InfoHub Logo

Kórkem sózdiń qas sheberi, kemel jazýshy Muhtar Áýezov, minekeı, bir jyldan asty, tor kóz terezeli, syz ıisi shyqqan, abaqtynyń qýyqtaı bólmesinde qor bolyp jatyr.

Qor bolǵany emeı nemene. Árádik abaqty kúzetshisi kerzi etigimen jer eńbegin oıyp jibere jazdap, dúrs-dúrs basyp kep, shaldyrlatyp qulypty buraıdy, shıyq etkizip esikti ashady.

«Tutqyndaǵy Áýezov, túregel, jaýapqa júr!» — deıdi qarlyǵyńqy únmen. Qyr sońyna ilestirip ákep jaryǵy syǵyraıǵan tergeýshiniń bólmesine engizedi, taqtaı oryndyqqa shómıtip otyrǵyzady. Mólıip otyra-otyra beli syrqyraıdy. Birazdasyn buıra shash, qońqaq tanaý, qyzyl jaǵaly, aıqysh-uıqysh qaıys beldik býynǵan tergeýshi keledi. Búgingisi Gaıkovıch, keshegisi Marselskıı edi. Evreı halqy qyryq jyl qyrǵyn bolyp, jer ústin topan sý qaptasa da jer betiniń jyly-jumsaǵyn, jiliktiń kemik basyn qamtyp, qaǵaz ústinen kúneltip, zamanǵa esh belin bermeıdi. Qaıda qashsań da, kójesin ázer taýyp ishken kedeıdiń de, aýzynan aq maıy aqqan baıdyń da, asqannyń da, tasqannyń da, sasqannyń da — aldynan evreı shyǵady. Osy mezet óziniń súıikti jazýshysy Stendaldiń «Evreı» atty áńgimesi esine oraldy. Tashkende júrgende, jumystan qalt etip qoly bosaı qalǵanda erteli-kesh álgi áńgimeni qazaqshalaı bastaǵan edi. Abaqtyǵa jabylar aldynda, úıdi tintigen qyzyl jaǵalylar sol «Evreı» men óziniń áptıekteı ǵyp aıaqtap qalǵan «Suǵanaq sur» hıkaıatyn hattap alyp ketipti. Sodan beri ushty-kúıli joǵaldy, tabylmady.

Gaıkovıchtiń jaryqshaq úni selk etkizdi.

— Muhtar Omarhanuly, Alash partıasynyń negizgi maqsaty qazaq dalasyn uly Reseı patshalyǵynan bólip, derbes federasıa quramyz dep bas qurap, talqylap, Lenın kósemge deıin jolyǵyp eldi shýlatyp baıaǵy handyq dáýirdi qalpyna keltirsek dep ólip-óshtińder emes pe! Jasyrmaı aldyma jaıyp sal.

— Derbes federasıa qurý degen Reseıden múldem at quıryǵyn kesisý emes, teń quqyqty, teń ıyqty, múddeles tatý-tátti kórshi bolamyz degendik.

— Shetelge qashyp ketken Mustafa Shoqaı, Ýálı Valıdov degen shetel shpıonymen nege baılanys jasap shala búlindińder?

— Shala búlingen dánememiz joq. Alash partıasynyń derbes respýblıka bolsaq degen daıyn baǵdarlamasy bar. Onda barlyǵy egjeı-tegjeıli baıandalǵan. 22 jyly Alash partıasy taratylǵannan keıin Lenınniń ózi partıa lıderlerin jazalaýdan qutqaryp, tóńkerisshil úkimet amnıstıa jasasyn, qajetti qyzmetke paıdalansyn degen qaýlysy bar.

Gaıkovıch qanyn ishine tartyp surlandy.

— Tutqyndaǵy Áýezov, aldaýsyratpańyz!.. Lenınniń atyn jamylyp bultalaqqa salmańyz!.. Qoı terisin jamylǵan qasqyrlar kileń!.. Aıtpady deme, osy raıyńnan qaıtpadyń bar ǵoı syz abaqtyda shiritemin, tóńkeriske, qyzyl balshabekke qany qas degen qaýly shyǵaryp, qyr sońyńnan ómiri qalmaıtyn qońyraý ilemin! Aıtpady deme!..

Tergeýshiniń ári-beriden janary jipsıip, erini qıǵashtanyp, yzaǵa býlyqqany sonsha — qısyq ezýiniń jıeginen áppaq kóbik kórindi. Muhtardyń qan qysymy kóterilip, qulaǵy shýlap, bir sózdi estise, kelesi sózdi estimeı qınaldy.

Álden ýaqytta esin jınasa... sol baıaǵy qarańǵy qýys, tar bólmesinde, syz buryshtaǵy aǵash tósekte jarqanatqa uqsap shómıip otyr eken. Álgidegi tergeýshiniń zárlene qulaǵyna tónip: «Raıyńnan qaıtpadyń bar ǵoı — abaqtyda shiritem» degen sózi qulaǵynan zyń-zyń etip esh jýylyp bolmady. Kúzetshi saldyratyp qulypty eki burap ashty. Temir tostaqpen qumyq botqa, bir týram qara nan ákelip tóseginiń basyna qoıdy. Erteńgisinen nár tatpaı, ózegi tartyp tursa-daǵy temir tostaqqa qol sozbady. Sileıgen qalpy otyra berdi, ishteı kúbirledi.

«Sonda qalaı? Alash partıasynyń kósemderine amnıstıa jarıalap, tóńkeris sharýasyna paıdalanyńdar degen Lenınniń pármeni — anaý, saıasattan, tóńkeris ustanymynan tas kereń mylqaý shalasaýatty evreı tergeýshisiniń sózi — mynaý... ekeýiniń arasy jer men kókteı. Almaty men Máskeý arasy aıshylyq jol, zaman túzeledi degenshe osynaý qarańǵy qapasta jatyp ómir jasym óksıtin bolar... Taqtaı tósekte jatyp-jatyp jambasym tesiletin shyǵar...»

