InfoHub Logo

AQYN-JAZÝSHYLARMEN KEZDESÝ

poves

Dálizdiń arǵy betinen Sábet aǵa qylt etip kórinip, beri qaraı delbeńdep ushty. Qatyrma qara plashynyń etegi qaýdyrlap, qońyr galstýginiń quıryǵy batpyraýyqtaı bulǵalańdaıdy. Kótere taralǵan qalyń qara shashy jelp-jelp etedi. Úlken de qıyq kózi — ıá, ıá, aǵaıdyń kózi, qyzyq bolǵanda, ári úlken, ári qıyq — dáý de bolsa túk kórmeıdi. Jaıshylyqta júzinen shýaq tógilip, qushaǵyn jaza bizdi kúrgeıleı tyqsyryp: "Aınalaıyndar, aınalaıyndar, qońyraý soǵyldy, klasqa kirińder, qońyraý soǵyldy!" deıtin. Osy joly shýaq ta joq, "aınalaıyn" da joq:

— Balalar, balalar! — dep, eki ıyǵynan demalyp entikti. Qarap turmaı Almat atty balany plashynyń etegine orap aldy. — Tártip kerek, tártip!

Apam da ań-tań, biz de ań-tańbyz. Dál osy jerde tártip buza qoıaıyn dep qulshynyp turǵan eshkim joq sekildi. Endeshe, muǵalim nege shybyn-shirkeı bolyp, zyr júgirip júr?

Ádebıet pániniń muǵalimi Almattyń arqasynan oraı qushaqtap, muǵalimder bólmesine qaraı ushyrtty. Almattyń kózi qara sýlyqtyń ár jerinen jylt etip, tamyp túsedi.

Biz de qarap turmaı:

— Klass myna jaqta, aǵa!

— Qazir ádebıet sabaǵy, — dep jan-jaqtan jamyradyq.

— Á? — dedi Sábet aǵa bizge jalt qarap. Biraq ózi munda bolsa, oıy basqa ekeni beseneden belgili bolyp tur. Onda da eki-aq sekýnd oılandy. Shapshań sóılep, tópeleı jóneldi. — Ádebıet sabaǵy bolmaıdy. Onyń ornyna kezdesý! Akt zalyna! Akt zalyna jınalyńdar!

— Qaı kezdesý?

— Aqyn-jazýshylarmen kezdesý!

...Sonymen, kezdesý! Úlken de jaryq akt zaly balalarǵa lyq toly. Demdi ishke jutyp, alǵy jaqqa kóz salamyz. Sahnaǵa ústel, al onyń ústine shoq-shoq gúl qoıylǵan. Tórt adam ústel jaǵalap, tártip saqtap montıyp otyr. Onyń ekeýi qurmetti qonaqtar — aqyn-jazýshylar. Qalǵan ekeýi Sábet aǵaı jáne mektep dırektory Arslan Ardaqaevıch. Jazýshynyń bireýi alpysty alqymdap qalǵan aq bas adam. Oń kózin sál qysyńqyrap, jaǵyn taıanyp, jantaıyńqyrap otyr. Ekinshisi — kóp bolsa menen múshel jas úlken. Jap-jas túrine qarap, jazýshy deýge áreń qıasyń. Ony ózi de ishteı bilip qýystana ma, eki shyntaǵyn ústelge tirep, qabaǵyn túıip, tiginen tik qazyqsha shanshylyp otyr.

Arslan Ardaqaevıch ornynan naıqalyp aýyr túregeldi. Oń qolynyń alaqanyn taqtaıdaı ǵyp jazyp, joǵary kóterdi.

— Joldastar!

Zaldaǵy ybyr-jybyr, sybyr sý sepkendeı basyldy.

— Balalar! — dedi mektep dırektory qoıý únmen. — Balalar, búgin bizge sonaý alys astanadan aqyn-jazýshy aǵalaryń kelip otyr. Iá... — Nege ekeni belgisiz, eki qonaqqa kezegimen burylyp, ejireıip qarady. Áldeneden keńili qalǵandaı astyńǵy erni salbyrap turdy, turdy da, basyn qalt kóterdi, qasyn qaıshylap, qabaǵyn túıip aldy. — Eń qadirli, eń úlken qonaǵymyz, árıne, Seıit aqsaqal. Ol kisini qazaq sovet poezıasynyń polkovnıgi, e-e... generaly dese de bolady. — Aqsaqal jazýshyǵa taǵy arnaıy burylyp: "Qalaı, endi rızasyz ǵoı?" degendeı masattanyp, astam kóz tastady.

Aqyn aǵanyń júzine lyp etip juqa qan tepti, polkovnık pe, general ma, áıteýir, osynaý bir ulaǵatty laýazymǵa laıyq bolaıyn dedi me, boıyn túzep, jóndelip otyrdy.

— Bul kisiniń basty-basty eńbekteri mynaý...

Ary qaraı Arslan Ardaqaevıch daýsyn qońyrlatyp, ár kitapty ataǵan saıyn arasyn bólip-bólip, sala qulash tizim oqydy. Seıit aǵa kitap jaǵyn qatyrǵan eken, tizim jýyq arada bitip bolmady.

Dırektor aqyry jas jazýshyǵa moıyn buryp, ıegin samarqaý qaqty.

— Al, mynaý Tóstik inishek balalarǵa arnap jazady... e-e; — dep kekeshtenip, "Kitaptary qalaı atalýshy edi ózi, umytyp turǵanym, aýzyma salyp jibermeısiń be?" degendeı Tóstik aǵaǵa tónińkirep, qasyn kerip-kerip qaldy.

Tóstik aǵaı tómen qarap tuqshıyp:

— Sony qaıtesiz! — dep kúńk etti.

Dırektor da birdeńeni uǵyp qaldy ma, Tóstik aǵany odan ári qınamady.

— Endi qadirli qonaqtardyń tvorchestvosy týraly ádebıet pániniń muǵalimi Sábet Saǵıtov joldas baıandama jasaıdy. Tynysh otyryp, qulaq salyńyzdar!

Sábet aǵa manadan beri eki kózi shyradaı janyp, qos jazýshyǵa erekshe yntyzarlyqpen ystyq-ystyq qarap otyrǵan. Sol sezimniń dóńgelek aınalǵan ıiriminen shyǵa almaı qaldy ma, esi-derti qonaqtarǵa aýyp otyra berdi.

— Sábet! — Qatqyl ún jetkende baryp túsinen shoshyp oıanǵandaı:

— Á! — dep, basyn julyp aldy.

Dırektor bir ezýlep qana mólshermen yzbarly jymıdy — búkil mektepte, mektebińiz ne, bútkil aýylda Arslan Ardaqaevıch qana óstip jymıa alatyn — qasyn kerip, minbeni oń shekesimen nusqady.

— Sizden baıandama jasaý suralady...

— Qazir, Arslan Ardaqaevıch, osy qazir... Oıbaı-aý, baıandama ma, baıandamany tas qylamyz.

Muǵalim ornynan lyp etip atyp túregeldi, kózdi ashyp-jumǵansha ushyp baryp, aǵash minbege qarshyǵadaıyn qonyp aldy.

— Aınalaıyndar, men aıtaıyn...

Zal dý kúldi. Oǵan ol pysqyrmady, qashyp keterdeı minbeniń eki jaqtaýynan myqtap ustap alyp, al sańqyldap sóılep bersin. Ara-tura qalyń qara shashyn artqa silkip tastaıdy. Osynyń bári ózine jáne bek jarasyp tur. Endi she! Sábet aǵa anaý-mynaý emes, ádebıet pániniń muǵalimi ǵoı!

Aldymen Seıit aǵanyń aıaǵyn jerge tıgizbeı myqtap maqtady. "Aqyndardyń aǵasy", "sosıalızm qurylysyna zor daýsymen ún qosqan dúldúl", oǵan qosa "nemere, shóbere súıip otyrǵan ardaqty ata"... Sáken, ásirese, "jıyrma shaqty nemere, shóbereniń" tusynda shynymen tolqyp ketti, ádebıet pániniń muǵalimine alystan súısinip:

— Óıdóıt dersiń! Soqtyrt, aıama! — dedi qyzara kúlip.

Tóstik aǵa da jas bolǵanymen dóı eken. Balalar ómirin qaqtaı saýyp, san alýan poves, áńgimeler jazypty. Ózi ınstıtýt bitirgesin mektepte biraz jyl muǵalim bolyp istese kerek. Sonyń paıdasy jazýda myqtap tıip júrgen kórinedi. Ádebıet páni muǵaliminiń aıtýynsha, ol kisiniń búgingisinen góri bolashaǵy tipten zor.

Tóstik aǵa, qyzyq bolǵanda, buǵan asa tebirenbedi. Bir jeri aýyra ma, tas qudaısha melshıip, qarsy aldyna bezere qarap otyr. Álde aqsaqal "general" atanyp, ózi ondaı laýazymnan qur alaqan qalǵanyna ókpeli me eken?

Baıandamanyń sońynda ádebıet pániniń muǵalimi Seıit aǵaǵa jyly ushyraı qarap:

— Sen qazaqtyń janartaýy atylmaǵan,

Ǵasyrdyń shejiresi aıtylmaǵan.

Tulpardaıyn minezdim, Tóstik qarǵam.

Áıteýir, bir polúsiń jaqyn maǵan... —

dep soqtyrtyp kelip, kenet, orta jolda kilt toqtady, sátke oılandy, shekesin alaqanymen shart etkizdi.

— Qap, Sábet Saǵıtovıch, búldirdiń, búldirdiń! — Prezıdıýmǵa jalt qarady. — Seıit aǵa, men aıtaıyn, aınalaıyn, toqtaı turyńyz...

Aqsaqal súıkimdi sylq-sylq kúldi.

— Toqtadyq, sen aıtqan soń toqtamaǵanda qaıtemiz, Sábet inishek!

— Raqmet! Raqmet! — Alaqanyn keýdesine basyp, basyn sánmen ıip tastady. — Keshirińiz, Seıit aǵa, bul taqpaǵymdy Tóstik inishekke arnappyn, sizge arnaǵan óleńim de bar, sol ekeýin apash-qupashta aýystyryp alyppyn.

Prezıdıýmy bar, zaly bar, qyrǵyn kúlki... Kúlmegen tek Arslan Ardaqaevıch. Ornynan turyp, qalyń qabaǵyn qaǵyp tastap qolyn kóterip edi, balalar jym boldy. Seıit aǵa eki-úsh umtylyp, yrǵalyp ornynan turdy, muǵalimniń qasyna baryp, arqasynan qaqty.

— Qaraǵym, esh qysylma! Aqyn-jazýshylarǵa degen nıetiń túzý eken, soǵan bek rızamyn. Jaqynda alpys jasqa tolǵanmyn. Sonda quttyqtaý men arnaý óleńderdiń ne túrli kókesin estidim. Káne, sodan shyqqan múıizimiz? Maqtasań myna Tóstikti maqta, ádebıetimizdiń bolashaq kókjıegi osylar...

Sodan soń "aqyn aǵa týysqan partıamyz ben úkimetimizge, qaıta qurý, jarıalylyq zamanyna arnalǵan óleńderin shabytpen oqydy" (aýdandyq gazette keıin jarıalanǵan esepten).

Tóstik aǵaǵa sóz berildi. Ol kisi óz tvorchestvosyn ózi mensinbeı me, oǵan toqtalmady. Esesine mektep programmasyn, onyń ishinde ádebıet pánin oqytý isin qatty synady.

Iaǵnı ádebıet oqýlyǵynyń kóptegen taraýlary olaq jazylǵan, "óli" tilmen jazylǵan. "Óli til" degen ne, alǵashynda dym uqpaı, qulaǵymyz qalqıyp otyryp qaldyq. Sóıtse, bala uǵymyna aýyr, qasań, sirespe til eken.

Jazýshy aǵaı sary muqabaly kitapty bizge qaratyp, aspandata joǵary kóterdi.

— Mynaý 10-klasqa arnalǵan "Ádebıet oqý kitaby..." Sonyń Sáken Seıfýllınge arnalǵan bólimin kórelik. Bizdiń pikirimizshe, Sáken — ot ómir revolúsıoner aǵa, poezıanyń qyzyl tulparyn erttep mingen aqyn, "Jer qazǵandardy" jazǵan sheber prozaık... Tas tóbege kóterile bergende ózimiz atyp túsirgen jaryq juldyz... Osynaý san qyrly laǵyl taǵdyrdy mynaý kitap qalaı sıpattaıdy? Mine... "Sáken Seıfýllın — qazaq sovet ádebıetiniń negizin salýshylardyń biri". Hosh. Onyń ár betinen oq-dári ısi ańqyp turatyn "Tar jol, taıǵaq keshý" romany týraly ne deppiz? "Bul roman revolúsıa jolynda jan keshken kúreskerler beınesin kazak sovet ádebıetinde dál beınelegen tolyq qandy shyǵarma..." — Óstip, óstip kúzgi jabyrqaý kúńdeı kóńilsiz únmen ary qaraı da sozyp kete bardy. Kınolarda Buhara men Samarqandtyń moldalary sóıtip quran oqıtyn. Tóstik aǵa solardan aýsaıshy. Álde ádeıi sóıte me, kim bilsin.

