InfoHub Logo

(JAN ALQYM)

roman

I

— Anna, siz keshke ketesiz be?

Tereza basyn kóterip qyzmetshisine qarady. Ózi syılaǵan aǵylshyn kostúmi myna balıǵatqa tolǵan jas qyz úshin tarlaý bolyp qalypty. Anna ot anasynyń aldyna keldi.

— Tyńdańyzshy, aıaýlym, jańbyr quıyp tur. Qaıda jınaldyńyz?

Terezanyń qyzdy jibergisi kelmegen edi, jıystyryp qoıyp jatqan ydystardyń syldyryn osy qyz únemi yńyldap aıtyp júretin túsiniksiz áldebir ánniń áýenine qulaq turý buǵan unaıtyn. Qyz saǵat onǵa deıin ketip qalmaǵan kúngi keshterde úıde jas, shıraq jannyń júrgenin bildiretin bul dybystar Terezanyń janyn jaı taptyratyn. Bastapqy kezde Anna páterdiń shaǵyn jeke bólmesine jaılasqan-dy. Tún ishinde ot anasyna yńyrsý, balanyń uıqy suraýy sıaqty byldyr túsiniksiz sózder, keıde haıýannyń kúısegenin eske salatyn dybystar jetip jatatyn. Tipti Anna alańsyz uıyqtap jatqannyń ózinde Tereza qabyrǵanyń ar jaǵynda onyń bar ekenin sezinetin; jas qyzdyń tamyrynda qany qalaı búlkil qaqqanyn estıtin sıaqty. Júreginiń atoı salýy ózi jalǵyz bolmaǵan kezde qorqyta qoımaıtyn.

Qyzmetshi qyz senbi saıyn keshke ketip qalatyn da, keıde tań aldynda ǵana oralatyn, Tereza ol kelgenshe uıyqtaı almaıtynyn biledi, qarańǵyda kózi ashyq jatar edi. Annaǵa ketip qalatyny jóninde eshkim de eskertý jasaǵan emes. Sonda da, bir oıyna alǵan kúni bul óziniń zattaryn qyzmetshi qyz jaılasqan qabatqa kóshirdi. "Alańdamańyz, bul júrip — turýǵa qolaıly bolýy úshin!" — dedi esik baǵýshy áıelge.

Terezaǵa endi Anna keshki onǵa deıin úıde júrgen kezde bolatyn qysqa damyldaýyna rızashylyq etýine týra keldi. Qyz buǵan qaıyrly tún tileı ári kelesi kúnge tapsyrmalar alýǵa kelgende ot anasy: "Anańnan hat aldyń ba?" — dep odan otbasynyń jaı-kúıi týraly surap, áńgimeni soza túsýge tyrysady, biraq kóbine úlkenderdiń suraqtary jalyqtyrǵan ári óziniń oıynyna asyǵyp turatyn balanyń jaýaby sıaqty qysqa ǵana jaýap alady. Eshqandaı zil kórsetpeıdi, tipti keıde meıirimi tógilip ketedi... Onyki kóp jaǵdaıda kári adamdardyń munyń ózi de unata qoımaıtyn ynta-yqylasyna jastyq shaqtyń jaı ǵana selqostyǵy edi. Tereza osy tuıyq ortada: sharýa áıelmen, qyzmetshi qyzben ómir súrip jatty, osy qyz ben basqa áldebir adam balasy arasynda tańdap alary bolmaǵandyqtan ol bul ortany tilim nandy aıalaǵan qaıyrshydaı ardaqtaıdy. Bul ádette jáne Anna: "Qaıyrly tún, hanym. Sizge basqa eshteńe keregi joq pa?" — dep kelgen kezde ony kidirtý nıetine basa bermeıdi. — Tereza esik tysyr etip jabylysymen-aq ózinde ylǵı paıda bolatyn júrek qyspasynyń basylýyn zaryǵa tosyp, búktetilip qalatyn.

Biraq búgin senbide saǵat áli toǵyz bola qoıǵan joq, al Anna muny qaldyryp ketýge ázir sıaqty; qoltyraýyn jasandy terisinen tigilgen bıik óksheli týflı onyń ájeptáýir jýan aıaǵyn qysyp turǵandaı.

— Jaýynnan qoryqpaısyz ba, súıkimdim?

— O, joq! Metroǵa deıin onsha qashyq emes qoı...

— Kostúmińiz sý bolyp qalady.

— Kóshede júrmeımiz! Biz kınoǵa baramyz...

— "Biz" degeniń kim?

"Men jáne dostarym...", — dedi Anna mińgirlep jáne ózi esik aldyna baryp qalypty. Tereza oǵan daýystap:

— Anna, al eger men búgin keshke úıde qalýyńyzdy ótinsem she? Ózimdi beımaza sezinip turǵanym...

Tereza óz daýsynyń dybystaryna tańyrqaı qulaq túrdi. Bul aıtyp turǵan ózi me?

Qyzmetshi rıza bolmaı kúńk ete qaldy: "Qaıtemiz. Mundaı jaǵdaıda...", biraq Tereza qaıta oılanyp qalǵan edi:

— Joq, men qazir táýirmin. Bara ǵoı, jarqynym, kóńilderińizdi kóterińizder.

— Múmkin, sizge sút ysytyp bereıin?

— Jo-joq! Maǵan eshteńeniń qajeti joq. Bara ǵoı.

— Tas oshaqty jaǵaıyn ba?

Tereza eger salqyn bolsa, otty ózim jaǵyp alarmyn dep jaýap berdi... Endi bul qyzdy bólmeden ıtermelep shyǵaryp jiberýge sál-aq shydap turdy, al esiktiń jabylǵan tysyry daǵdyly aýrýyn qozdyrmaı, qaıta birshama jeńildik ákeldi. Bul aınadan ózine qarap: "Ne bolyp ketkensiń, Tereza?" — dedi. Áıtse de, ne bola qalyp edi? Búgingi keshte ózin qaı kezdegiden artyq músápirsitti me? Bul tek qashandaǵydaı, aldaǵy keshten, túngi jalǵyzdyqtan qorqyp, kózine kóringen tiri jannan aıyrylmaýǵa tyrysty. Jalǵyz qalmaý, til katysý múmkindiginiń bolýy, óziniń qasynan jas ómirdiń tynysyn seziný... Bul endi basqa eshteńeni armandamady, biraq qazir sonyń ózi múmkin bolmaı qaldy. Jáne ylǵı osyndaı jaǵdaılardaǵydaı, munyń boıyn ashý kernep ketti: "Bul naqurys qyz mensiz qurıtyn edi ǵoı, taban jolda qalar edi..."

Tereza óz oılarynan ózi uıalyp ketip, basyn shaıqady. Tas oshaqty osy qazan aıynyń keshi sýytqandyqtan emes, janyp turǵan ot jalǵyzdyń jan joldasy dep jaǵýǵa bolar edi. Nege búgingi keshke áldebir shytyrman oqıǵaly romandy aldyn ala alyp qoıýdy oılamaǵan? Bul qym-qýyt romandardan basqasyn qolyna oqýǵa ala bermeıtin. Bir kezde, jas shaǵynda, kitaptardan ózin tabýǵa tyrysyp, jobasy keletin jerlerin qalammen syzyp qoıatyn. Endi romandardyń oıdan shyǵarylǵan keıipkerlerimen ondaı salystyrýlardan eshteńe kútpeıdi: bári de kózden ǵaıyp boldy, bul óziniń tóńireginde topyrlaǵan ásire jora-joldastarynyń shylaýynda ketip edi.

Alaıda. bul búgingi keshte kitap shkafynyń — ar-uıaty áli qylmyspen bylǵanbaǵan bir zamanda Arjelýzda óziniń qyz kúngi bólmesinde turǵan, jas kelinshek kezinde kúıeýiniń naýqastanýyna baılanysty bunyń bólek bólmege shyǵýǵa májbúr bolǵanyn kórgen shkaftyń áınek esigin jasqana ashty... Sol kezde óziniń shkafta birneshe kún boıy "Konsýldyqtyń jáne ımperıanyń tarıhy" tomdarynyń artyna dáriler oralǵan shaǵyn býmany tyqqany Terezanyń esinde... Ýdy jasyraq kóne, qadirli shkaf munyń qylmysyna birge qatysýshy, sonyń kýágeri... Arjelýzdaǵy fermadan osy Bak kóshesindegi eski úıdiń úshinshi qabatyna deıingi búkil joldy bul qalaı ótip kelgen? Tereza bir sát oılanyp turyp, kitapty qolyna aldy da, qaıta ornyna qoıdy, kitap shkafyn jaýyp, aınaǵa keldi.

Bul erkek sıaqty tazdana bastapty; ıá munyń mańdaıy kempirdiń qysqa mańdaıy edi. "Oıshyldyń mańdaıy", — dedi báseń únmen. Biraq bul jaqyndap qalǵan káriliktiń birden-bir aıqyn belgisi. "Qalpaq kıgenimde jas kúnimdegideı kórinemin. Meniń jasymdy dóp basý qıyn ekenin maǵan jıyrma jyl buryn aıtqan". Shaǵyn murnynyń eki jaǵyndaǵy qos ájimi tereńdeı qoımapty.

Bir jaqqa barsa ma eken? Kınoǵa? Joq, ol tym qymbatqa túsedi: sonan soń bul túngi meıramhanalardy kezbeı jáne birer ustaǵan sharap ishpeı tura almaıdy... Qazir óziniń birshama qaryzy bar. Qumdaqtaǵy sharýa barǵan saıyn shatqaıaqtap barady. Ielik birinshi ret esh paıda ákelmeı tur. Kúıeýi ol jóninde tutas tórt bet hat jazypty. Budan ári shahtalar úshin birde-bir tireý satý múmkin bolmaı otyr: aǵylshyndar aǵash satyp alýdan bas tartýda. Al ormandy tazartý qajet-aq, áıtpese qaraǵaılar ólip qalady. Buryn ózin artyǵymen aqtaıtyn ol tazartý jumysy endi qyrýar aqsha turady. Qara maıdyń baǵasy esh ýaqytta mundaı quldyramaǵan... Ormandy kesýge satpaq bolǵan eken, biraq satyp alýshylar kúlki týdyratyn baǵa usynypty...

Tereza eski daǵdylarynan aryla almaı-aq qoıdy; Parıjde bir jerge barsa boldy-aq, aqsha aýyrlyq qylatyndaı, ony beıbereket jumsaýǵa kirisedi. Bul qoly bostyqty birdeńemen toltyrýǵa, eger raqattana demala almasa, tym bolmaǵanda alańsyz kúıge túsip, dúnıeni umytýǵa tyrysady. Endi onyń ústine, kósheni bir ózi kezip ketýge kúsh-qaıraty jetpeıdi. Bul oraıda kıno buǵan esh ýaqytta kómektesken emes: alageýim qarańǵylyqta munyń ishi pysyp ketetin. Dámhanada otyryp alyp ózi baqylaýǵa alatyn kez kelgen tiri jan buǵan ekrandaǵy beınelerden góri áldeqaıda qyzyq edi. Keıingi ýaqytta ol qyzyqqa — basqalardy ańdýǵa bara da bermeıtin boldy, óıtkeni esh jerde eleýsiz qala almaıtyn. Munyń qarapaıym da jupyny kıinýi, ońasha buryshty tańdap alýy bekershilik shyǵatyn: syrt keıpinde bir nárse — ne ekenin ózi de bilmeıdi — muny jurt kózine túsiretin. Álde tek ózine solaı kórine me? Oǵan sebep munyń júzinen, tyǵyz jymqyryp alǵan erinderinen ańǵarylyp turatyn ańsaý emes pe eken?

Bunyń meılinshe sypaıy, tipti asa qarapaıym kıiný mánerinde jalǵyz basty, aqyldasar eshkimi joq, qartaıyp bara jatqan áıelderge tán sál jeńil alqam-salqamdyq, bos belbeýlik belgisi eptep bolsa da ańǵarylyp turatyn. Tereza bala kezinde Klara apaıyna jıi kúletin: kári qyz ózi úshin satyp ákelingen qalpaqtyń bárin óz bilgeninshe qaıta tigemin dep búldiretin. Al endi Terezada sol ádet paıda boldy, sóıtip, bunyń kıgeniniń bári bul ózi sezbese de, áldeqalaı ózgeshe kózge uryp turady. Kele-kele bul saıabaqtardyń oryndyqtaryna jaıǵasyp alyp, eski-qusqy kóılek-kónsheginiń qaltalaryn aqtaryp, ózinshe birdeńeni kúbirlep otyratyndy shyǵardy, túbi qaýyrsyndy qalpaq kıgen ájýa kempirlerdiń biri bolady-aý, sirá.

Bul óziniń ersilikterin ańǵara bermeıtin, biraq jalǵyz bastylarǵa sonshalyqty qajet qabiletin — qorshaǵan ortanyń reńin jándikshe seze qoıý qabiletin joǵaltqanyn anyq sezindi. Tereza talaı jyl dámhanalarda nemese meıramhanalarda ústel basynda otyryp alyp, ózin baıqatpaı, adamdardy syrtynan qanshama baqylady. Bul ózin kórinbeıtin janǵa aınaldyrǵan sıqyrly saqınasyn ne istedi? Endi bul bóten tabynǵa qosylyp ketken janýar sıaqty, barshanyń nazaryn ózine aýdarady.

Tek osy jerde, osy tórt qabyrǵanyń ortasynda, osy shógip ketken eden ústinde, sozǵan qoly jetetin tóbe astynda ǵana bul ózin qaýipsiz sezine alady. Biraq syrt dúnıeden qol úzý úshin de kúsh kerek eken. Mysaly, búgin keshke, bunyń jalǵyz qalarlyq jaı-kúıi joq. Soǵan senimdi bolǵany sondaı, shoshyp ketýge ázir edi: tas oshaqqa qaıtadan jaqyn kelip, aınaǵa ózine qarady, maquldap óziniń betin sıpap qoıdy. Osy turǵan sátinde munyń ómirinde sony eshteńe, atap aıtarlyq jańa esh nárse joq... Eshteme. Biraq bul jeter shekke kelip jetkenine senimdi edi: ózi júrip kele jatqan jol eshqaıda aparmaıtynyna jáne qum arasynda joǵalyp ketetinine kózi jetken kezbe ózin osylaı seziner edi. Kósheden estiletin árbir dybys jalpy ý-shýdan daralanyp, avtomobıl kerneıi, áıeldiń kúlkisi, tejeýishtiń shıqyly degen syrtqy óziniń týra maǵynasynda qabyldanatyn boldy.

Tereza terezege kelip, ony ashty. Jaýyn jaýyp turdy. Dárihananyń sóresiniń jaryǵy áli óshpegen eken. Qyzyldy-jasyldy jarnama kóshe shamyna shaǵylysady. Tereza eńkeıip, taban jolǵa deıingi qashyqtyqty kózben ólshedi. Tómen qulaýǵa esh ýaqytta táýekel etpes edi. Múmkin basy aınalyp keter... Bul basy aınalǵanym qalady, sonymen qatar odan qorǵanshaqtady. Terezeni jaýyp, ózine "Qorqaqsyń" dep kúbirledi. Óziń ólimnen jasqanyp turyp, ózgeniń ólimin tilegenińdi moıyndaýdan sumdyq ne bar.

Qarsańda Terezanyń advokatqa erip sot zalynan shyqqan sol kúninen beri on bes jyl bolypty; sonda shaǵyn bos alandy kesin ótip bara jatyp bul: "Qylmys quramy joq! Qylmys quramy joq!" dep kúbirleı bergen. "Aqyry azattyqqa jettim..." dep oılaǵan. Adamdarǵa eger qylmys, degenmen, shynynda jasalǵannyń ózinde de, ol jasalmady dep sheshý quqyǵy berilgen sıaqty edi! Sol keshte bul eń tar qapastan da beter ózge turmege: óz arynyń túrmesine qamalatynym, odan shyǵý ózi úshin birjola jabylǵanyn sezgen joq-ty.

"Eger men ózgeniń ómirin ǵana emes, ózimdikin de jek kórsem she..." Arjelýzda bir márte ózin-ózi óltirmek bolǵannan keıin, tipti toryǵý sátterinde de qara basyn saqtaý túısik sezimi budan bir mınýtta arylmaǵan. Ótken on bes jylda eń bir jany kúızelgen kezderinde de bul qalpynan aınymaýǵa tyrysty, óziniń naýqas júregin únemi qadaǵalap júrdi. Óz densaýlyǵyna qasaqana nuqsan keltire qoımady, óziniń ólim tyrnaǵyna iligýine nashaqordyń meń-zeń selqostyǵyndaı qaraı almady, biraq izgi oılardan emes, tek ólimnen qoryqqanynan ǵana sóıtken edi. Doktordyń buny júregin saqtaýy úshin temekini tastaýǵa kóndirýi qıynǵa túse qoıǵan joq. Qazir munyń páterinen bir tal da shylym tabý múmkin emes.

Tereza uıqysyz jatyp, oısha sol maıdan dalasyn kezip ketti, áli buzylmaǵan júzderdi izdep, ólikterdi aýdardy. Bul ókinbeı eske ala alatyn ondaı jandar óte az qalypty! Muny súıispenshilikke bólýge umtylǵandardyń kópshiligi bul janap ketkeniniń bárin búldiretinin óte tez ańǵara qoıady. Buǵan endi tek bul ótkinshi ǵana júzdeskender, munyń bolmysymen azyn-aýlaq qana janasqandar kómektese alady. Bul tek ózine beımálim, túnde kezdeısoq bir jerlerde kezdesip qalǵan, kaıtyp esh ýaqytta kórmeıtin adamdardan ǵana aldanysh kútedi... Biraq osy jyldam aýysyp jatqan beıneler tipti qıalynyń ózinde Terezadan jylystap ketip jatty; olar ǵaıyp bolyp ketedi; Tereza kenet olardyń óz mańynda joq ekenin baıqaıdy jáne qıaly qıandy sharlap alysqa tartady. Tipti oı-armanynyń ózinde ol adamdar munyń dosy bolýdan bas tartyp jatty. Olar muny jalǵyz qaldyrdy, mine, sol kezde olardyń ornyna basqalar paıda bolady. Bunyń ol bógde jandardan qalaı qashqysy keledi deseńizshi! Olar munyń aıaq asty bolǵanyn, masqaraǵa ushyraǵanyn esine salady. Bul olarmen birge bastap keshken bolmashy oqıǵalary kezinde óziniń sybaılasy óz maqsatyn, óz múddelerin kózdeıtinin ańǵara qoıǵan sátter únemi derlik kezdesti... Iá, olardyń jalǵan sózben til bezep, sadaqaǵa qolyn sozýdan tartynbaıtyn tustary árdaıym-aq aldynan shyǵatyn: ashyqtan-ashyq aqsha suraýdan bastap, muny "utymdy" iske tartýǵa tyrysyp, paıdalanyp qalýǵa umtylatyn.

Parıj jym-jyrt múlgigen tynyshtyqqa bólenip, tolyq jaılanǵan saǵattarda Tereza bir kezderi ózi qaryz bergen nemese ezin aldap-sýlap alyp ketken aqshasyn qaıta-qaıta sanaýǵa kirisedi; endi eseppen jumsap ómir súrýge májbúr bolǵanyna jyny kelip alasurady, óz shyǵyndaryn óz qaryzdarynyń jıyntyǵymen oısha salystyryp, "kúızeliske ushyraý aldyndaǵy úreıge", óz otbasyndaǵy qarıalardyń bári bastan keshken qorqynyshqa tutastaı beriledi.

Joq, búgingi keshte Tereza ózin mundaı azapqa salmaıdy. Ózin uıyqtaýǵa májbúrlegeni jón. Endi bir saǵat qana shydaýy kerek... Taǵy bir saǵat! Biraq munyń budan árige áli joq... Bul oryn taqtan turdy da ústinde gramofon turǵan ústelge keldi; qazir áldebir dybystar shyǵaryp, kúrkireı jónelýge daıyn turǵan mýzyka naq qabyrǵalardy qulatyp jiberetindeı alapat kúshke ıe bolyp, muny úıindiniń astynda kómip tastaıtyndaı selk ete qaldy. Sóıtip, oryn taǵyna shógip, qaıtadan otqa kóz tikti.

"Ómirdi tym bolmaǵanda taǵy bir sekýndqa qalaı sozady? Óıtkeni eshteńe bola qoımaıdy, sebebi esh ýaqytta eshteme bolmaıdy jáne menimen de endi birdeńe bolýy múmkin emes" dep oılap otyrǵan naq osy sátte bul syrtqy esiginiń qońyraýy shyldyraǵanyn estidi. Qysqa qońyraý úni bunyń záresin aldy. Biraq ile-shala óz abyrjýyn kúlkili kórdi: óıtkeni ot anasy shynynda da aýyryp qalǵan shyǵar dep uıatty sezingen Anna ǵana qońyraýlatýy múmkin... Joq! Anna emes: sirá kempirge birdeńe kerek pe dep keshke kirip shyǵýǵa ýáde bergen esik baǵýshy áıel-aý. Iá, árıne, bul esik baǵýshy áıel... (biraq ol ádette qońyraýdy bulaı soqpaıtyn edi).

II

Tereza aldyńǵy bólmeniń jaryǵyn jaqty da bir sát qulaq túrdi: esiktiń syrtynda áldekimniń tynys alǵany estildi.

— Bul kim?

Jas daýys:

— Bul men... Marı! — dep jaýap qatty.

— Marı? Qandaı Marı?

— Apa, bul men ǵoı!

Tereza esik aldynda oń qolyna ustaǵan chemodannyń aýyrlyǵynan sál qısaıǵan uzynsha boıly qyzǵa qarap qaldy. Osy bir jaınap turǵan áıelden Tereza sońǵy ret osydan úsh jyl buryn kórgen balapandy tanýy múmkin emes edi... Alaıda, bul myna úndi de, kúlkini de, myna qońyr kózderi de tanydy...

— Boıanǵan saǵan qalaı jarasady, qyzym!

