe sekseýil shoǵyna qoıǵan taıqazanǵa uqsap, kenerinen asyp tógilip, búlk-búlk qaınap kóz jaýyn aldy dersiń. Ertesine de sóıtti, ertesine de... Úshinshi kún alqyzyl kókjıekke balyq ýyldyryǵyndaı shashylyp sińip bara jatyr edi. Tobaǵabyl sýdy belshesinen keship, aýdaǵy sazandy azaıtamyn dep jantalasyp qımyldap jaǵaǵa laqtyryp jatyp baıqamapty — tula denesimen dir etip qolyn tartyp aldy... Alyp balyqtyń janarymen kózi túıisti... Alyp balyqty buryn estigeni bolmasa, kórip-bilgen pende emes edi... óńmenine ótkize tiktep qaraǵan myna kóz, beıne, áneýkúngi ortasy oıyq jutpa qumǵa uqsady... bul tirshiliktiń qyzyǵy, dámi, arpalysy, keshki sýreti, keshegi elesi, ókinishi, opasy, nalasy, qyzyǵy, qudaı-aý, balyqshy áýletiniń aý tartqan jabaıy áýpirimi, qomaǵaı as jeýi, ázili, qumda qalǵan kemeler, adamzat aıasynan alystap qashyp bara jatqan kók teńiz, azynaǵan jel, qan qyzyl kún, bári-bári Alyp balyqtyń qarashyǵyna kilegeıshe uıyp qalǵandaı ma, Ana qurdym men myna ózin betpe-bet únsiz úńilgen tylsym janardyń egiz tamshydaı uqsastyǵyn uqty. Birsin-birsin aıaǵy sýsyma uma uıyqqa batyp, Alyp balyqtyń saýsaǵynyń arasynan shyǵyp bara jatqanyn sezdi, sezdi de jan dármen: «Meni myna balyq qurdymǵa tartyp barady, qutqaryńdar, qumda qalǵan kemeniń birin ákelińder!» — dep jan daýysy shyǵa aıqaılady, úni bitip, dybysy shyqpaı qaldy. Tobaǵabyl jer astynyń túpsiz tereń tuńǵıyǵyna quıylyp jatqan, qurdymnyń úńireıgen sup-sýyq óńeshin kórdi, muny qaqpaqylsha zyrqyratqan joıqyn ıirim aǵysty sezdi, bir pás shym batyratyn shyńyraýdyń erneýine ilikti, alqyn-julqyn keshki qarbalasta balyqshynyń jan aıqaıyn eshkim estimedi.

---