Sábet aǵaı jerden jeti qoıan tapqandaı:

— E, Tóstik aınalaıyn, aıtqanyń túp-túgel altyn... Balalar túgil, meniń ózim de "Ádebıet oqý kitabynyń" keıbir jerin uqpaı qalamyn, — dep jiberdi tómen buǵyp.

Biz, amal joq, myrs-myrs kúldik.

Arslan Ardaqaevıch saspady, qolyn kóterdi. Kúlki pyshaq kesti tyıyldy. Jalpy, mektep dırektory kúlkini jaratpaıdy. Ol kisi júrgen jerden kúlki qashady. Sábet aǵa ǵana búgin sol "jazylmaǵan zańdy" buzyp, álsin-álsin kúldirip otyr.

Dırektor balalar jazýshysyna qasyn kere mánmen qarap:

— Sol sapasyz oqýlyqty, máselen, siz qalaı jazǵan bolar edińiz? Syr bólise otyraıyq... — dedi tis arasynan syzdyqtata sypaıy sóılep. — Ózińiz aıtqandaı, qyzyqty da maǵynaly, uǵynyqty degendeı...

Tóstik aǵa kidirmedi.

— Oqýlyq jazsam, jazýshy emes, ǵalym bolar edim. Bir nársege kózim anyq jetedi: "Ádebıet oqý kitabyn" búıtip aǵash tilmen jazý, bárin alǵanda, oqýshylardyń saý basyn saýdaǵa salý, ary alǵanda, kúná!

— Sóz dep osyny aıt! Aınalaıyn-a... — Sábet aǵa taǵy da qopańdap atyp túregep, ornynan ushyp kete jazdady.

Biz áńki-táńkimiz. Ne bop barady ózi? Kimdiki durys — Tóstik aǵaı ma, joq álde ádebıet oqýlyǵyn jazǵan ǵalym aǵaılar ma?

Arslan Ardaqaevıch qolyn kóterdi. Zal ishten tynyp, únsiz otyrsa da kóterdi — sasyńqyrap tur. Mektep dırektorynyń shyndap abyrjyǵanyn alǵash kórýim. Ol kisi Tóstik aǵaǵa bútkil tulǵasymen buryldy da, syzdyqtata sóıledi.

— Óz tvorchestvońyzǵa qaraı aýyssańyz... Tóke! — Munyń astarynda: "Oqýlyq úshin, Sáken Seıfýllın úshin qınalyp qaıtesiz? Jónge kósheıik..." degen yzbar jatqan.

Jazýshy aǵa sýyq jymıyp, dırektorǵa qarady.

— Ázirge tvorchestvom myna bıik minbeden maqtanatyndaı halde emes. Ne jazdym, ne qoıdym, ony myna zaldaǵy qarakózderden surańyz, — dep aıbat shekkenimen, myna áńgime ózine de ońaıǵa túsip turmasa kerek. Jan qaltasynan oramal sýyryp, mańdaıyna basty. — "Ádebıet oqý kitaby" týraly bir-eki aýyz sóz. Ózderińiz jaqsy bilesizder, otyzynshy jyldardaǵy kollektıvızasıa — Vladımır Ilıch Lenınniń kóregendik NEP saıasatyn Stalınniń burmalaýy bolyp shyqty. İshki Reseıde eń sharýashyl halyq "kýlak" degen syltaýmen Sibirge, Belomorkanalǵa aıdalsa, qalǵany kolhoz, sovhoz sekildi zorlyq qamytty moınyna ildi. Qazaq halqynyń bastan keshken zobalańy budan da qıyn. Qyrýar maly kánpeskelenip, asharshylyqqa, sumdyq qyrǵynǵa ushyrady. Basqa túsken osy náýbetti biz qalaı jyrlap, qalaı jazyp keldik? Jasasyn kollektıvızasıa, jasasyn kolhoz, sovhoz! Sonaý otyzynshy jyldan beri estip aýzymyzdy jappaı ándetip kelemiz. Jambyl ata ekesh Jákeńniń de sondaı óleńderi bar...

— Tóke! Tóke! Bizdiń mektep Jambyl atamyzdyń atynda, tym bolmasa sony umytpaıyq. — Gúr ete qaldy Arslan Ardaqaevıch. Ústeldi avtoqalamynyń dúmimen tyq-tyq nuqıdy. Shamasy, aldynda muǵalim ıakı oqýshy emes, jazýshy turǵanyn esinen shyǵaryp alsa kerek. Ózi kúıgen kirpishteıin kúp-kúreń.

Tóstik aǵa da alǵan betinen qaıtpady.

— Men Jambyl atany bir qazaqtaı qadirlep, tóbeme kóterip ótemin. Ol kisi sol zamannyń pafosy, shyndyǵy, kerek dese, aınasy. Óz betiń qısyq bolsa, aınaǵa ókpeleme degen. Jambyl ata qısyq emes, sol aýmaly-tókpeli zaman qısyq!

Zal uıasynan úrikken aradaı qym-qýyt gýledi. Arslan Ardaqaevıch bul joly ádettegideı qolyn kótermek túgil, ornynan qozǵala almady.

Esesine poezıa generaly basyn qalt kóterdi. Máńgirip otyrdy - otyrdy da, mán-jaıdy áreń uqty-aý aqyry:

— Tóstik qaraǵym, baıqasaı... Aýdıtorıa basqa ǵoı, aýdıtorıa! — dep, basý aıtty.

— Qısyq emeı nemene! — Tóstekeń búgindikke boı beretin emes, taǵy keri shalqydy. — Qalyń eldi toz-toz etip, ashtyqqa ushyratqan kollektıvızasıany keıingi urpaqqa nege úlgi etemiz? Baryp turǵan máńgúrttik bul! Ondaı syrty bútin, ishi tútin shyǵarmalardy týdyrǵan sol kezdegi stalındik zaman! Aqyn-jazýshylardyń kóbi dáriptedi kolhoz-sovhozdy. Onyń kesir-kesapatyn ózderi de jete túsinbeı, bilmeı ketti. Tipten repressıaǵa ushyraǵan Sáken, İlıas, Beıimbetter de... Arystaı sol úsh aǵamyz týraly myna "Ádebıet oqý kitaby" jylymshylatyp, "1937 — 38 jyldary qaıtys boldy" deıdi. "Adamnyń týǵan jáne ólgen kúnin jasyrý kúná" deıdi erte dúnıe danyshpandary. Endeshe, biz nege úsh aǵanyń qazasyn jasyramyz, neden qaradan qarap shoshımyz? Qyl aıaǵy osyny alty alashqa jarıa etip, aıta almasaq, nesine jer basyp júrmiz? — Tóstik aǵa minbege jalpaǵynan jatyp alyp, qolyn jaıqaı sermep tastaıdy. Óńi kúıip pisken kúreń baýyrsaqtaı, selkeý-selkeý shashy mańdaıyna shashyrap túsipti. — Osyny shet jaǵalap bolsyn, jas óskin oqýshylarǵa túsindirip júrgen jan bar ma?

Arslan Ardaqaevıch kóterip, alaqanyn jaıdy.

— Biz bárin de tek oqýlyq boıynsha túsindiremiz. Programmadan bura tartýǵa bolmaıdy. — Daýsy kópe-kórineý buzylyp, qarlyǵyp shyqty. Qasyn kerip qalyp, shashyn jelkesine qaraı kótere sylap tastaıtyn ádetin umytypty. Burynǵy nyǵyz, tyǵyz dırektor emes, ábden sasqan, abyrjyǵan Arslan Ardaqaevıch...

Tóstekeń eńiske salyp, órge ozdy.

— Kollektıvızasıa, repressıa sıaqty apatty barlyq gazet, jýrnal jarysa shýlap jazyp jatyr. Sol myń-myń maqala men estelikti nege paıdalanbasqa? Toqyraý jyly jazylǵan, ábden ústiriktelgen jylymshy, jylmaqaı oqýlyqtar kimge kerek? Jarıalylyq, demokratıa, qaıta qurý, shyndyq deıdi. Myna otyrǵan kógen kózder de shyndyqty tileıdi, shyndyqqa shólirkep otyr...

Zal ishin tartyp, tunyp qalǵan. Qaraqat kózder keń ashylyp, prezıdıým men aǵash minbeni únsiz iship-jeıdi. Sábet aǵa tik túregep ketken. Dırektorǵa bir, Tóstik aǵaǵa eki qarap, shashyna bes saýsaǵyn qatar salyp uıpalaqtaı beredi. Sóz shirkin kómeıine vzvod-vzvodymen keptelip qyshap-aq tur, átteń, átteń...

Abyroı bergende, dálizdegi qońyraý qoldy-aıaqqa turmaı shyryldap qoıa berdi.

— Men bittim! Yqylastaryńyzǵa raqmet!

Tóstik aǵa minbeden tústi, aıaǵyn súırete basyp óz ornyna bet túzedi.

Sol muń eken, ádebıet pániniń muǵalimi býyn-býynyndaǵy eń kerekti vıntterdi sýyryp alyp-alyp tastaǵandaı sylq tústi. Basyn qos qoldap qysyp, tómen qarap otyr. "General" aǵa sol máńgirgen kúıi áli máńgirý... Arslan Ardaqaevıch zor denesimen sahnany kóleńkelep:

— Balalar, tynysh! Tynysh! — dep, ústel shetin temir syzǵyshpen shypyldatyp soǵady.

Zal onsyz da tynysh edi. Bir yzyń ár tustan bir óleýsirep estiledi. Kóktemniń alǵashqy shybyny! Shapaǵatty kúnniń tilshe sáýlesi ishke qıalap túsip tur.

DIREKTOR QARQYLDAP KÚLDİ

Bári de burynǵydaı, bári de qaz-qalpynsha...

Evropa, Azıany tabanǵa salyp qyryp-joıyp, Úndistanǵa semser ala júgirgen Aleksandr Makedonskııdiń jeke basynyn tártibin talqylaımyz; bul — tarıh sabaǵy; revolúsıaǵa deıin jartylaı jabaıy ómir keship, kóshpendi bolyppyz (halyqtyń eki-aq prosenti saýatty!); búl — "Qazaq SSR-nyń tarıhy"; ony az deseńiz Afrıkanyń baqyraýyq jún-jún maımyldarymen arǵy tegimiz bir týys ekenbiz (mássaǵan, sonda Ábýnasyr ál Farabı, Pýshkın, Abaı sekildi atalar da maımyldyń urpaǵy ma?); bul — zoologıa, ilik, barys, jatys, shyǵys, kómektes septikteri — kazak tili, eki katettiń qosyndysy árqashan da gıpotenýzaǵa teń bolmaq — geometrıa! Sabaq ústinde oqytýshynyń kózin ala bere esineımiz, qusynaımyz, toq eteri, sabaqtan basqanyń bárin sarylyp oılaımyz. Onda da muǵalimge emes, terezege qarap oılanamyz, óıtkeni syrtta kóktem qulpyryp tur. Kóktem áınektiń syrtynan kógildir qolyn bulǵap bizdi syrtqa, keń dúnıege shaqyrady. Biraq oǵan bári de jan-tánimen qarsy: muǵalimder de, mektep-ınternattaǵy tárbıeshiler de, úlkender de... "Oqy, oqy jáne oqy!" deıdi kezinde ózderi oınamaǵandaı, taldan taıaq minip, jalań aıaq júgirmegendeı... El jatarda, uıyqtar aldynda qum ishinde mal baǵyp jatqan áke-sheshe, ata-apa, túımesh kóz ini-qaryndastarymyzdy oılap, saǵyna sarǵaıamyz — qysqasy, bári de burynǵydaı, bári de qaz-qalpynsha...

Bári de burynǵydaı... Arslan Ardaqaevıch dáý qolyn artyna ustap, bizdi alystan sermep, jaqynnan terbep, mańǵaz basyp, dálizdi boılap ótedi. Ol kisi eshkimge uryspaıdy, keıbir muǵalimderdeı kabınetine de ertip aparmaıdy, áıtkenmen bizge osy jaı basyp ótkeniniń ózi jetip jatyr. Qysqasy, kabagymen jasqaıdy. Ol kisini kórsek boldy, oqýda úlgili, dálizde tártipti bolý kerek ekenin uǵa qoıamyz. Onda da qas qaǵymdyq sátke ǵana. Mektep dırektory kabınetine kirip ketisimen úlgirim de, tártip te aıaq asty qalyp, qolma-qol oıyn soǵyp ketemiz.

Ózgergen tek Sábet aǵa... Ol kisi qazir dáliz qýalap, qatyrma qara plashynyń etegi sý-sý etip ushyp etpeıdi. Bárimizge jekelep te, jalpylap ta qushaǵyn jaıa kúrgeıleı qaýmalap: "Aınalaıyndar, klasqa kirińder, klasqa kirińder!" demeıdi. Umytyp barady ekem, Sábet aǵanyń "Aınalaıyn aǵa" degen laqap aty bar. Ol úshin klass, mektep, búkil aýyl, álem — bári de shetinen kil aınalaıyndar... Egerákı deımin de, ol kisi kóshede kándek ıt yr etip, alda-jalda balaǵynan ala tússe: "Óı, aınalaıyn, onyń ne? Bul saǵan jaraspaıdy, káne, beri kele qoıshy, basyńnan sıpap jibereıin" der edi. Óz balalaryna deıin "kóke" demeıdi, "aınalaıyn" deıdi. "Men aıtaıyn!" — dep, keýdesin kógershindeı úshkireıtip, alǵa aty shyǵatyn qyzyq minezi jáne bar. Osynyń bári ózine jáne áıbat jarasady.