Bul Terezanyń aýzynan shyqqan alǵashqy sózder, bir áıeldiń ekinshisine aıtqan sózderi edi.

— Sizge solaı kórine me? Al bizde otbasynda basqasha oılaıdy... Qandaı keremet! Tas oshaǵyńyz janyp tur!

Ol chemodanǵa paltosy men toqyma shalǵysyn qoıa saldy. Tartymsyz sary keýdeshe sábı — áıeldiń tósin tyǵyz jaýyp tur. Qoldary men jýan moıny kúnge kúıgennen kúreń tartypty.

— Aldymen temeki... Bul ne, apa? Siz endi tartpaıtyn bolǵansyz ba? Meniń chemodanymnyń bir qýysynda temekim bar edi... Men sizge sonan soń aıtyp beremin... Sumdyq oqıǵa boldy ǵoı!

Ol bir sát te tynym tappady ári alasa bólmeni onyń átiriniń ıisi alyp ketip edi. Qyz temeki tutatyp, ot janyndaǵy alasa oryndyqqa otyrdy.

— Ákeń qaıda?

— Arjelýzda, kepter aýlap jatyr da. Qazannyń on birinde oǵan kepter aýlaýdan basqa ne qaldy? Ol quıańmen aýyrǵaly beri ańshy úıshigine parket eden tósetti jáne ot jaǵylatyn as úı jasaýǵa tapsyrma bergen... sóıtip barlyq ýaqytyn sonda ótkizedi... Basqanyń bárine túkirgeni bar... oǵan tek kepter bolsa jetedi...

— Ol maǵan kelýińe saǵan ruqsat etti me?

— Men ózime-ózim ruqsat berdim.

Tereza boıyn tiktep, tereń tynystady. Qandaı qýanysh! Qyzy qazir ákesimen til tabyspaı júrgenin, oǵan endi shydamaıtynyn, sóıtip buǵan qorǵan, pana izdep kelgenin aıtady dep bul aldyn ala bilip otyrdy. Tereza buryn bulaı bolaryn qalaı boljamaǵan! Túptep kelgende, bul óziniń qyzy ǵoı. Búkil Deskeırýler: "Munyń eshteńesi anasyna tartpaǵan" dep qoımaýshy edi. Joq, birdeńe bar eken! Munyń da bet súıegi shyǵyńqy, sol daýys pen kúlki. Marı týǵan kúnnen Terezanyń ózi de ekeýimizdiń aramyzda tıtteı de uqsastyq joq dep qyzýlana dáleldep baǵatyn, endi myna uqsastyqqa ózi qaıran qalyp otyr. Tereza osydan jıyrma jyl buryn tunshyqqan adamdar arasynda osy zamannyń qyzy jarasyp ómir súredi dep qalaı paıymdaýǵa bolady!

— Káne, aıta ǵoı, qymbattym...

— Aldymen tamaq berińizshi... Meniń qarnym ashyp ketti.

Onyń vagon-meıramhanaǵa barýǵa qarjysy jetpepti. Sońǵy tıyn-tebenin shaıǵa jumsaǵan... Ol jeńil aptyǵa ári sózderin aıaqtamastan: "Sondaı kúlkili! Bul ǵajap!" degen sıaqty daýryqpamen úzip, tútindi murnynan shyǵaryp, temeki túıirshekterin túkirip tastap otyrdy.

— Mende úıde qaýjaıtyn eshteńe tabyla qoımas... Bir jaqqa barýǵa týra keler.

Tereza óziniń qyzymen birge meıramhanaǵa barýdy kóz aldyna elestetti, ol ózine unamady. Degenmen, asadalda birdeńe qalmady ma eken dep qaraýǵa ketti.

Shaǵyn tap-taza as úıde bári de jaltyrap turdy, Annanyń qońyraý saǵaty birkelki tyqyldaıdy. Maıly shujyq, jumyrtqa, maı, pesheneı taýyp alǵan Terezanyń esine buryn ózinde as úı muzdaǵynda únemi birneshe shısha shampan turatyny tústi. Endi jalǵyz, eń sońǵysy qalypty... Ol... arnalǵan edi. Tereza ony ashpaýǵa uıǵardy, biraq osy sátte Marı kelip qaldy:

— Shampan! Óte tamasha!

Jáne omlet tamaqty jaqsy jasaıtynyn ústemeledi:

— Kepter aýlaýǵa shyqqan kezde bul meniń mindetime kiretin... Oı, sizde sıyr maıy joq eken ǵoı! Maıǵa daıyndaǵan qandaı jaman! Jaraıdy, jumyrtqany qurǵaqtaı jermiz.

Jaryq jarqyraǵan kishkentaı as úıde ol anasyn endi ǵana jaqynnan kórdi, osyǵan deıin ol buǵan kóz toqtatyp qaramaǵan edi.

— Anashym! Siz naýqassyz ba?

Tereza quptaı basyn ızedi: júregi syr beredi... onyń ústine qartaıdy...

— Meniń jasymda úsh jyldyń ózi kóp nárse!

Marı gazdy jaǵyp, endi anasyna arqasyn berip turdy.

— Sen ákeńe eskertken bolarsyń?

— Joq.

— Ol ábden alańdaıtyn boldy ǵoı...

— Siz ony bilmeısiz... Áıtse de, joq! Siz ony bilesiz. Esińizge túsirip kórińizshi, ol ózinen basqa áldekim týraly alańdaı qoıýshy ma edi. Ózinen basqa bireý týraly oılaı ma? Bilmeımin, ol bireýdi kózine iler me eken?

Ol áli de anasyna tý syrtymen turyp, kenet baısaldylyqpen:

— Apa, men sizdi qazir túsinetinimdi bilseńiz ǵoı! — dedi.

Tereza úndemedi. Qyzy ústemelep:

— Qanshama jyl siz týraly jaman oılaǵanyma qazir uıalamyn!.., — dedi.

Anasynyń únsizdigi ony yńǵaısyzdandyrsa kerek; ol jumyrtqa qaınatýmen aınalysyp jatqan bolyp, úndemeı qaldy. Biraq qaıtadan sóılep ketti:

— Bul meniń kinám emes. Bala kúnimde men sizdiń ákemmen jáne ájemmen birge súrgen ómirlerińiz týraly qalaısha durys paıymdaı almaqpyn...

Ol ántek burylyp, tike aıtyp saldy:

— Siz nege tym-tyryssyz? Sizdiń maǵan razy bolmaı turǵanyńyzdy túsinemin... Apa, siz qalaı bop-boz bolyp kettińiz!

Tereza kúbirledi:

— Jo-joq! Baraıyq, sen maǵan ústel jabýǵa kómektes.

Marıdiń ústeldi tas oshaqqa jaqyndatýyna, tárelkelerdi qoıýyna ruqsat etti. Ózi dýalǵa súıenip, qarańǵy dálizde qımylsyz turdy. Marı yńyldap bólme bólmeni aralap júr. Tereza ony syrtynan baqylady. Munyń qýanyshynan endi túk te qalǵan joq edi. Tereza Marı dep atap turǵan bul áıel kim? Ol nege buǵan ózimsinip sóıleıdi. Mine, úsh jyl boldy, Bernar Deskeırý ár nárseni syltaýratyp, ádettegi jylyna bir ret apta boıy qyzymen kórisý múmkindigin kes-kestegen. Tereza narazylyq bildire qoımaǵan-dy: "Múmkin mende analyq sezim degen tipten joq shyǵar?".

Rasynda da, bul qaı kezde óz sábıiniń taǵdyry týraly oılap edi? Jas shaǵynda ana bolǵanymen, bunyń óz basymen bolyp ketkeni sondaı, ony tipti elemedi de. Degenmen, ol selqostyǵy sonshalyqty sumdyq emes-ti... Bul keıin ádeıi qashyqtaǵan joq pa edi? Balanyń múddesi sony talap etken-di... Iá, Tereza únemi óziniń Marıge degen sezimin tunshyqtyryp otyrýǵa tyrysqan bolatyn. Tereza analyq quqyqtarynan ózi bas tartyp, bul máselege esh ýaqytta qaıtyp oralmaýǵa uıǵarǵan. Bunyń Bernar Deskeırýdiń pikirimen jáne talaptarymen kelispeýi op-ońaı edi, biraq óz úkimi ózi úshin buljymaı qaldy. Endi, mine, kenet bul tipten kútpegen nárse bolyp otyr: búgingi keshte myna qyz buǵan óziniki jón ekendigine kúmándanýǵa májbúr etti... Jasóspirim qyz budan bylaı jasóspirim emes edi... Bir kezde anasy japa shekken sol qanaýdy bastan keshken qyz sol qapasta tunshyqqan bolatyn... Endi bul qyz ózin óz otbasynan bas tartqan áıeldiń jaqtasymyn dep esepteıdi; bul áıeldiń ýájderi qandaı bolǵanyn bilmese de, myna qyz olardy jón keredi jáne buny aqtap qana qoımaı, tipti muny quptaıdy da.

Bul endi eleýli nárse. Tereza mundaı nárseni qalamaǵan. Bul ylǵı qyzy ózine esh uqsamaıdy, ol naǵyz Deskeırý dep ózin jubatatyn. Bul tipti osy kishkentaı Deskeırý bir kezderi ózin aıyptaıdy jáne jazǵyrady degen oıǵa kóndikken-di. Biraq Marı óz anasy týraly ne biledi? Egjeı-tegjeıin sirá Marıge eshkim de aıtpaǵan shyǵar, biraq ony eshteńe bilmeıtin kúıde qaldyrdy dep oılaýǵa bolmas, ol ózi dúnıege kelgennen keıin kóp uzamaı Arjelýzdaǵy bólmelerdiń birinde jasalǵan búkil sumdyqty emis-emis bolsa da boljaýǵa tıis. Tereza óziniń isimen Marı ekeýiniń arasynda shyńyraý jasadym degen oıǵa birjolata bekigen-di... Endi, mine, eshteńege qaramastan Marı osynda keldi, kez kelgen jas qyz sıaqty anasynyń bólmesinde ózin erkin sezinip, aına aldynda tur jáne óziniń qoshqyl shashyn jaılastyryp jatyr. Mine, mynaý symbatty qyz — munyń qyzy!.. "Meniń qyzym!.." dep kúbirledi Tereza. Osy estiler-estilmes sózder munyń júrek túkpirinen úndestik tapty. Bul kireberistegi qabyrǵa janynda turǵan jerinen jylystap, daýystap shaqyrdy.

— Qyzym!..

Marı buryldy jáne ana júreginde paıda bolǵan áldebir aıryqsha sezimdi: muzdyń erı bastaǵanyn, kóktemniń kenetten kelgenin ańǵarmastan, buǵan jymıdy. Bul sezim Terezaǵa tanys edi! Biraq bul joly ol sezim yntyq nıetten, qany oınaǵannan, lázzatqa talmaýsyraǵannan týyndamaǵan-dy... Qarny ashqan oqýshynyń ashqaraqtyǵymen tamaqqa umtylǵan Marıge qaraı otyryp, Tereza óz baqytyna tereń tebirendi... Bul ony nemen teńeı alady? Poıyz sheksiz úńgir tesikten ytqyp shyqqan sátte uratyn dymqyl jeldiń aımalaýymen, japyraqtar men shópterdiń hosh ıisterimen... Biraq bul shampan shıshasyn ashpaq bolyp álektenip jatqan Marıge qaramas úshin júzin buryp áketti.

— Mine, qarańyz, men muny dybysyn shyǵarmaı asha alamyn...

Tereza basqalardyń, ásirese esinen ketpes bir adamnyń, osy ádisti qoldanǵanyn, tyǵyn tars etip atylyp ketpes úshin ony yjdaǵatpen basyp ustaǵanyn kórgen... Biraq Marıdi keri qaıtarýǵa týra keledi. Báribir óz janynda uzaq ustaýǵa bolmaıdy, osy mınýttardan ábden lázzat alsa jetip jatyr. Tereza ózine bir kesh, bir tún syılaıdy, osy qýanyshty ózine ruqsat etedi, sonan soń qyzdy ákesine qaıtarady. Bul qyzyna qarady. Aqyry bul Tereza, óziniń qurbandyǵy emes bireýdi súıdi-aý. Al qyzy bolsa óziniń bitpeıtin esteliginen shatasyp, ákesine qarsy, ájesine qarsy uzaq-sonar aıyptaý sózderin aptyǵa aıtyp jatty!

— Bile bilseńiz, men ádirıat pansıonynda ózimdi jaqsy sezindim, al olar bul pansıondy endi qalta kótermeıdi deıdi. Qara maıdyń baǵasy túsip ketkeli olar qalaı abdyraǵanyn siz, sirá, kózge elestete almassyz... Kedeıshilikke ushyraýdan únemi úreılenip júredi! Sońǵy jyl ishinde men bir-aq márte saýyqta boldym, Kýrzondardyń bolymsyz saýyq keshine qatystym. Biz bıge shaqyrǵandardyń bárine meni tym jas, aýyz berik kezde bı bılemeıdi degen jeleýlermen bas tarttyq! Biraq munyń sebebi tym qarabaıyr edi: olar jańa kóılek alýǵa aqshany qımady. Iá, apa, solaı, qarsy bolmańyzshy. Siz olardy menen jaqsy bilesiz. Siz ájemniń: "Óziń jaýap qaıtaryp, qonaqqa shaqyra almaıtyn kúıde bolsań, shaqyrýlardy qabyl alýǵa bolmaıdy" deıtinin osynda otyryp estıtin shyǵarsyz. Bul sizdiń kúlkińizdi keltirmeı me? Men ony aınytpaı salamyn ras pa?

— Biraq ol seniń ájeń ǵoı, Marı!

— Joq, apa, tym bolmasa siz maǵan aqyl úıretpeńizshi. Men ony kústanalamaımyn... Men oǵan táýeldi bolǵandyqtan da ony tóze almaımyn... Sizdiń janyńyzda ony umytamyn, ákemdi umytamyn. Olar kúni boıy kóz aldymdy kólbeńdemese, men olardy jek kórýimdi ońaı umytyp ketemin. Al siz, meni túsinesiz...

— Joq, Marı, bulaı deýge bolmaıdy. Joq, bolmaıdy!

Qyzy buǵan keldi, ol anasyn basqasha kórdi... Qandaı ese qaıtarý! Biraq Marıge anasynyń sotqa tartylǵany týraly bári de málim be? Ol naqty neni biledi? Bernar ony qorqytý úshin, sirá, bul iske jetkilikti qanyqtyrǵan bolar. Buryn qyzymen qysqasha kezdesýler kezinde Tereza onyń boıynda áldebir úreı týyndaıtynyn ańǵarǵan jaıttar bolǵan... Endi eshteńege qaramastan, búgin keshte ol osynda, buǵan kelip otyr...

— Joq, qymbattym, ákeńniń óz kemshilikteri bar bolǵanymen, ol esh ýaqytta sarańdyq jasaǵan emes.

— Qazir onyń qandaı bolǵanyn siz bile bermeısiz. Eger on bes jyl buryn siz ony tózbeseńiz, qazir ne aıtar edińiz? Siz kózge elestete de almaısyz... Ájemmen ekeýi ne aıtyp otyrǵanyn estiseńiz: "Endi olaı-bylaı jaǵdaıǵa eshteńe jınaı almaısyń... Búkil jınaǵanymyz sarqylý ústinde, odan qalǵandaryn salyq jep barady. Qyzym, saǵan jumys isteýge týra keler... O l jaǵdaıǵa da jetermiz áli: osy oıǵa boıyńdy úırete ber!" deıdi. Men: "Nesi bar! Oılaýǵa turmaıdy! Jumys isteımin..." dep jaýap qatqan kezdegi olardyń júzin kórseńiz. Olar meniń ózderine qosylyp qyńsylaǵanymdy qalaǵan edi. Men óz zamanymnyń yńǵaıyna oraı beıimdele alatynymdy olar túsine almaıdy.

"Bul endi jas qyzdyń sózderi emes, — dep oılady Tereza. — Ol múmkin óz qurbysynan nemese tipti áldebir bozbaladan estigenin qaıtalap tur".

— Marı, meniń kózime qarashy.

Qyz óz ustaǵanyn qoıdy da jymıdy.

— Seniń bar aıtqandaryńnan maǵan anyq bolǵany, seniń shamdanýyń, tipti kerek deseń, shamyrqanýyń úshin áldebir negizder bolýy múmkin. Biraq ózińdi olarǵa qarsy qoıý úshin munyń bári jetkiliksiz jáne qalaı bolǵanda da tek sol ǵana seni maǵan alyp kele almaıdy.

Sońǵy sózdi bul kúbirlegendeı aıtty:

— Taǵy birdeńe bar, taǵy bir nárseni sen maǵan aıtýǵa tıissiń...

Qyz munyń kózine qaraǵan keıpinen tartynbady. Tek qasy sál dirildegeninen jáne kenet onyń júzi qyzara bórtkeninen Tereza qatelespegenin ańǵardy.

— Marı, sen maǵan bárin aıtqan joqsyń...

— Siz meni tym asyqtyryp jiberdińiz... Apa, sizdi aldaý múmkin emes. Siz bárin ańdap otyrsyz.

— Ol óte ádemi me?

— Ádemi? Joq. Tipti olaı emes. Súıkimdi? Bul ol unatpaıtyn sózderdiń biri... Siz bilseńiz, ol tipten ózgeshe adam!

Ústelge shyntaqtaı otyryp, ol papıros tutatty: bul endi áıel, tolyq pisip-jetilgen áıel edi.

— Qyzym, aınalaıyn, maǵan bárin aıtyp bershi.

— Siz meni osynda basqa birdeńe úshin keldi dep oılap tursyz ba?

— Árıne, sen sol úshin keldiń.

— Árıne!

Taǵy da eski, ózine málim syzdaý; Tereza ózi osy joly aqyry súıikti adamnan janym jaı tapty, bul jamanshylyq jasaı almaıdy, óıtkeni odan ala bóten basqa eshteńe kútpeısiń dep úmittengen edi. Biraq, eshqandaı paıda kózdemeıtin mahabbat bola qoımaıtyny aıqyn eken. Biz qashan da ózimiz bergenniń esesine tıtteı de bolsa, birdeńe alǵandy hosh kóremiz. Tereza qyzdy ózinen alshaqtatyp, ony ákesine qaıtarý úshin bárin aldyn ala oılastyrdym, qamdanyp aldym, bar kúsh-jigerimdi jumsadym dep oılaǵan edi. Sóıtse, alshaqtatatyn eshkim joq ekenin, qyzdy ózimen eshteńe baılanystyryp turmaǵanyn bul kenet kútpegen jerden túsindi: "Gáp mende emes eken... Eger meniń kómegim qajet bolmaǵanda men qyzymdy kórmesten ólip ketýim de múmkin eken-aý... Ol meniń bar ekenimdi ózin ákesiniń aldynda qorǵaý, óziniń mahabbatyn qorǵaý qajet bolǵanda esine alǵan..."

Tereza boıyn ókinish sezimi bılegenin ańǵardy: tipti óziniń qyzyna degen meıiriminen óziniń kóleńkesindeı qalmaı kele jatqan ázázildi — yntyzarlyqty, sezimdi baıqap otyr, al áziz jan ol sezimdi ózgege arnapty. Terezaǵa tek sondyqtan kelgen. Bul ylǵı tek qural qyzmetin atqarýmen keledi, muny tek paıdalanǵandy biledi.

Marı buǵan alańdaı qarady, anasynyń túsi ózgerip ketipti. Eshteńeden alańsyz qyz myna qýshyq aýyz ben sýyq kózder, myna qatygez de qýshykesh bet-beıne Terezany biletin jandardyń kópshiligine málim onyń shyn kelbeti ekenin ańdamady.

Marı myna astarly daýys dybysyn estigen kezde qysylyp qaldy:

— Sen nege meni ózińniń jaǵdaıyńa aralastyrǵyń keldi?

— Siz bizdiń sońǵy úmitimizsiz...

— Men ólip qalǵan bolýym da múmkin edi ǵoı, Marı! Eger saǵan meniń kómegim qajet bolmaǵanda...

Tereza kekesindi kúldi, biraq ile kúlkisin jıyp aldy. Jas qyz ózin muqatqandaı sezindi jáne anasynan kózin almaı qarady.

— Tyńdańyzshy, apa, sizdi tastaǵan men emespin ǵoı.

Tereza qolymen kózderin jaýyp burylyp ketti. Marı buǵan jaqyndap kelip, ony qushaqtamaq boldy. Biraq Tereza bulqynyp ketti.

— Odan da ústeldegini jına.

Qyz as úıden kelgen kezde anasy tas oshaqqa súıenip tur edi. Ol qyzyna qaramastan:

— Men eshkimdi de tastaǵan joqpyn, Marı. Tastandy — men, dúnıege kelgen kúnimnen mańdaıyma jazylǵany. Sen muny túsine qoımassyń.

Iá, Marı túsinbeıtin edi. Biraq myna sózderden tebirenip ketken ol anasyn qushaqtaýǵa qaıta umtylyp edi, bul taǵy da bildirtpeı qashqaqtady.

— Men sizdi súıemin, apa, siz nege maǵan senbeısiz? Sizdiń senbeıtinińizdi kórip turmyn. Siz nege meniń sizdi súıip-súıip alǵanymdy qalamaı tursyz?

— Sen ony jaqsy túsinip tursyń, Marı.

— Túsinip turmyn.

Tereza basyn ızedi:

— Muny qoıaıyq... Qulaǵym sende, qymbattym. Áńgimeńdi aıta ber.

Qyz ózin uzaq ótindire qoımady. Ol ózi súıetin Jorj Fılo jóninde ákesimen jáne ájesimen bolǵan ónimsiz daý-damaıdyń barlyq jaı-japsaryn anasyna aqtaryp saldy. Olar bul nekeni mensinbeı, ol týraly eshteńeni tyńdaǵysy da kelmeıtin sıaqty. Osynaý kedeılengen, túgi qalmaýǵa aınalǵan adamdardyń áli sonshalyq menmendik kórsetýi Terezany qaıran qaldyrdy.