Sýyp qalǵan qumyq botqa tamaǵynan ótpedi. Temir tostaqty saldyr etkizip tas edenge qoıa saldy. Tósegine qısaıdy. Abaqtynyń syrtyndaǵy tas kóshe, kóshe jıegindegi malynǵan aǵash... adam aıaǵy sıregen qala syrtyndaǵy egistik ańyz... qary ketip, kógi qyltıǵan shýaqty bel-belester kóz aldyna elestep kilkip turyp alǵany. Migirsiz mań dalany oılasa-aq — balalyq, bozbala shaǵy kóz aldyna qalqyp shyǵa keledi. Shalǵyny buratylǵan Bórili, bıdaıyǵynan bota tússe kórinbeıtin kókpenbek Jıdebaı, tastaı sýy tastan qulap aǵatyn Kúrkireýik, jasyl beles, jalańaıaq júgirgen balalyq shaq kilkip, qalqyp kóz aldyna kele qalǵanda... oıpyrm-o-o-oı!.. ne degen kórkemdik deseńshi!.. boıaý-belgisi aq qaǵazdaǵy móldiregen sýretke uqsaýshy edi.

Sol týǵan jerge, týysqan, baýyr aǵaıynǵa «tyndyramyn... jazamyn... qazaqty dúnıege dabyraıtamyn» degen mol-mol perzenttik ýádesi bar edi.

Sol baıaǵy qaryzyńdy óteımin degen perzenttik ýádesi qaıda, bul — qaıda? Taqtaı tósek, tar qapasta qamalyp jatyp jap-jasyl jaılaýda qalǵan, umytyla bastaǵan jap-jasyl armany endi qaıtyp qaı kezeńde iske aspaqshy! Álde osynaý ıt tirshiliktiń jeteginde júrip joǵala ma?

Baıaǵyda, baıaǵyda emes-aý, keshegi tóńkeristiń sońyn ala Qarqaralyǵa qaraǵan eldiń shetinde Daǵandeli ózeniniń boıynda, Kókshetaý, Dýana taýyn basyp ótetin kerýen jolynyń jıeginen, qyr betkeıde jetimsirep turǵan kesene tamdy kórip edi.

Uzynqulaq sóz ustaǵan kárıadan suraǵan. «Kimniń basyna soǵylǵan tam»,-dep. Sonda kókiregi kómbe áńgimeshil kárıa eski áńgimeniń shetin shyǵaryp tómendegishe tógildirgen.

«Qazaq qazaq bolǵaly irgesinen jaý, el ishinen daý úzilip kórmegen» degen. «Jeriniń keńdigi, malynyń kóptigi syrttaǵynyń kóz qurtyn jegen. Qıt etse shyǵysynan qytaı bogdyhany, teristiginen qalmaq qońtaıshysy, jońǵar járkelenshi, batysynan bashqurt, orys otarshysy, tústiginen qoqan qoqımasy, hıýa láshkeri qol tóńkerip jetip kep turǵany. Tynysh jatyp, qamsyz uıyqtaý umytylǵan. Qoly basym jaý qazaqtyń qazanyn tóńkerip, shańyraǵyn qaýsatyp, besigin shaǵyp shálekeıin shyǵaratyn. O zamanda qazaq qaryndas júzge bólinbepti. Tý syrtynan sary masadaı yzyńdap saılanǵan jaý, qol tóńkerip, shańyraqty kúıretip shydatpaǵan soń áz-Táýke bılerin jıyp pátýa jasapty».

«Jerimiz keń, bir shetinen jaý shapsa kelesi shetinen kómek qoly jetkenshe alty aıshylyq jol, at ústinde tepekteýmen ómirimiz ótti. Esimiz barda etegimizdi jınap, júz-júzge bólineıik. Uly júz osynshama rýdyń basyn qosyp qyr betkeıdegi qyrǵyz, hıýa láshkerine, shyǵystaǵy qytaı qońtaıshysyna abaı bolsyn; orta júz saıyn Saryarqany ıelenip jońǵar men qalmaqqa qarsy tursyn; kishi júz rýlary batystan úńilip jetken dushpanmen bettessin; syrt jaýǵa tótep berse — ózine syn, tótep bere almasa — bylaıǵy qarǵa tamyrly qazaq jeter járdemge!» — dep batalasypty.

O zamanda aıtylǵan sóz — atylǵan jebe. Hannyń aýzynan shyqqan pátýa talqylanbaıdy. «Maqul, sózińe turdyq, han ıem!»-desip nesheme batyr ata jurty, qazaq qaryndasy jolyna basyn báıgege tigipti.»

«Uzyn sózdiń qysqasy on segizinshi ǵasyrda qazaq qaryndastyń basyna qaraspandaı kún týǵan. Qalmaq qońtaıshysy qytaı zeńbiregi men shved otdárisin teńdep alyp, muzdaı qarýlanyp teristik betten erte kóktemde irgeni túre tıisipti. Uly juttan jilik maıy úzilip qystan ázer shyqqan orta júz rýlary zeńbirekti dúleı jaýǵa tótep bere almaı dákeshe ydyrady. Toz-tozy shyǵyp aqtaban shubyryndy, alqa kól sulamaǵa túsedi. Seleýli Saryarqa, Jetisý boıyn qyzylala qan jýady, el alashapqynǵa túsedi.»

«Óstip etegimiz túrilip, bóksemiz kórinip qasha-qasha jer túbine jetemiz be, álde shildiń qıyndaı pyshyrap jer betinen óshemiz be?.. neǵylamyz? Qarsy turyp qaırat qylatyn ýaqyt jetti!..» Muny aıtqan Ábilmansur-Abylaı mańaıyna ár rýdyń batyryn uıystyryp atqa qonypty. Ańyraqaı shaıqasynda kishi júz sarbazdaryn bastap kelgen Ábilhaıyr handy bas qolbasshy etip, qalmaqtyń betin bir qaıyrady. Batyrlardy arýaq kóterip, joly ońǵaryla bastaıdy. Teristikte qytaıdan qarý alyp, oıratqa arqa súıegen qalmaq, Ystyqkól shuraıynan orysty bel tutqan qyrǵyz qyrdaǵy qazaqqa ár jyldary qol tóńkerip, at oınatyp Abylaıdy tynysh jatqyzbapty. Joıqyn urysta hannyń oń jaǵynda júrip, jaý júreginiń otyn alyp shanyshqyly Berdiqoja kóp qaırat kórsetken eken. Abylaı jıyrma jasynda han saılanyp, qyryq segiz jyl Kókshetaýda tabany taımaı, baǵy qaıtpaı han bolyp, alpys segiz jasynda, juma kúni, Arys degen ózeniniń boıynda, sarttyń qorǵanynda qaza taýyp, sol qorǵan Han qorǵany atanyp qaldy.»