Átteń, ádebıet pániniń muǵalimi áneýgúngi kezdesýden keıin "aınalaıyn", "men aıtaıyn-dy" taza qoıyp aldy. Buryn úzilis saıyn sóılep dálizdiń ana basynan bir, myna basynan bir sańqyldap, mektep radıosymen jarysa sóılep júretin. Bul kúnde óıtpeıdi, tomaǵa-tuıyq. Eń qyzyǵy, óz-ózine múldem óz-ózine múldem uqsamaı qaldy. Sabaqty bireý zorlap jelkelep turǵandaı sarań túsindiredi. Basqa, bóten muǵalim sabaq berip júrgendeı. Biz de burynǵy ádebıet páni muǵaliminiń ornyna ol kisini ógeısinetin sıaqtymyz.

Mektep dırektory ekeýi kezinde kórshi sovhozda birge jumys istepti. Arslan Ardaqaevıch bizge aýysqan kezde, Sábet aǵany ózimen birge erte kelgen. Bul aýysý ádebıet pániniń muǵalimine jaqty, bıyl oqý isine meńgerýshi bolyp joǵarylady. Muǵalimder qaljyńy ma, shyny ma, "Arslan ońashada oılaıdy. Sábet sony pedsovette sóıleıdi", — deıtin kórinedi. Ol ras ta sekildi. Dırektor qaıda jumsasa, sonda qus bolyp usha jóneledi. Ekeýi aralarynan qyl ótpeıtin dos.

Ol ol ma, keıingi kezde shárgez, ashýlanshaq. "Aınalaıyn", "men aıtaıyn" jaıyna qaldy. Máselen, keshe...

Iá, keshe tústen keıin jeńeshem alystaǵy maldy aýyldan artynyp-tartynyp kele qalmasy bar ma. Úlken aǵanyń otyn jaǵyp, tútinin tútetip otyrǵan aqyldy jeńeshem ǵoı baıaǵysynda. Bir qorjyn qurt-maıynyń aýzyn sheship: "Kıno, dıskoteńnan qalma!" — dep alaqanyna on som qystyrdy. Kóńildi óstip ábden demdep alǵasyn syrtqa shyǵyp, uzyn oryndyq ústinde úńkil-shúńkil áńgimelesip otyrǵanbyz. Aǵanyń úıinde Maıra, Saıra, Alýa syndy ári kishkene, ári sondaı, sondaı súıkimdi qaryndastarym bar, jeńeshem solardyń qyzyq qylyqtaryn jipke tizedi. Oń qulaǵymdy o kisige, sol qulaǵymdy kókektiń ýildegen únine tosyp qoıyp, kóktem shýaǵyna eki shekemdi kezegimen raqattana tosamyn... Qaryn toq, kóńil mas. Raqat, jannyń raqaty!

— Aǵań bıyl saýlyqtyń ár júzinen júz elý qozy alamyn deıdi. Ótirigi me, shyny ma, kim bilsin. Áı, shyny shyǵar. "Kak shtykpyn, aıtqanymnan qaıtpan!" — dep, dúr-dúr etedi. Kúzde shopandardyń jınalysynda qyza-qyza kele, sóıtemin de búıtemin dep salypty ǵoı.

Kózimdi qansha ashyp otyrýǵa tyryssam da, óz-ózinen jumylyp kete barady; jańa ishte asaǵan qurt-maılar býynyma túsip, balqytyp barady.

— Aǵa molodes! Siz de... — deı salamyn túk tolǵanbaı, túk tebirenbeı.

Bul jeńgeıge maı sylaýyndaı tıip, taza eljirep qaldy.

— Tóre bala, aǵań bylaı dep duǵaı-duǵaı sálem aıtty: " Men myna jaqta júzinen júz elý qozy alyp jatqanda, Bektas ol jaqta "besterdi" qoıdaı qaptatsyn. Bektasjan úshin bıylǵy sosıalısik mindetteme — "bes" pen "tórt!". Osynaý dittegen jerden shyǵa bilse, akordnyı-premıalnyıyma moped satyp áperemin..."

Butaqqa qonyp ap, áldenege máz bolyp, qarqyldap otyrǵan bir kári qarǵaǵa náýmez qarap otyr em, "moped" degende denem toq soqqandaı dir ete qaldym.

— Moped?

— Aǵań aıtpaıdy, aıtsa qaıtpaıdy... Sol tusta Sábet aǵa qalbańdap múıisti aınalyp, beri shyǵa kelmesi bar ma. Ol kisi búgin mektep-ınternat boıynsha kezekshi, ıaǵnı bizdiń júris-turys, tártibimizdi qadaǵalaıdy, "kósheniń qaıbir jaman balalaryna" erip ketpeýimizdi baqylaıdy. Odan qorqyp turǵan men joq. Jeńeshem jańa aıtqandaı, "Bektas bıyl buzylmaýǵa tıis, Bektas "tórt" pen "bes" alýǵa tıis". Bul oryndalsa, jyl aıaǵynda sý jańa moped astyda deı ber. Sol sebepti buzylý-suzylýdy ázirge qoıa turý kerek. Áýeli álgi mopedti qolǵa túsirip alaıyq, buzylamyz ba, joq pa, ary qaraı kóre jatarmyz.

Ádebıet pániniń muǵalimi aıaǵynyń basyna qarap, tusymyzdan óte berdi. Qatal da qazymyr áldekim tap osy ázirde jerden alyp, jerge salyp, sógip jibergendeı sulq, kóńilsiz. Jeńesheme túk kórmes kózben qarady, obaly ne kerek, amandasty, biraq aıaldaǵan joq, baspaldaqqa qaraı jónedi.

Men baıqaǵan nárseni jeńeshem de ańdap qaldy ma, oqytýshyǵa kóziniń astymen qarap:

— Myna kisi kim? — dedi jaılap.

Men aýyz ashqansha, oqytýshy jeńeshemdi estip qoıǵandaı ókshesinen shyr aınalyp, kilt beri buryldy. Tebitip keldi de, jańa kórgendeı betime shúńireıe qarap tur. Nesine sasaıyn — tártip túzý, úlgirim jaman emes, tek tıisip kórsin. Áıtse de muǵalimniń qadala qaraǵany bir túrli eken, ótken aıda, ótken jyly jasaǵan áldebir "qylmystarym" eske túsip, qaradan qarap qıpaqtaı bastadym. Sodan-aq ádebıet muǵalimi ózine kerekti birdeńelerdi uǵyp qaldy ma, jeńesheme buryldy.

— Keshirińiz! — Men tap bir jany bar pende emes, maǵan qarap salynǵan olaq karıkatýradaı shekesimen nemketti nusqady. — Siz myna balanyń jaqyn-juraǵaty bolasyz ba?

Jeńeshem áýeli ornynan turyp, óńirin túzedi. Kún qaqty júzi sál qoshqyldandy.

— Iá, jeńgesi bolamyn.

— Óte jaqsy, ót-te jaqsy! — Muǵalim alaqandaryn bir-birine qushyrlana ysqylady. — Men ádebıet páninen sabaq beremin. Sábet Saǵıtov! — Eki alaqanynyń saýsaqtaryn biriktire úshkireıtip jeńgeıge usyndy.

Jeńeshem yzylyp-syzylmady, muǵalimge sál shalqaıa shekeleı synap qarap, qolyn ádeppen sozdy.

— Sánıa Kalıakbarovna!

Muǵalim tez ózgerdi:

— Siz Bektastyń úlgirimi, jeke basynyń tártibi qandaı, sony bilesiz be? — dep, shaq ete tústi.

Jeńeshem ol dóń aıbattan yqpady:

— Sony sizden bileıik dep ek, — dep, muǵalimniń astyna syzdyqtatyp sý jiberdi. Ony da ádeıi istep tur, jaıshylyqta oqytýshy-soqytýshyda sharýasy joq, úlgirimdi de, tártibimdi de ózimnen surap alatyn. Maǵan qatty senedi. Al, ezińe bireý sondaı senim artyp turǵanda, qalaı ótirikti shyndaı, aqsaqty tyńdaı ǵyp aıtasyń?

— Áne, áne! — dep, saýsaǵyn joǵary shoshaıtty muǵalim. — Alystan dorbalap qurt-maı tasımyz, ony balanyń aldy-artyna qoıyp, aýzyna tyqpalaımyz, al klass jetekshisine baryp, úlgirim, tártibin suraýdy bilmeımiz.

Jeńeshem bir kórmege jýas, áıtpese jatyp atardyń naq ózi. Jambyl atyndaǵy orta mektepti kezinde maqtaý gramotasymen bitirgen, qashan barsań da qazandyq qasynda syqsıyp, gazet-jýrnal oqyp otyrady. Bar jazyǵy — qoıshy jigitke, meniń aǵama kúıeýge qashyp ketkeni.

— Sizden dál qazir Tóre balanyń úlgirim, tártibin surap turmaımyn ba? — dep, qaptyń aýzyn shymshyp qana sheship qoıdy.

Muǵalim muny kútpedi me, aýzynyń tútini qısyq shyǵyp, keri shalqyp sóıledi.

— Bul bala... bıyl nashar. Algebra, hımıa, qonbaıdy meniń mıyma deıtin kórinedi. Muǵalimderinen jaloby kóp. Aýyzsha , sabaq bolmasa, qalǵany... — Qolyn myqtap bir siltedi. — Qyp-qyzyl mahabbatpen aınalysady. To estsondaı áńgime, povester oqıdy. Jastyǵynyń astynan "Móldir mahabbat", "Ǵashyqtar", "Jenshına v kamelıah" sıaqty. romandar shyǵady ylǵı.

Muǵalim búldirdi, osy turǵanda jerdiń jaryǵy bolsa kúp berip túsip keter em. Bir gram oı joq basymda, áńki-táńkimin.

Myna kisi burys pa, durys pa búgin ózi? Jalǵyz men be ekem "Ǵashyqtardy" oqıtyn? Búkil ınternat bolyp kezektesip oqyǵanbyz. Áýeli dese bastaýysh klastyń eki-úsh balasyna deıin oqydy! Onda da asyqqa aıyrbastap, puldap áreń bergemiz. Endi jatpaı-turmaı "Myń bir túndi" qalaı, qaı jerden qolǵa túsiremiz dep alasuryp júrmiz.

Jeńeshem ishten oqyp týǵan ǵoı;

— E, mahabbatty oqysa, onyń nesi jaman? — dep, oqytýshynyń dásirdeı ǵyp turǵan máselesin jaı, bolmashy nársege aınaldyra saldy.

Ádebıet pániniń muǵalimi aýzyna mıa túsip ketkendeı tyrjyń-tyrjyń etti.

— Nesi jaman, nesi jaman!

Jeńeshem myrs etti.

— On úshte otaý ıesi degen atam kazak. Ondaı kitaptardy biz de oqyǵamyz... kezinde. Sol oqýdyń arqasynda onynshy klasty bitire sala kúıeýge qashyp kettik. Shúkir, shalymyzben jaqsy turamyz. Alty birdeı úıelmeli-súıelmeli kishkenemiz bar. Birinen biri ótken pysyq.

— Á-á... — dedi muǵalim tynysy toqtap qala jazdap. Meniń tóbem kókke eki-aq eli jetpedi álgi jerde. Endi she! Sábet aǵa ońdyrmaı mat aldy! Shoq, shoq, ózińizge de sol kerek! Jelip kele jatqanda, túsip kettim apanǵa degen osy! Aldyńyzǵa kelgen adamnyń bárin aıpap-jaıpap, jaman úırengesiz ábden!

O ǵajap! Tý syrtymyzdan áldekim zor daýyspen qarqyldap kúldi. Jalt qarasaq, Arslan Ardaqaevıch tóbesimen kók, aıaǵymen jer tirep, bútkil keýdesimen selkildep kúlip tur. Ájin-kújinmen qashan qasymyzǵa kelgenin baıqamaı qalyppyz. Men aıran-asyr, ań-tańmyn. Bul ne jumbaq? Bárimiz de óz-ózimizge uqsamaımyz — rolderimizdi aýystyryp alǵan artıser sekildimiz. Aınalaıyn aǵa qazymyr, joqtan ózgege ashýlanshaq... Bylaı kezde júrgen jerin oıyp túsetin mańǵaz dırektor bireý qytyqtap turǵandaı keýdesi selkildep qarqyldap kúledi... Meıirban, qoly ashyq jeńeshem de qazir qyzyq — qolynan kelse muǵalimdi aıaıyn dep turǵan joq. Osynyń bári nege kórinip tur ózi?

Sábet aǵa aıaq astynan jez qarmaqtaı maıysyp, qaıysty.

— Apyrym, bul siz be edińiz? — Dos adamdar da bir birine "siz" dep syzyla ma? — Óıtip-búıtip tárbıe jumysyn júrgizip degendeı... Myna aınalaıyn Bektastyń... — Maǵan jalt qarady. Kózi maıly boıaýmen salǵandaı jyltyrap, yza, yzǵar shashady. Al, sózi oǵan múldem kerisinshe. — Ie, Bektasjannyń aýyldan jeńeshesi kelip...