Bul tutas júz jyl boıy Deskeırýler jerindegi bir hýtordan taban aýdarmaı turyp kele jatqan Fılolar otbasyn jaqsy biletin. Fılo qarıa da munyń esinde; onyń óz qoılaryn baǵyp júrip, shulyq toqıtynyn bala kúninde kórgen. Ielik úı-jaılardy satyp alýmen aınalysqan onyń uly men nemeresi soǵys kezinde edáýir dúnıe-múlik jınap alǵan-dy. Marıdiń sózine qaraǵanda olar onyń bir bóliginen aıyrylǵan; bir ýaqytta Bernar Deskeırý kónbek te bolǵan, biraq, bul nekege Fılolardyń ózderi de úzildi-kesildi qarsy ekendikterin bilgen kezde qaıtadan qaqaıyp qalypty; Marı olar ór kókirektikten asa almaı otyr dep paıymdaıdy.

— Baıqaısyz ba, olar áli óte baı. Árıne, daǵdarys olardy da sharpydy. Ogúst Fılo (Jorjdyń ákesi) jıyrma myńnan astam gektar jermen óte tıimdi málimetti oılastyrypty: ol únemi jasap kelgenindeı, ormandy kesýge satyp, barlyq shyǵyndy jabýǵa esep jasaǵan; onda ol jer ózine tegin qalǵan bolar edi... Biraq baǵalardyń túsip ketýi saldarynan onyń esebi aqtalmaǵan... Qalaı bolǵan kúnde de, olar bizden áli áldeqaıda baı... Meniń Jorjdyń otbasymen sanasýyma týra keletini anyq! Onyń ózi meılinshe mádenıetti ári aqyly zor adam. Ol saıası ǵylymdar dárisin tyńdamaq.

"Bul munyń óz sózderi emes, — dep oılady Tereza, — bul ózgelerdiń sózderin qaıtalap otyr. Men de jas qyz kúnimde osyndaı bos sózderdi aıtatynmyn. Otbasynyń daǵdysy bizge mindetti túrde áser etpeı qoımaıdy; biz onyń yqpalyna ońaı berilemiz jáne eger ol biz úshin qurdym bolmasa, jaqsy, árıne".

Áıtse de, munyń onda qandaı sharýasy bar! Jas qyzdyń Parıj poıyzyna nelikten otyrǵany buǵan endi belgili boldy: Jorj Fılo saıası ǵylymdar dárisin tyńdamaq, Marıdiń onyń janynda júrgendi hosh kóretini túsinikti.

— Ah! Jyryqta júre berýge kúsh-qýatym jeter edi. Meniń buǵan shydamym jetetinine sizdi sendire alamyn. Biraq, bile bilseńiz, apa, ol úshin men oǵan kámil senýge tıispin. Ol — bozbala... Ol sıaqtylar kóp pe, men bilmeımin. Onyń meni súıetini sózsiz, biraq tek biz birge bolǵan kezde ǵana. Men tek sizge ǵana aıtyp otyrmyn: ol sumdyq nárselerdi jıi aıtady. Ol mysaly, bylaı deıdi: "Siz meniń qasymda bolmasańyz, bári bitkeni; men ózimdi qyzyqtyratyn nárseler týraly, kórip júrgen adamdar jaıly oılaı bastaımyn..." Ol meni kez kelgen basqalardan artyq kóretinine senimdimin, biraq men onyń janynda bolmasam, menen sýı beredi; ol sondaı... Mundaı alshaq júrý maǵan qandaı kater tóndiretini sizge endi túsinikti bolar...

— Iá, osy ma seni maǵan alyp kelgen? Biraq seniń maǵan kelýiń ózińdi jaman atqa qaldyratynyn eskermepsiń... (Tereza bir sát tolqyp ketti) eskere qoımapsyń, qyzym.

Marı qyzaryp ketti jáne álsiz qarsylasty:

— O ne degenińiz, apa!

— Men týraly esterine alýdy qoıǵan. Ýaqyt umyttyryp, meni jerlep qoıǵan sıaqty edi... Adamdar seniń anań bar ekenin esterine de almaıtyn da bolǵan shyǵar. Sen kenet meni jerden qazyp aldyń. Jáne meni tabyttan alyp shyqqanyńdy qanaǵat tutpaı, maǵan júginesiń, óziń jáne óz mahabbatyń úshin menen pana izdeısiń. Qamqorlyqty... izdeısiń...

Bul óziniń aty-jónin sybyrlap aıtqany sondaı, Marı ony áreń estidi.

— Meniń atym atalǵannan — aq adamdar ne oılaıtyn bilseń...

— Men uıala qoıatyndaı eshteńe joq.

Qyz bul sózderdi óte baısaldy aıtty.

— Sen aqylyńnan aljasqan shyǵarsyń, Marı!

Biraq qyzy oryn taqtan únsiz kóterildi de anasyna keldi, ony qoldarymen aımalaı qushaqtaıdy. Tereza ony ıtermelep, aıtqanyn qaıtalady:

— Sen shynymen-aq aqylyńnan aljasqanyńdy bilseń...

— Bilem, bilem. Jaraıdy, al budan ári ne bolady?

— Eger sen bilseń...

— Bilemin... nemese shamalaımyn...

— Sóıte tura meni qushaqtaısyń?

— Apataı! Sizdi jazǵyratyn men emes, al eger men sottar bolsam...

Olar bir-birine qarama-qarsy turdy. Qyzynyń odan ári sóıleýine kedergi keltirgisi kelgendeı Tereza qolyn sozdy.

— Sen meni keshtiń be?

— Sizdi keshirý? Siz eshteńe jasaǵan joqsyz ǵoı?..

— Men bir is jasaǵanmyn, al sen meniń qyzym bolǵandyqtan, ol saǵan daq keltiredi...

— Ol sondaı eleýli me?

— Odan etken bola qoıar ma eken?

— Biraq, apa...

Tereza oǵan tańyrqaı qarady:

— Degenmen, olar bul týraly saǵan barlyq estir qulaǵyńa jar salýǵa tıis edi.

— Ózderiniń jymysqy emeýrinderin tyńdaı qoımasymdy, sirá, olar sezgen bolar; olar maǵan esh ýaqytta eshteńeni ashyp aıtpaǵanyn aıta keteıin...

— Qalaı? Meniń úıde bolmaýymdy túsindirý úshin...

— Olar tek emeýrinmen shekteletin. Ákem bir-eki ret maǵan minezderińizdiń úılespegeni týraly aıtqan. Túptep kelgende, ne bolǵannyń ózinde, bárin de soǵan tireıtin onyń ýáji jón-aý dep oılaımyn! Minezderdiń jaraspaýy... munyń ne ekenin men ózimniń ashshy tájirıbemnen bilemin.

Buǵan deıin basyn salbyratyp otyrǵan Tereza endi eńsesin kóterip, qyzyna tesile karady. Osyǵan deıin Marıde qylmys týraly oı týmady dep qalaısha oılaýǵa bolady? Enesiniń de, kúıeýiniń de eshteńe deı qoımaǵany Terezany tań qaldyrdy. Mundaı tosyn raqymshylyq úshin qurmettep bas ıýge bolar edi. Al, olar bul únsizdikke Tereza úshin emes, otbasynyń abyroıyn qorǵap jáne Marıdiń sezimin aıap baryp otyr!

Qalaı bolǵanda da jáne qandaı ýájdi ustansa da, olar qyzynyń uǵymynda Terezany kemsiter eshteńe aıta qoımaǵan. Mundaı jaǵdaıda...

— Maǵan nege bulaı qaraısyz, apa?

— Men oılap otyrmyn... seniń kóz aldyńda meni ylǵı da jer etý eshteńe de turmaıtyn seniń ákeńe rıza bolý kerek eken dep oılaımyn!

— Meniń kóz aldymdy sizdiń abyroıyńyzdy túsirý! Biraq ondaı áreketten keıin men sizdi odan saıyn jaqsy kóre túser edim!

Tereza ornynan kóterilip, kitap shkafyna bardy. Qyzyna arqasyn berip turyp, kitaptardy retteýge, olardy oryn-ornyna qoıýǵa kiristi.

— Seniń bilmegeniń durys... Eger sen bilseń...

— Ol ne? Ne nárse? Sizder bir kezderi bir-birińizdi súıdińizder, sonan soń ajyrasyp kettińizder? Solaı emes pe? Paıymdaý qıyn emes! Bul úshin men sizge nelikten ókpeleı alamyn?

Mine, qyzynyń ne oılaǵany, kúdiktengeni! Munyń kózin ashý kerek bolar. Bárin de aqyryna deıin moıyndaý múmkin emes: buǵan Terezanyń shamasy jetpeıdi. Onyń ústine keregi ne? Tipti bul Marıge aıta alatyn shamalanyń ózi ony ózinen serpip tastaý úshin jetkilikti bolmaq.

— Munda kel. Jo-joq, meniń oryn taǵymnyń shabaǵyna otyrma. Senen meni súıýdi talap etpeımin. Men Arjelýzdan alyp kelgen ana kishkene oryn taqshada tynysh otyr. Klara apaıym oǵan otyryp alyp tas oshaqqa jylynýdy unatýshy edi. Bul ádemi ádis-astarly únsizdik ekenine maǵan sene ber. Óte ádemi! Olar saǵan aıta alar edi...

— Biraq, anashym, sizdiń ondaı ómirge tózbegenińiz sizdi meniń kóz aldymda asqaqtata túsedi.

— Fılo bul týraly ne oılaıdy?

Bul Marıdi yńǵaısyzdandyrǵandaı kórindi. Rasynda da, Fılo qyz bile bermeıtin áldebir oqıǵalar týraly únemi emeýrin jasaıtyn. Deskeırýlerdiń áldeqaıda jýas bolǵany jón degen ózderiniń paıymyn ańǵartyp qoıatyn. Túptep kelgende, Marı Sen-Kler men Arjelýz adamdarynyń pikirlerine den qoıǵan emes-ti.

— Maǵan jyljyńqyrap otyr, janym. Ah, bizdiń áńgimemiz kezinde bólme qarańǵy bolsa ǵoı. Qyzym, Arjelýzǵa oral! Tez, tezirek... menen eshteńe surama.

Bul sybyrlaǵandaı etip: "Men laıyq emespin..." dep qosty jáne Marı estı almaı qalǵandyqtan daýsyn sál kóterip qaıtalap aıtty:

— Men laıyq emespin...

— Ana barlyq ýaqytta laıyq...

— Joq, Marı.

— Meniń basyma kenet ne kelgenin bilseńiz? Siz men oılaǵannan góri áldeqaıda artta qalǵan kózqarastaǵy adam ekensiz! Apa, qymbattym, siz ózińizge Sen-Kler men Arjelýzdyń toǵysharlary qaraıtyndaı qaraıdy ekensiz. Siz ózińizdi álgi sol eski qaǵıdattar úshin aıyptaısyz; meniń jasymdaǵy qyzdar úshin soraqy qylyq emes nárseni siz ózińizge zor min etip qoıasyz. Siz mahabbatty bále dep oılaısyz.

— Joq, men seniń súıispenshiligińdi jamanshylyq dep oılamaımyn.

— Joq, apa, mahabbat — barlyq ýaqytta mahabbat jáne sizge kúıeýge tıip shyqqandyǵyńyzdan olaı deýge bolmaıdy...

— Sen dindar bolýdy qoıdyń ba, qyzym?

Marı basyn kekjeń etkizip, shamdana aıtty:

— Jorj maǵan ol kezeńnen ótýge kómektesti. Bul sizge kúlkili me, apa?

Tereza kúlýge tyrysty: keıde adam bir sózben nemese ony aıtqan únimen óziniń ústirttigin bildirip qoıady. Marıdiń "ol kezeńnen" degenine Tereza jıyryla qaldy. Qyz óziniń oryn taqshasyn jyljytyp, tizesimen anasynyń tizesine janasty. Anasynyń tizesine qolyn qoıyp ári tirep, Marı óziniń kókeıindegi syrlaryn qurbysyna senip otyrǵan jas qyzdyń nazarymen jáne tolqynysymen munyń júzine barlaı qaraı bastady.

— Túsinshi meni, aıta alarymnan artyq meni qınama. Joq, árıne, — mahabbat bále emes... biraq bále mahabbat tárizdi nárselermen aqtaýǵa bolmaıtyn sumdyq ekendiginde!

Bul úni shyǵar-shyqpas taǵy birneshe sóz aıtty jáne Marı "Ne aıttyńyz?" dep suraǵanda:

— Eshteńe, eshteńe emes, — deı saldy.

Olar únsiz qaldy. Anasyna tesile qaraǵan Marıdiń kózderi sondaı úlken kórindi. Qoldaryn aıqastyryp jáne boıyn tiktep, ol endi birshama alystaý otyrdy. Tereza kóseýdi alyp, janyp jatqan kómirdi aralastyra bastady.

— Túsinýge tyryspaı-aq qoı. Men izgi adamdar qataryna jatpaımyn. Ne oılasań, ony oıla!

Tereza taǵy bir ret "Men izgi adamdardyń qataryna jatpaımyn" dep qaıtalaǵan kezde, ári ysyryla túsken oryn taq únin estidi. Marı taǵy da qashyǵyraq otyrdy. Tereza qoldaryn betine alyp kelip, kózderin japty. Buǵan ne boldy? Bul, ádette, esh ýaqytta jylamaýshy edi. Qyzy muny kórmeýi tıis. Biraq balalyq shaqtaǵydan góri ystyq ári saýlaǵan jas saýsaqtarynyń arasynan aǵyp jatty. Munyń ıyqtary jylap turǵan balanikindeı selkildep ketti jáne alasa oryn taq qaıtadan janyna jetip kelipti. Qyzynyń dirildegen saýsaqtary Terezanyń qoldaryn tas qylyp ustap alyp, buǵan betin ashýǵa májbúrledi.

Sonan soń Marı qol oramalymen anasynyń betin súrtti, ony qoldarymen qapsyra qushyp, munyń sharshaýly betin jáne sıregen shashyn súıe berdi. Biraq Tereza onyń qushaǵynan shalt sytylyp, túregelip ketti de, ashýlanǵandaı aıǵaılap jiberdi:

— Ket bul jerden!.. Sen ketýge tıissiń, men saǵan anyq túsindirip aıttym ǵoı, al endi myna kóz jasynyń saldarynan bárin qaıta bastaýǵa týra keledi... Men qandaı naqurys edim! Marı, menen endi eshteńe surama. Meniń sózime sen.

Sózdiń ár býynyn anyq aıtyp, bul odan ári jalǵastyrdy:

— Sen men sıaqty áıeldiń janynda qala almaısyń. Sen muny túsinesiń be?

Marı basyn shaıqady:

— Toqtaı turyńyzshy, ne boldy? Siz qyzý ómir súrdińiz! Onda turǵan ne bar? Siz Arjelýzdan keıin ne istegen bolsańyz da, bárin keshirýge bolady.

Alaıda, Tereza óziniń moıyndaýynda tereńdeı almady. Odan muny eshkim da talap ete almaıtyn. Biraq ol tabandap: "Saǵan múlde qalýǵa bolmaıdy. Bolmaıdy!" dep qaıtalaı bergen soń Marı ony toqtatty:

— Ah, men túsindim! Siz bireýmen kóńil qosqan ekensiz ǵoı. Men bul týraly oılamappyn. Sizdiń ómirińiz solaı qalyptasyp, onda men úshin oryn qalmaǵan eken ǵoı. Al men sizdiń ótken ómirińiz jóninde ár túrli oılap júrsem...

— Toqta, meni sondaı kempir degen oı seniń basyńa qalaı kelgen, men...

Bul qyzdy sol joramalymen jaıyna qaldyrý kerek! Degenmen, solaı etý qajet. Marı jırenip keter... Oǵan bar shyndyqty jaıyp salǵan jaqsy emes pe? Iá, árıne, biraq bul jaǵdaıda Tereza Marıdiń ornynan turyp aınaǵa barǵanyn, shashyn túzegenin, óziniń beret qalpaǵyn izdep jatqanyn kórmeýi tıis edi...

— Jo-joq, Marı! Meniń eshkimim joq! Men ótirik aıttym!

Qyz tereń tynystap, jymıyp anasyna qarady.

— Men solaı oılaǵanmyn...

— Men jalǵyzbyn. Men esh ýaqytta tap mundaı jalǵyz bolǵan emespin.

— Osy sátten bastap sizdiń jalǵyzdyǵyńyz bitti.

Tereza qalpaǵyn oryn taqqa tastap, ózine qarsy qarap qaıta otyrǵan qyzynyń janaryn ustaýǵa tyrysyp, odan kóz almaı baqylady. Nege munyń batyldyǵy jetpedi? Bári jaqsy bolyp kele jatyr edi: bul Marıdi "D— Orse" qonaq úıine ertip aparyp ornalastyrar edi. Tańerteń Bernar Deskeırýge jedelhat joldaıtyn edi... Al endi myna azapty jantalasty qaıtadan bastaýy kerek.

Tereza Marıge aqyldy bol, meniń sózime sen dep jalyna bastady: bul kúıeýiniń aldynda óte kináli jáne soǵan qaramastan ol keń peıildik tanytypty. Tereza odan mundaıdy kútken joq edi; ol Marıdiń kóz aldynda Terezany tómendetýge, qyzyn anasyna qarsy qoıýǵa tyryspapty.

— Eger sizdi tek osy ustap tursa...

Marı bir sát abdyrap turdy da, sonan soń anasyna kelip, onyń oryn taǵynyń erneýine otyrdy:

— Tyńdańyzshy, odan da sizge bárin men aıtaıyn... Ras, maǵan eshteńe aıtqan emes... sirá, dinı paıymnan bolar dep oılaımyn. Bul jerde izgiliktiń qatysy shamaly ekenine sene berińiz. Óıtkeni olar jibergen eselerin úıden tysqary jerlerde asyra qaıtarýǵa tyrysty... Árdaıym men áldekimmen sóılesken kezde sizdiń atyńyzdy atasam boldy-aq, adamdardyń qyzaraqtap, meniń kózime qaramaýǵa tyrysatyndaryn ańǵaratynmyn... Qazir men ózimdi mundaı yńǵaısyzdyqqa uryndyrmaıtyn bodym. Tipti Jorj (meniń eshteńe jasyrmaı aıtqanymdy qalaısyz ba?), men óte ashyq sóılesetin jalǵyz adamym Jorj... Mine, solaı! Men áli onyń sizge degen kózqarasyn bile alǵan joqpyn. Onyń bir sumdyqty biletinin baıqaımyn! Men ony basqasha ılandyrǵym keledi, biraq ılikpeıdi. Eger men ójettensem, ol shegine salady. Oı, árıne, olar sizdi aıaǵan joq jáne sizdiń olarǵa alǵys jaýdyrýyńyzdyń tipten qajeti joq. Olardyń "barynsha tyrysqandary" sózsiz, áıtpese bizdiń nekelesýimizge tek qýanýy tıis Fılo óziniń abyroıy tógiletindeı tyrjımas edi ǵoı. Máselege bulaı qaraý sizge unaı ma? Meniń anam sol syrty bútin, ishi tútin jaǵdaıda tunshyǵýǵa kelispegeni úshin... Apa, tyńdańyzshy, siz maǵan ashýlanbańyz...

Biraq Tereza álde qalaı saktanyńqyrap, ony ózinen ıterip jiberdi. Jáne bul sóılep ketken kezde, buny jyldam júrgendikten alqynyp qalǵan shyǵar dep oılaýǵa bolatyndaı edi. Bul:

— Mine, kórdiń ǵoı! Men saǵan renish ákeldim... Meniń kesirimnen seniń nekelesý toıyn bolmaı qalýy múmkin. Seniń qazir mende ekenińdi Jorj Fılo bile me?

Marı qysylyńqyrap, basyn shaıqady.

— Sen muny odan jasyrdyń ba?

Men oǵan kútpegen jańalyq jasaǵym keldi, — dep jaýap berdi Marı.

— Meniń Parıjge kelgenimdi bilip ol qatty qýanar, bul jaıǵa mán bermeıtin shyǵar... — dep oıladym .

— Meniń qasyńda ekendigime me? Olaı bolmaıdy! Joq!. Bul jerden qazir ket. Seniń keleshegiń osyǵan baılanysty. Meni artyq sóıleýge májbúrleme.

Bul janyp jatqan tas oshaqqa taǵy da eńkeıdi. Bul joly Marı abyrjyp qalǵan sıaqty. Anasyna qarap turyp, ol budan birneshe qadam árirek ketti.

— Biraq, apa, túptep kelgende, bul ne ózi? Siz naǵyz alapestiń ózi emessiz ǵoı?

Tereń tynystap, Tereza: "Aqıqatqa qanshalyqty jaqyn turǵanyńdy sezbeısiń — aý..." dep kúbirledi. Aqyry, bul óz degenine jetti. Marı aınaǵa qarap alyp, óz zattaryn jınaı bastady.

— Men seni taksımen aparyp, "D— Orse" qonaq úıine ornalastyramyn jáne erteń tańerteń senimen qoshtasýǵa vokzalǵa kelemin. Poıyz, dál esimde joq, on mınýtsyz segizde me, álde segizden on mınýt ketkende me, júredi. Qonaq úıde bizge aıtyp beredi.

Tereza endi kóz jasyn tejemedi. Ony jasyrý múmkin emes edi. Degenmen, munyń qamyǵýynda birshama jubanysh bar edi: bul óz boryshyn oryndady jáne ózi úshin sonshalyqty aýyr moıyndaýdan jaltarýdyń sáti tústi. Biraq tipten kútpegen jerden Marı anasyna tym jaqyndap keldi de, eń basty nárseni, ózinen sonshama jyl jasyryn kelgendi bilmeı ketpeımin dep bir bettene málimdegeni.

— Másele mende de jáne sizde de emes, Jorjda. Bizdiń aramyzda ne bóget turǵanyn meniń bilýim qajet. Eger meniń bilmeıtinim siz maǵan ańǵartqandaı, sondaı bolsa...