«Berdiqoja — elden asqan sadaqshy, qol mergen bolypty. Jekpe-jekke shyqqan aıyr qalpaqtylardy osylaı bettesip kelgende daýys jeter jerden jebemen túsire beripti. Bet qaratpapty. Qyrǵyz manaptary Sadyr, sodan keıingi Esenqul júz qaraly batyryn túsirgen Berdiqojaǵa ólerdeı óshtesipti.»

«Berdiqoja balalaryn synaǵanda, bylaıshy synaıdy eken. Úıelmeli-súıelmeli bir-birimen teteles týǵan úsh balasy bolypty. Bir pyshaqty sabyn jerge tirep, ushyn joǵary qaratyp, balalaryna: «Ana jaqtan domalap kelip, myna pyshaqtyń ústinen ótińdershi», — deıdi eken. Úlken eki balasyn domalap kelýin kelip, dál pyshaqqa jaqyn kelgende taıqyp, jaltaryp aýnaıdy eken. Kenjesi pyshaqpen jumysy joq, jaltarmaı aýnaıdy eken. Pyshaqtyń ózin jaltartady eken.»

«Berdiqojanyń moıny erekshe uzyn bolyp, qyrǵyzdar qazyq moıyn atap ketipti. Esenqul manap qamsyz jatqan qazyq moıyndy qaıtseń de tutqyndap ákel dep Bóribaı esimdi qanisherin bas qylyp, qol jumsaıdy. Bul ýaqytta Abylaıhannyń, onyń dúleı serikteri Qabanbaı, Bógenbaı o dúnıelik bolǵan kórinedi. Sol bir qanquıly qıyn kezeń týraly aqynnyń «Bersin be atameken — jerdi qoldan, Eline Berdiqoja boldy qorǵan, Aǵasy arqasúıer — asqar taýy, İshinde batyrlardyń endi qalǵan» degen óleń joly sózimizdi rastaıdy. Ańdysqan jaý almaı qoımaıdy. Esenqul men Bóribaı bir túni qalyń uıqyda jatqan batyrdyń aýylyn shabady. Qus uıqydan basyn kótergen Berdiqoja: «Er bolsań — elge tıme, menimen shabys»,— dep silkinip, jebeshe atylǵan batyrdy ákki jaýdyń shalmashysy alystan shalma tastap, áýeli atyn mertiktiredi, sosyn ózin baılap-matap alady.»

Áńgimeshi kárıanyń qońyr úni OGPÝ-diń abaqtysynda, taqtaı sákide jatqan Muhtardyń qulaǵyna emis-emis eski saryn bolyp quıylady. Maqamy kóne jyrdyń úzigindeı estiledi.

«Qyrǵyzdar jasy egde tartqan Berdiqoja men bir jas qazaq batyryn qosaqtap ustaıdy. Qazaq dese qan qysymy kóterilgen Esenqul: «Bireýińdi keskilep óltiremiz, bireýińe keshirim jasaımyz. Qazaqty qalaı jazaǵa keskenimizdi bostandyq alǵanyń — el-jurtyńa aıtyp barasyń. Qaısyń qalyp, qaısyń bostan bolasyńdar, ózderiń sheshińder», — deıdi. Maqul-aq.

— Álgi kesimdi sózdi estigen Berdiqoja bylaı deıdi: «Jasym egde tartty, ári jaýdyń búıreginde maǵan degen qatyp qalǵan kegi jatyr. Keleshekte el-jurtqa pana bolar jas batyr qajet. Jaýdyń keshirimi — júrektiń sózi emes, erinniń emeýrini, shymyldyq bop kórsetpes shynnyń júzin. Erinniń keshirimi — saǵan bolsyn, elimniń keshirimi — maǵan buıyrsyn, sen qutyl», — depti. Sóıtip jas batyrdy qutqaryp jiberedi.

Bul oqıǵa týraly Máshhúr Júsip tómendegishe jazyp qaldyrǵan. «Ózin jaý óltirerin bilgen soń, joldasyna aıtqan eken: — Jaý jerinde qaldym ǵoı, meniń súıegimdi alyp kete almassyńdar, bir barmaǵymdy kesip alyp, mańaılas jerlerińe kóm de, soǵan tam salyp, Berdiqoja tamy atandyryńdar. Meni esine alǵandar duǵa qylyp óter», — depti. Daǵandeli ózeniniń jaǵasyna jurt bas qurap tam salypty. Shoshaq mola kúni búginge deıin qulamaı tur desedi. Daǵandeli ózeni Qarqaralyǵa qaraǵan eldiń shetinde, Kókshetaý, Dýana taýlarynan kórinip turady. Júrginshiniń qara jolynyń ústinde, Jetisý barǵandar: Qozy Kórpesh — Baıan tamyn kórdik, shanyshqyly Berdiqoja tamyn kórdik desedi» (Máshhúr Júsip, Shyǵarmalar, 8 tom, 214 bet, Pavlodar, 2006 jyl). Biz oqyǵan Máshhúr Júsip jazbasy oqıǵany osylaısha baıandaıdy. Keshegi dúrbeleń jyldary salt atpen Bórili, sodan soń Qaınar, sodan soń Kókshetaý — Dýana, arǵy jaǵy Aıagóz asyp bara jatqan Áýezovti áńgimeshi kárıa ádeıilep at basyn burǵyzyp, ilestirip ákep, jartylaı mújilip qulaǵan, úlken joldyń boıynda qaraýyl qaraǵan,batyr belgisi qalǵan, sary jelmen zynaı jylaǵan — kesene tamdy kórsetip edi. «Beý, júrgen jeri oıylyp túserdeı sózi iri, isi odan da iri jaryqtyqtar-aı, jumyr bastaryń qaı shuqyrda domalap qaldy eken? Jolyńdy, keshirimdi keıingi urpaqqa, jas batyrǵa berip, óziń ajalǵa qasqaıyp qarsy turǵanyń keler kúnge sabaq bolar úlken tálim ekenin sezdiń be, sezbediń be, qas batyrym!»