Dırektor qıýy qashqan baspaldaqty bozdata jylatyp jerge tústi. Tý syrtymnan oraı qushaqtap ózine tartyp edi, bireý túıe jún shekpendi ıyǵyma jaba qoıǵandaı jylynyp qaldym.

— Sábet, sen balany tuqyrta berme. Myna qurbym durys aıtyp tur. — Jeńeshemdi tap bir tuńǵyshyndaı marqaıtyp, arqasynan qaqty. — Bektastyń jasynda bárimizdiń de basymyzdy mahabbat máselesi biraz aýyrtqan. Oıbaı-aý, bular degen kún, saǵat sanap er jetip kele jatqan Alpamystar ǵoı shetinen. Mahabbat degen ne? Adam seziminiń en bıik shyńy, ot pen sýdyń arasy. Mahabatty oqısyń dep jazǵyrasyń. Bektas mahabbatty ózgeniń aýzynan emes, aqyl-oıdyń qazynasy — kórkem ádebıetten oqyp bilgisi kelip, qulshynyp tur emes pe. Kókten tilegenimiz jerden tabyldy degen osy! Osyǵan deıin balalardy súıe bilýge tárbıeleı almadyq. Klastas qurbysyn, ata-anasyn, týǵan jerin, Otanyn, qala berdi búkil álemdi súıýge baýlı almadyq. Bul bizdiń betimizge, tipti ata-analardyń betine, bile bilgen adamǵa úlken salyq! Solaı ma, jarandar?

Sábet aǵa da, jeńeshem de bastaryn asyǵys ızedi. Báteńkemniń kóktem shyǵa dopty tebe-tebe tozyp ketken aq jem basyna qarap men turmyn. İshimde jyp-jyly áldeneler erip barady... Arslan aǵa dańǵaıyr keń, aqylǵa keń eken! Ol kisini buǵan deıin tek mektep dırektory, qatal Arslan Ardaqaevıch dep kelippiz. Sóıtsek, ózimizdiń Arslan aǵa eken!

Dırektor ádebıet páni muǵaliminiń ıyǵyna qolyn saldy. Bul: "Sábe, júnjime, eńseńdi kóter! Tárbıe jumysy ońaı emes, á?" degen jubanyshy ári nagradasy bolý kerek. Sábet aǵa basyn ızegishtep, qolyn artyna ustap tómen qarap, tártippen shúńkıip tur.

— Júr, Sábe, eki adamnyń arasynda esi ketken turady, bóget bolmaıyq. Myna kisi qalyń qumnyń ishinen at sharshatyp arnaıy kelipti, sher tarqatsyn. Keshe: "Ádebıet sabaǵyn jańasha oqytamyn, erkin sabaq júrgizemin" dep eń, júre aqyldasaıyq.

Bir nán, bir kishkene eki aǵa sondaı jarasyp, uzaı berdi. Sábet aǵa qolyn tynymsyz sermeleıdi: dáý de bolsa erkin sabaqtyń jaıyn túsindirip barady. Arslan aǵa basyn álsin-áli artqa tastap jiberip, qarq-qarq kúledi. Mektep dırektory, sóz joq, óstip kúlýge tıis... Buǵan deıin mundaı tamasha kúlkisin qalaı estimegemiz?

Jeńeshem qobyraǵan qolań shashyn oramalynyń jıegine tyqpyshtap turyp, eki ustazdyń sońynan jyly ushyraı qarady. Maǵan buryldy.

— Aǵańa tóre balanyń tártibi durys, oqýy jaqsy dep baramyn. Qapa bolma!

Men jymıyp qoıdym. Nege qapa bolamyn? Sáýirdiń samaly jyly demin betime álsin-álsin úrlep, kekilimdi aıalaı sıpap tursa, qaıdan qapa bolaıyn, jan jeńeshem! Arslan, Sábıt aǵalardaı jaqsy muǵalimderi bar bala eshqashan da, eshqashan da qapa bolmaıdy!

BÁTIMA BOZDAP JYLADY

Ádebıet pániniń muǵalimi sahnaǵa shyqqan artıseı ishke ekpindeı basyp kirip keldi.

Biz, shyny kerek, óz kózimizge ózimiz senbeı ár jerde sostıyp - sostıyp turmyz. Mássaǵan, qarap qoı. Sábıt aǵa kem legende on jylǵa jasaryp ketipti...

Kók kostúm, kókshil galstýk... Shashy aýmaǵan Per Bezýhov! "Soǵys jáne beıbitshilik" fılmindegi Per aǵaı! Aǵaı, álgi Bezýhov shashyn álsin-áli jalǵyz qımylmen silkip, artqa serpip tastaıdy. Eki ıyǵyn qomdap, quntyń - quntyń etedi.

Qolyn keńinen jaıqap:

— Sóıtińder, otyra qoıyńdar, aınalaıyndar, — dedi.

Judyryqtaı júregimiz lúp etip, eleń ettik. Aqyn-jazýshylarmen áneýgúngi kezdesýden keıin Sábıt aǵaı "aınalaıyndy" alǵash ret aýzyna aldy! Alyp edi, ádebıet pániniń muǵaliminen kádimgi ózimizdiń aǵaıǵa op-ońaı aınala saldy.

Sońynan tósin shalqaq tastap, Arslan aǵaı mań-mań basyp kirdi.

Ol kisi de bizdi kirmeı jatyp jarylqap tastady.

— Otyra berińizder, otyra berińder, turmaı-aq qoıyńdar! — dedi qońyr - barqyn daýsyn qańǵyrlatyp. Bizdiń oǵan deıin "turyp - otyryp qoıǵanymyzdy" qaıdan bilsin.

Eń sońǵy partanyń qasyna bardy, mol denesimen nyǵyndap, betimen bet qyp birdeńe toltyrdy. Parta kishkene, dırektor dáý, Arslan aǵa bóbekter shomylatyn shylapshynǵa baıqaýsyzda omp etip otyra ketken jas balaǵa uqsady da qaldy. Dırektor oǵan qyńbady, sansyz qaltasynan bloknot, qaǵaz, qalam alyp, parta ústine sórege kúrt jaıǵandaı ret-retimen jaıǵastyra bastady.

Ashyq jarqyn ún sańq etti.

— Aınalaıyndar, men aıtaıyn!

Japyrylyp alǵa qaradyq. Sábıt aǵa sap aldyndaǵy qolbasydaı tiginen tik qazdıyp túr. Qıyq kózderi erekshe shabytpen ushqyn atady.

— Aınalaıyndar! — dep jáne samǵady muǵalim.

— Búgin erkin sabaq. — Bir, bir jarym, álde eki saǵat pa, qansha sóıleımin deseńder, sonsha sóıleńizder, aýyzdan qaqpaımyz. — "Siz" myna men, sen be, eı?" degendeı ejireıip, bir-birimizge qaradyq. Muǵalim qoltyǵy sógilgen ústine sógilip, qyza shapty. — Bul mektep tarıhyndaǵy tuńǵysh erkin sabaq! Solaı emes pe, joldas Arslan Ardaqaevıch?

Dırektor qasyn kerip, aldyndaǵy qoıyn dápterine úńilgen kúıi basyn bolar-bolmas ızedi. Sonyń ózinen-aq ǵalamat kúsh aldy ma, Sábıt Saǵıtovıch suq saýsaǵyn sholtań etkizip, joǵary kóterdi.

— Al, bastalyq erkin sabaqty!

Mektep dırektory ádebıet muǵalimine kóziniń astymen qarady, kekesindeý ezý tartty. Sol sol-aq, Sábıt aǵa suq saýsaǵyn joǵary kótergen kúıi únsiz turdy da qaldy. Keń ashylǵan kózderin dırektordan eki eli aıyrsashy. Taqta aldynda sabaq bilmeı, oǵan qosa partadaǵy dos sýfler balaǵa: "Aıtyp jiber, káne, ymdap jibershi" dep, qasy - kózin qaıshylap, ári qınalǵan, ári jalynǵan oqýshyny kór de, qazirgi Sábıt aǵany kór, ekeýi de quıyp qoıǵan qorǵasyndaı.

Arslan Ardaqaevıch qolyn alǵa nemketti túrde silteı saldy.

— Jalǵastyra ber, toqtalma, Sábıt!

Aǵaıdyń suq saýsaǵy sylq tómen tústi, penjaǵynyń joǵary túımesin ornyna saldy, qaltasynan oramal alyp, sypaıylap "tyńq-tyńq" sińbirindi, óńirine aq jip jabysypty, sony saýsaǵynyń ushymen qaǵyp túsirdi. Kózindegi manaǵy ot sónip, jańaǵy jigeri kópe-kórineý qum bolyp barady.

— Balalar! — dedi óshken únmen Sábıt Saǵıtovıch. — Qazir búkil elimizde mektep reformasy júrýde. Bir jerde tez, ekinshi jerde jaı... Bizge, muǵalimder kollektıvine, onyń ishinde ádebıet, til pániniń muǵalimderine ómirden qol úzbeńder, jergilikti jerdiń jaǵdaıyna barynsha jaqyndaı túsińder degen talap qoıylýda.

"Júrýde... qoıylýda..." Baıaǵy jartas sol jartas... Sábıt aǵaı kitabı sóılese bitti, birtin-birtin jansyzdanyp, sóıleıtin qýyrshaqqa aınala beredi. Bile me eken sony? Bilse, búıtip sóılemes edi-aý.

Sábıt aǵa soqtyrtyp tur...

— Alpys jyl ishinde elimiz san zobalańdy bastan keshti. Tabys ta bar, iri-iri kemshilikterdi de jiberippiz. "Bárin jasyrmańdar, jappańdar, oqýshylarǵa túsindirip aıtyńdar, bolashaqta ol bizge úlken sabaq" dep otyr partıa men úkimetimiz. Áneýgúni jazýshy Tóstik aǵalaryń da soı dedi.

Art jaqtan dırektor tamaǵyn búkil klass estıtindeı ǵyp uzaǵyraq qyrnady. Sábıt aǵa taǵy da alystan talyp jetken kún kúrkirine qulaq salǵandaı qybyr etpeı tyń tyńdap tur.

— Sóıleı, sóıleı ber, Sábıt!

— Búgingi erkin sabaqtyń taqyryby — kórnekti jazýshy Ǵabıden Mustafınniń "Mıllıoner" povesi. Apta buryn "Oqyńdar, ne túıgen oılaryń bar, erkin sabaqta ashyq ta týra aıtyńdar" degenimiz. Aınalaıyndar, bir ótinishim, kitap betterimen kónkı tepkendeı syrǵı bermeı, aq júrekten sóıleńder. Kemshiligi ne, jetistigi ne, jasyrmańdar. Baǵa qoıylmaıdy bul sabaqqa. "Balanyń aýzymen perishte sóıleıdi" depti ertede bir fılosof...

— Sokrat, — dedi dırektor kelsaptaı dúńk etip.

— Káne, kim sóıleıdi?

Toqash bet Bátıla eń alda ernin jymqyryp, eki qolyn parta ústine salyp otyrǵan. Úzdik oqýshy. Áne, shyntaǵyn I

partaǵa ádemilep tiredi de, alaqanyn túp-túzý ǵyp jazyp, qolyn jyp etip kótere qoıdy.

— Iá, Qydyrmoldaeva?

Bátıla serippeli oıynshyqtaı lyp túregeldi. Ylǵı da kezerip, shólirkep júretin qurǵaq ernin — múmkin, muǵalimder aıtpaqtaıyn, "bilim bulaǵyna" sýsap júrýi — qurǵaq ernin jalap - jalap aldy da, sondaı taza, ashyq únmen saqyldaı jóneldi.

— Ǵabıden Mustafın óziniń "Mıllıoner" povesinde sosıalısik kolhozdyń soǵystan keıingi jańasha damý jolyn, baqytty ómirin sýretteıdi... "Mıllıoner" elimizdegi kolhoz qurylysynyń jeńisin, sovet adamdarynyń komýnızmge qaraı ilgeri basa berý jolyndaǵy uly isterin, eńbek poezıasyn kórsetetin talantty kitap... Avtor kazak halqynyń kolhozdy ómir kórinisin, tabıǵat sýretin, daladaǵy eńbekti jarqyn sýretteıdi.

Basyn shalqaıtyp tastap, kózin tas tóbege tirep alyp, aýzy-aýzyna juqpaı saırady. Óz únine, ez bilgishtigine shala ma. Sábıt aǵa Bátıla "kolhoz qurylysy ákelgen baqytty ómirdi" ólip - óship sýrettegen saıyn tómen qarap, arly-berli kezip, júre bastady. Qara shashy mańdaıyna túıdek - túıdegimen qulapty.

— Endigi arman — komýnızmge jetý. Endigi mindet te, is te soǵan oraılasýǵa tıis... "Mıllıoner" povesinde osy jaılar romantıkalyq sıpatta beınelenedi.