Onyń óktem úninen Tereza boıyn jınap aldy. Bul shabýylǵa qasqaıa shydaýǵa uıǵardy.

— Men saǵan jetkilikti etip aıttym. Ne oılasań da óziń bil. Sen endi shamalaısyń, adamdardy aıtýǵa kóndirý saǵan ońaıǵa túsedi. Ádirıat pansıonynda seniń qurbylaryńnyń birde-biri saǵan eshteńe ańǵartpaǵany meni tańǵaldyrady... Sen esh ýaqytta búrkenshik hat alǵan jaqsyń ba? Joq? Demek, adamdardyń keıde olar týraly oılaǵanyńnan jaqsy bolyp shyǵatyny bar. Biraq meniń sózim seniń esińe birdeńeni salatynyn sezip turmyn...

Bul qyzynan kóz almaı qarady: Marıdiń bet álpeti shıyrshyq atqan, kózqarasy alaq — julaq edi... Iá, Marı oqýshy kezinde ózi kelgen shaqta áńgimeler tyıylyp, búkil synyptyń kózi ózine qadala qalatynyn talaı baıqaǵan-dy, muǵalımanyń kózderinde bul túsine qoımaıtyn áldebir emeýrinder jasyrynyp jatatyn. Biraq qazir byltyr bolǵan bir jaǵdaı aıryqsha esine tústi: buǵan ózimen jasty Anas degen hýtorlyq jas qyzdy kútýshi retinde qoıǵan bolatyn. Bastapqyda bul qyz Marıge ábden juǵysyp ketkendeı kóringen. Biraq Marı ózin súıgen jáne ózi qalamaıtyn adamdarǵa elpildeı qoımaıtyn. Onyń ústine, ol qaratory qyz buǵan unamaıtyn, óziniń bolbyrlyǵymen jáne boıyndaǵy sasyq ıisimen jırenish týǵyzǵan-dy. Marı oǵan únemi ursatyn, biraq ol qyz bir joly Fılonyń uly bıkeshke "qyryndap" júr eken degendi bilgenge, ıakı búkil derevnáǵa jaıylǵanǵa sheıin bunyń urysqanyna sasa qoımady. Keıin belgili bolǵanyndaı, sol kezde tarap ketken barlyq ósektiń kózi Anaıstiń ózi eken (Marı birde jas jigitti túnde óz bólmesinde qabyldady degen ósekti taratqan sonyń ózi bolyp shyqty). Qyzdy dereý qýdy jáne qyzý túsinistikten keıin onyń ata-anasy hýtordan kóship ketýleri tıis boldy.

Eki-úsh aı ótken soń Marı poshtamen áldebir parıjdik gazet qıyndysy salynǵan konvert aldy. Áńgime bir sottyń is qaraýy týraly eken, ol jaıly birneshe kún boıy jazylsa kerek; Marı gazetterdi qadaǵalamaıtyn, sondyqtan ol istiń jaıyn bilmeıtin edi. Bul, degenmen, belgisiz bireý ózi úshin qıyp salyp jibergen gazet joldaryn muqıat oqyp shyqty. Munyń uqqany, bul aıyptaý sózdiń bir bóligi sıaqty; biraq bunyń máseleniń mánin túsinip alýy úshin birsypyra egjeı-tegjeıi jetispeı turdy.

Bul "Ptıt jırond" pen "Lıberte dú Súd-Ýest" basylymdarynan osy oqıǵaǵa ún qatqan materıaldardy izdegenimen, tappady. Bul alǵan qıyndy osydan birneshe apta buryn ótken is qaraýǵa qatysty ekendigi kúmánsiz bolatyn. Marı ony basynan alǵanyna deıin bir sózin de jibermeı jáne buzbaı jatqa aıta alar edi: "Sýdıa myrzalar qazir qurmetti qorǵaýshy sizderdi ata-analyq sezimge shaqyratyn bolady, ol sizderde aıyptalýshynyń balalarynyń taǵdyryna aıaýshylyq sezimin týdyrýǵa tyrysady. Mine, solaı! Sot ádildigi úshin jáne qorlanǵan áleýmettik ustyndardy qorǵaý úshin men de óz kezegimde osy beıkúná pendeler týraly sizderdiń esterińizge sala ketýge uıǵardym. Myna adamgershilikten jurdaı jannyń birinshi qurbandary — osylar. Budan bylaı jáne árdaıym — olar qansha ómir súrse, sonshama ýaqyt — barsha jurt olarǵa saýsaǵyn nusqap kórsetetin bolady jáne olar: "Mynalarǵa qarańdar! Bular álgi jeksuryn áıeldiń balalary" degen sumdyq sózdi únemi estip júretin bolady".

Marıdiń kózderi qas qaǵym sát anasynyń kózderimen ilinisip qaldy. Qyz birinshi taıdyryp áketti. Munyń mıynda esh ýaqytta Tereza Deskeırýdiń qupıa ómiri men áldebir qylmystyq is arasynda tıtteı de baılanys bar degen oı kelgen emes... tek túısikpen baılanǵany bolmasa... Degenmen, bul parıjdik gazet qıyndysyn ákesine korsetýden tartyndy da, ol týraly eshkimge tis jarmastan ony jaǵyp jiberdi — múmkin bul áldebir boıkúıezdiginen, kejirliginen, meılinshe selqostyǵynan, shıelenisten qoryqqandyǵynan solaı etken bolar...

Áıtse de, qyz ile-shala ózin essizdikpen aıyptady: óıtkeni bulardyń otbasynda adam óltirý bolǵan joq, eshkim esh ýaqytta sotty bolǵan emes; Marıdiń qanshalyqty bilýinshe, onyń anasy barlyq ýaqytta erkindikte keledi.

Tereza qyzynyń tolqynysyn enjarlyqpen, tipti qatygezdikpen baqylap otyrdy. Bul ózi endi eshteńeni sezbedi, tek úkimdi kútti. Bul tipti endi ózine taǵy birdeńeler aıtý qajet bola qoımas dep paıymdady: bir-eki suraqqa jaýap beredi, sonymen bári de bitedi.

"Bizdiń otbasymyzda kim óldi? — dep ózine — ózi suraq qoıdy Marı. — Klara apaıy? Kári qyz munyń esinde joq. Áıtse de, istiń myna turǵan áıelge qatysty bolýy múmkin emes; anasy muny qashan da súıedi jáne áli kúnge jylaýmen júr. Qurbandyqty otbasynan tys izdeý kerektigi kúmánsiz".

Jańbyrdyń jekelegen tamshylary balkondy basqa dybystardan asyra tarsyldatqany aýyq-aýyq estilip turdy. Qazir Marı óziniń jaýap alýyn bastaıdy... Tereza tek qana biryńǵaı "ıá" nemese "joq" dep jaýap berýge uıǵardy. Bul daıyn turdy. Kenet:

— Sizdiń kináńizden eshkimniń ólmegenine maǵan ant etińizshi, — degendi estidi.

— Ant etemin, Marı, eshkim de.

Jas qyz jeńildene tynystady.

— Apa, siz esh ýaqytta tergeýde bolǵan emessiz ǵoı... ıaǵnı sizdi eshqashan da sottaǵan joq qoı?

— Esh ýaqytta.

— Meniń mundaı saýal berip turǵanyma siz ózińiz kinálisiz: osynyń bári sizdiń ashyp aıtpaǵandyǵyńyzdan! Siz meni keshire alasyz ba?

Tereza basyn shulǵydy.

— Eger sizde esh ýaqytta sot tóreligimen basyńyzdy arashalaý bolmaǵan bolsa...

— Men muny aıtqan joqpyn, qyzym... esh aıtqan emespin! Seniń suraǵyńa meni esh ýaqytta sottaǵan emes dep qýattap qana jaýap berdim.

— Siz sózdi oınatyp tursyz ba?

— Joq, árıne! Muny túsiný onsha qıyn emes: sot tóreligimen istes boldym, biraq tergeý tez aıaqtaldy, qylmys quramy bolmaǵandyqtan isti meniń paıdama sheshti. Bar bolǵany osy. Endi ket.

— Biraq, eger qylmys quramy bolmaǵandyqtan isti sizdiń paıdańyzǵa sheshken bolsa...

Tereza ornynan turdy da qyzynyń qalpaǵy men paltosyn aldy jáne ony esikke qaraı ıtermelemek boldy. Biraq kitap shkafynyń shyǵyńqy jaqtaýyna súıenip turǵan qyz ornynan bylq etken joq.

— Marı, meni aıashy.

— Siz eshkimdi óltirgen joqpyn dedińiz ǵoı...

— Eshkimdi.

— Demek, siz kináli emessiz ǵoı?

— Joq, kináli emespin.

Tereza qaıtadan bákene oryn taqqa shógip otyrdy da, shyntaqtarymen tizelerine súıendi, áldeqalaı búktetile qaldy.

— Endi bir ǵana suraq, sonymen men sizdi jaıyńyzǵa qaldyramyn, sizdiń qurbandyǵyńyzdyń aty kim? Sizdiń jaýabyńyzdan keıin ketýge ýáde beremin. Ol bóten áldebireý me?

Tereza teris ıshara jasady.

— Bizdiń otbasymyzdan bireý me?

Bul basyn ızedi:

— Klara apaı? Joq... ákem be?

Ol belgileri boıynsha tanys adamdardy tabýy kerek bala oıynyn oınap turǵandaı edi. Aıyptalýshy kózderin kótermedi, qoldaryn jazbady; onyń bet-júzi qybyr etpedi, biraq Marıdiń ústinen túskenine senimdi edi. Tereza tas bolyp qatyp qalǵan sıaqty, al jas qyz jańa suraqtar qoıýdy oılamastan, paltosyn túımelep jatty. Joq, onyń basqa eshteńeni de bilgisi kelmedi, qalǵanynyń báriniń oǵan qatysy joq edi. Qazir onyń basqalardy, tipti týǵan anasyn da oılap jatýǵa murshasy joq-tyn. Oǵan óziniń Jorj Fıloǵa turmysqa shyǵýy múmkin emestigin túsingeni jetkilikti bolatyn. Múmkin bul jigitke berilýdiń bir amalyn jasar... Onyń tipti soǵan kelise qoıýynyń ózi beımálim...

— Meniń bólmemde qolshatyr bar. Kúte tur... Júregim shanshyp ketti, ol qazir basylady. Meniń seni qonaq úıge deıin shyǵaryp salǵym keledi.

Marı onyń esh qajeti joqtyǵyn aıtty. Ol tek qonaq úıde bólme alýǵa jáne temir jol bıletine tóleý úshin aqsha qaryz berýin surady. Aqshany Sen — Klerden poshtamen qaıtarady.

Endi onyń anasyna birdeńege mindetti bolǵysy kelmeıtini kórinip turdy. Biraq tún ortasy aýyp ketti, ony jalǵyz jiberýge bolmaıdy dep oılady Tereza. Ras, "D— Orse" qonaq úıi eki qadam jerde.

— Seni tún ortasynda kóshege jalǵyz jibere almaımyn, — dep qaıtalap aıtty bul.

— Men qaıda baraıyn, ol osy jerden góri jaqsy.

— Kúte tur, tym bolmasa jańbyr tyıylsyn.

— Men siz maǵan aqsha bere me dep kútip turmyn.

"Men siz maǵan aqsha bere me dep kútip turmyn", — osy sholaq sóılem Terezaǵa qandaı tanys, munyń qulaǵyna qandaı úırenshikti! Eger sol jaq ıyǵy men qoly aýyra ma dep qoryqpasa, bul kúlkige basýǵa daıyn edi. Bunyń aıtqany:

— Túregelýge kómektesshi.

Biraq bul sózderdi ol tym báseń aıtqany bolýy kerek, Marı sózdi estimegen sıaqty. Sonda qolymen tas oshaqqa súıengen Tereza, aýyrsynǵannan yńqyldaı jazdap, qınala ornynan turdy da kórshi bólmege etti. Marı qulyptyń kiltiniń buralǵan dybysyn estidi. Ol endi anasyn oılap turǵan joq edi, onyń oıynda Jorj boldy. Jorjdyń Parıjge kelgenine mine birneshe kún; qalaı onymen júzdespeı attanyp ketpek? Túptep kelgende, onyń bergen ýádesinde turýynyń qajeti joq, óıtkeni qasirettiń búkil jaı-japsary oǵan baıaǵydan belgili ekeni kúmánsiz... Jo-joq, áli eshteńe joǵalǵan joq! Eń aqylǵa qonymdysy, erterek Sen-Klerge oralý jáne Jorjǵa óziniń ónimsiz sapary týraly eshteńe bildirmeýge tyrysý. Jorj! Jorj! Osy sát ol qyzdyń búkil oıyn bılep alǵan-dy. Qaıta kelip óziniń oryn taǵyna otyrǵan anasynyń kúızelisi Marı úshin eshqandaı mánsiz edi. Endi bul ózi Jorjben nekelesý Tereza, Deskeırýdiń qyzy úshin kez kelgen turǵyda sáttilik dep aıta alady... Tym bolmaǵanda osy jaǵynan munyń mindetiniń basy ashyldy. Qaýip Fılonyń otbasy jaǵynan. Biraq, shyndap kelgende, gáp nede? Eger olar bul nekeni ishteı qalamasa, oǵan úzildi-kesildi qarsy shyqqan bolar edi ǵoı. Eń bastysy, Jorj salqyndyq kórsetpesin. Bári de Jorjǵa baılanysty.

Endi Marı máseleniń ekinshi jaǵyn oılaýǵa kiristi: Jorj birneshe márte, árbir urymtal sátte, ózi basqa eshkimdi kerek etpeıtindigin buǵan ańǵartqan. Ol týraly oılaýdyń ózi qorqynyshty... Bul nege ózin-ózi aldaıdy? Ózderi birge bolǵan nemese bir-birine jaqyn júrgen kezde Marı ózin senimdi sezinedi. Biraq Jorjdyń Parıjge ketýi bul úshin qandaı qaýipke aınalyp otyr! Al endi, onyń ústine, bul Parıjde onyń janynda turý múmkindiginen aıyryldy... Alaıda, shyndap kelgende, bunyń ózine boıyn alǵashqy sátte sharpyp ótken sumdyq sezimge berilip keregi ne, kerek pe edi? Marı jyl saıyn birneshe kún óziniń anasynyń qasynda bolýy tıis dep birjolata sheshilgen emes pe? Jorj muny óte oryndy dep esepteıdi, Marı ol úshin óziniń Parıjde bolýyn uzartqanyna kelise ketedi.

Iá, eger jaqsylap paıymdasa, bul naǵyz naqurys qyz eken ǵoı ózi! Osydan on bes jyl buryn bolǵan nárseniń buǵan esh qatysy joq qoı. Munyń jasyndaǵy qyz kúni ótip bara jatqan aljyǵan áıeldiń, onyń ústine óziniń qylyǵyn ásirelep jiberetin áıeldiń kózqarastarymen kelise ketetindeı... Eger onyń isin jyly jaýyp qoısa, onda onyń kinási munyń óz-ózin sendirgisi keletindeı, sonshalyqty mańyzdy bolmaǵany ǵoı. Jáne, aqyrynda, anasy kináli bolsyn-bolmasyn, áldebir umyt qalǵan oqıǵanyń jaı-japsary onyń qyzynyń ómirine nege áser etýi tıis? Marı anasynyń qarsysyndaǵy oryn taqqa shókti de, abaılap onyń qolyn sıpady. Tereza selk etip, basyn kóterdi de, óz kózine ózi senbedi: Marı buǵan jymıyp qarap turdy; onyń kúlkisi, árıne, birshama zorlanyńqy, erinderi jeńil diril qaǵady. Biraq bir nárse anyq edi: Marı raıynan qaıtty, onyń aıtqany:

— Apa, meni keshirińizshi.

— Sen aqylyńnan aljasqan shyǵarsyń! Menen... keshirim surap!

— Meniń tipten basym qatty. Alǵashqy áserge berilip ketippin... Men mundaı jaǵdaıda kúızelgen keıip bildirý qajet bolǵandyqtan, jaı qınalǵan bola saldym... Biraq ol meniń shyn sezimim emes... Siz maǵan senesiz be?

— Seniń meni aıaǵanyńa, meni jubatqyń keletinine senemin...

— Apa, tyńdańyzshy, men sizge qazir bir dálel keltireıin...

Anasy Mopasannyń "Per men Jan" degen shyǵarmasyn oqyp pa edi? Marı ol kitapty bir joly "Panbıblıonnan" abonement boıynsha alǵan. Jorj ony "myljyń" degen, sol dáýirdiń barlyq romanısi oǵan ústirt sıaqty kórinedi... Iá, "Per men Jan" sondaı týyndy dep kelisýge bolmaıdy... Ol shyǵarmanyń búkil oqıǵasy sol, bireýdiń uly óziniń oınastan týǵany jáne anasynyń yntyq astyrtyn súıispenshiligi týraly bilip qoıady... Sodan! Marıge balalardyń ózderine ómir bergen jandarǵa tóle bı bolý quqyǵyn alatyndary, olardyń óz ata-analarynyń jeke ómirleriniń uńǵyl-shuńǵylyna qanaǵat etetinderi, ózderi ashqan jańalyqtarǵa kúıinetindikteri nemese bezip ketetindikteri tipten orynsyz sıaqty kórinedi...

— Iá, solaı, sizderdiń jaǵdaılaryńyz birshama basqasha ekendigin men jaqsy bilemin, biraq túptep kelgende, munyń báribir shamalas nárse! Qaıta kerisinshe, men endi ózimdi sizderdiń aralaryńyzda jeńil sezinetin bolamyn. Men eshteńe bilmegenshe, sizderdiń otbasy kózqarasyn ustanatyndyqtaryńyz ári ol uǵymdardyń keıbirin qoldaý maǵan oryndy kórinetin, biraq búgingi áńgimeden keıin sizder meni buǵan ılandyra almaısyzdar...

Tereza shıyrshyq ata Marıdi baqylap otyrdy; mine, qyzy qaıda oıysyp barady; tolyq moıyndaýmen berilgen anasy óziniń odaqtasy bolady jáne kim bilipti, múmkin óziniń Jorjben kezdesýine ruqsat eter dep úmittenetin sıaqty...

— Marı, tyńdashy...

Bul sóz izdedi... Myna azapty teketires qashan biter eken, aqyry?

— Marı, meni aıyptaǵyń kelmeıtini durys-aq; biraq sen endi meni sondaıǵa qabiletti dep jazǵyryp tursyń ǵoı...

— Siz muny qaıdan aldyńyz? Men tek sizden kez kelgen ana óz qyzy úshin isteı alatyndy ǵana surap turmyn.

Marı endi daýsyna názik reńk berýge tyryspady. Ol qasań sóıledi. Tereza ony úzip jiberdi:

— Sen endi ákeńniń shaǵymdanýy úshin jeleý taýyp berýge nelikten qaqym joq ekenin túsindiń ǵoı?

— Siz qandaı paıymdysyz, apa! Eger qazir sizdi tyńdaı qalsa, eshkim óz qulaǵyna senbes edi.

— Marı...

Kenet qyzdyń jyny qozyp ketti.

— Biraq, túptep kelgende, siz ózińiz ǵashyq bolyp kórdińiz ǵoı; onyń ne ekenin bilesiz. Men úshin bul áli tyń nárse, biraq endi men úırener eshteńe joq sıaqty. Qaıtalap aıtaıyn: eger men Jorjdy kún saıyn kórip tursam ǵana oǵan senimdimin. Ol kózden taısa boldy, men odan aıyrylamyn. Onyń osy Parıjge kelýi sumdyq syn bolyp tur... Bylaı uıǵardym — men sizben birge turýdan bas tartamyn, biraq eger men osynda kelip shamaly merzim tursam, eshkimge de ersi kórinbeıdi...

— Bul oraıda men seniń ákeńniń nusqaýyna júginetin bolamyn.

— Siz muny qandaı mánispen aıtyp tursyz! Bul parasat pen býrjýazıalyq ustanymnyń sizdiń aýzyńyzdan shyqqan paıymy...

Tereza ony kúrt úzip jiberdi:

— Jeter, endi! Meniń endi shamam joq ekenin qalaı sezbeısiń? Má, kiltti al. Ac úı shkafynan jaımany al da, buryshtaǵy bólmege ózińe tósek sal. Erteń poshta ashylysymen ákeńe jedelhat salamyn... Boldy! Sóz bitti.

Bul Marıge qaramastan kiltti usyndy. Qaıtadan basyn kótergen ýaqytta qyz bólmede joq edi. Tereza páterdiń túkpirinde tósek shkafynyń qulpy shıqyldaǵanyn, sonan soń ári-beri kezgen júris-turysty estidi. Birshama ýaqyt etkennen keıin Tereza aldyńǵy bólmege ótip, qulaq túrgen kezde qyzynyń uıyqtap jatqan birkelki tynysyn estidi. Endi, jatýǵa bolady! Árıne, uıqy kele qoımas, biraq tósekte sozylyp, ólgen adamdaı qımylsyz jatqan qandaı jaqsy. Alaıda, oılaǵanyndaı bolmady, jaryqty óshirip, kózin jumǵany sol-aq eken, uıqyǵa enip ketti. Munyń tereń ári qatty uıyqtap ketkeni sondaı, osy keshtegi bolǵan jaıttan eshteńe túsine kirmedi; aıtqandarynan birde-bir sóz munyń sanasynyń túkpirinen qalqyp shyqpady. Taǵdyr azapty janǵa tolyq tynyshtyq berip, qol ushyn sozdy. Kórshi bólmede tas oshaqta jalyn jylmańdap shalqyp jatty. Tańǵy shapaq sáýlesin beıbereket turǵan jıhazǵa, álginde ǵana Tereza otyryp alyp qanshama kúıdi bastan keshken bákene oryn taqqa, dóńgelek ústel ústinde umyt qalǵan shampan shıshasyna túsirdi.