Eski áńgimeni esine túsirip jatqan Muhtar selt etip basyn kóterdi. Kúzetshi kelipti. Eki burap emen esiktiń qulpyn ashyp, kiltin saldyratyp kirip keldi. Eki-úsh attap Muhtardyń tóbesine tóndi. Temir tostaqtaǵy murty buzylmaǵan, sheti óńezdene bastaǵan qumyq botqany kórdi. «Ataýyńdy ishkir, halyq jaýy, tamaqty tatyp almapsyń, myna qyzyl balshabek Marselskıı turǵanda sýyq kamerada aram qatasyń!.. ól de bar maǵan!..» dep tostaqty dańǵyr etkizip kóterip aldy. Shaldyr etkizip qulypty burady. Kerzi etigin syqyrlata basyp uzap barady.

Keshtiń qaı mezgili ekeni aıyrǵysyz. Tıtimdeı tor kóz terezeden kún áldeqashan aýyp ketken. Taqtaı tósekte qısaıyp jatyp, óz oıyn ózi qoısha órgizip, qalyń muńǵa oranǵan Muhtar uıyqtap ketipti. Tús kóripti. Tús deıtin tús te emes, qabyrǵalas kelesi bólmede qamaýda jatqan qadirmendi Ahań... Ahmet Baıtursynovtyń eles-sulbasy kádimgideı túregelip ústine enipti.

Qapsaǵaı deneli, saqal-shashy qýdaı, abajadaı úlken kisi ústine kirip kelgende — myna Muhtar kádimgideı sasyp qapty. Jatqan jerinen umtylyp, basyn kóterip sálem bergisi keledi. Qapelimde úni qarlyǵyp, daýsy shyqpaı bógele beredi. Súmek bop terleıdi.

«— Jata ber, qozǵalma, — deıdi abajadaı úlken kisiniń eles-sulbasy dáp tóbesine tóne túsip.»

«— Denem qırap qalypty, sýyq tıdi me, álde ózgeshe kesel jarmasty ma — basym esh kótertpeıdi», — deıdi Muhtar muńyn shaǵyp.

«— Bilem-bilem.. oı derti meńdep alǵan. Baıaǵyda elý jasqa kelgenimde tiri sózben kórkemdegen maqala jazdyń! Rızamyn! Ústińe basa-kóktep kirgenimniń josyǵy bar, Muhtarjan. Men aıtaıyn, sen tyńda. Orysshyl otarshylardyń osynaý tas kereń qapasyna bir túsken kisi basyn arashalap shyǵýy ekitalaı. Balshabektiń quryǵy uzyn, qýlyǵy tereń. Ómir boıy halyqtyń sózin sóılep zar jylaǵan myna bizdi sol halyqqa kóztúrtki etip «halyq jaýy» dep qarǵybaý taqqanynan shoshynamyn. «Stalınniń jaýy», «Troskııdiń jaýy» dese — ýájdi sóz aıtyp aqtalýǵa bolar edi. Endi kelip óz halqyma ózimizdi jaý etkeni qutylmaıtyn qarǵybaý taqqany. Aldaǵy ýaqytta bar kináńdi moınyńa alyp, aryldym, betimdi burdym dep syrttaǵy balshabekterge ashyq hat jaz! Myna tas qamaýdan shyǵatyn jalǵyz amal sol ǵana, Muhtar.»

Muhtar basyn oqys kóterip yshqynyp sóıledi.

«— Al, siz she, qadirmendi Aha? Keshirimhatty ózińiz jazsańyz qaıtedi!»

«— Jolymdy berdim, Muhtar. Myna kúńgirt zamanda túrtinektep jol izdegen qazaqqa menen góri óziń qajetsiń. Al ózim jasarymdy jasadym, jazarymdy jazdym, aıtarymdy aıtyp úlgerdim. Seniń aıtaryń áli aldyńda! Baıaǵyda Kókshetaý, Dýana taýyn aralaǵanda shanyshqyly Berdiqoja batyrdyń barmaǵyn jerlegen keseneni kórgen edim. Sol Berdiqojda batyrdyń amanatty isin eki ǵasyr óte ózim qaıtalap turmyn. Túsin, táýekelge bekin! Men kelmeske ketken janmyn. Óz qıymyzdy ózimiz myjyp qaıtemiz. Myna tas qapastan ózińniń qutylyp shyqqanyń kerek. Endigi qazaqtyń úmiti, ilgergi tileýi saǵan tirelip tur, Muhtar!»

Osyny aıtyp Ahmet Baıtursynov, qaıran Ahańnyń eles-sulbasy elbirep, jelbirep, saǵymǵa aınalyp qarsy bettegi qabyrǵaǵa jutyla berdi.

Basyn oqys kóterip alǵan Muhtar taqtaı tósekte shókelegen kúıi balbal tasqa uqsady. Tamaǵyna túıir-túıir jas kepteldi. Qapelimde ne derin bilmedi. «Osyndaı da bar men joqtyń, eki keshtiń arasynda elbiregen, eljiregen únqatysý bolady eken-aý! Kórmegen, bilmegen dúnıeniń keremeti kóp qoı. Jany kúızelip jatqanda súıikti ustazynyń kádimgideı tiri rýhymen kezdesemin... aýyzba-aýyz tildesemin... syr bólisemin degen kimniń qaperine kelgen. Tálimgerden táý etse netedi!»