Biz qystyǵa myrs-myrs kúlip, partaǵa jatyp alyp, bir - birimizge qoltyq astynan kóz qysamyz. Belgili jaǵdaı! Mynaý Bátılanyń óz sózi emes. Ár sóılem, sóz, útir, núktesine deıin kitaptan qıdaı sypyryp jattap alǵan. Bátıla solaı — qaı sabaqty bolsyn, kitaptan sózbe sóz jattap alyp, múdirmeı aıtyp beredi. On qolǵa da, sol qolǵa da birdeı. Bir oqyp shyqsa bitti, tún ishińde shyrt uıqydan oıatyp alsańyz da, jatqa soǵady. Turǵan boıy tulymdy EVM! Este ustaý qabileti sumdyq! Kez kelgen sabaqtan óstip "besti" alady da, bylaı qaıqaıyp shyǵa beredi. Sábıt aǵa ony bile me, bilmeı me, áı, bilmeıdi - aý, bizdiń mektepke ótken kúzde ǵana keldi, qaıdan bilsin.

Tulymdy EVM-di biz jaqtyrmaımyz; "bestikten "bestikti qaqshyp qoımaıtyn qý qyzdy qalaı jaqtyrasyń. Ekinshiden, ol bestikter — eńbeksiz kelgen "bestikter!" Biz sekildi kúsh - týsh kózimen qaǵaz tesip, beınetpen alsa bir sári. Bir oqıdy da, ala beredi, ala beredi... Osyndaıda tarıh muǵalimi Era Ekpinich kúıip ketip: "Qydyrmoldaeva, bar ǵoı, tarıh sabaǵy seniń jan dúnıeńdi qozǵamaıdy. Qydyrmoldaeva, sen baıaǵyda-aq ne estise sony mehanıkalyq túrde qaıtalaıtyn totyqussyń! Sen tabıǵat ana esep-qısapsyz syılaı salǵan este ustaǵyshtyǵyń arkasynda baıaǵyda-aq rýhanı aramtamaqqa aınalǵansyń. Otyr! "Óte jaqsy" baǵań. Jattap kelipsiń. Al, óz sózińmen aıta bilmeıtiniń úshin ol "besti, mine, ádemilep turyp "úshke túzetemiz"... deıtin.

Bátıla taǵy da beti búlk etpeı "Ádebıet oqý kitabynan" jatqa soǵyp tur.

— "Pravda" gazeti kezinde "Mıllıoner" povesin "belsendi kolhozshylardyń batyl bastamalary men qajymas kúresterin jyrlaıtyn, jańalyq sezimderin boıyna sińire alǵan shyǵarma" dep baǵalady. — Sál oılandy da, — 1949 jyl, 12 ıýl kúngi sany, — dep qosty. — Poves nemis, ıspan, polák, bolgar, cheh, vengr, qytaı tilderine aýdaryldy. Sóıtip "Mıllıoner" kitaby arqyly Ǵabıden Mustafın qazaq dalasyndaǵy kolhoz qurylysynyń jeńisin úlken realısikpen sýretteıdi, — dep, sóz aıaǵyn ekpindete bitirdi.

Balalar qoldaryn parta ústine qoıyp, ádepti túrde meńireıip - meńireıip otyr. Birdeńe uǵyp otyr ma, joq, jaı otyr ma? Sábıt aǵa sol tuqyraıǵan qalpy. Shym-shytyryq aýyr tús kórip, sodan jana oıanǵandaı basyn silkip-silkip jiberip, Bátılaǵa túk kórmes munar kózben qarady.

— Boldyń ba?

Bátıla basyn ızedi.

Qyz bala sál qyzardy.

— Iá.

— Al, povesti oqyp shyqtyń ba?

Bátıla da tulymyn selteń etkizip, artqa serpip laqtyryp tastady.

Sábıt Saǵıtovıch aldyndaǵy "Ádebıet oqý kitabyn" bir yzamen oń jaǵyna laqtyra saldy.

— Oqysań, aınalaıyn, sol povesten ne túsindiń, sony aıta qoıshy. Tek óz sózińmen, óz sózińmen... Kitaptan jattaǵanyń kerek joq bizge.

Bátıla ernin jalady. Kómek kútkendeı bizge jaýtańdap qarady. Jaýtańdaǵan ózine jarasady eken, kóz sharasy jasqa tolyp, ádemilenip sala berdi. İshteı aıaı bastaǵandaımyn. Keı - keıde tanaýyn kóterip, bálsinetini bolmasa, jaqsy qyz bylaıynsha. Ondaı kemshilik kimde joq. Men Bátıladaı kúnde-kúnde portfelimdi "beske" toltyryp alyp qaıtyp júrsem, bálsingenniń kókesin kórseter em. Áıbat bala Bátıla! Bar kinásy — jatqa soǵatyny, esh múdirmeıtini, bárimizden jaqsy oqıtyny. Áıtpese bul da oınaıdy, sekiredi, kúledi, jylaıdy.

Osyny oılap otyryp:

— Ahmetten basta, Ahmet kolhozshydan... Shoshqa baǵatyn Ahmet she! — dep, sybyrlap jibergenimdi baıqamaı qalyppyn. — Óziń sekildi pysyq kolhozshy...

Bátıla meni ala kózimen bir atyp tastady, kekjıip ary qarady. Sup-sur, sazaryp alǵan. Namys, namys, odan basqa túk emes. Ol sybyr - jybyr, sýflerlikti mensinbeıdi. Ol — odan joǵary. Ol bárin de jatqa soǵatyn tulymdy EVM!

Obaly ne kerek:

— Men... men óz sózimmen aıta bilmeımin, — dep saldy jarylardaı qyp-qyzyl bolyp. Ary qaraı sózi bojyrap, qıýy kópe-kórineý qasha bastady. — Biz óıtip úırengen joqpyz. Biz birinshi klastan jattap kelemiz. Bárin de... Taqpaqty, esepti, erejeni.

Sábıt aǵaı biliner-bilinbes kúrsindi.

— Otyr, aınalaıyn! — Klass terezesine túıile qarap, ún - túnsiz otyr. Áınektenip ketken kózinde pyshaq júzi sary ýaıym kilkıdi. Usaq balalar syrtta asyq oınap shý-shý. Aýyl syrtynan qoı-eshki jarysa barqyrap mańyraıdy. Saýysqan, torǵaı shyqylyqtaıdy, karǵa qarqyldaıdy, aýyl jelkesindegi eski beıitten bábisek óz atyn ózi shaqyrady. Kóktem!..

Aǵaı betin bermen beı-jaı burdy. Kem degende bir jasqa qartaıypty: urty, kóz aldy qalta - qalta.

— Taǵy kim sóıleıdi? — Úni tarǵyl - tarǵyl.

Eshkim qol kótermedi. Kenet muǵalim maǵan, tek maǵan tesile qarap, "Káne, sóılep jiber, úmit sende, Bektas, aıanba!" dep, ymdap turǵandaı kórindi. Parta betin tyrnaǵymmen arly-berli soqqylap, syzǵylaı beremin. Povesti men de oqyǵanmyn. Qalaı edi? Kóılek kók, tamaq tok, baqytty ómir... Sonda qyryq jyl buryn kolhozshylar bizden jaqsy turǵan ba? Qazir aýyl dúkenine sary maı aıyna bir túsedi. Mamalarym kir sabyn satyp alý úshin kósh qulash kezekke turady...

Ne túlen túrtkenin ózim de bilmeımin, bir ýaqta qarasam, qolymdy kóterip otyr ekenmin, endi bir ýaqta lapyldap sóılep turmyn, sóılep turmyn...

— Ǵabıden atanyń bir qateligin taptym, — dedim áńgirlep. Dedim de, shoshyp kettim. Ne sandalyp turmyn osy? Ǵabıdendeı jazýshy ata qate jibere me? Ony menen kim surady? Eh, meıli! Sheshingen sýdan taıynbas...

— "Mıllıoner" povesinde Ahmet. usta shoshqa baǵady. Mundaı bolmaıdy. Kazak shoshqa baǵa ma? Josalyda eshkim shoshqa baqpaıdy. Shoshqany "Krasnyı Oktábr" sovhozyndaǵy orystar baǵady. Petkanyń, Serejanyń áke-shesheleri... Shynynda da, qalaı baǵasyń shoshqany? Sasyq! Biz túgil, Petka, Serejalardyń ózi oınamaıdy ol mańda. Ǵabıden ata, endeshe, nege búıtip jazǵan? Túsinbeımin...

"Ádebıet oqý kitabyn" partaǵa tirep, búge beremin, ıleı beremin. Sábıt aǵa taqta aldyn ersili-qarsyly adymdap ólshep, kezip júr. Qıyq kózi ushqyndap, oqta-tekte jyly ushyraı qaraıdy. Ókshesinen shyr aınalyp, beri taman, qarama-qarsy kelip:

— Aınalaıyn! — dedi jan júreginiń tereń túkpirinen shyqqan erekshe bir jyly únmen.

Betim dý etti. Aǵanyń "aınalaıyny" kóp... Biraq mynaý basqasha, emeshegi úzile emirenip turǵan erekshe "aınalaıyn!" Muǵalim otyrýǵa ruqsat berdi me, joq pa, onda sharýam shamaly, ornyma sylq etip otyra kettim.

Sábıt aǵaı óz ornyna bettedi. Oń qolymen ústel tirep beri buryldy.

— Mine! Bektastyń bilmeıtini áli de kóp. Biraq ol túsinip, uǵyp oqýǵa. talpynady. Kórdińder me, povestiń álsiz tusyn dóp ustady. Óstip tushynyp oqý kerek qashan da. Jattap alý búl kúńde óner emes.

Bátıla kózin projektorsha jarqyratyp, maǵan taǵy bir jekkórinishpen qarady. Meıli, qaraı bersin. Kóz óziniki, báribir Bátıla ádemi - aq osy mınýtta! Qaraqattaı kózi domalap-domalap túsedi. Eki beti almadaıyn qyp-qyzyl... "Meniń kinám ne?" Iyǵymdy qopańdatyp kóterip em, tilin shyǵardy da, ary aınaldy. Qysqa kúnde qyryq qubylǵan bul netken qyrsyq qyz?

— Endi men aıtaıyn... — degen anyq ta qanyq ún estilgende baryp es jıyp, túzelip otyrdyq. Sábıt aǵanyń daýsy tolqynystan ba, jaryqshaqtanyp estiledi. — Jańa senderdiń qoıandaı qorqyp buǵyp - buǵyp otyrǵan túrlerińe qarap, betim kúıdi, aınalaıyndar! Biriń er jetken, ekinshiń boı jetken qaraqtarsyńdar, al áldeqashan hrestomatıaǵa aınalǵan poves týraly deni durys pikir bildire almadyńdar... Oǵan kim kinály? Eń aldymen, sonaý birinshi klastan: "Jatta! Jatta!" dep, kózderińdi baılap, tumyldyryqtap tastaǵan biz, muǵalimder, kinály. Keshirińder, aınalaıyndar!

Munymnyń eń názik jeri dyń ete tústi. Basymdy qos qoldap ustaı alyp, tómen qaraı qoıdym. Búgin bir pálege ushyramasaq ıgi! O zamanda bu zaman muǵalim oqýshydan keshirim suraı ma? Muǵalim bol degende óstip úlken basyn kishireıtip bola ma?

Basqa balalar da kózderi baqyraıyp, oısyz otyr. Esteri shyǵyp ketkendigi sondaı, oı oılaýǵa murshalary kelmepti.

Art jaqtan:

— Sábıt, keshirim-seshirimdi qoıa tur, poveske, poveske qaraı attyń basyn bur! — degen qoıý ún kúrkiredi.

O toba! Erkin sabaqtyń qyzyq-shyjyǵymen otyryp, dırektor tiri me, óli me, umytyp ketippiz. Arslan Ardaqaevıch ózin umyttyrmady. Eki qolyn qýsyryp, keýdesine salyp, partany arqasymen janshyp, shalqalap jatyr. Bir ezýiniń ushyna jymysqy suıyq kúlki uıalapty. Balalar erkinirek ketip qalǵan qol-aıaqtaryn parta astyna jıystyryp, dereý túzelip otyrdy.

Arslan Ardaqaevıch taǵy da tisiniń arasynan:

— Programmadan aýytqyma, joldas Sábıt! — dep syzdyqtatty.

Muǵalim bul joly taısalmady, qarsy shapty.

— Arseke, meniń óz programmam bar. Erkin sabaqtyń programmasy... Sabaqty óz josparymmen júrgizemin. Kemshilik, jetistigimizdi keıin aıta jatarsyz.

Dırektor az-kemge esi aýyp qaldy ma, qasy kerilip, kózi ejireıip, erni shúrshıe dóńgelenip, myńqıyp otyr.

Nokdaýn, anyq nokdaýn! Jaradyń, Sábıt aǵa!

Muǵalim, áne, shymyr da shaqar sóılep tur.

— Ǵabıden ata aldy sovet, qaldy qazaq sovet ádebıetiniń asa kórnekti ókili... "Shyǵanaq", "Qaraǵandy", "Daýyldan keıin", "Kóz kórgen" romandary... Tvorchestvo adamy robot emes. Ǵabeńniń de sharshap-shaldyqqan kezderi bar. Máselen, "Mıllıoner" povesi... — Ústel ústinde ashyq jatqan kitapqa anadaıdan oqshyraıa qarady. — Stalındik zamannyń jalań úgitine ergen shyǵarma...

Qulaq shyńyldaıtyn óli tynyshtyq... Bir dáý qara shybyn vertoletteıin dyryldap, tóbeni aınalyp ushady.

Basym ba, shekem be, ózim de uqpaımyn, dyń-dyń... Muǵalimniń bir sózi qulaǵyma jetedi, ekinshisi jetpeıdi.