III

Terezany shańsorǵyshtyń shýyly oıatyp jiberdi. Alǵashqyda: "Annaǵa eskertýge endi tym kesh" degen oı keldi. Sirá, ol qyz jatqan bólmege kirgen bolýy kerek. Tereza eski maqta jeleńin jamylyp qyzmetshi jolyǵýǵa shyqqan kezde, onyń kóńili túsińki ekenin kórdi.

— Siz bólmede boldyńyz ba?

— Iá, óte beıbereket.

— Siz ony oıatyp jiberdińiz be?

— Onda eshkim joq.

Tereza asqana arqyly ótip esikti ashty: shaǵyn bólme rasynda da bos eken, chemodan da joq.

Marı, sirá, Bordo poıyzymen júrip ketken bolar, biraq ol álgi bozbalaǵa jónelýi de múmkin ǵoı...

— Kofe ákeleıin be, hanym?

Tereza Annanyń sózinen kekesindi-baǵynyńqy saryndy ańǵardy. Bul:

— Keshe keshke, siz ketken soń, maǵan kútpegen jerden qyzym keldi. Onyń menimen qoshtaspaı ketip qalǵany meni tańǵaldyryp tur. Sirá, ol meni oıatýǵa batpasa kerek.

— Sol kelisten soń táýirlenip kettińiz be, hanym? Endi aýyryp turǵan joqsyz ba, hanym?

Tereza zildi qyjyrtýdy túsinbegen keıip tanytyp, ózin áli birshama sharshaý sezinip turǵanyn aıtty. Sol kezde Anna dóńgelek ústelshe ústinen umyt qalǵan shampan shıshasyn aldy da:

— Mine, mynaý óte kómektesken bolar, hanym? (Sóıtip ol Terezaǵa kekesinmen kóz tastady). Men aýrýhanada jatqanymda maǵan operasıadan keıin shampan bergen bolatyn. Sol meni aıaǵymnan turǵyzyp jiberdi.

Tereza ıyqtaryn qıqań etkizdi — qyzmetshige túsindirip jatýǵa tym qajýly, óte selqos edi. Kıinip jatyp: "Onyń pikiriniń maǵan qajeti qansha?" dep oılap qoıdy. Biraq osy oıdan aınalshyqtap shyqpaı, tipti Marıdi umytyp ketti. Terezanyń Annadan kórgeni — aınymas qoshemet — onyń qurmeti, ózinshe bir bıazylyǵy, tipti meıirimmen aıalaýy edi. Qyzmetshi qyzdyń buǵan degen senimi alǵashqy kúmánnan-aq shaıqalyp sala berýi úshin ol talaı ósek-aıańdy estigen bolar-aý... Súıkimdi Anna... Demek, Terezaǵa osy ózine berilgen sońǵy adal júrekten de bas tartýǵa týra kelgeni me. Bul búkil ómir boıy osy óz abyroıy týraly oılap ótýi tıis edi; qazir aldymen esh kidirtýge bolmaıtyn sharýany isteýi kerek: Bernarǵa jedelhat joldap, jaýapkershilikti ózinen alýy tıis. Marı durys aıtady: ózderiniń otbasylarynda ornyǵyp qalǵan búkil qaǵıda, aýyzdarynan tastamaıtyn barlyq sóz Terezanyń esine tústi. Jaýapkershilikti ózinen alýy tıis.

Grenel kóshesindegi poshta bólimshesinen shyǵyp, bul bir sát ári-sári kúıge tústi: úıge qaıta oralyp, Annanyń jırenishin taǵy da sezine me? Joq, oǵan shamasy jetpeıdi. Bul túski tamaq jóninde de tapsyrma bere qoımaǵan-dy... Oqasy joq! Anna kúte turady. Osy bir ashyq ta salqyn kúzdiń kúni kóshe Terezany tartyp turdy. Bunyń dámhana bastyrmasy astynda damyldap alýyna, kınoǵa kirýine bolady. Saıabaqtarda oryndyqtar bar, sonda kún kózinde otyra turýyna bolady, shirkeý bar, Tereza onda qara kóleńkede kólbeńdegen birneshe jannyń arasynda áldekimniń syryna den qoıǵan sıaqtanyp, kórinbeıtin esikke qulaq túre alar edi. Qazir bul úshin eń mańyzdysy — Bak kóshesine jolamaý, eziniń jan azaby sińip qalǵanyna qabyrǵalardyń, ana tóbelerdiń eńseden basýyn sezinbeý; o, eń bastysy — Annanyń tosyn, álgi óńmenen óter keıpin kórmeý, keshe keshki sumdyq oqıǵaǵa oısha qaıta oralmaý: "Men ózimdi kinálimin dep moıyndadym, óz syrymdy ashtym jáne qazir Marı álgi bozbalada otyrsa, beker bolǵan shyǵar... Qyzymnyń súıispenshiliginen bosqa aıyryldym... Joq, — dep báseńdeý ústemelep jiberdi (bir top oqýshy buǵan burylyp qarap, kózderimen uzatyp saldy) — búgin tańerteń maǵan endi báribir. Bul meniń mazamdy ala qoımaıdy..."

Bul qyzyna birtúrli nemquraıdy: sirá, Annanyń pikiri bul úshin mańyzdyraq bolǵany — aý. "Onda turǵan ne bar! Iá, bul solaı..." Marıdi qaıta baýyryna basý nıeti áli munyń júreginde tamyr jaıyp úlgermegen; bul oraıda Annanyń ózi, Annanyń qurmeti, jaqsy kórýi bul qańǵybas jan úshin tirshilik nárine aınalǵan ǵoı. Bul endi odan da aıyryldy... Munda endi eshteńe qalǵan joq... Sen — Jermen býlvarynyń myna taban jolynda qazan aıynyń erteńgilik sáýlesimen tumanda, asfált pen kepken japyraqtar ıisi ańqyp turǵan tuman arasynda kele jatyp, bul eshteńe qalǵan joq, eshteme qalmady dep qansha qaıtalaǵanymen, ózin azap shekken jandaı sezinbedi, qaıta azat, naq qandaı ekenin ózi bilmese de, bir operasıany bastan ótkergendeı, bul endi áldebir sıqyrlap tastaǵan sheńberdi shyr aınalyp júrmegendeı, kenet alǵa qaraı tartyp ketkendeı, áldebir maqsatyna kele jatqandaı kúıde edi. Ótken túngi jekpe-jekte bul sıqyrdy buzǵan áldebir sózderdi aıtty ma, áldebir ántek qımyldardy jasady ma? Ádetten tys bul ne istep edi, álde ne sóz aıtyp edi? Qalaı bolǵanda da, munyń aldynda bir nárse aıqyn edi; bul belgili bir baǵytty betke alyp bara jatyr edi.

Keýdesiniń osy bir qysqany, osy bir tunshyǵýy, ólip bara jatqanyn jan-tánimen osy bir sezinýi bolmasa, bul muratyna jetkendeı edi... Sen – Jermen – de-Pre shirkeýiniń ústinde kósilgen aspan qandaı ǵajap! Muny kórgende júzderine kúlki úıirilgen myna jas adamdardyń alaı-túleı óńderi buǵan qandaı unaıdy! Bunyń ólgisi joq! Munyń ólip ketýge tıtteı de nıeti joq edi!

"Des deux magots" dámhanasynyń bastyrmasynda otyryp alyp, bul jeńil masań kúıge túsýge tyrysty, ózin kúshtep absent sharabyn ishti. "Ózimizdiń menmendigimizdi jegideı jer uıat-aıatty qoıý kerek, — dep oılady bul. — Kókirekti kerýge jarar amaldyń bári jaqsy. Marı óz tergeýin jalǵastyrmaǵany úshin men búgin túnde qapa boldym. Men ony ózim oılap júrgenimdeı, qatty tań qaldyra almadym... Meniń ómirimde iske asa qoımaǵan qylmys bolyp edi... Qazir osy alańshada, osy dámhanada topyrlap otyrǵan myna adamdardyń árqaısysynyń ómirinde ózinshe birdeńe bar. Eger adamdar ózderiniń jasaǵan qylmystary, ózderiniń kemistikteri, ózderiniń kemshilikteri, sondaı-aq ózderi qaıyrymdy is dep ataıtyndary da mán-mańyz berýge arzymaıtynyn túsine alsa ǵoı... Tipti ózin-ózi birjolata qurban etý de túkke turmaıtyn syı... Meniń búgin túnde Marı úshin ózimdi qurbandyqqa shalǵanyma ózime-ózim rıza bolyp, pasyqtyqpen keýdemdi kerýim jırenishti-aq. Osy pasyqtyqtyń basyn julyp alar ma edi. Ózińdi-óziń meılinshe ári oryndy jek kórý..." O, mine qaıda, qaı baǵytqa qaraı júrý kerek budan ári. Bul óziniń abaısyz qımylymen ustaǵandy qulatyp, syndyryp aldy. Kórshi ústelshede otyrǵan jas jigitterdiń biri ornynan turyp, synyqtardy jınap aldy da, qalpaǵyn sheship tájim ete, joldastarynyń kúle quptaýymen, synyqtardy Terezaǵa saltanatty túrde usyndy. Tereza eshteńe aıtpaǵan kúıi oǵan óziniń janarly kózderimen tesile qarady. Anyq qysylǵan jigit ustaǵan synyqtaryn ústelge munyń aldyna qoıdy da, baısaldy keıippen:

— Bizge renjimeńiz, hanym, jaspyz ǵoı, — dedi.

Tereza oǵan basyn shulǵyp jymıdy: "Meniń birdeńeni sezýge mursham joqtyǵyn bul bilmeıdi ǵoı", — dep oılady.

Bul Renı kóshesimen júrdi, sonan soń Gete kóshesimen dú — Men avenúine deıin bardy, jarly – jalqy baılar turatyn áldebir mańda adasyp ketti de, birer mınýt demalyp alýǵa toqtaýǵa májbúr boldy. Qarsy bette týra aldynda taban jol shetindegi et dúkenin — jylqy etin satyp jatqanyn kórdi. Jasy belgisiz, jalań aıaǵyna kıiz týflı kıgen ekiqabat áıel qyp-qyzyl ettiń bir kesegin ózi úshin tarazyǵa tartyp jatqan et satýshyny jiti baqylap turdy. Tereza qazir ótip bara jatqan taksıdi toqtatady da jaqsy meıramhananyń meken-jaıyn ataıdy. Baspanasy bar adamdar naǵyz qıyndyq kórýdiń ne ekenin bile bermeıdi. Terezanyń barlyq ýaqytta basynda baspanasy bolǵan edi.

"Kúmbezge", — dedi bul avtomobılge otyryp jatyp. Bul ózin aqshasyz qaldym dep esepteıdi, biraq munyń qolyndaǵy qarajat sary qaǵazǵa oralǵan kesek qyzyl etti alyp ketken áıelge óte mol kóriner edi. Ózińniń shekken azabyń týraly oılanyp-tolǵanýǵa múmkindigińniń bolýy, ol oıǵa májbúrleý arqyly emes, óz nıetińmen berilý azaptanýǵa jatpaıdy. Beıpil júrýge boıymyz úırengen. Biz úshin molshylyqta kún keshý de azap. Bir jerde bólmege tyǵylyp jatyp, aǵyl-tegil jylap alsań... Qalǵan ýaqytta qolyńda aqshań bolsa... Tereza osylaı oılap otyrdy, biraq bul onyń daıashyǵa:

— Sizde bir shólmek jaqsy shampan bar ma? Onda muzdatylǵanyn ákele qoıyńyz..., — dep aıtýyna kedergi bolmady.

Tereza úıge kesh oraldy. Ol sómkesinen esiktiń kiltin izdeımin degenshe Annanyń daýsyn estidi.

— Bul hanym bolar?.. Iá! Sonyń ózi. Bıkesh saǵat altydan beri sizdi tosyp otyr. Tamaqtanyp aldy... biraq asqa esh tábeti shappady.

Tereza birden qýanysh sezimine bólendi: Anna muny jalǵan aıtty dep kúmándanbaıdy, ol endi ótken túni páterde naq Marıdiń qonǵanyna shúbá keltirmeıdi.

Tereza qalpaǵyn da, óziniń kónetozdaý paltosyn da sheshpesten qonaqjaıǵa ótip ketti. Buny kórgende Marı ornynan turdy, onyń júzi burynǵydaı jaıdary emes edi. Óńi qýarǵan, erinderi isińkirep ketken sıaqty. Ol sulyq edi. Onyń anasyna aldymen habarlaǵany – Sen — Klerge jedelhat salǵany, kelesi kúni sonda qaıtatyny.

— Seniń taǵy da meni kórgiń keldi me?

— Iá, birinshiden, bılet alar aqshaǵa baılanysty; siz keshe bergen aqshanyń bir bóligin búgin jaratýyma týra keldi...

Ol jaýap kútip úndemeı qaldy, biraq Tereza oǵan únsiz qarap turdy. Sonda qyz batyldanyp:

— Men Jorjdy kórdim, biz tańǵy asty birge ishtik..., — dedi.

— Sodan?

Marı jaýap qaıtara almady. Onyń kózderinen jas ytqyp ketti. Ol sómkesinen dymqyldanǵan oramalyn shyǵardy.

— Biraq, qyzym, men eshqandaı tyń mán-jaıdy kóre almaı turmyn...

— Tyń mán-jaı sol, men oǵan sizdiń ... sizdiń ómir tarıhyńyz týraly ózime belgili ekendigin málimdedim. Bul onyń menimen meılinshe ashyq sóılesýine múmkindik berdi. Onyń ata-anasy sol jaıtty bilgeli beri bizdiń nekelesýimizge barǵan saıyn qarsy bolyp otyr eken... Jáne bul álgi qasiretke emes, siz talaı jyldan beri ustanǵan ómir saltyna baılanysty eken... Sóıtip, kútkendegiden de jaman bolǵanyn bilip qoıyńyz! Bul sizdiń kináńizden! Bul sizdiń kesirińiz!

Tereza búkil kúni boıy tek tús kórgen ekenmin, qazir sol tapal oryn taqta, sol aıaýsyz, qatýly tóreshiniń aldynda kózimdi ashyp, uzaq uıqydan oıanǵan ekenmin dep oılaýǵa bar edi. Bul qarsylyq bildirdi:

— Joq, Marı, aıtalyq, men súrgen "ómir salty" ras bolsyn delik, — meni ne dep kinálaıtyndaryńdy bilgim keledi, eger men seni durys túsinsem, bul ómir salty senderdiń múmkin nekelesýlerińe olar eshqandaı qyryn qaramaı turǵan kezdiń ózinde-aq belgili bolǵany ǵoı.

Marı kúńgirt túsindirýge kiristi: ol ýaqytta Fılo shal Deskeırý aıtarlyqtaı aýqatty dep eseptep, qalǵanynyń bárine kóz jumǵan sıaqty. Qazirgi kezde eki otbasy da kúızelis ústinde, Fıloǵa aqsha qajet.

— Onyń sózine qaraǵanda ákesi oǵan: "Kimge úılenseń, oǵan úılen, biraq qumdaqtaǵy jerles qyz bolmasyn!" dep qaıtalap qoımaıdy eken. Bizdiń oǵan kóp jeleý berip otyrǵanymyz ózinen-ózi túsinikti... Jorj, árıne, áldebir paıdakúnemdik oılardan aýlaq, biraq onyń áli óz qoly óz aýzyna jetkendeı jaǵdaıy joq qoı. Oǵan zań fakúltetin tamamdaýy kerek... Jáne, budan basqa, onyń menen góri kóńili aýatyn, ony menen góri qyzyqtyratyn nárseler de jetkilikti!

Qyz oryn taq qaptamasyna betin basyp jylap jiberdi. Endi ne istemeksiń dep surady odan Tereza. Ol Sen-Klerge oralyp, úmiti bolyp turǵan sol kezdiń ezinde ózine tózgisiz kóringen ómirin súre bermek.

— Bul endi ólim ǵoı.

Búktetilgen qolymen betin japqan Marı Terezanyń qulaǵyna ázer jetken áldebir sózdi mińgirledi:

— Sen qazir ne aıttyń?

Qyz anasyna qatýly ári shıyrshyq ata qarady:

— Qalaı bolǵanda da, maǵan dóp tıgizdińiz dedim.

— Sen de Marı, sen de qur emessiń, seniń árbir aıtqanyń nysanaǵa dál tıip jatyr.

Tereza qoldaryn ysqylap, buryshtan-buryshqa kezip ketti. Bir táýlik buryn osy bólmege Marıdiń qýanyshty keıipte kelgenin esine túsirdi, óziniń jan dúnıesi kenet gúldenip sala bergenin, bári-bárin oıyna aldy, "mine, osyǵan ákep tireý úshin eken-aý!", — dep oılady bul uıqysyzdyqtan, yzadan, jek kórýden usqyny qashqan qyzynyń súlesoq júzine kóz tastap. Iá, Tereza myna jek kórýge laıyq. Ol eki júzdilikke salynyp, taǵdyryn kinálap jatpaıdy. Eger bul túzetilmes sol bir áreketti jasamaǵannyń, eger jeltoqsannan shildege deıin – Sen-Klerdegi shaǵyn qonaqjaıdyń bas alańǵa qaraıtyn terezesiniń aldyna, al qalǵan ýaqytta — Arjelýzdaǵy úıdiń zalyna jaıǵasyp, ómir baqı Tereza Deskeırý hanym bolyp kún keshkenniń ózinde, qyzy bul úshin qazirgiden artyq bola qoımas edi; Terezanyń bolmysynda analyq qasıet joq — basqa áıelderdi óz ómirin ózderi dúnıege ákelgen balalaryna arnaýǵa jumyldyratyn túısik sezimnen bul túsiniksiz áldebir sebeptermen ada. Iá, Tereza, eger onyń ómiri eshqandaı silkinissiz bir tegis ótkenniń ózinde, ol kúnderdiń bir kúninde óziniń qyzy bir áıeldi kórip, keshegideı qatty qaıran qalǵan bolar edi. Qyzymen bir shańyraqtyń astynda kod jyl birge ómir súrse de, bul kenet óziniń unatatyn jáne unatpaıtyn talǵamy bar, búkil turpaty Terezanyń yqpalynsyz birte-birte qalyptasqan, boı túzeýine Tereza zer salmaǵan, esh qatysy bolmaǵan, bóten, beıtanys Marıdi kórgen bolar edi. "Budan eshteńe ózgere qoımas edi". Degenmen, búgingi keshte munan esep berýdi talap etý úshin ǵana osynda kelip otyrǵan dushpanynyń aldynda Tereza ózin kinálimin dep moıyndaıdy, kinásin jeńildeter birde-bir ýájdi kóldeneń tartpaıdy. Munyń qylmysy — basqa qylmystarynyń tizbegindegi áýelgi bastaý qylmysy-ózi ortaq zańnan tys ómir súrýge jaratylsa da, zańǵa baǵynǵany — óz ómirin erkekpen baılanystyrǵany, bala týǵany bolsa kerek.

Joq, bul da áli eshteńe emes! Eger múlde analyq túısikten maqurym bolsa, onda keshe keshke Marı munyń páteriniń bosaǵasyn attaǵandaǵy qýanyshyn nemen túsindirýge bolady? Burynǵy jeńilisiniń esesi qaıtyp, otbasyn jeńgenine me? Múmkin... Biraq myna balapanynyń jan azabyn kórgende sumdyqty sezinýi qaıdan keldi? Kinásin jýyp-shaıý nıeti qaıdam týyp otyr? Bul ómirin qıar edi... Biraq, eger ómirdi qıý jetkilikti bolsa, bári tym qarapaıym bolyp shyqpaı ma... Bizdiń ómirimiz eshkimge de qajet emes, óz qanyńmen eshteńeni satyp ala almaısyń. Nemese ózine-ózi qol salýy kerek pe, ondaı jaǵdaıda muny erterek ister edi ǵoı... biraq sonyń ózinde de kózi jetpeıdi! Terezanyń kúnási báribir baıǵus Marıdiń taǵdyryn kúıeleı túsken bolar edi. Osy bireýge kúniń sumdyq qarap qalý kimge kerek? "Ózim ólip ketkennen keıin de seniń ómirińdi ýlandyrýym qazirgiden kem túspes... Saǵan ne berýge bolady? Aqsha..."

Tereza kenet buryshtan-buryshqa kezýin toqtatyp, kózderin qyzyna tigip, ornynda turyp qaldy:

— Marı, meniń basyma bir oı keldi.

Qyzy tipti basyn da kótermedi. Shyntaǵymen tizesine tirelip, búkil denesimen eki jaǵyna teńselip otyrdy.

— Tyńdashy, maǵan bir oı kelip tur.

Tereza asyqty, oılanyp jatýdyń qajeti joq, alǵa basý kerek, óziniń keri sheginý múmkindigin kesip tastaýy tıis.

Ol bastap jiberdi.

— Qyzym, eger men seni durys túsinsem...

Shyn aıtýynda, muny moıyndaý kóńil kónshitpese de, ókinishke qaraı, ómirde árdaıym derlik bári ál-aýqatqa kelip tireledi. Bir jaǵynan alǵanda, jigit Marıdi ardaqtaıtyn sıaqty, biraq qalyptasqan jaǵdaı oǵan ákesiniń erkine qarasy kelýge múmkindik bermeıdi. Bul solaı ǵoı, ras pa? (Marı basyn jeńil ızedi, endi ol anasynyń sózin zeıin qoıyp tyńdady). Al ekinshi jaǵynan, eleýli qarajatqa muqtaj Fılo áke óziniń uly qumdaqtyń qyzyna úılengenin qalamaıdy. Bul kúreste kúshterdiń ornalasýy naq osylaı ekenine kelisip, Marı taǵy da basyn ızedi.

— Endi men Laroktar tarapynan maǵan tıesiliniń bárinen seniń paıdańa bas tartsam she....