Shómıip otyrǵan jerinen ushyp turyp, apalaqtap bólmeni kezdi. Burysh-buryshty súzip shyqty. Kúzetshiniń jer oıylǵandaı aıaq dúsirin estidi. Tálimgerdiń úni emis-emis qulaǵynda jańǵyrady: «Tas qapastan ózińniń qutylyp shyqqanyń kerek, Muhtar!.. Ózim jasarymdy jasadym!.. Endi kelip alǵan betten burylyp, aıtqan sózden taıqyp, óz qıymdy ózim ezbeımin!.. Amanattyń adamysyń!.. Keshirimhat jaz, baqul bol, Muhtarjan!..»

Saı súıekti syrqyratqan osynaý sózder et júregin qozǵap-qozǵap jiberdi. Endi neǵyl deıdi. Qalaı ǵana áreket etedi?..» San saýal qaýmalaǵan sanasy shanshyp aýyryp esik pen tereze arasynda birazǵa deıin adymdap júrdi de qoıdy. Qan qysymy kóterilip, kóz aldyn japqan kók munar birde seıilip, keleside qaıyra tumshalady. Torǵa túsken arystanǵa uqsady. Umytqan jáıiti endi esine túsken kisideı shalt burylyp kep esikti qaqty. Kúzetshi kelip áınek oıyǵynan qaraǵan beti:

«Qaǵaz ákel!.. Qaryndash ber!.. Jazatyn hatym bar», — dedi daýystap. Qapelimde úni qatqyl shyqty. Kúzetshi sasyp qaldy.

«Bastyq aıtpasa bere almaımyn», — dedi orysshalap. Orysshasy tym orasholaq eken, eki aýyz sózdiń basyn qurap ázer aıtty.

«Endeshe bastyqqa jolyqtyr!..»

«Jolyqtyra almaımyn, ózi jaýapqa shaqyrady», — dep áınek oıyǵyn sart jaýyp ketip qaldy.

Alda ǵana kókiregi qapas sańlaýsyz-aı! Bastyǵyna baryp bir aýyz aıta salsa neǵylady-aı!

Aptanyń aıaǵynda, naýryz aıynyń basynda tergeýshi Marselskıı jaýapqa aldy.

Buıra shash, kóz janary ótkir, syptyǵyr sulý jigit Peterbýrg ýnıversıtetiniń taý-ken fakúltetin bitiripti. Muhtar: «Ózim de Peterbýrg ýnıversıtetin támamdaǵam, shyǵystaný mamandyǵyn jaqsy ıgerdim», — dedi. Shúıirkelese ketti. Saýatty evreı jón sózge keldi.

«Myna zaman ne bolyp ketti ózi! -dep muńyn shaǵa sóıledi buıra bas tergeýshi; — úlken zaýytty dóńgeletip basqaratyn oraıym bar... jaý joq jerden jaý izdeımiz... qyzyl balshabeksiń be, álde japonnyń shpıony shyǵarsyń dep kóleńkemizden shoshynyp... Osy da sóz bop pa, táıiri! Ezip-myjyp... ıt ólgen qıyrda kórtyshqanǵa uqsap otyrǵanym mynaý. Súıkimdi sulý kelinshegim Almatynyń aıadaı kóshesin, byqsyǵan bazaryn mensinbeı Reseıge ketip qaldy. Kózime shóp saldy...»

Bolmashyny kósilip sóılep, muń-sherin biraz aqtaryp kóńili bosady. Muhtar osy mezet tergeýshiden qalam, qaǵaz surady.

— Bále oılaǵan OGPÝ agentteri ózimdi tar qapastan tiri shyǵarmaıdy. Jibergen qateligimdi moıyndap, partıaǵa adal qyzmet etem dep ashyq hat jazamyn.

Marselskıı oılanyp otyryp qaldy.

— Bul aqyldy sizge kim úıretti?

Muhtar túnergen qalpy jaýap bermedi.

— Já, aıtqyńyz kelmese aıtpaı-aq qoıyńyz!

— Jaýyrdy jaba toqyp neǵylam. Birdemeni sezsem: saıasat oıyny budan beter quıtyrqylana túsetin sekildi. Onyń ústine qazaq taıaqtyń ortasyn baspaı, eki basynda júretin halyq. Saıasat sary aıazdaı saqyldap qysyp berse bul kúnimizge zar bolyp qalamyz ba, bilmeımin. Birin-biri jaý kórip, baıaǵy aýyl arasynyń kúndestigi, baqtalastyǵy, básekelestigi órtshe ulǵaıyp birin-biri kórsetip, donos jazyp, jer kókke syıǵyzbaı ustap berýden taıynbaıdy bul qazaq.

— Ol jaǵyn menen jaqsy bilesiz, aqyldy adamsyz, — dep tergeýshi arǵy ańǵaryn búrkemelep, aıtar sózin jutyp qaldy.

— Álgide zamannyń beti beri qaraıtyn emes dedińiz...

Tergeýshi shoq basqandaı shoshyp tústi.

— Tek! Ondaı sóz aýzymnan shyqqan emes! Mezgil túsiniksiz bolyp barady dedim. Óıtip bura sóılemeńiz, aıypker joldas!

— Qaǵys estigen bolarmyn, bálkim.

— Zaman týraly aýzymnan sóz shyqqan emes, aıypker joldas! Baıqap sóıleńiz!

— Aýyzeki sózdi terip neǵylam. Aýzymda qulpym bar adammyn. Óz muńym ózime jetip artylady.

— Bilmeımin neǵylarymdy! Qaptaǵan salpańqulaqtar, aryzqoılar, donosshylar óńsheń, — dep tergeýshi orynan atyp turyp, esikti sart jaýyp, al hosh demesten, sońyna burylyp qaramastan bólmeden shyǵyp jóneldi. Muhtar qarakóleńke syz bólmede sileıip otyrǵan kúıi qaldy.

Baıaǵy dóreki minez yzǵarly kúzetshi kelip, «Turyńyz!.. bylaı júrińiz!..» dep bólmesine qaıyra ákelip qamady. Esik qulpyn saldyr-gúldir burap japty.

Bólmeni salbyraǵan meńireý tynyshtyq basty.