— Otyzynshy jyldardaǵy kollektıvızasıa — sosıalızmniń óńin aınaldyryp burmalaý. Orys sharýasy jerden, qazaq tórt túlik maldan aıyryldy. Qolynan is keletin eti tiri sharýa "qulaq", "baı-manap" degen japtym jala, jaqtym kúıemen Sibir aıdaldy. Maldan aıyrylǵan elge 32 — 33 jyldary jut tap berip, halyq shybyndaı qyryldy... Kúni búginge deıin óz-ózimizdi asyraı almaı, eki qoldy tanaýǵa tyǵyp otyrmyz. Aýyldaǵy azyq-túlik dúkenine baryp kórińiz... Balyq, baqa konservisinen basqa dym joq. Jer sharynyń altydan bir bólegine ıemiz, al, astyqty AQSH, Kanadadan satyp alamyz. "Mıllıonerge" sensek, bári kerisinshe, tipti qyryq jyl buryn ýaıym joq, qaıǵy joq, tort qubylamyz teń bolypty. Uly Otan soǵysynan keıingi ash-jalańash jyldary... kolhozshylardyń aýyzdarynan aq maı aǵyzyp qoıǵan. Buǵan kim senedi?

Men tympıyp únsiz otyrmyn. Durysy, otyrǵansımyn. İshim bolsa, eki bastan irip barady. Aǵaı kimge qarsy sonda? Ǵabıden ataǵa ma? "Ádebıet oqý kitabyna" ma álde?

— Ho-osh... Sonda... siz búgin "Mıllıonerdeı" shyǵarmany kúresinge laqtyryp tasta deısiz be?

Arslan Ardaqaevıch jaýyryny kúdireıe dúńkıip, alǵa qaraı kirpigine kar qatyp, túıile qaraıdy. Qalyń qabaǵy salbyrap, kezin jaýyp ketipti.

Sábıt Saǵıtovıch ár sózin shegemen qaqqandaı ǵyp:

— Ǵabıden aǵa "Mıllıonerdi" stalındik zamanda jazdy. Stalındik sıstema kollektıvızasıany eń basty tabysymyz, jetistigimiz dep marapattaǵan. Aqyn-jazýshylardy da iskektep otyryp maqtatqan. Ǵabeńe, kim biledi, joǵarǵy jaqtan: "Jaz, jazbasań ońdyrmaımyz" degen nyq bildirilýi... Áıtpese sóz dúldúli Ǵabeń Ahmetke ólse shoshqa baqtyra ma?

Sábıt aǵa sary muqabaly kitapty ashyp, joǵary kóterdi.

— Mynaý onynshy klasqa arnalǵan "Ádebıet oqý kitaby". Álgi shoshqa baqqysh Ahmet ustaǵa osy kitapta mynadaı baǵa berilipti: "Ahmet usta — eńbek adamy. Ol mádenıetti turýǵa, qala mádenıetiniń tártibin kolhozǵa kirgizýge umtylady. Jeke menshigindegi maldardy kútip baǵýdy azap kórip, ony kolhozǵa ótkizýdi, sóıtip ózine kerekti azyq-túlikti kolhoz qoımasynan alyp turýdy usynady... Ahmetti bul ıdeıaǵa bilimi emes, dáýleti ósip, molshylyqqa kenelgen kolhoz tájirıbesi jetektep otyr. Poveste Ahmettiń obrazynan revolúsıalyq ıdeıany tanımyz..." Kórdińizder me! Revolúsıalyq ıdeıa! Menshik malyn kútip-baǵýdy azap kórgen Ahmet revolúsıalyq ıdeıashyl eken! Jalqaýlyq, boıkúıezdik, erinshektikti revolúsıalyq ıdeıa deımiz. — Kitapty ústel ústine yrǵytyp tastady. — Kimdi aldaımyz? Oqýshyny ma? Joq, óz-ózimizdi!

Esik aıqara ashylyp, eńsegeı kelgen aqsaqal tabaldyryq attady. Qara eltiri bórigin alshysynan kıipti, maýyty shapanynyń óńiri ashyq, aıaǵynda — másili qurym etik. Basqan saıyn syqyr-syqyr etedi. Ońa bastaǵan qońyr frenchiniń óńirinen eki-úsh medal tamshydaı jyltyldaıdy. Kádimgi Atanbaı ata! Ataı qaıdan adasyp kirip keldi?

Bárimiz óre túregeldik. Ataı ol syı-sıapatty kózine ilmedi, qolyndaǵy taıaǵyn nemketti silteı saldy — "Otyryńdar, sálemderiń qabyl!" Aǵaı jyldam-jyldam basyp, aqsaqaldy qarsy aldy.

— Qosh keldińiz, ata! — Atekeńniń qolynyń ústine qolyn salyp, júzine meıir tóge qarap biraz turyp qaldy.

Ataı naq bir aýdannan teksere kelgen ınspektordaı oryndyqty oıyp, nymǵyz otyrdy. Arslan aǵa jaı basyp kelip, óz boı-turqynyń sono-aý bıiginen:

— Ata, jol bolsyn! — dep qońyraýlatyp edi, aqsaqal qolyn bulǵady.

— Beri kel, bala!

Dırektor amalsyz eńkeıip, "beri keldi".

— Myna Sábet shaqyryp qoımady. Sabaq beresiń, áńgime, án aıtasyń deıdi. — Erni jibip, sál jymıdy. Qýyshkeshtenip ázildegeni. — Solaı ma, muǵalim bala?

Kúlip jibere jazdap, zordyń kúshimen áreń qaldym — ádebıet pániniń muǵalimi "bala" bolsa, biz kimbiz sonda? Shaǵamyz ba?

— Túsinikti... Endeshe, bóget bolmaıyq. — Mektep dırektory yrǵala basyp óz ornyna bettedi. Basqan saıyn eden solqyldap, zar jylaıdy. Ekshelip oqshaý turǵan oqytýshyǵa: — Jalǵastyra ber! — dedi.

Ádebıet pániniń muǵalimi qarshyǵadaı quntıyp, qolma-qol ortaǵa shyqty.

— Aınalaıyndar, men aıtaıyn... Tynysh! Atanbaı aqsaqaldy báriń bilesińder.

Aýyldaǵy atalardyń eń kórnektisin bilmeı jyn uryp pa, shý ettik.

— Jylqyshy Atanbaı ata!

— Qazir pensıada.

Ádebıet pániniń muǵalimi bek rıza.

— Jaqsy, ót-te jaqsy, aınalaıyndar! Biledi ekensińder. Aqsaqaldy erkin sabaqqa men shaqyrǵanmyn. Atkeń Sovet ókimetimen qurdas, sonaý ot-jalynda 1917 jyly shyr etip dúnıege kelgen...

Balbal tastaı quj-quj Atkeńe úrdegeılene qaradyq. "Shyr etip dúnıege kelgen" deıdi. Atkeń de sonda qol-aıaǵy tyrbańdaǵan, baqyraýyq bóbek bolǵan ba? Bizge salsa, ataı osy maýyty shapany, másili etigi, qara eltiri bórigin alshysynan kıip týa qalǵan sıaqty.

— Elimiz 1917 jyldan beri neni basynan ótkerse, sonyń bárine Atkeń kýá. Soǵan oraı aqsaqal búgin sizderge ózi, ózgeler týraly azdy-kópti áńgime aıtyp beredi. Tıysh otyryp, qulaq salyńdar! — Ataıǵa buryldy. — Al, aınalaıyn, sóz sizge beriledi.

Aqsaqal muǵalimge bir shekelep odyraıa qarady. "Atasy" kim, "aınalaıyny" kim, osyny uqpaı dal. Sonsoń búkil klass estıtindeı ǵyp tamaǵyn qyrnap óz-ózin qaırap, kúsh berdi.

— Qaraqtarym, ata-anadan on bes urpaq bolyp tarap ek. Janqabyldyń on bes báıteregi deıtin bizdi erterekte. Sol on bes báıterekten qý basym sopıyp, mine, jalǵyz ózim qaltalaqtap qaldym...

... Úsh úlken aǵasy mal-janǵa kútimdi eńbekqor, beınetqor eken. NEP zamanynda adal eńbektiń arkasynda qoń jınap qalǵan úsheýdi "baısyń, qanaýshysyń" dep, İbir-Sibirge jer aýdarypty. Úsheýi sol joqtan áli joq...

Jut jeti aǵaıyndy. Maldan aırylǵan eldi 32 — 33-jyldary saqyldaǵan sary aıaz ben at qulaǵy kórinbeıtin aq boran qysyp bersin. Qalyń el tilin tistep, sonaý Saryarqadan tústikke qaraı shubap qashady. Saz bet Betpaqdalany basyp óterde óndirdeı bes birdeı ini-qaryndasyn aıaz ben ashtyq jalmaıdy...

— Osy Josalyǵa júz shaqyrym qalǵanda jan anamyz júrýden qalyp, aıdaladaǵy eski molanyń túbine shókelep otyra ketti: "Al, Janqabyl, ýaq-túıek shúregeıler meniń qasymda, keýdemde janym bolsa bóri men boranǵa bermespin, sen ól, tiril, Josalyǵa jet, onda da el bar, jer bar, aıaq artar kólik sura. Attan bógelmeı, eki kózimiz seniń jolyńda!" Ákemiz marqum jýastaý adam edi, saqalynan sýy men jasy sorǵalap, sendelektep kete bardy. Sheshemiz aıaz alap-jalap bara jatqasyn kóıleginiń óńirin qaq aıyryp jiberip, eki jasar Amantaıdy jyp-jyly omyraýyna salyp jiberdi de, qalǵan úregeı men shúregeıdi keń-mol shapanynyń etegimen orap-qymtap, uıabasar taýyqtaı qalǵyp-múlgip otyra beripti. Eki kúnnen keıin shanaly egizdi muryndyqtan jetelep, "Barmysyńdar, Bıbijan, tirimisińder, qoshaqandarym!" — dep, ebil-debil jylap, ákeı jaryqtyq ta jetti-aý. Shesheıdiń shapanynyń etegin qymqyryp ustap otyr em, qos saýsaǵymdy álekedeı jalanǵan aıaz alyp túsipti... — Ataı alaqanyn jazyp edi, eki saýsaǵy shynymen molaq eken.

...Janqabyldar áýleti Josaly jerinde etek jaýyp, es jıa bergende, Uly Otan soǵysy búrk etsin. Tórt aǵasy sol surapyldan qaıtpady. Bir aǵasyn Oral taýlarynda, eńbek armıasynda júrgende tereń shahtada tas basyp qalypty. Ekinshi aǵasy soǵys bitip, azap-ǵazaptan ada-kúde qutyldym ba dep úıge kelse, "satqynsyń" degen aıyp taǵylyp, Túmen jerinde kóz jumypty.

— Qaraqtarym, osyndaı san sarsańdy dúrbeleń men topalańdy bastan ótkizdik. Kúni búgin on tórt aǵaıym jap-jas kúıi sámbi taldaı solqyldap qol ustasyp kelip, túsime kiredi. "Bizden bólinip, berekesiz bu dúnıede japadan jalǵyz qalyp qoıdyń-aý!" — dep, on tórti birdeı anaý jerden muńaıa qarap turady... — Ataı beshpetiniń qaltasynan oramal alyp, kózine apardy. Ádebıet pániniń muǵalimi quraq ushty.

— Aǵa, aǵa (Sábet aǵaǵa da aǵa tabylady eken-aý)! Bosamańyz, berik bolyńyz! Balalar, balalar otyr myna jerde. Qapalanbańyz! Qanshama nemere-shóbereńiz júgirip júr... On tórttiń ornyn toltyrmady ma solar?

— Barmyz, shúkir, joq emes, baımyz... Átteń, on tórti jer basyp júrgende, Janqabylovtar áýleti bir aýyl bolyp, baıraǵymyzdyń balaǵy jalpyldap turatyn edi! Qyrshynynan qıylǵan sol on tórttiń obal-saýaby kimde, jetpeı jelkesi úziletindeı qandaı kinásy bar edi?

Sábet aǵa bosap bara jatqan ataıdyń aldyn orady.

— Ata, soǵystan keıin el qalaı kúneltti, sony aıtyp berińizshi bizge.

Qarıa oramalyn tórt búktep, jan qaltasyna salyp qoıdy. Asa taıaǵyn tirenip, terezege qarap biraz otyrdy. Áne, on tórt aǵasy qazdaı tizilip, kóktemniń jibekteı juqa kógildir aýasyna ún-túnsiz sińip, uzap bara jatyr... Álde sút kenjesi qoınynda, qalǵan úregeı-shúregeıi keń-mol shapanynyń astynda, jan anasy qalqıǵan molanyń yǵynan myna dúnıege kári kózi talǵansha úńilip qarap otyr ma?

— E, onyń nesin aıtasyń, Sábet shyraq! — Aýyr qozǵalyp edi, astyndaǵy oryndyqtyń kári súıegi syqyrlap, bebeý qaqty. — Joqty barǵa jalǵap, qalt-qult etip áreń kúnelttik. Qoıdy qaqtap saýyp, kók sútin ash bala-shaǵanyń aýzyna tosamyz, kilegeıin memleketke ótkizemiz. Jyl ishinde sıyrdyń ár emshegine tort keliden sary maı salyq. Kárıma deıtin áıel ash balalaryna talǵajý bolsyn dep masaq urlap, bes jylǵa sottalyp ketip edi...