Iá, másele, árıne, qumdaq týraly: anaý-mynaý emes, úsh myń gektar orman jaıly, ony ákesi ishinara kesken, qazirgi kezde Terezanyń kirisi qatty azaıyp ketkeni de sol jaǵdaıdan edi; biraq qalaı bolǵanda da, bul jerdiń keleshegi zor — jaqsy tamyr alyp ketken qaraǵaı kóshetteriniń on bes jyldyq óskini, daǵdarysqa qaramastan, birneshe mıllıon frank qarajat qordany quraıdy. Eger Fıloǵa aqsha dereý kerek bolyp tursa, osy jerdiń bir bóligin kepilge salýyna eshteńe bóget bolmas edi... Tereza dál esebin bilmeıdi, ony áne-mine kútip otyr, kúndelikti jumsaýyna aqshaǵa muqtaj bolǵandyqtan, bul esep-qısapty kúıeýine aıtpastan, ózine ǵana habarlaýdy óziniń notarıýsyna tapsyrǵan-dy. Qalaı bolǵanda da, Fılo osyndaı jolmen ózine qajetti qarajatty ala alady dep paıymdaýǵa negiz bar. Al qazir Fılonyń sharýasy shaıqalyp turǵan jaǵdaıda, Jorjdyń "seniń ájeń aıta beretinindeı, basqa jerde izdegenge — suraǵan" kezdestire ketýi neǵaıbyl

Sońǵy tirkesti Tereza kóńildenińkirep aıtty, óz basyna tıesiliniń bárin qurbandyqqa shalýǵa barmyn degen bir ǵana oıdan sondaı jeńildenip sala berdi. Biraq Marı ıyqtaryn qıqań etkizdi: bul múmkin emes, anasy ózin taqyrǵa otyrǵyza almaıdy, óıtkeni onyń ózine turmys-tirshiliginde talǵam etý úshin birdeńe alyp qalýy qajet qoı; ol jón-josyqsyz qıalǵa berilip ketti; onshaqty mınýt oılansa, óz nıetinen aınıdy.

Tereza bul týraly talaıdan oılap júrmin, buǵan keltirgen jamanshylyqty azdap bolsa da túzeý ózi úshin aıtyp jetkizgisiz baqyt ekenin, qarttarǵa arnalǵan áldebir qarapaıym jataqhanada ózi úshin tólem jasap turýǵa jeterlik bolmashy ǵana úlespen qanaǵattanatynyn aıtyp, qarsylyq bildirdi. (Jaǵdaıdan shyǵýdyń bul amalyn ol tap qazir, sońǵy mınýtta oılap tapty, alaıda ondaı jaılardyń birinde turǵannan góri, áldebir bolymsyz kúrkeshikte ashtan ólgenim jaqsy dep, bekem bel baılady). Talaıdan beri ózi kóp nárseden tartynyp júrgenin, júregi erte me, kesh pe, báribir "syr beretinin" (dáriger ony budan jasyrmaıdy), endi buǵan óziniń kúnderin ótkizetin bir burysh qana kerektigin qosty.

Marı endi burynǵydaı tabandylyq kórsetpegenimen, mundaı qurbandyqty qabyldaı almaımyn dep ózeýredi, onyń ústine ákesi de osy uıǵarymdy quptaýy kerek jáne, aqyrynda, Fılolardyń ózderi bul mámilege den qoıýlary qajet. Biraq Terezanyń bárine de jaýaby daıyn edi: neke kelisim-shartynda bul ózine tıesili múlikterdiń tolyq menshik ıesi bolyp qala beretini aıtylǵan. Kúıeýi munyń sheshimine eshteńemen kedergi keltire almaıdy, alǵashqy sátte múmkin qaıran qalar, biraq qarsylyq jasaýǵa onda eshqandaı negiz joq... Fılolarǵa kelsek...

— Tyńda! Seniń Jorjyńmen kezdeskenimdi qalaısyń ba? Men oǵan búkil osy amaldy túsindireıin de?

— O, joq, eń bastysy — barmańyz... kózge kórinbeńiz... Eger men sizdiń janyńyzdy aýyrtsam, keshirińiz, biraq menińshe...

Tereza basyn shaıqady. Joq, Marı muny aýyrtyp turǵan joq — bul endi aýrý-syrqaýyn sezinýden qaldy. Biraq naq álgi bozbalanyń bul týraly túsinigi, sirá, teris bolsa kerek, onyń muny kórgeni, degenmen, jaman bolmas edi.

— Menińshe, ony bir ǵana men ılandyra alatyn sıaqtymyn, meniń josparym eki jaqty tıimdi, óıtkeni ol áke Fılonyń qarsylyǵyn toıtarady: ol ózine qajetti qordy alady jáne Tereza Deskeırýden (bul bir sát tolqyp ketti) qutylady... Túsinesiń be? Men eleýsiz kózden ǵaıyp bolamyn, joǵalamyn, meniń ólgenimdi eshkim de bilmeı qalady.

— Joq, — dep qarsylasty Marı. — Bul týraly sóz bolýy múmkin emes! Moıyndaımyn... eger siz Jorjben jolyqsańyz, onda sizdiń oıyńyzsha, onyń maǵan qalaı qaraıtynyn maǵan aıta alatynyńyz meni birshama qyzyqtyrady... Árıne, onyń óte saq bolatyny ózinen-ózi túsinikti, óz syryn aldyra qoımas... Biraq siz suńǵylasyz ǵoı. Meniń sizge ne aıtqym kelip turǵanyn túsindińiz be?.. Sizge ne boldy, apa, aýyryp tursyz ba?

Tereza kózderin ashyp, zorǵa jymıdy:

— Jaı... Men kúni boıy júrgen edim... Alań bolma. Maǵan birdeńe jeý kerek. Anna maǵan ákep beredi. Saǵan da demalý qajet. Meniń aıtqanym týraly oılan.

— Anna, maǵan sheshinýge kómekteskenińiz qandaı durys boldy... Qyzdyrǵyshty daıyndańyz ba... Jatqan qandaı jaqsy! Jastyqty shamaly kóterińizshi... Mine, osylaı. Shamnyń búrkemesin túsirińkireńizshi. Sorpany sýyttyńyz ba?

Anna shyny aıaqty usyndy.

— Sorpa ishesiz be, hanym?.. Bıkesh jatyp qaldy.

— Onda as úıde saldyrlatpańyz. Qazir saǵat áli on. Siz búgin keshke ketesiz be?

Anna basyn shaıqady: búgin keshke ol óz jasaýyn tikpekshi.

Ondaı jaǵdaıda, eger siz qarsy bolmasańyz... nebári on bes mınýtqa... jumysyńyzdy alyp kelip osynda otyryńyzshy... Biz áńgimelespeımiz. Biraq sizdiń janymda bolǵanyńyz maǵan jaǵady. Men jaqsy demalatyn bolamyn.

— Eger bul hanymǵa unasa...

Terezanyń bala kúninde ózi aýyryp qalǵan kezindegideı, sham jaryǵy tóbege sheńberlenip túsip turdy. Sonda bul shamnyń jaryǵynda jaı kenep matany kesip jatqan dóreki qoldardyń epeteısiz qımyldaryn búgingi keshegideı baqylap jatatyn.

Tereza bir syrdy sezedi: bizdiń áreketterimizdiń qalyń qatpary astarynda búlinbegen, ózgermegen sábı jany ómir súrip jatady, ol rýh ýaqyt bıligine moıyn synbaıdy. Qyryq bes jasynda Tereza qaıtadan sol baıaǵy ymyrt túsken kezdegideı sergip, kútýshiniń janynda bolýy tynyshtandyrǵan kishkentaı qyzǵa aınaldy.

— Anna, búgin tańerteń ne oıladyńyz?

Qyzmetshi selk ete qaldy:

— Búgin tańerteń?

— Iá, siz ýmajdalǵan tósekti, beıberekettikti, shampan shólmegin kórgenińizde?

— Eshteńe oılaǵanym joq, hanym.

— Sizge men týraly talaı jaman sózdi aıtqan bolar-aý? Ras pa! Esik kútýshi áıel... qasapshy.

— Qasapshyǵa kelsek, onyńyz beker, hanym! Onyń ústine, olaı emes ekenin men bilemin ǵoı. Eger bireý birdeńe der bolsa, ony aıtar tek men bolarmyn?

Tereza eshteńe dep jaýap qatpady. Ol alqymyna jas tyǵylǵanyn sezip, tynysyn irikti. Anna munysyn baıqamaýy tıis. Biraq jylap jatqanda qalaı kóz jasynan tynysyń tarylmaıdy, óksimeısiń, tunshyqpaısyń (óıtkeni biz on jasta álde elýde bolsaq ta, qashan da bala jylaıdy, tek bala ǵana solaı ete alady...).

— Ah, hanym, hanym!

— Eshteńe, Anna, eshteme...

— Bıkesh pe sizdiń kóńilińizdi buzǵan!

— Bári jaqsy, kórip tursyz ǵoı! Men qazir uıqyǵa ketemin. Meniń qasymda taǵy birer mınýt bola turyńyzshy.

Bul kózderin jumdy da, bir mınýttan keıin qyzmetshige kete berýine bolatynyn aıtty. Anna jumysyn jıystyryp, ornynan turdy.

— Jaqsy jatyp, jaıly turyńyz, hanym.

Tereza oǵan daýystady:

— Siz meniń betimnen súımeısiz be?

— O, árıne, shyn kóńilimmen...

Anna ernin súrtti.

IV

— Árıne, qyzym, men sondaı aqymaq emespin ǵoı! Men oǵan áldebir qysym jasaý úshin keldi degen oı onyń basynda esh týa qoımaıdy; men tipti onymen bul taqyrypqa áńgime qozǵamaımyn da... Sóz tek mynaǵan tireledi: eger sen kúıeýge shyǵa qalsań, ol meniń nıetimdi bile júrsin... Bizdiń kezdesýimiz birer mınýtqa ǵana sozylady dep oılaımyn...

— Degenmen, ol sizge ilik berse, ony ashyǵyn aıtýǵa ıtermeleńiz, bilýge tyrysyńyz...

Marı tas oshaq janyndaǵy aına aldynda turyp kózine qysqalaý perde baılap jatqan anasyna tańyrqaı qarady. Tereza beti men ernin sál-pál boıap edi, kenet tipten basqa áıel bolyp shyǵa keldi, bul qazir jasaǵaly turǵan qadam munyń adamdar ortasyna oralý nıetin týǵyzǵan sıaqty. Ol sahnaǵa kaıta shyqqan áıel sıaqty ózine áldebir roldi qaıtadan taýyp aldy, sóıtip barlyq umyt bolǵan qımyl-qozǵalystary esine tústi. Marı de burynǵydaı jaınań qaqty; uıqydan keıin sergigen túrinde kózderi úmitten jaınap ketti.

— Múmkin siz ony taba almassyz... Degenmen, joq! Ol ylǵı qonaq úıdiń ózinde tamaqtanady, óıtkeni ol tolyq pansıon úshin tóleıdi... Eger ol áli kele qoımasa, kúte turyńyz...

— Jaqsy, qyzym, jaqsy! Alańdama.

Kún keshegindeı edi, sondaı jeńil tuman túsken. Tereza Jorj Fılonyń vokzal janyndaǵy Moparnas býlvaryndaǵy qonaq úıine deıin jaıaý barady. Bul ne aıtatynyn oılaǵan da joq. Qazir bunyń nazary kópir jolynyń ortasynda qazylǵan orda jumys istep jatqan adamdarǵa jáne arbasy tıelgen áne bir jasóspirimge, tipti qabyrǵaǵa súıengen, biraq qaıyr surap qol jaımaı turǵan áıelge aýdy. Tereza óz múlkinen bas tartýǵa bekem bel baılady — óziniń osy bas tartýyna qýanyshty edi. Bunysyna ázirge ózine-ózi rıza. Ózinde tek ashtan ólmesteı ǵana birdeńe qalatyn kezdegi ómiri qalaı bolaryn kózge elestetý múmkin emes. Biraq bul tıtteı de qorqynysh sezimine berilip otyrǵan joq. Ózin qorqytýǵa bosqa tyrysyp, "Sondaı jaǵdaıǵa tap bolǵanda, kóresiń" dep qaıtalaı beredi. Múmkin bul bir oraıly kúni óz ýádesin oryndaýyna týra keletinine senbeıtin bolar. Ol toı bola ma ózi. Onyń ústine, eger otbasy munyń dúnıeden bas tartqanyna kelisken jaǵdaıda, Bernar Deskeırý munyń eshteńeden muqtajdyq kórmeýin oılastyrady. Biraq bunyń, árıne, áldeqaıda qarabaıyr turmys keshýine týra keledi. Bul alda kútip turǵan taryǵýshylyqty kózine elestetýge tyrysyp kórdi, biraq ol eles aldynda turǵan óz ıgiligin ózi qıatyny týraly oı kelgende paıda bolatyn qýanyshyn basa almady.

Tereza Vojırar kóshesimen Monparnas býlvaryna shyqty da, sol jaq betine ótip, vokzalǵa deıin bardy. Bul kir basqan eski úılerge kóz tastap: "de Nant qonaq úıi", "men de fer de l-Ýest qonaqúıi" degen mańdaısha jazýlardy oqydy, óıtkeni Marı meken-jaıdy dál silteı almaǵan.

Áınektelgen bir esiktiń arǵy jaǵynda qonaq úı basqarýshysy otyrǵan ústeldiń janynda bir top erkek turdy. Bir sát múdiristen soń Tereza basqyshqa qaraı birneshe qadam basty. Jeńin túrip alǵan las kóılekti olpy-solpy dáliz kezekshisi etik shetkalary toltyra salynǵan jáshikti basqysh tepkishegine qoıyp, Terezaǵa óziniń bujyr betin buryp: "Fılo myrza ma? Tórtinshi qabatta, 83-bólme", — dedi. Terezanyń bir áıel onymen sóıleskisi keledi dep aıtýyn suraǵanyna jaýap retinde:

— Iá, ol ózinde sıaqty, týra bara berińiz, — degendi qosty.

Óziniń ótinishin qaıtalap, bul onyń qolyna tıyn ustata qoıdy.

Ol kekesindi kúlip, muny aıaǵynan basyna deıin sholyp shyqty.

— Demek, oǵan esimińizdi aıtpaımyn ǵoı? Jaı ǵana "bir áıel" deımin.

Bul onyń artynan tikteý basqyshpen jaılap kóterildi, barǵan saıyn qarańǵylana tústi. Tómende shyqqan as úıdiń ıisi birte-birte ıis sýdyń jáne ájethanasynyń sasyq ıisine aýysa bastady. Bireý aıǵaılady:

— Árıne, kele bersin!

Áldekim jaqtaýshadan asylyp eńkeıdi. "Bul ne qylǵan sypaıygershilik?" degen daýys estildi buǵan. Joǵaryda besinshi qabattyń alań qaıynda turǵan jas jigit, sirá, basqa áıeldi kórýdi kútse kerek... Terezany kórgen kezde ol siresip qaldy:

— Iá, hanym, meniń atym Jorj Fılo.

Onyń esigi ashyq bólmesinen alańqaıǵa jaryq tústi, biraq onyń ózi jaryqqa arqasyn berip turǵan edi. Bul tek onyń boıy uzyn, eńkishteý, mańdaıy qýshyq, úrpıgen shashy qara, pıdjaksyz ekenin ǵana baıqady. Ol toqyma keýdeshe kıip alypty, kógildir kóıleginiń jaǵasy ashyq. Tereza oǵan aıtar bir aýyz sózi bar ekenin, bir nárseni túsindirgisi keletinin aptyǵa habarlady. Bul shaqyrýdy kútpesten bólmege kirdi de, esikti ádeıi ashyq qaldyrǵan bozbalaǵa júzin buryp, óziniń esimin atady.

Talaı jyldan beri munyń bir ańǵarǵany: munyń aty atalsa boldy-aq, Sen — Klerdiń nemese Arjelýzdyń adamdarynyń óńinde árdaıym bir aıryqsha áýestik paıda bolady. Sondaı keıip qazir myna uzyn tura, súıekti, buǵan qaraı eńkeıgen túrde de bar edi. Biraq odan áldebir alańdaýshylyq pen senimsizdikti ańǵarǵan Tereza eń aldymen sony seıiltýdi uıǵardy:

— Abyrjymańyz, men ózime tipten qatysy joq iske aralasý úshin kelgenim joq. Iá, men bir mınýtqa ǵana kirdim, — dep asyǵa ústemeledi. — Eger sizder Marı ekeýińiz bir kezde áldebir uıǵarymǵa keletindeı jaǵdaıda, men mynany habarlaýǵa tıispin...

Esh qysylyp-qymtyrylmaı, boıyn erkin bılep alǵan bul tipten sabyrly sóılep ketti. Óziniń sózderi meılinshe aıqyn bolǵanymen, buǵan ol sózderi bozbalanyń sanasyna jetpeı jatqandaı áser paıda boldy; sózin jalǵastyra otyryp, bul oǵan aýyq-aýyq kóz tastap qoıdy, onyń nege osyndaı birtúrli ekendigin ańdaǵysy keldi. Bunyń baıqaǵany: onyń kózderi sál qylılaý eken; bul kemistik jalpy alǵanda kádimgi bet álpetine ózinshe tartymdylyq, al kóz janaryna masańdaý qaraıtyndaı sıaqty áldebir munartqan reńk berip turdy. Tereza ásire sypaıylyqqa da baspaı, onyń ádepsizdigin de megzemeı: "Otyrýǵa ruqsat etesiz be?" — dep aıtqan kezde, ol abyrjı ǵafý ótinip, ile oryn taqtan paltosyn, kir kóılegin jáne beıbereket shashylyp jatqan bir shoǵyr gramofon tabaqshalaryn ala sala, buǵan oryndyqty jyljytty, sonan soń qolymen birneshe márte betin jáne ıegin sıpalap, qyrynbaǵany úshin keshirim surady. Terezeni jaýyp:

— Áıtpese eshteńe estilmeıdi, — dedi.

— Sirá, vokzalǵa tym jaqyn turý aýyr bolar....

— O, joq, men shýdy elemeımin.

Ol Terezaǵa qarama-qarsy kereýetke otyryp, endi muny muqıat tyńdady:

— Bul jerde sizge áldebir qysym jasaý nemese sol sıaqty birdeńe týraly sóz bolyp otyrmaǵanyn túsinersiz... Meniń kúıeýim Marı jóninde óziniń oı-nıeti týraly maǵan tipten eshteńe habarlaǵan joq, al men qyzymnan tym jyraqta turamyn, áldebir pikirlese qoıarlyqtaı...

Tereza óziniń qalaǵanyndaı úndestikte shyǵa qoımaı, báseń únmen myńqyldap, jeńil qyryldaı qalǵan óz daýsynyń osy bir yrǵaǵyna rıza bolmady.

Men Marıge tartar syıymdy syılaǵan soń ile-shala ári birjolata qaramdy joǵaltamyn, — dep aıtqan kezde bul óz daýysyn ózi estidi.

Óziniń kádimgi daýsymen aıtylǵan sońǵy tirkestiń mánin bul qolynyń qımylymen eseleı tústi. Ásireleýge de umtylmady, ózin qurbandyq etip te kórsetpedi. Jorj Fılo "dúnıelik máseleniń ózi úshin eshqandaı mańyzy joq" dep muny sendirmek boldy.

— Biz búkil ómiri osy bir jasaý, mura, ósıet máseleleri tóńireginde ótken ata-anamyzdaı emespiz. Daǵdarysqa baılanysty onyń bári kelmeske ketti: ol endi bizdi tolǵandyra qoımaıdy, — dep ústemeledi ol sheshile jáne sonymen qatar qysyla sóılep.

— Men buǵan kámil senimdimin. Biraq sizdiń ákeńiz meniń nıetimdi bilýge qaqyly; eger siz muny qajet dep esepteseńiz, oǵan osyny jetkizýińizdi suraımyn.

Tereza ornynan turdy. Jorj Fılo tolqyp turǵandaı kórindi:

— Marı sizde me?

Ol Terezaǵa oılana qarady. Tereze jabylǵan soń bólmeni kıilgen kóılek-kónshektiń, temekiniń, sabynnyń ıisi basyp ketti. Onyń ústine osy ýaqytta kún júzi kólegeılenip ketkendikten, bólme kenet súreńsiz tartyp sala berdi. Tereza Marıdiń basyna baq qondyrýdyń ıkemdeýge ońtaıly sáti túskenin sezdi.

— Ol búgin keshke ketedi. Oǵan sálem aıtqyńyz kelmeı me?

— Hanym, sizdiń meni túsingenińizdi qalar edim...

Tereza lyp etip qaıtadan otyra qoıdy da, ózin kórsete alatyn sol keıpimen — áldebir ózimshildik maqsatynyń múldem joqtyǵymen qatar, áńgimeleýshi ózine aıtyp otyrǵan máselege yqylasyn ańǵarta biler keıippen oǵan qaraı qaldy. Ol ózi jıyrma ekide ekendigin, nekelesýden júreksinetinin aıtty. Eger oǵan úılený sonshalyqty qajet bolsa, ol, árıne, Marıdi qalar edi...

— Ah, — dep ony úzip jiberdi Tereza, — siz osy sózderdi oǵan aıta barýǵa ruqsat etesiz be? Bul sizdi eshteńege mindettemeıdi...

Jigit bunysy óz tarapynan ánsheıin aıta salynǵan sóz emestigin nyǵyrlaı tústi.

Ol, rasynda da, Marıdi súıispenshilikpen oılap júredi. Óziniń eske alar búkil balalyq shaǵy jáne bozbalalyq kezeńi onymen baılanysta ótken. Demalysty Sen-Klerde Marısiz ótkizý onyń ishin pystyrar edi.

— Men qumdaqty unatamyn da, jek kóremin de... Al siz she?

— Men be?

Sen-Klerdiń atyn ataǵannan-aq bul áıeldiń mıyna óziniń kim ekendigi jáne ne kelýi tıistigi esine túsip, jigit qyzaryp ketti.

Biraq ol Tereza Deskeırýdi qazir ózine qysqalaý perde astynan oılana qarap otyrǵan janmen esh úılestire almady.