Muhtar qos qolyn taraqtap basyna jastap, aǵash tósekke aıaǵyn sozyp, kósilip jatty. Eski áńgimede shanyshqyly Berdiqoja batyrdyń tutqynda jatyp óz barmaǵyn ózi shaýyp jiberip, shúberekke orap, «elge jetkiz» dep, jas batyrdyń qolyna ustatqan oqıǵasy kóz aldyna elestedi. Kókirek tusy tútin jutqandaı ýdaı ashyp aýyrdy. Mazasyz oı mújidi.

Álden ýaqytta esiktiń tor kóz áınegi syrt ashylyp, arǵy jaǵynan kúzetshiniń qarlyǵyńqy úni estildi. Muhtar basyn kóterdi. Kúzetshiniń oqpan tesikten úńilgen kóz janary óńmeninen ótti. «Turyńyz!.. Myna qaǵaz ben qalamdy tergeýshi berip jiberdi», — dep kúzetshi ákelgen zatyn tesikten kómeıletip usyna berdi.

Muhtar jedel túregelip baryp oqýshy dápteri men ushtalǵan qaryndashty aldy. Kádimgideı kóterilip qýanyp qaldy. Tor kóz áınek sart jabyldy.

Tóseginiń bas jaǵyna qoıylǵan týmbochkanyń ústine dápterdi ashty, búktesinin alaqanymen jazdy. Tórt aıaqty shombal oryndyqqa tize búkti. Qaryndashty qolyna alyp, kóldeneń ustap, oılanyp otyryp qaldy.

Ne jazady?

Tirshiliginde bu qazaq birin-biri baǵalamaıdy. Júrektiń aqyl-saýyty, Ónerge salar bar kúshin, Deneniń barsha qýaty, Mahabbat qylsa Alla úshin dep abyz Abaı jazǵandaı, Alla boıyna bergen óner nyǵymetin ultyna, qazaǵyna rýhanı shıpa bolsyn dep — nesheme áńgime, hıkaıat, drama jazdy. Kórkemdelgen tiri sózden keste toqýdan esh jalyqpady. Qazaqtyń ýáıimi ózge ult pen ulysqa qaraǵanda ári tereń, ári maǵynaly. Qazaqtyń muńy ózgelermen salystyrǵanda er jigittiń beli qaıysyp, ah urardaı ári zildi, ári zárli dep qyr sýretterin jazdy. Taý ańǵaryn buzyp shyqqan sel sekildi namysyn jer-kókke sıǵyza almaı júr dep Qarash-Qarash oqıǵasyn qaǵazǵa túsirdi. Aram oılaǵandy, nápsige tıý bolmaǵandy arýaq atady dep qorǵansyzdyń kúnin, qaraly sulýdy jazdy. Jel sózden ishimiz keýip boldy. Sholaq belsendilik tóbemizdi testi. El bolýdy endi úırenip, jańa jetilip kele jatqan urpaqqa qaratyp anaý óıdedi, myna búıdedi dep; urshyqtaı úıirilip sharýa tyndyratyn jastardy beımálim ýaǵyzben adastyrýdy qoısańdarshy dep; el bolamyn deseń — besigińdi túze dedi. Shetten kelgen shubar tildige aıaqtaryńdy jınap júrińder, tór meniki dep ózeýremeńder dep birer maqala jazyp edi — aıyqpas bálege qaldy. Úndemester, sóz ańdyǵan salpańqulaq sybyrlaqtar sońyna súrkil salyp túsip berdi. Bótender júndeı tútip synap jatsa — kóner edi, kóterer edi. Eki ortany shań qylyp, bylq-sylq basyp júrgen óz qandastarynyń, shalaqazaqtardyń shıe bórideı balaǵyna jarmasyp, jaǵadan alyp, josyqsyz tildep jer-jebirine jetkeni — júregin tilgendeı jaısyz áser etti emes pe!

Eń jamany ózim degen óz ultynyń ózekke tepkeni batty. «Iman tarazyny quratyn sen emessiń, jaǵadan alma, jaǵalaspa!.. jaýap beretin jerine árkim asyqpaı barady!..» dep ýájdi sózin aıtqysy keledi.

Kókiregine qyjyl bop sińip, zapyran bop tógilgeli turǵan osynaý nege-negelerdi tizip jaza berse bir tom kitapqa tartyp ketetin túri bar. Aqylyn sabyrǵa jeńdirip, baıyzdap otyryp Muhtar ashyq hatyn tómendegishe tógildirdi.

«Qazaq qıly-qıly zamandy basynan ótkerip, túnekte adasqan jolashýydaı kóp qarmanyp, mol shaldyǵyp, tapqanynan joǵaltqany qısapsyz, jańa ǵasyr basyndaǵy tuman seıilerde qazan tóńkerisine ilikti. Tóńkeristi ózi jasaǵan joq, tóńkerisshilerge ilesip, jaqsy kúnge jetip qalarmyz dep úlken úmit, alys armandy arqalanyp anda shapty, munda shapty. Qyrǵynǵa ushyrady. Áýeli kishi tárkileýmen bitetin shyǵarmyz dep sharýa jaǵdaıyn túzete bastaǵan edi. Uly tárkileýge ilinip, ǵasyrlar boıǵy qalyptasqan qoǵamdyq áleýmettik qurylymyn qıratyp aldy. Otyryqshy orysqa, jartylaı bazar, saýdamen kúneltetin tatar, ózbekke kiriptar halde el-eldi kezip ketti. Ujymǵa uıyssaq jan qala ma dedi. Ortalyq Reseıde kýlakty tap retinde joıý urany kóterilgen kezde qazaq qarap otyrsyn ba. El ishinde kýlak bolmasa — qoldan jasaımyz, sol da sóz bop pa táıiri dep, aýyl atqaminerleri eldegi momynnyń birin «sen —kýlaksyń, jeketur jasaımyz» dep aýyl syrtyna kóshirip, kóztúrtki ǵyp ony-daǵy kúlki qyldy. Ortalyq Reseıde áıel teńdigi jóninde qaýly alynyp edi, aýyl atqaminerleri eri men áıelin, jubaıy men zaıybyn bir-birine qarsy shaǵystyryp otbasynyń berekesin ketirdi. Respýblıkaǵa basshy bop kelgen partıa lıderi saıyn saharada kishi qazan tóńkerisin jasaımyz dep; el-elge múıiz, tuıaq salyǵyn salyp, tıtyqtatyp, qoldan asharshylyq jasady...»