Sábet aǵa ataıdy minbelep, ekilene tústi.

— Ǵabıden aǵa Mustafınniń "Mıllıonerin" oqýyńyz bar ma? Mine, myna povesti...

Ataı ústel ústinde jatqan kitapqa bos aýaǵa qaraǵandaı qulyqsyz kóz saldy.

— Ne?

Sábet aǵa kitaptyń muqabasyn saýsaǵynyń syrtymen shydamsyzdana barabandatyp soqty.

— "Mıllıonerdi" estýińiz bar ma? To estkitapty. Ǵabıden aǵa Mustafındiki.

Ataı oryndyq arqalyǵyna shalqaıdy.

— Mustafanyń balasyn bilemiz, nege bilmeımiz. Oqyǵamyz elýinshi jyldary. Ýákilder zikir salyp júrip oqytqan.

— Siz jańa soǵystan keıin masaq terip, kók sút iship kúnelttik dedińiz. Myna kitapta ǵoı qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan, qaǵanaǵy qarq, saǵanasy sarq zaman. Qaısyńyzdiki durys sonda? Ǵabıden ata ma, siz be?

Atkeń saspady:

— Meniki durys! — dep, aǵynan jaryldy.

Parta, parta arasyna gýil júgirdi. Ataı tym tóte ketkenin sezdi me:

— Ǵabeń jaman jazbaǵan, teginde... At tuıaǵy súrinbeı tura ma. Ol zamanda kim qatelespedi, jaza baspady, — dep emeksitti.

Aqsham kezi... Syrt ta, ish te bulyń-bulyń býaldyr dúnıe... Aýzymdy ashyp, áldene desem boldy, kóktemniń las aýasy qolma-qol tutanyp, burq etip jarylyp, klastyń kúlin kókke ushyratyndaı.

Qara keshte áldekim yshqyna óksip-óksip jylady. Klass ornynan tik túregep kete jazdady.

Partaǵa betin tósegen Bátılanyń qozy jaýyryny búlk-búlk etedi.

— Aınalaıyn Bátılajan! Qydyrmoldaeva! — Aǵaı qaltaqtaı júgire basyp, qyzdyń qasyna apalaqtap jetip bardy. Jetip barǵanymen, jubatýdyń jónin bilmeı me, qur ánsheıin báıek. Qyzdyń sholtıǵan burymyna qolyn apara berip, tez tartyp aldy. — Ne boldy, aıtshy, káne? Kim jábirledi?

Klastyń eń úzdik, eń ótkir, eń ádemi, eń, eń... qyzy partadan basyn julyp aldy. Qaraqat kóz dombyǵyp, isip ketipti, beti aq, qyzyl, teńbil-teńbil.

— Siz, siz jábirlegen! — dedi eki ıyǵynan demalyp. — Siz kinály bárine!

Aǵaı sasqanynan ba, japon soldatyndaı ókshesin ókshesine sart uryp, oqtaý jutqandaı qaqıyp tur. Úrpe-túrpe. Shashy qulaǵyn jaýyp ketipti.

— Oıbý, jazyǵym ne? Kúni-túni oılaıtynym sender... Júrekterińe gúl egemin dep...

Qyz eregise tústi.

— Gúl, gúl! Qaıdaǵy gúl? Tiken egip júrsiz... Men... men Ǵabıden atany, Ǵabıden atanyń tvorchestvosyn jaqsy kóremin. "Mıllıonerdi" jaqsy kóremin! Alma apaı qandaı! Janat apaı qandaı qaıyrymdy! Siz, siz... bár-rin ótirikke shyǵardyńyz! Siz... — Bátıla tutyǵyp, óz sózine ózi qaqalyp qaldy. — Muǵalim bolsam dep em... Endi ol joq! Bári ótirik, ótirik!

Kóz jasy býyp bara ma, Bátıla betin basyp, teris aınaldy.

— Toqtap tur, aınalaıyn, men aıtaıyn... — Aǵaı ary tart ta, beri tart múshkil jaǵdaıdan ústeli qutqaratyndaı solaı qaraı júgirdi. Jalpy, muǵalimder ústelge jaqyndasa bitti, kúsheıip sala beredi. Sebebi ústel ústinde bes jaraǵy — qaǵaz, qaryndash, kitap, dápter, eń bastysy, klass jýrnaly jatady. Búkil klasty kógendep ustap ýysynan shyǵarmaıtyn sıqyrly jýrnal... Klastaǵy jıyrma bes kógen kóz — biz klass jýrnaly paraqtarynyń arasynda kúndiz-túni janshylyp, qamalyp jatamyz. Onda kim qalaı oqydy, baǵasy, tártibi qandaı, bári tirkeýli. Sabaqtan qashan qaldyq, ol da sonda. Sondyqtan ba, muǵalimder klass jýrnalyna kirshik jýyttyrmaıdy. Syrtyn aq qatyrma qaǵazben ádemilep qaptap qoıady. Oqýshylardyń qolyna ǵumyry senip ustatqan emes. Esesine biz ol jýrnaldy sondaı, sondaı jek kóremiz.

Sábet aǵa jýrnaldan ózin qashyqtaý ustaıtyn. Sasqany ma, aqyry o kisi de jýrnalǵa júgindi. Ústel qasyna baryp, qatyrma muqabanyń syrtyn sıpap edi, o keremet, es jıdy, betine qan júgirdi, beri buryldy.

— Men aıtaıyn...

— Joq, sen toqtap tur, bul joly men aıtamyn, aınalaıyn Sábet Saǵıtovıch!

TASS habaryn oqyǵan dıktordyń daýsyndaı ámse qýatty, ámse qoıý ún...

— Men aıtamyn... — Arslan Ardaqaevıch zor denesin tik kóterip, túregelip tur. Qalyń qasy salbyrap, ıegi kirpishteı buryshtanyp ketipti. Aıaǵyn anda bir, mynda bir tastap, ilgeri shyqty. Beri buryldy. Sábet aǵa óz-ózinen ysyrylyp, anaý shette búrisip tur. Taqta aldyn dırektordyń zor denesi kólegeıledi. — Balalar! Qaıda, qalaı júrseńder de mynany esten eki eli shyǵarmańdar: qazaq sovet ádebıeti bizdiń qoǵamǵa, týǵan partıa men úkimetimizge árqashan da adal. Alda da adal bola beredi. Ǵabeńniń, Ǵabıden Mustafın joldastyń tvorchestvolyq joly soǵan aıqyn dálel. Jazýshy atamyzdyń roman, povesterinen turǵan altyn saraıynyń bir kirpishi de qulamaıdy. Qulatpaımyz, qulattyrmaımyz. Sen, men, ol bolyp... Al, jarıalylyq pen demokratızmdi perde tutqan mynaý erkin sabaq ne ózi, ony keń otyryp, talqylaımyz. Pedagogıkalyq, — degende dırektor ádette toıǵan mysyqtaı jumyp júretin kózin jarq etkizip ashyp aldy, — ıá, pedagogıkalyq sovette talqylaımyz. — Atanbaı aqsaqal erkin sabaqqa qatyssyz áldene oıǵa batyp otyr edi, sol kisiniń ıyǵyna qolyn saldy. — Sizge kópten kóp raqmet, Atke! Kelip qalǵan ekensiz, oǵan ókpe joq. Budan bylaı da bilim úıasy — mekteppen, ustazdar kollektıvimen baılanysyńyzdy úzbeńiz. — Demine dem qospaı, bizge buryldy. — Saý bolyńdar!

Arslan Ardaqaevıch uzaqqa sozylǵan ovasıadan keıin sahnadan júzip shyǵa jóneletin artıseı klasty tastap shyǵa berdi.

Biz bolsaq, kóktemgi tasqyn jaǵaǵa shyǵaryp tastaǵan aryq balyqtaı meń-zeńbiz. Árkim óz oıymen áýre. Bátıla kishkene alaqanyna jaǵyn súıep, qarsy aldyna bedireıe qarap otyr. Kóz jasy qurǵaǵan.

— Iapyr-aı, qyp-qyzyl daýdyń ortasynda qaldym-aý, Sábet shyraq? Ortalaryńa shala tastap, shyryqtaryńdy buzdym ba, nemene?

Atanbaı ataı oryndyqtyń arqalyǵynan mytyp ustap, ornynan áreń turyp jatyr...

BÁRİ DE BURYNǴYDAI

Bári de burynǵydaı, bári de qaz-qalpynsha...

Keıde qyryq bes mınýttik sabaq bizge qyryq bes kúnge sozylǵandaı kórinedi. Ótken sabaq búgingisinen, búgingi erteńgisinen kep aıyrylmaıdy. "Ádebıet oqý kitaby" kil sosıalısik realızm sheberlerin marapattap, aspanǵa kótere dáripteıdi. Anaý da sheber, mynaý da qas sheber, úshinshisi tipti tizgin úzgen tarlannyń naq ózi... Qysqasy, shetinen qulpyryp tur.

Sabaq bite salysymen kóshege tars etken tyǵyndaı atyp shyǵamyz. Al asyr salyp, oıynnyń kókesin tanyt! Mólsher qaıda, biz qaıda! Sosıalısik realızm de, asqan sheberlerde umyt bolady. Oqytýshylardyń: "Oınańdar, biraq erteń bolatyn sabaq jaıyn oılańdar!" degen aqyldary dalaǵa qalady. Toq eteri, muǵalimderdiń deıtini basqa, alyp-ushqan ómirdiń deıtini múldem basqa...

Kúnde-kúnde dálizben asqaq ta ór Arslan Ardaqaevıch mań-mań basyp etedi. Eshkimge uryspaıdy, jekimeıdi, aýyz sóz aıtpaıdy, mańaıynda kim bar, kim joq, ol kisige báribir, kerek deseńiz kóz quıryǵyn da salmaıdy. Bizge biraq sonyń ózi ábden jetkilikti. Ol kisi dálizdiń anaý basynan zoraıyp kórinse bitti, bet-betimizge shýlaý, arly-berli júgirý burys ta, aqyryn sóılep, anyq basý durys ekenin uǵa qoıamyz. Kezimizben dırektordy iship-jep, eki qolymyzdy túsirip, syptaı bola qalamyz. Arslan Ardaqaevıch solaı — úndemeı sóıleıtin adam. Dırektor sóılemeıdi, tek qana oılaıdy. Sonsoń kabınetinde ár túrli qaǵazdarǵa qol qoıady.

Sábet aǵa da ózgergen...

Bul kúnde ol kisi qatyrma qara plashynyń etegi qaýdyrlap, dálizben ushyp ótýdi qoıǵan. Jýyqta pedagogıkalyq keńes bolyp ótken, sodan beri ushpaıdy. Tańerteń ylǵı qasymyzdan qanat-quıryǵyn qyrqyp tastaǵan qarǵadaı shoqaqtaı basyp ótedi. Jappaı jamyrap, sálem beremiz. Keıde alady, keıde almaıdy. Alsa, ernin kúr jybyr etkizedi. Bir túrli túregep, uıqtap júrgen adam tárizdi. "Aınalaıyn", "men aıtaıyndy" taza toqtatqan. Anda-sanda ǵana aýzyna alady. Onda da kúshi, qyzýy joq, kóshpendi "aınalaıyn", "men aıtaıyn"...

Al pedagogıkalyq keńes týraly alyp qashty sóz — pishen.

...Biren-saran jas ustazdardy sanamaǵanda, jasamys oqytýshylar dırektordyń aldyna: "Ne Sábet, ne biz!" — dep, býynsyz jerge pyshaq urypty. — Ekeýińiz tonnyń ishki baýyndaı dossyzdar. Qyzmetke dostyq júrmeıdi. Demokratıa, jarıalylyq zamany dostyq, mastyq, barmaq basty, kóz qystyny kótermeıdi. Sábet erkin sabaǵyn toqtatsyn, balalardy buzbaı, jaıyna tynysh júrsin. "Ádebıet oqý kitabyn" kil dókeı akademık, doktorlar jazǵan. Qaı jazýshy qalaı jazady, ol jaǵyn siz ben bizden góri olar jaqsy biledi. Eger Sábet sútteı uıyǵan kollektıvti ala taıdaı búldirgenin qoımasa, joǵary jaqqa jazamyz!"

Arslan Ardaqaevıch Sábet aǵaıdy shama-sharqy kelgenshe qorǵap baǵypty. Zordyń kúshimen ták-táktep, eki jaqty áreń bitistiripti. Bizge bul kúnde erkin sabaqtan góri bult jýyq.

Qazir barlyq sabaq tek mektep programmasy boıynsha ótedi...

Bátıla ádebıet sabaǵynan burynǵydaı qolyn shoshańdatyp kótermeıdi. Aldyna tike qarap, "badyraq kóz, sen tımeseń, men tımen" keıipte bezerip otyrady. Nege búıtip tistenedi, kimge kektenedi — uqsam buıyrmasyn.