— Men esh ýaqytta úılenbeımin dep aıtpaımyn, — dep jalǵastyrdy ol birshama únsizdikten soń. — Biraq qazirgi ýaqytta... onyń reti kelmeıdi! Eń aldymen oqyp alý kerek, ylǵı emtıhan...

— Bul eshteńe emes, — dep úzdi ony Tereza. — Qaıta úılený saýyq-saırannan, sandalys ómirden qutqarady. Biraq men sizdiń osy jasyńyzda tolqyt otyrǵanyńyzdy túsinemin.

— Ras pa, hanym? Men endi ǵana nebári jıyrma ekige shyqtym ǵoı.

Bul kózin myna aryqsha sopaq júzden aıyrmady, onyń bederleri sondaı aıqyn bolǵanymen, áli qaptasa qoımaǵandaı, al qońyr qylı kózderi esh toqtamaı alaq-julaq etedi, myna bette tek úlken aýyz ǵana birden kózge túsedi.

— Sizge men endi jıyrma ekidemin degen jón bolar.

Ol qynjyla surady:

— Meni sonshalyqty jas emessiz degińiz kele me?

— Oı, bile bilseńiz! Sapar bastalǵan eken, bul jeter jerge jetip qalǵanyńyzben birdeı... Solaı kórinbeı me?

Iá, ol muny jaqsy túsinedi.

— Oılańyzshy, men jıyrma jasqa tolǵan kúni, senesiz be, men solaı jylap jiberdim...

— Sizdiń jylaıtynyńyzdaı bar edi, — dedi Tereza baısaldy.

Jigit muny tyńdap otyrdy, bul aıtty:

— Jastyq shaq kezeńniń bastalýy emes, qaıta kerisinshe, aıaqtalýǵa betteýi...

— Áıtse de, — dep qosty Tereza gramofon tabaqshasyn onyń ataýyn oqý úshin kózine jaqyn alyp kele, — siz mýzykany unatasyz ba... muny tek mýzyka ǵana bere alady, mine, qarańyzshy, Shýman...

— Sirá, solaı bolar, men mýzykadan naq sony izdeımin. Siz qalaı oılaısyz, mundaı sezimdi jastyq shaqta talaılar bastan keshken be?

Tereza bul sezim menen góri ózińizge jaqsy tanys bolar dep jaýap bergendikten, ol asyǵa ústemeledi:

— Meniń dosym bolǵan edi, ol bıyl shildede ózine-ózi qol salyp, ólip ketti. Birde-bir sebebin, ádette, ózin-ózi óltirýge barýdy túsindiretin birde-bir sebepti tabý múmkin emes. Men ony jaqsy biletinmin: bul jerde eshqandaı mahabbat mashaqaty, eshqandaı qıalı jelikpe bolǵan joq...

— Esirtki shyǵar múmkin. Biraq, — sizdi tyńdap otyrǵanda oıyma qazir keldi, — siz aıtyp ótken álgi sezimge uqsaıtyn sıaqty... Ol birdeńeniń aıaqtalýyn jaqyndatqysy keldi, ony birjolata tyndyrýǵa uıǵardy-aý. Mundaı oı basyma buryn eshqashan kelgen emes edi...

Tereza ornynan turdy.

— Marı meniń kelýimdi tosyp otyr, sizdi de kidirttim...

Munyń daýsy endi tipten ózgeshe, resmı derlik náshinde shyqty.

— Demek, kazirgi ýaqytta nekeniń ózi sizdiń záreńizdi alady dep uıǵardyq qoı. Siz meniń oǵan osyny aıta barýyma ruqsat etesiz be? Sizdiń oǵan degen sezimińiz aınymaıdy dep qosýǵa ruqsat pa?

Ol Terezanyń suraǵyna jaýap qatpady.

— Qyzyq eken, — dedi ol. — Men sizdiń kim ekenińizdi tipten umytyp ketippin. Bulaı dep oılaǵan joq edim... Marı maǵan eskertken joq... Ol adamdardy sıpattaı almaıdy...

Bular bir sát únsiz qaldy, únsizdikti buza Jorj óziniń Marımen qoshtasýǵa kelýine bola ma dep surady. Sirá, ol saǵat ondaǵymen ketetin bolar?

— Sizge búgin keshke bizben tamaqtanýǵa nege kelmeske? — dep surady Tereza kenet ózi úshin de kútpegen jerden. — Sonan soń siz Marıdi vokzalǵa shyǵaryp salar edińiz...

Ol tańyrqaǵan joq, qaıta munyń usynysyn birshama qyzýlana qabyl aldy. Bular ol saǵat altyǵa qaraı keletin bolyp ýádelesti. Osy sátte qyzmetshi barlyq ýaqytta sál ashyq turǵan esikti aıqara ashty.

— Garsen hanym keldi.... Men oǵan sizde bir kisi bar dep aıttym. Ol tómende kútip otyr.

Jorj Terezaǵa burylyp, rıza keıippen:

— Siz Oktav Garsen hanymdy bilesiz be?.. Labúrttyq Garsender... Sizder tipti alys týys bolyp ta kelersizder? Olar qazir Parıjde turady.

— Men onyń enesin biletinmin, — dedi Tereza. — Biraq ony uzaq kúttirip qoımańyz endi... Álde ol sizdiń óz adamyńyz ba?

Ol birshama masaıraı qarsylyq bildirip jatty:

— O, joq, hanym! Siz oılaı kórmeńiz...

Qonaq úıdiń kireberisinde Tereza boıshań jas áıelge jyldam kóz tastap ótti. Saǵat kúndizgi bir shamasy edi. Tereza qazir ózi Marıge jetkizer qýanyshty habar týraly oılap, kóńildi kele jatty. Qyzy muny qandaı taǵatsyzdana kútip otyr deseńshi! Ony tym úmittendirmeý kerek... Biraq Marı basqyshta kútip turǵanyn kórip, Tereza ózin ustaı almaı daýystap jiberdi:

— Búgin bizde kim tamaqtanatynyn tapshy?

Marı atyn ataýǵa batyly barmaı, tek kúlimsiredi.

— Ol saǵat altyǵa qaraı keledi jáne seni vokzalǵa shyǵaryp salady...

Marı sheshesin eliktirip ózimen birge qonaqjaıǵa alyp kirdi de, oǵan qalpaǵyn sheshýge mursha bermeı, ony óz qushaǵyna qysty:

— Siz sondaı meıirimdisiz! Al men qandaı qatygezbin!

Tereza úzildi-kesildi qarsylyq bildirdi:

— Jo-joq, men sonshalyqty qaıyrymdy emespin.

Qyzynyń ilesýinde bul asqanaǵa kirdi.

— Siz maǵan bárin egjeı-tegjeıli aıtyp beresiz, ózińiz ne aıtqanyńyzdy jáne onyń sizge ne dep jaýap bergenin... sonan soń óz áserińiz...

— Qyzbalanba! Órekpime!

Marıge qanaǵat ákelgen qýanysh sezimi Terezanyń sanasynan birden shyǵyp ketti. Marıdi tym kóp úmittendirmeý de, munyń kóńilin qulazytpaý da kerek dep túıdi bul ishteı.

— Iá, ol búgin tamaqtanýǵa keledi... Solaı kelistik... Biraq, eń aldymen aıtarym, onyń ózine eshqandaı mindetteme alǵysy joq... Muny birjolata basy ashyq nárse dep esepteý kerek. Ol osyǵan taban tiredi...

— Oho!

Ustaǵanǵa sý quıyp turǵan Marı anasyna tesile qarap, ustaǵan tolyp ketse de oǵan sý quıýyn jalǵastyra berdi.

— Qymbattym, sen jaımaǵa tógip jatyrsyń... Eń bastysy, ózińdi azapqa salma. Ol óte anyq aıtty: nekeden qorqady. Onyń úılenýge júregi daýalamaı júr. Jıyrma eki jasta bunyń solaı bolar jóni bar! Biraq bul jerde onyń saǵan degen sezimi basqa másele.

Bular bir sát únsiz qaldy. Marı tógilip ketken sýdy súrtip aldy. Kenet ol tárelkeni ózinen ysyryp jiberdi.

— Joq, men sińire almaı turmyn. Demek, ol sizge aıtty ma óziniń maǵan degen sezimin... Ol solaı "sezim" dep aıtty ma?

Terezaǵa solaı sıaqty. Biraq, qalaı bolǵanda da, ol "mahabbat" dep aıtqan joq. Bul Marıdiń ezýlik erinderiniń jybyrlaǵany neni ańǵartatynyn biletin, sondyqtan "sezim" degen sóz mahabbat degendi bildiredi dep asyǵa ústemeledi. Sonshama uzaq kezdesýde ol taǵy ne aıtty dep, Marı suraýyn qoımady.

— Sonyń bári esimdi deısiń be? Ol jazǵy demalystary týraly estelikteri senimen baılanysty ekendigin, sen onyń ómirindegi kóp nársege qanyq ekendigińdi aıtty...

— Taǵy?

Shyntaqtaryn ústelge qoıyp, ıegin alaqandaryna tirep, Marı anasynan kóz almady:

— Bilmeımin, ras aıtam, qyzym.

— Sizder jarty saǵattaı birge boldyńyzdar ǵoı.

— Mýzyka týraly aıtqanymyz esimde qalypty.

Marıdiń júzi jabyrqaý tartty. Qyz kúbirlep:

— Ol mýzykany jaqsy kóredi, — dedi.

— Al sen búkil Deskeırýler sekildi, mýzykany unatpaısyń... Munyńdy jón dep aıtýǵa bolmas.

Qazirgi zamanda roıálda oınaı alý sonshalyqty qajet emes dep, Marı qarsylyq bildirdi.

— Jorjdyń ózi aıtady, eger men oınaı alsam da, meniń tartqanym báribir onda bar tabaqshamen salystyrýǵa esh kelmes edi.

Buǵan báribir ókinýge týra keler edi dep, nyǵyrlady Tereza.

— Nege? — dep qarsylasty Marı, — eger ol qalaǵan kez kelgen mýzykany tyńdaı alatyn bolsa.

— Bul bylaı, qymbattym... Mýzykantqa notany paraqtan oqı alatyn áıeliniń bolǵany óte jaqsy... Biraq gáp munda emes. Eger meniń pikirimdi bilgiń kelse, talǵamdardyń mundaı sáıkespeýi, eń bastysy... mýzykany unatpaıtyn áıel men mýzyka degende ishken asyn jerge qoıatyn erkekti ajyratady.

Tereza báseń aıtty jáne onyń daýsynan muń men alańdaýshylyq ańǵaryldy. Marı qyzýlana jaýap qatty:

— Kele-kele ol unatatynnyń bárin jaqsy kórip ketetinine senimdimin. Men bul úshin alańdamaımyn. Bul múmkin emes dep oılaısyz ba? Onyń talap etýi jetip jatyr...

Tereza basyn shaıqady:

— Sabyr et, ol muny suramaıdy. Túptep kelgende, eger bir kezderi senderge birge turý buıyrsa, ol qaıta kerisinshe áreket etýi múmkin — ol qashyp ketý múmkindigine qýanatyn bolady... Iá, sol kezde onyń janynda sen onyń artynan bara almaıtyn orta paıda bolady. Mýzyka birese áıelge, birese erkekke bir-birinen erkindik berip turady... Jáne munyń solaı bolǵany da jaqsy. Áıtse de, eger olar ekeýi de mýzykant bolǵannyń ózinde, bir nárseni qabyldaýdyń ózi olardy ajyratýy múmkin. Mýzyka bir-birin ózara tán mahabbatpen — bir turpatty mahabbatpen ári birdeı janyn bere súıetinderdi ǵana biriktire alady.

— Biz bir-birimizdi súıemiz ǵoı, apa. Ol óz súıispenshiligi týraly nemese ózi aıtqandaı, "sezimi" týraly sizge aıtty emes pe...

Tereza ornynan turdy da, jyldam basyp qonaqjaıǵa bettedi. Marı óziniń sózin jalǵastyryp munyń artynan júrdi:

— Ol meniń ózi úshin jaratylǵanymdy maǵan qanshama ret aıtqan-dy, meni birden-bir áıel.. Siz nege kúlesiz?

Tereza erinderin jymqyra qoıdy. "Men buǵan álgi Garsen týraly aıtpaımyn" dedi ishinen qaıtalap. Bul Marıge kúlip turǵanym joq, qaıta kerisinshe — kenet qozyp ketkenim bettiń júıke tamyrlarynyń naýqastyq belgisi ǵoı... dep jaýap berdi. Bul qazir jatady, myzǵyp alady. Keshki as qamyn Marı jasaıdy, shampandy umytyp ketpe. Balmuzdaq aldyrtý kerek. Ózi, sirá, Jorjdyń talǵamyn biletin bolar?

— Bul seniń kóńilińdi kóteredi, qymbattym.

Tósekte jatyp Tereza ári-beri qoıyp jatqan ydystar syldyryn estidi. Tunjyraǵan kún edi: jıhaz kúńgirt tartty. Avtomobılder, júk kólikteri júıtkip, tejeýishteri shıqyldaǵan kádimgi kún óz retimen ótip jatty. Mektep aýlasynan jetken quıqany shymyrlata shyńǵyrǵan daýystar adam balasy ónýin jalǵastyryp jatqanyn habardar etedi. Búlingen oryndyqtardy jamap — órýshi kerneıiniń úni estildi. "Marıdiń úlken úmit kútpegeni jón... biraq onyń baqytyn kúıretpeýge de tıispin. Múmkin men onyń baqyty byt-shyt bolǵanyn qalaıtyn shyǵarmyn? Bul meniń bir kezderi istegenimnen de ótken jamandyq bolar edi. Ol kezde meniń kinámdi jeńildeter mán-jaılar bar-tyn. Tirideı kómilgendikten, men tek ústimnen basyp tunshyqtyryp jatqan tasty sál kóterdim. Al endi — osy meniń ishimde ylǵı kese-kóldeneńdeı beretin ne bálem bar? Áıtse de, men árdaıym qandaı da bir izgi nıetpen júrdim emes pe! (Ózi únsiz kúlip qoıdy). Marıdi ákesine keri qaıtarmaq bolǵan sol keshtegi moıyndaýym... Men ózimnen-ózim asyp tústim, azap keshkenim aıdan anyq bolsa da, osy jeńisime masattandym... Ásirese keshe óz dúnıe-múlkimnen bas tartýǵa bel baılaǵanymda qatty qýandym. Ózimniń shyn mánindegi "ózimshildigimnen" myń metr bıikte shalqydym. Jáne ylǵı solaı: men barǵan saıyn bıikten-bıikke kóterilip bara jatyp, kenet taıyp ketemin, sóıtemin de ózimdi-yzaly ári qatygez keıpimdi, ezime eshqandaı kúsh salmaǵan kezdegi shyn keıpimdi qaıta tabamyn – ózimmen-ózim betpe-bet kelgende, mine, men ne nársemen ushyrasamyn".

Bul jastyǵyn túzep qoıdy: "Jo-joq... men sonshalyqty ázireıil emespin. Men basqalardan bárine kózderin ashyp qaraýyn talap etemin. Marıde meniń jynyma tıetini — onyń kóz boıaýshylyqqa senip, berile ketetini. Men únemi kózdiń baılaýyn julyp alý ádetimnen aryla almaı kelemin jáne tóńiregimdegilerdiń báriniń kózderi ashylǵansha tynym tappaımyn. Basqalar da men sıaqty túńilýleri kerek. Nege bezip ketpeıtinderi maǵan túsiniksiz? Marıge: kórip tursyń ǵoı, ol seni súımeıdi, tym bolmaǵanda, sen ony súıetindeı súıispenshilikpen ol seni esh ýaqytta súıe almaıdy dep aıǵaılap jibergim keletini yzalyq sezimnen be? Bolashaq arjelýzdyq jekjattar men osyndaı talpynysty, sonshalyqty izdenimpaz bozbalanyń aralary jer men kókteı ekenin qyzdyń túsingenin qalaımyn. Adamdy jáne onyń búkil taǵdyryn ózińe baǵyndyrýǵa nıettený qandaı ójettik! Men qyzyma osy týraly aıtamyn. Eger bul bir kezderi oǵan kúıeýge shyqqan jaǵdaıda da meniń qyzyma aıtarym: ol adamnyń jan saraıy myna tirshilikte sen úshin jabyq bolyp qala beredi, eger aqyr sońynda, sen onyń betin ózińe qarata alsań, onda ol seniń aıaǵyńa jyǵylady, biraq ólip jatyp... Joq, — dep báseń únmen jalǵastyrdy bul, — men muny oǵan aıta almaımyn".

Kún aıaqtalyp kele jatty. Kóshelerdiń qıylysynda avtomobılder ózara dabyldatyp qoıady. Tereza Sen — Jermen býlvaryndaǵy tramvaıdyń qalaı shyldyrlaǵanyn estidi; bári tynyshtala qalǵan kezde ara-arasynda áldebir qus shıqyldap, sonan soń tyna qoıady. Sál bir qımyly Marıge kúızelis ákeletindeı, Tereza osynda jata turady, qımyldamaıdy. Kádimgi ánsheıin sózderden basqa eshteńe aıtpaıdy, úndemeýge tyrysady. Marı oralyp, munyń bólmesiniń esigin qaqqanda Tereza ózin jaqsy sezinip jatqanyn, tamaqqa shyǵatynyn, biraq oǵan deıin demalǵysy keletinin daýystaı aıtty.

Saǵat altydan soń kóp uzamaı bul aldyńǵy bólmeden qońyraýdy, sonan soń Marıdiń saqyldaǵan kúlkisi úzip-úzip jiberetin erkek daýsyn estidi. Jorj ben Marı ara-tura jarysa sóılep, ile birden daýystaryn báseńdete qoıdy: "Sirá, olar qazir men týraly aıtyp jatqan bolar...", — dep oılady Tereza. Typ-tynysh bola qaldy jáne qonaqjaıda eshkim joq sıaqty edi. O, olardyń arasynda ózinshe bir kelisim bar: jyraq júrgen júrekter tula boıdy bılep alady, tán osy júrekterdi ajyratyp turǵan shyńyraý arqyly tabysady; tán quzdy búrkemeleý, jasyrý úshin onyń ústin jaýyp turady. Sirá, ol basyn Marıdiń ıyǵyna qoısa kerek, barlyq qıyndyq ózinen-ózi sheshilip júre berdi jáne týyndaǵan barlyq másele oıdaǵydaı jón-jónine kelgendeı.

Olar ádeıi oryn taqty jyljytty, bolmashy birdeńelerdi sambyrlaı aıtyp, jótelip qoıady. Ac úıden daıyndalyp jatqan dámniń ıisi jetti. Tereza jaryqty jaqty, kereýetten turyp, betine krem jaqty. Myna bozbala muny qalpaqpen kórgen edi. Tereza shashy mańdaıynyń bir bóligin jaýyp turatyndaı etip tarap alatyn bardy. Shash buraýǵa arnalǵan qysqyshtar qyzǵansha bul qara maroken jibek kóılegin kıip, moınyn jabatyn kógildir oramal saldy. Bul onyń óziniń aqıqat júzin kórgenin, ózin ańdaǵanyn qalamady. Munyń keıpi de sózi sıaqty aldamshy bolady. Múmkindiginshe az sóılep, eleýsiz otyrýǵa tyrysady. Bul ońaı bolmaýy da múmkin: sen qalasań da, qalamasań da sóılesip ketetin adamdar bolady. Búgin tańerteń bulardyń áńgimesi aıaqtalmaýy múmkin edi. Biraq keshke bulardyń ortasynda Marı bolady. Aıtpaqshy, keshki asty ishe salysymen balalar Terezadan ketedi. Poezd saǵat onda júredi. Bunyń deldaldyǵy aıaqtalady. Osynyń bári: qyzynyń aldyndaǵy álgi aqtarylýy, óziniń dúnıe-múlkin mansuq etip usynýy, bozbalamen kelissózderi munyń sońǵy eki kúnin aldy. Bul óz rólin ádemi oryndap shyqty, óz qımyldaryna ózi súısindi. Búgingi keshte bul shyn bolmasyna oralyp, óziniń daǵdyly pendeshilik zaıa tirshiligine enip ketedi.

V

Qonaqjaıǵa kirip kelgen bette Tereza óziniń paıda bolýymen sirá ózi týraly júrip jatqan áńgimege kedergi jasaǵanyn birden túsine qoıdy. Ornaı qalǵan tynyshtyqty ózi bastap buzýyna týra keldi. Ústel basynda Arjelýzben jáne Sen — Klermen baılanysty estelikterdi tilge tıek etti. Tereza Jorj Fılo tanıtyn adamdardyń, uldardyń esimderin aýyzǵa aldy. Bulardyń áńgimesi únemi: "Iá, ras, onyń sizdiń jasyńyzdaǵy uly bolýy múmkin... Joq, men aıtyp otyrǵan Degılem, sirá, siz biletin álginiń ... aǵasy bolar..." — dep, ártúrli eki urpaq týraly órbidi.

— Arjelýzda eń qasiret sol, onda aǵashtar adamdardan artyq jasamaıdy, — dedi Jorj, — qaraǵaılar urpaǵy adamdar urpaǵy sıaqty kózden tez ǵaıyp bolady. Tabıǵat kórinisi udaıy ózgerip otyrady. Siz óz balalyq shaǵyńyzdaǵy Arjelýzdy tanymas edińiz. Óńirde eń kóne aǵashtar qyrqylyp ketti. Taıaýda ǵana tutas orman jatqan jer endi tipten ashyq jazyq dala.

— Meniń ýaǵymda, — dedi Tereza, — ıeleri óz qaraǵaılarymen maqtanatyn jáne olardy otaýǵa keliskennen góri túbirinde turyp shirýge qaldyratyn... Biraq men onda esh ýaqytta qaıtyp barmaımyn, — dep qosyp qoıdy bul.

Marı men Jorj munyń qalaı ishkenine únsiz qarap qaldy.