Osy tusqa kelgende Muhtardyń kóz aldy tumandanyp qolynan qalamy sýsyp jerge túsip ketti. Kesheli beri nár syzbaǵanyn sezdi.

Munyń bárin nege jazyp otyrmyn degen oıǵa tireldi. Osynymdy oqyp zerdeleıtin kisi bar ma?.. túsinetin zıaly qaýym qaıda qazir?..

Daryn — qaryzǵa alǵandaı nárse. Áýel basta uly mártebeli jazymysh kókirekke ǵaıyptan nur quıyp, túısik berip, boıyna azamattyq mindet darytsa — sol mindetti atqaryp shyǵatyndaı dát-qýat, mezgil de buıyrtýy kerek qoı. Eger ondaı múmkinshilik bermese — Uly mártebeli jazymyshtyń ádiletsiz bolǵany. Tepe-teńdik zańynyń buzylǵany. Asa myqty daryndy adamdardyń ómir jasy uzaq bolatyny sodan. Sholaq qaıyratyn, dyz etpe shabysty, ómir túıitkiline shappa-shap ádis-aılasy bar daryndardyń tez janyp, tez sónip jatatyny beker emes. Uly mártebeli jazymysh bárine ólshep beredi. Ólsheýlimen ólsheýsizdi qamtý múmkin emes.

Kúzetshiniń tús áletinde ákelip bergen qumyq botqasyn jep, temir tostaǵyn bosatyp berdi. Qýshıǵan terezege boı salyp qaraǵan edi, kún qyzaryp, kóńilsiz batyp barady. Jany kóshi ketken jurttaı qulazydy.

Oıdyń, qıaldyń kisige azyq bolatyny netken ǵajaıyp.

Myna Muhtardyń orynynda bógde kisi bolsa ǵoı baıaǵyda jyndanyp keter edi. Qarakóleńke aıadaı bólme, syz eden, tar tósek, tańnyń atqanyn, kúnniń batqanyn kúzetshiniń aıaq tyqyrynan sezip biledi. İlýde ǵana, aptasyna eki márte tergeýshi keńsesine shaqyryp jaýap alady. Bas-aıaǵy joq, mezi qylar, byrsydyrǵy súreńsiz saýal.

«Alashorda partıasyna kirgendegi maqsatyńyz eldi Reseıden túp kóterip bólip alyp, Japonıaǵa qosylý ma edi?..», «Semeı gýbernesi boıynsha qansha múshelerińiz boldy?..», «Semeıdi tastap, ne sebepti Tashkentke qyzmetke aýystyńyz?..», «Qazaq áıelińizdi tastap Peterborlyq orys profesorynyń qyzyna úılenýińizdiń syry nede?..», «1920 jyly bólshevıkter partıasynyń qatarynan nege shyǵyp qaldyńyz?..»

Mazasyz myryń saýaldan mezi bolyp, birazyna aýyzsha, birazyna jazbasha jaýap jazyp, silelep sharshap tósegine murttaı ushyp qulaıdy. Jalyna qol apartpas ári taǵy, ári asaý jylqydaı qıalyna quryq jalǵaıdy. Sondaı bir dúnıe tirshiliginen talyǵyp, ózinen-ózi jalyǵyp jatyp ábi-tábi, kel qaıt, kel qaıt kúıinde oıda joqta jaryqtyq, Ahańnyń shashy appaq qýdaı aǵarǵan... aryǵan... qý súıek qalǵan rýhymen betpe-bet ushyrasty emes pe. Beý, dóńgelengen dúnıe-aı!

Abyz Abaı qulaǵyna kep sybyrlaǵandaı: Ornyn taýyp izdenip, kisisin taýyp suranyp, ǵylym tapqandardyń jolyna nege túspeıdi ekenbiz osy. Úzbeı izdenip, qumarlanyp jıǵan jan qazynamyzdy kóbeıtse ıgi edi. Kóbine tánniń jaıyn oılap, tándi kórkeıtýge kúsh saldyq. Jan jaıyna qaldy. Uzaqtaı shýlap, qarǵasha qarqyldap, aýyldaǵy boqtyqtan, qaladaǵy bazardan uzamadyq. Sóıtip júrip jan ıgiliginen, rýhanı baılyqtan qur qaldyq, bıshikeshke, qaltalyǵa qoǵadaı japyrylyp, aqyldyny aınalyp ótetin keleńsiz minez jamadyq.

Muhtar qaıyra qaǵazǵa shuqshıdy. Qalamyn qatty ustaǵan kúıi.

«Burynǵynyń bárin adasqannyń, qateliktiń joly dep bilemin. Ultymnan bólinip, uzap, uzaq jol izdeıtin jaıym joq. Tóńkerisshil balshabekter partıasynyń múddesine, muratyna qalam qýatymmen qyzmet qylýǵa ázirmin. Qateligimdi moıyndaımyn. Bylaıǵy ómirimde sol qateligimdi jóndep, túzeýge arnaımyn», dep bir aýyz sózben qysqa qaıyryp, sholtıtyp keshirimhattyń mátinin dápterge túsirdi.

Ol nendeı qatelik edi?

Qatelik bolǵanda — eldi búldirip, jurtty jazǵyryp, qazaq qaryndasqa ǵaıbat aıtyp, jamanat japsyryp joq jerden aýa jaıylyp pa? Ia bolmasa ıisi musylman qaýymyna jala jabardaı ǵaıbat sóılep pe? Ia bolmasa tóńkerisshil qyzyl saıasatty minep, synap maqala jazyp pa? Eshqaısysyn aýyzǵa alyp, qalamǵa ilgen jaıy joq edi ǵoı. Alabóten ala qoıdy bóle qyryqqandaı qyr aspaıtyn, mandymaıtyn kórseqyzar ashkózdikke attap baspady. Nesin jasyrady! Bárin shyǵaryp, búldirgideı búldirip, ústinen donos jazyp, jurtty shýlatyp jazaly etken — baıaǵy baqtalas, órge baspas, pıǵyly pás, paryqsyz, pátýasyz, qatarlas qazaqtary bolatyn.