...Kóktem shirkin bul byrt-shyrtty qaıtsin, lepirip tur-aý, lepirip tur. Kóktem shirkin altyn býǵa qyzyp alyp, aýyl kóshelerinde anaǵan bir, mynaǵan bir tıisip, qańǵalaqtap júr. Japyraqtary elbiregen árbir aǵash — bir-bir "Krasnaıa Moskva" ıis maıy dersiń. Bókter-bókter ataýly sháıi jibek oramaldaı dirildep kógeredi. It ataýly shetterinen áýleki. Tumsyqtary túlkideıin úshkireıip ketken. Túni boıy kóshe kezip, tynymsyz jortaqtaıdy. Mıaý-mıaý mysyqtar da ıt sekildi qas jaýlarynan ólse qalysa ma, tún áletinde kózderinde bir-bir sham ornatyp alyp, uzara túsip búlkektep, ana buryshta, myna buryshta izdenip júredi. Ekeýara kezdespesin de, egerákı kezdese qalsa, quıyn bolyp bir-birin qýady. Alystan qarasań, kimdi kim qýyp barady, kim jeńdi, kim jeńildi, uǵyp bolmaısyń, áıteýir, tis pen tyrnaqtan turatyn domalaq pále. Mysyq sút ishedi, tyshqan aýlaıdy, ıt súıek-saıaq mújıdi. Bóle de, óle de ishetindeı túgi joq. Endeshe, bir-birine nege ólgendeı ósh? Bul da dúnıeniń bir jumbaǵy. Iá, kóktem shirkin kókiregin kerip, býy burqyrap, aýyl-aýyldy kydyryp júr.

Biz de — mektep-ınternattyń páleketteri, quldyrańdap, qoldy-aıaqqa turmaımyz. Sabaqty shala-sharpy júrdemeletip qarap tastap, qara keshti sanamyz sarǵaıyp kep tosamyz. Áne, qara shashyn dúnıeniń tórt buryshyna túgel jaıyp jiberip, beıýaq kesh jer qushyp jatyp alady. Kóktem túni maı tońǵysyz jyly. Tárbıeshi apaı týra saǵat on nól-nólde kelip, tártibimizdi tekseredi. Kóktem kezinde ol kisi de onshama qatal, qazymyr emes. Biz de saǵat on nól-nólde shamdy sóndirip, tas búrkenip "pyrdaı bolyp uıqtap jatamyz". Tipti qoryldaǵansyp, murnynan ysqyryńqyrap jiberetin "ónerli" balalar da bar. Tárbıeshi esikti jabysymen qudaıymyz beredi, atyp túregep, áskerdegideı sart-surt kıinip alamyz. Urysta turys joq, terezeni eki jaqqa shalqasynan aıqara ashamyz. Kóktemniń neshe túrli ıismaı aýasy demde tanaý jaryp, bas aınaldyrady. Oıqoı dúnıe, terezeniń qyryna atyp shyǵamyz, atyp shyǵamyz da, abalaǵan ıt, mıaýlaǵan mysyq, sylq-sylq kúlki, sybyr-sybyr sóz deısiz be, júreksiz, jasqanshaq sybyrlaǵan tal, terek deısiz be, toq eteri, kóktem atty kógildir kólge jeıde, shalbarmen qoıyp-qoıyp ketemiz. Saǵat on eki, bir, qyzyp ketsek, tún ortasyna deıin al kelip kep, soq oıyndy! Kóktem — kóldiń aıdynynda armansyz qulash siltep, qumar qanǵansha júzemiz-aı, shirkin!

Ábden sharshap, dal-dul bolǵan soń baryp kóktem — kóldiń jaǵasyna qol iliktiremiz, sýdan shyqqan kúshikteıin qyńsylap terezege asylyp, ishke domalap túsemiz, basymyz irtik-irtik maqta jastyqqa tıýi muń eken, qor ete qalamyz.

Sondaı bir túngi joryqtan sharshap-shaldyǵyp, salyp uryp qaıtyp kele jatqamyn. Kenet tý syrtymnan:

— Bektas-aı! — degen ún barlyǵyp jetti.

Bir shetke yrǵyp túsip, kárimdi tigip, oqshyraıa qarap em, bir jazǵan múıiste jeldıirmenniń qanatyndaı bulǵalańdap áreń tur.

— Kimsiń?! — Sýyrdyń aıǵyryndaı shaq etkenimmen, negizinde qorqyńqyrap turmyn.

Jańaǵy jyndy súreı, o ǵajap, Sábet aǵaıdyń daýsymen:

— Beri kel, Bektas! — degeni.

Saqtyq kerek, sanap basyp qasyna jaqyndadym.

— Óı, aınalaıyn!

Shynymen, Sábet aǵa! Kóktemgi jańbyr ezip ketken qarala, torala qabyrǵany qulap ketpesin degendeı oń qolymen tirep tur. Basyn sulq tómen tastap jiberipti. Júgirip baryp, penjaǵynyń jeńinen ustaı aldym.

— Ne boldy, aǵa? Aýyryp tursyz ba?

Muǵalim meni oraı qushaqtap, basymdy qoltyǵyna qysty. Boıyn tiktedi. Kózi kirtıip, urty salbyrap, bir túnde qartaıyp ketipti.

— Iá, aǵań aýyryp júr, — dedi sóziniń arasyn bólip-bólip. — Men aýyrǵaly qashan... Aǵaı aýyrady? Jáne kópten beri?

Ádebıet pániniń muǵalimi qaradaı úrkip turǵan túrime qarap, sıyqsyzdaý jymıdy.

— Jo-joq. — Kókireginiń sol jaǵyn sıpady. — Júregim... janym aýyrady.

— Jan aýyrady? Ol qalaı? — deppin atqalaqtap. Myna kisi buryn biz kórmegen, men túsinbeıtin bóten adam... Biz biletin Aınalaıyn aǵa basqa, múldem basqa...

Ádebıet pániniń muǵalimi meni ekinshi ret oraı qushaqtap, mańdaıymnan ıiskep edi, baıaǵy jaqsy biletin, jaqsy kóretin Aınalaıyn aǵaıǵa uqsaı bastady.

— Aınalaıyn, men aıtaıyn, sender bizden góri baqytty urpaqsyńdar... Biz ne? — Qolyn qushyrlana siltep, tisin qyshyrlatyp qaırady. — Kim qalaı tartsa, solaı sozyldyq. Kúshtiler báteńkesiniń tabanyna salyp, balshyqtaı ıledi... — Turdy, turdy da, meniń qolymdy ustady. Alaqany ystyq eken. — Úlken basymdy ıip turyp, senen keshirim suraımyn, Bektasjan!

Shoshyp kettim jalma-jan. Oqýshydan muǵalim keshirim suraı ma? Bul bolmaıdy. Sábet aǵa rasymen aýyryp júr... Jany, júregi — qaısysy, ol jaǵyn bilmeımin, áıteýir, aýyrady.

— Aǵaı, siz aýyryp tursyz... Júrińiz, úıge! — Qoltyǵyna kirip, kóshege qaraı ıkemdedim.

Bir adym alǵa, eki adym keıin apyl-tapyl basyp kelemiz.

— Men aıtaıyn, toqtap túr... Áneýgúni jeńesheń be, ápkeń be, bir aınalyp keteıin qasyńda tur eken. Sol jerde saǵan beker urystym. Qatty ókindim keıin. Óz-ózimnen tunshyǵyp, qanym qaraıyp júrgen-tin... Qolyma túsip qaldyń. Arslan Ardaqaevıch erkin sabaqqa kelispeı, ary tart ta beri tart edik.

Áýede kózdiń jasyndaı juldyzdar jyltyldaıdy. Qara-kúńgirt taý jaqtan salqyn samal lekildep esedi. Qyldyryqtaı kemıek aı bozǵylt bulttyń ar jaǵynan qorǵalap qaraıdy.

— Myna aspandaǵy kip-kishkentaı juldyzdar sendersińder ǵoı, aınalaıyndar! — Sábet aǵaı sergip, qýnap qalypty, daýsy ap-aıqyn. — Árqaısyń ózderińshe bir-bir álem... Eger jaqyndap barsań, sol bir kishkene juldyzdar Kúnnen de úlken, Kúnnen de asqan ot-jalyndy, mıllıard gradýs ystyq deıdi. Sender de solaısyńdar... Muny kez kelgen adam bile bermeıdi. Tek jan júrekterine saýsaǵyn sozyp jaqyndap barǵan, mıllıard gradýs ystyqtaryna kúıip qalýdan qoryqpaıtyn adam biledi.

"Áneýgúngi erkin sabaqta Aınalaıyn aǵa bizge sonshalyqty, sonshalyqty taqap keldi. Biraq ońbaı kúıip qaldy... — dep oıladym qaradaı titirkene tońyp. — Endi qaıtyp jaqyn kele me, joq pa?"

— Erkin sabaq endi... bolmaı ma? — dedim kóktemniń qoımaljyń aýasynan bir urttap alyp.

Muǵalim tis jarmady. Júrisin de túzep alypty. Jaryqqa shyqqan saıyn qadań-qadań basyp, sekýnd sanap sergı tústi. Tanaýyn jas baladaı qos-qosynan tartyp qoıdy.

— Bolmaıtyn shyǵar... Sosıalısik realızm, kolhoz, sovhoz, komýnızm... Mıymyz tas bolyp qatyp qalǵan. Balǵalap buza almaısyń. — Estiler-estilmes kúrsindi. — Jamandyq úıge shybyn bolyp kirip, sońyra pil bolyp shyqpaıdy... Arslan aǵańnyń úıinen kelemin. "Balalardy buzyp jatyr, klasıkterdi ıt jeme qyldy" dep, joǵary jaqqa domalaq aryz túsipti.

Onyń da, meniń de ústimnen. "Shyda, ázirge shyda, jýyqta seń buzylady, soǵan deıin syr berme" deıdi Arsekeń.

— Shydamasańyz she? — Óz batyldyǵymnan ózim qorqyp ketip, aýzymdy jıyp ala qoıdym.

— Basqa mektepke aýysýǵa týra keledi. Ne muǵalimdikpen qosh aıtysamyn.

Maı topyraqqa belshesinen batyp jatqan bir búrokrat tasty teýip jiberip em, baqaıymnan bastalǵan tok zyryldaǵannan zyryldap mıymdy bir-aq urdy.

— İhń-ń... — Báteńkemniń basyn ustap, syńar aıaqtaı sekektep júgire jóneldim.

Sábet aǵa kúldi.

— Tasty baspen ursań, tas emes, bas jarylady. — Plashynyń jaǵasyn tik kóterip, qýsyrynyp aldy. — Meniń basym sóıtip jaryldy. Tasty aınalyp ótý kerek edi. Oǵan ar, uıatym jibermedi.

— Endi qaıtesiz?

— Qaıtýshi em? Úıde kúnde-kúnde jolyma qarap otyrǵan bes birdeı kógen kóz bar. Elýge jaqyndaǵan jasym bar. Arsekeń de ejelden dos-jaran. Bári kesh... Qaıran, jalyndaǵan jıyrma bes! Qazir kesh!

Aınalaıyn aǵa qoıý maqpal túnge qara tastaı batyp sińip barady. Qatyrma plashynyń etegi deldıip, jer syzady. Quıryq, kanatyn qyrqyp tastaǵan qarǵadan aýsashy. Shoqaq-shoqaq etedi.

* * *

...Búıirimnen bireý túrtip qalǵandaı bolǵan soń, oıanyp kettim. Qapyryq kórpe bir jaqqa qashyp keterdeı tas qushaqtap alǵan eken, aıaq jaqqa teýip ysyryp tastadym. Áldeqaıdan ıt kerenaý mańqyldap úredi. Balalardyń bireýi aryq qabyrǵasyn tyr-tyr qasyp, uıqysyrap byldyrlaıdy. Qoıly aýyldaǵy torlama bet, qara domalaq ini-qaryndastary túsine kirýi. Áldeqaıdan átesh talmaýsyratyp sybyzǵylatty. Tań jaqyn...

Eki qolymdy taraqtaı jelkeme jastap, tas tóbege tesilemin. Terezeden ishke aqboz saýsaqtaryn sozyp, qabyrǵalardy sypaıy sıpalaıdy.

— Men aıtaıyn, Aınalaıyn aǵa! — dep sybyrladym tósekten aıaǵymdy salbyratyp. Qyrqaı túsken báteńkelerge shalyna-malyna jan dármen degende esikke jettim. Esikti shalqasynan tastap, syrtqa shyqtym. Kóktem palýan kúndizgi mazasyz tirlikten sharshaǵan ba, qaıyń, terekterdiń dińine basyn súıep, júreleı qalǵyp otyr. Áýede aı kórinbeıdi, kókjıekti asyp, basy aýǵan jaqqa qańǵyp ketipti. Juldyzdar shańytyp tur. It úrmeıdi. Átesh shaqyrmaıdy. Mysyqtardyń qarasyn qaıda joǵaltqany beımálim. Bútkil dúnıe tynysyn toqtatyp, demin ishine tartyp tyń tyńdaıdy.

Baspaldaq ústinde maıkisheń, trýsısheń turǵan kúıi eki alaqanymdy aýzyma tosyp, bar daýsymmen aıqaı saldym.

Kim bar, eı?! Barsyńdar ma, joqsyńdar ma, ehe-heı, aınalaıyn adamdar!

"Aı-na-laı-yn-nn!" Ashshy aıqaıdyń jańǵyryǵy sanyn sabalap, kóshe-kósheni aralap, kóz kórmeske ketip jatyr, ketip jatyr...

1986 jyl.

---