Arǵy oıynyń astaryn ashyp, ádibin sógip, júrektiń kiri júrekpen sóılese ǵana ketedi degendeı, bergi aýyldyń ájik-kújik áńgimesi esepti, qarańǵy jurtqa, qanypezer otarshylarǵa osy da jeter degendeı jaýyrdy jaba toqyp jaza saldy. Tereńdep qazbady. Ult arazdyǵyn qozdyrmady, tóńkerisshil qyzyl saıasatty mansuqtamady.

Ashyq hat jazylǵan eki bet qaǵazdy dápterdiń ortasynan jyrtyp aldy, tórt búktep qaltasyna saldy.

Aptanyń aıaǵynda osy Almatyǵa taqaýda qonys aýdaryp kelgen, áli kámeletke tolmaǵan tuńǵyshy Muǵamıla abaqtyǵa tamaq alyp keldi. Jańa pisken baýyrsaqtaı, aq boryqtaı ádemi qyz taqyldap sóılep abaqtyny basyna kóterip tyqsyryp barady.

— Qylmys jasamaǵan, kisi óltirmegen, qazyna múlkin jemegen áketaıymdy qashan bosatasyńdar? — deıdi abaqty bastyǵyna.

— Áketaıym, kóılegiń kirlepti, sheship ber, jýyp ákeleıin, — deıdi Muhtarǵa.

— Ótken jolǵy ákelgen sálem-saýqatymdy áketaıyma túgel bermepsizder, — deıdi taqyldap kamera kúzetshisine.

Ár sózi taqtaıǵa shege qaqqandaı. Kóz janary aspannan tańǵy shyq, ıa bolmasa aq jaýyn tamshysy mólt tamǵandaı. Qyzy ákelgen baýyrsaqtan súısine aýyz tıgen Muhtar qarshadaı qyzyna qarap otyryp kóńili bosady. «Oqyǵan, toqyǵan urǵashy izdemeı-aq, bir baıdyń álpeshtep alaqanyna salyp ósirgen, burymy tobyǵyna túsken aýyl arýyn jel sózge ılanyp qolymnan beker shyǵaryp aldym ba» dep ishteı mújiledi. «Aýzymdy aq maıǵa gúrp etkizedi degen, oqyǵan, toqyǵan orys profesorynyń qyzy basyna is túsken bir keshte Tashkentten Peterborǵa typ qoıyp taıyp otyrdy», dep qaradaı qapalandy.

Sirá, adam ómiri qatelikten turady bilem. Sol qatelikti, shalt basqan kemshilikti túzeımin dep bylaıǵy buıyrǵan ómiriń óksıdi, ýaqytyń ótedi. Endi túzep tyndyrdym-aý, kemshilikti jóndedim-aý degende taǵy bir qatelikke súrinesiń, dosqa taba, dushpanǵa kúlki bolasyń. İshteı yńyrsyp kúızele júrip álgi áttegenaıdy taǵy jóndeısiń, jáne túzeısiń. Óstip júrgende ómiriń syrǵyp óte shyǵady. Dúnıe degen jaqsylyq pen jamandyǵy almasyp arpalyspen ótedi-daǵy.

Shyǵaryp salar aldynda tórt búktelgen ashyq hat mátinin qyzyna usyndy. «Jan balasyna kórsetpeı, tyǵyp usta!.. Qaýip-qaterden qutyldym-aý degende... ertesine qazaqsha, oryssha partıalyq eki gazettiń bas redaktorynyń qolyna tıgiz dedi. Endigi bar úmitim osy hatta» dedi. Muǵamılanyń shashynan sıpap, betinen súıip esik aýzyna deıin shyǵaryp saldy. Qyzy kózin syǵyp qoshtasty.

Aptanyń aıaǵynda respýblıkanyń mańdaıyna ustaǵan qazaqsha, oryssha eki birdeı bas gazetine Muhtar Áýezovtyń ashyq haty basylyp shyqty.

1932 jyly kóktem jylymyǵy erte tústi. Kóshe jıegi sorpalanyp erip, aǵash bitken el-sel terlep, aryqtaǵy qyzyl sý júgirdi. Samarqannyń kók tasy erip, ár otbasyna út kirip, OGPÝ qyzmetkerleriniń tas júregi jibidi. Buryndary miz baqpaǵan qyzyl tóńkerisshiler Muhtar Áýezovty 17 sáýirde abaqtydan bosatyp, eki jyldaı eshqaıda shyqpaı, aı saıyn kelip o zamandaǵy OGPÝ-ge tirkelip, esep berip turýǵa maqulmyn dep, qol qoıǵyzyp, amanatqa, bas bostandyǵyna shyǵardy.

Iyǵyn ezgen aýyr júk sypyrylyp túskendeı sezildi. Qarańǵy úı qanyn qaraıtyp jibermese ıgi edi.

Tastaqtaǵy temir torly pákene, qyzyl qyshtan uzynsha etip salynǵan abaqty úıiniń qaqpasy — shyǵyp bara jatqan Muhtarǵa baıaǵy, keri ketken ker zamandaǵy jaýlasqan qyrǵyz manaptarynyń jertam zyndanyna uqsady. Bult túıdektelgen aspanǵa qarap tereń-tereń tynystady. Eli úshin eńirep júrip baqı jalǵanǵa ozǵan Berdiqoja batyrdyń kesene tamyna Daǵandeli ózeniniń qaptalyna dám jazsa osy kóktem at izin salýǵa dát qyldy. Otyz beske jeter-jetpes jasynda — júgi aýyp shashyla jazdaǵan taǵdyrynyń kóshin túzep, budan bylaı oıyn ornyqtyryp, esin jıyp alýǵa qam jasady. Sońyna qaıyrylyp qaraǵany ońdy boldy.

Keshirimdi der kezinde suraı bilgen de aqyldylyq dep oılady. Sol keshirim suraýǵa júgindirgen eles bop jelep-jebegen Ahmet Baıtursynovtyń qasıetti arýaǵyna syıyndy. Táýba dedi!

---