— Eger men onda oralar bolsam, — dep qaıta bastady Tereza, — men, árıne, qumdy, túrpi qońyrqaı shaǵyldy, zymyraı aqqan muzdaı sýyq jylǵany, qara maı men batpaq ıisin, qoıshynyń daýysyna ilesken qoı otary tuıaǵynyń tysyryn tanyr edim.

— Sizge Arjelýz unaıdy, — dep oılaýǵa bolatyndaı eken.

— Unaıdy? Joq, men onda talaı azapty bastan keshtim, biri birinen ótedi.

Jigit ne qarsylyq aıtaryn bilmedi. Ketetin ýaqyt jaqyndaǵan saıyn Marı shólirkeıtinin aldyn ala sezetin jáne nor kózi sarqylatynyn biletin jannyń qomaǵaılana simiretini sıaqty jigitten kózin almady, oǵan jutyna qarap otyrdy. Ol temeki tartýǵa ruqsat surady:

— Siz rojdestvo demalysynda úıge barasyz ba? — dep surady Tereza. — Úsh aıǵa jetpeı sizder qaıta jolyǵasyzdar.

— Úsh aı! — dep qaıtalady Marı.

Tereza ústel ústine eńkeıgende betine túsken shashy munyń kóriksiz qulaqtaryn ashyp jiberdi. Bul sol qolynyń saýsaǵyndaǵy saqınany aınaldyrýyn qoımastan, Jorjǵa jymıdy. Tereza "onyń syrt keıpi men ózin ustaýynda kemshilikter baryn" ańǵardy. Ikemge kónbeıtin uıqy — tuıqy shashty dalap zorǵa ustap turdy, shash onyń keıpiniń usqynyn qashyra túsken. Tereza onyń badyraq kózderimen ózine tesile úńilip, ile alyp ketken kózqarasyn birneshe márte baıqap qaldy. Eki áıeldiń tárelkesinde eshteńe qalmaǵanyna biraz bolsa da, ol asyqpaı tamaqtandy. Jigit eshteńeden tartynǵan joq, irimshikti jáne jemisterdi de uzaq qaýzady ári bokalyn toltyra quıylǵan bette bosatyp tastap otyrdy.

— Ýaqyt boldy, qymbattym, — dedi Tereza. Fılo myrza seniń chemodanyńdy tómenge alyp túsedi.

Qoshtasar kezde Marı anasyn qatty qushaqtap aldy. Tereza birshama orynsyzdaý asyǵa onyń qushaǵynan bosandy.

— Aqyldy bol, — dedi anasy.

Mine, bul taǵy da jalǵyz qaldy. Áldebir úreı, áldebir jaǵymdy eligý munyń boıyn bılep turdy. Qolyna kitap aldy, biraq ony oqı almady. "Men eshteńeni buzǵanym joq, eshteńeni búldirmedim, — dedi ózine-ózi. — Túptep kelgende, men tipti Marıge kómektestim, eger bul neke qıylar bolsa..." Bul óziniń múlikten bas tartqany týraly oılady, osy joly eshqandaı rızalyqsyz, qaıta birsypyra alańdaýshylyqpen oılandy. Ózi jasaǵan ádemi áreketi endi munyń ózimshildigin qanaǵattandyra almady. Qazir bul óziniń osy myrzalyǵy búkil ómirine qalaı áser eterin aıqyn kórip turdy. Bul ózin-ózi: "Olar buǵan kelise qoımas... nemese maǵan tirshiligime jeterlik renta úles tólep turady, bul men qazir bastan keship otyrǵan ári-sárilikten góri áldeqaıda jaqsy... Bir sózben aıtqanda, bul men úshin tipti tıimdi bolyp shyǵar..." — dep jubatpaq boldy. Ózi kúlip jiberdi: "Birde-bir jaqsylyq bosqa ketpeıdi". Tereza jeńil qyzǵyltym ǵana boıanǵan-dy, sondyqtan aınadan óziniń qyzara bórtken júzin kórgende, qatty tańyrqady. Shamaly shampan iship edi, sirá, bári sodan bolar. Bizdi bıleıtin alasurǵan sezim kóbinese boıyńa jaǵymdy bolmashy bir sebepten: túngi jaıly uıqydan, bir ustaǵan sharaptan basylyp sala beredi... Alasurý birer qadam shegine qalsa boldy-aq, kelmeske ketkendeı kóremiz; biz onyń qaıta oralatynyn bilemiz, biraq qalaı bolǵanda da qazir ol sezim boıymyzda joq; tynyshtyq degen jaqsy ǵoı; múmkin áli talaı jyl uzaq ómir súrermiz? Adam tiri júrgende ol esh ýaqytta birjolata jalǵyz bola almaıdy. Biz búgin keshke nemese erteń kimdi kezdestiretinimizdi bilmeımiz: bizge jolymyzda qanshama jan jolyǵady deseńizshi! Kez kelgen sátte ushqyn tutanyp, qýat kerneýi múmkin. Mine, búgingi keshte Tereza qýanysh áserine bólendi — ol, tipti óz júreginiń aýyrǵanyn sezbeıdi. "Múmkin men áli óle qoımaspyn, — dep oılady ol, — men áli ómir súremin".

Bul terezeni ashyp, jaryǵy álsiz, biraq áli shýy basylmaǵan kóshege eńkeıdi. Dúkenderde tarsyldatyp temir qaqpalaryn túsire bastady. Qara lımýzın mashınalar kópirdiń asfált jolymen zýlap, kóshe qıylystarynda aýyq-aýyq dabyldap ótip jatty. Avtobýs tejegishiniń shıqyly barlyq dybysty basyp ketkenimen, biraq bul estigeninen góri sezingen syrtqy esiktiń ashylǵan dybysyn tunshyqtyra almady; sonan soń aldyńǵy bólmeden Anna men áldebir erkektiń daýsy qulaǵyna jetti. Tereza terezeni japty da, aldynda jalańbas turǵan Jorj Fılony kórdi. Ol paltosyn sheshpedi. Osy sátte bul júreginiń syzdap ketkenin sezdi. Munyń azaptan qalshyldaı qarysqan jaǵyn jáne sýyq júzin kórgen bozbala ony óziniń qaıta kelgenine ashýlanyp tur dep oılady.

— Siz birdeńeńizdi umytyp kettińiz be?

Ol buǵan Marı týraly habarlamaqshy eken: bári jaqsy boldy, men oǵan oryn taýyp berdim dep mińgirledi. Tereza aýrýyn basqysy kelip jaıǵasty da, aldyǵa qaraı eńkeıdi, sóıtti de ózine shabýyl jasalǵanda ólgen bola salatyn jándikter sıaqty siresip qaldy. Entikken daýsymen oǵan otyrýdy usyndy. Sonda baryp ol munyń ashýly emes, aýyryp turǵanyn túsindi.

— Jaı syrqat qoı... Qazir endi jaqsymyn. Birer mınýt kúte turýyńyzdy suraımyn...

Qabyrǵa saǵattyń tyqyly men kórshi páterden radıonyń dybysy ǵana estilip turdy. Ol myna óleýsiregen keıipke qaramaýǵa tyrysty. Biraq onyń kóz janary myna ájimsiz derlik bıik mańdaıǵa qaıta-qaıta túse berdi; ol mynaý túsińki qastarǵa, kózderdiń astyndaǵy kógergen ıinge, myna jabyq turǵan ǵana emes, tyrysa jymqyrylǵan aýyzǵa qaraı almady. Kenet ol Terezanyń da túsińki kirpikteriniń astynan baqylap turǵanyn baıqap qaldy. Bul qyzaryp, basyn jeńil buryp áketti. Tereza boıyn jınap aldy:

— Jaqsy bolyp qaldym. Marı týraly aıtyńyzshy. Ol rıza bolyp ketti me?

Iá, buǵan solaı sıaqty kórinipti.

— Ol sizge ne aıtty?

Jigittiń jaýap qatýǵa batyly barmady: "Biz negizinen siz týraly aıttyq..." Qazir onyń tym bolmaǵanda ózin tolǵandyryp turǵan suraqqa túsinik ala alatyn yńǵaıly sát týǵan sıaqty ma, qalaı? Óziniń Marıge aıtqanyndaı, onyń anasyna baıaǵyda kúnderdiń bir kúninde basyna qaıtkende de erkindik alǵysy kelgen nıettiń paıda bolǵanynyń bul úshin máni shamaly... Tek Sen — Klerdegi jel aýyzdardyń áńgimesi ǵana buǵan shyndyqqa janaspaıtyndaı kóringen. Osy mınýtta ózine jábirli júzben qarap turǵan myna áıel kún saıyn tam-tumdap ý qosyp, bireýdiń jantásilim azabyn talaıǵa sozǵanyn qalaı kózge elestete alasyń? Marı de muny múmkin emes dep eseptegen. Ras, ol anasynyń kúnásiniń birsypyrasyn jýyp-shaıǵanda óz mahabbatynyń múddesin kózdedi: ol úshin óziniń súıispenshiligi mańyzdyraq boldy. Biraq ol Jorjdyń tańyrqaı, óz tergeýińizdi nege jalǵastyrmadyńyz: "Shesheńiz barlyq suraǵyńyzǵa jaýap berýge kelisken eken, nege sony paıdalanyp qalmadyńyz! Árıne, bul aýyr, biraq kúdikten jaman ne bar. Sizdiń ornyńyzda men bárin bilgenshe tynyshtyq tappas edim..." degenine ne dep jaýap bererin bilmegen. Onyń tek buǵan aıtqany: Tereza Deskeırýmen endi óziń de tanyssyń, demek bunyń anyǵyna jetýdi óziń de jalǵastyra alasyń boldy. Ol: "O! Munyń bári maǵan siz úshin ǵana kerek", — dep qarsylyq bildirgen. Bul sózder qyzdy qýanyshqa bólegen-di jáne qazir ol poıyzda osy sózderdi ishteı qaıtalap bara jatqan bolar-aý. Marı Jorjdyń aldaǵanyn ańǵarmady: jigitti qatty qyzyqtyrǵan Terezanyń syry, bul jerde Marıdiń orny shamaly edi. Basqyshtarmen kóterilip kele jatqanda, osy páterdiń qońyraýyn basqanda onyń oıynda Marı joq-ty. Biraq Tereza: "Siz onymen ne týraly sóıleskenińizdi aıtqyńyz kelmeı me?" — dep tabandaı suraǵanda bul jaýaptan jaltardy. "Ol shóp jelekke qyzben ne týraly sóılesýge bolady?" — dep ishteı qaıtalady mensinbeı. Tereza jymıdy. "Eń bastysy, — dedi Tereza, — qyzynyń rıza bolyp attanǵany". Jigit Marıdi tym úmittendirip jibermedim be eken degen qaýpin aıtty, ózi keıin onyń kóńili qalýynan qatty qorqady... Terezany baqylaı otyryp, bul óziniń sózi onyń qytyǵyna tımegenin kórdi.

— Marı bul másele taıaý bolashaqta sheshile qoıady dep eseptemeıdi. Osylaı ýaqyt utýǵa bolatyndyqtan bul mańyzdy. Siz ne dep sheshseńiz de, ony daıyndaýǵa qashan da úlgeresiz. Osy jazda onyń sizben kún saıyn kezdesip turýǵa múmkindigi bolmaq. Qyz óz baqyty úshin talpyna alady.

Terezanyń osylaı jaıbaraqat aıtqany muny qýantyp tastady, sirá, bul rasynda da basqalarǵa uqsamaıtyn ana boldy-aý. Bárin túsinedi.

— Áıtsede, — dep qosty Tereza, — Marıdiń múmkindigi sonshalyqty úmitimiz emes.

Jigit ne aıtaryn bilmeı, jymıyp, ıyqtaryn qıqańdatty.

— Siz jazdy Sen — Klerde qalaı ótkizesiz? — dep jalǵastyrdy Tereza. — Meniń,ýaǵymda...

— Qazir bizdi, jastardy, bir ǵana nárse — sý dıirmeni qutqarady... Kúni boıy sýǵa túsemiz, sýdan shyǵyp kúnge qyzdyrynamyz!

Tereza daýystap jiberdi: "Qalaı? Tipti Sen — Klerde me!" Óziniń sózi Terezany abyrjytqan eken dep oılap, jigit qarsylyq bildirdi:

— Qoryqpańyz, biz ádepten aspaımyz!

Terezanyń: "Onda meniń sharýam qansha!" dep úzip jibergisi keldi, kenet máseleniń óz qyzyna katysty ekeni oıyna tústi. Terezaǵa qarap otyryp ári ańǵal jymıyp qoıyp, Jorj keıbir tustary teńiz jaǵasynda ýaqyt ótkizýdi eske túsiretin álgi sýǵa shomylýdy sıpattaýyn abaılap jalǵastyrdy... Bógen janyndaǵy muzdaı tynyq sýda shomylýshylardyń denesi anyq kórinedi jáne sýdan shyǵyp olar quraq shópke nemese eńiske jatqandarynda japyraqtardyń qara teńbil kóleńkesi denege túsip, terini aǵashy joq jaǵajaıdaǵyǵa qaraǵanda áldeqaıda qubyltyp jiberedi.

— Biz Marı ekeýimiz birge bolǵanda bir-birimizdi tamasha sezinemiz. Biz saǵattar boıy til qatpastan qatar jata alamyz. Sonan soń qaıtadan sýǵa kúmp beremiz, biraq uzaq júze almaımyz, sý tym salqyn ári onda baldyr kóp. Sodan qaıtadan sýdan shyǵyp, jata ketemiz. Jarqyraýyq qońyzdar men shegirtkeler bizdiń tóńiregimizde tyna qalady da, álden soń bizdi bir óli sıaqty kórip, bizge esh mán bermeı, qaıtadan dál qulaqtyń túbinen ózderiniń shyryldaýyna basady. Bizdiń kózimiz tek qaraǵaılardyń basyn jáne olardy mekendeıtin tıinder men ala torǵaılardy ǵana kórýge úırene bastaıdy.

— Ras aıtasyz, Marıdiń moınynda jáne qoldarynda kúnge kúıgendiktiń belgisi osy ýaqytqa deıin bar eken...

— Marı esh ýaqytta jazǵy demalystyń sońyna qaraı kezdegideı qulpyryp kórgen emes.

— Shyndyqty aıtqanda, siz ony súıesiz be?

"Bilmeımin..." dep jaýap qatty jigit. Ol óz oıymen ózi álek bolyp, jymıyp otyrǵandaı kórindi. Osy sátte Tereza: "Súıý kerek qoı...", — dedi de únsiz qaldy; jigit kitap shkafyna súıendi:

— Ne? Ne isteý kerek edi?

— Sen tańdaǵan nemese seni qalaǵan adammen búkil ǵumyryń kún astyndaǵy demalys, jan tynysh sheksiz demalys bolsyn deseń.

Iá... janyńda, óte jaqyn, oǵan qolyńdy tıgize alatyndaı taıaý jerde ózińmen úndes, adal ári kóńili toq jan, sen sıaqty ol da eshqaıda alańdamaıtyn adam bar ekenine senimdi bolýyń kerek. Tóńiregiń sondaı bekem bolýǵa tıis, sol kezde búkil kóńiliń jaı taýyp, tıisinshe, tipti oı túkpirinde opasyzdyq nıet paıda bolýy múmkin emes.

— Máseleniń ózi sonda, kún salqyn tartsa boldy-aq, bizge basqa oılar keledi, ketkimiz kelip turady. Marı kenet menen: "Siz ne oılap jatyrsyz?" dep suraıdy.

— Al siz: "Eshteńe de, qymbattym" dep jaýap beresiz. Óıtkeni ony ózińiz enip ketken, biraq onda áıelderdiń barýyna jol joq álemge kirgizý tym kúrdeli soǵar edi...

— Mondý da maǵan ylǵı osyny aıtady.

— Mondý degen kim? — dep surady Tereza. Biraq onyń kim ekenin aıtpasa da bilip otyrdy, ol Jorjdyń jasyndaǵy árbir bozbalanyń tanystary arasynda ylǵı da tabyla ketetin bir tamasha jan, bárin oqyǵan, kez kelgen mýzyka shyǵarmasyn nota paraǵyna qarap jiberip oınaı jóneletin jáne ózindik qıalı dúnıetanymy bar dos; bozbala sizdi onymen erterek tanystyrýǵa asyǵatyn jáne ony áıelder kúni buryn unatpaıtyn bir ǵajaıyp dersiń: "Jolyǵa qalsańyz, ol adamdarǵa birden sene qoımaıdy, biraq eger siz oǵan jaqsy áser qaldyra alsańyz..." Ylǵı da áńgime ózderiniń túımeleri jyltyrap, jutynyp turǵan keıpi tartymdy adamdar týraly, uıańdyǵy, keýdemsoqtyǵy jáne ishi tarlyǵy ózin jegideı jegen jandar jaıly bolyp shyǵady. Mundaı Mondýlardyń yqpaly qashan da qaýipti... "Biraq men alańdaıtyn ne bar? — dep oılady Tereza. — Marıdiń ol Mondýdan qorqar eshteńesi joq".

— Sizdi onymen tanystyrý kerek. Ol sizdiń nazaryńyzdy aýdarady. Alaıda men tym jabysqaq emespin be? Saǵat on bir bolyp qalypty...

— Oho, uıqy jáne meniń...

Degenmen, ony budan ári sózben ustamaı Tereza ornynan turdy. Jorj keleshekte sizben kezdesý múmkin be dep surady. Marı onyń tarapynan munda turǵan eshqandaı ábestik joq dep ılandyrypty. Ol Terezanyń kelisimin taǵatsyzdana tosty. Bul eshteńe demesten, kúrsindi:

— Baıǵus Marı!

— Nege baıǵus Marı?

— Óıtkeni rojdestvo demalysynda sýǵa shomylý, dıirmendegi álgi jany jaı tapqan saǵattar bola qoımaıdy ǵoı.

— Biz báribir kórisemiz. Ras, Marı bizge kelmeıdi, men de olarǵa barmaımyn, biraq ol salt atpen jaqsy júredi, siz muny bilmeýshi me edińiz? Biz kez kelgen aýa raıynda qydyra beremiz. Kóbinese biz eski jurt Sıle hýtorynda kezdesemiz...

— Ol meniń jas kúnimde-aq qańyrap bos qalǵan edi...

Terezanyń qıalynda kóz aldyna qabyrǵalardyń birine kómirmen salynǵan sýret, sondaı-aq baqtashylar keıde túnep jata keletin buryshtaǵy bir qushaq kepken buta otyn keldi.

— Biz attardy qoı jaıýǵa arnalǵan alapta baılap qoıamyz. Úlken etip ot jaǵamyz.

Bular bir sát únsiz qaldy. Birinshi bolyp Tereza sóz bastap ketti:

— Múmkin, meniń kúıeýim endi sizdi yqylaspen qarsy alatyn shyǵar. Bul sizder úshin yńǵaıly bolady. Onyń ústine, siz mýzykamen aınalysa alar edińiz...

Ol kúle Terezaǵa qarady:

— Siz Marıdi bile bermeıdi ekensiz! Onyń mýzykany sý qany súımeıdi!

Tereza ıyqtaryn qıqań etkizdi de: "Men ne týraly oılap turmyn?" dep aıtqysy kelgendeı jymıdy.

— Áıtsede, qazir gramofon bar kezde bul sonshalyqty mańyzdy emes, — dep qosa saldy Tereza.

Ol, sirá, qarsylyq bildirýden bas tartýǵa uıǵarǵan bolýy kerek, jeńil tyjyryndy. Kenet Terezany tereń qýanysh sezimi, sol úshin ózi uıalyp qalǵan sezim bılep ketti.

— Siz Marıge hat jazasyz ba? — dep ádetten tys elpildeı surady bul jáne Jorjdyń hatty taıaý ýaqytta jazarmyn degen ýádesine jaýap retinde endi oıyn tabandylyqpen jalǵastyrdy:

— Jo-joq, qazir! Alǵashqy kúnder Marı úshin qandaı aýyr bolatynyn oılap kórińizshi.

— Hat jazǵandy unatpaımyn, — dep moıyndady Jorj. — Tek Mondýmen hat alysqannan basqa. Men onyń hattarynan tutas bir úzindiler jınaǵanymdy kórseńiz: Jınaqty úsh bólikke bóldim: saıasat, fılosofıa, din. Men sizge ony beremin, kóresiz, bul tipti tańǵalarlyq... Siz kúlesiz? Men sizge kúlkili kórinemin be?

Bul basyn shaıqap turyp: "Qandaı ushqalaq jastyq shaq! Jıyrma jastaǵy ańǵyrttyq qandaı qaýipti!" dep oılady. Al Jorj bolsa Marıge hat jazýǵa ýáde berip, Terezadan kelip turýǵa ruqsat surady.

— Onyń ne keregi bar? — dep surady bul.

Biraq osy sózi bozbalany yńǵaısyzdandyrǵandyqtan, bul ústemelete:

— Menimen Marı týraly sóıleý úshin be? Onda qansha kelseńiz de meıli... Biraq men kóbine úıde bola bermeımin, — dedi.

Ol muńdy da alań keıippen Terezaǵa rızashylyq bildirip, "alda-jalda", kún saıyn derlik tús kezinde "Des deux mogots" dámhanasynda óziniń Mondýmen kezdesip turatynyn habarlady. Tereza Jorjdy aldyńǵy bólmege deıin shyǵaryp saldy. Bozbalanyń qoly esik tutqasynda bir sát kidirip qaldy. Ol buryldy.

— Meniń bilgim kelip edi... — dep kibirtiktep bastady ol. — Áıtsede, joq, — dedi ile-shala, — muny keıin... — dep qosty.

Jigit esikti artynan birden jaba qoıǵan joq. Tereza taǵy birer mınýt onyń alystap bara jatqan qadamynyń dybysyna qulaq túrdi, sonan soń temeki tútini arasynda beı-bereket shashylyp tirshilik izderi saırap jatqan qonaqjaıǵa qaıta oraldy. Ádette tas oshaq janynda turatyn jumsaq oryn taq, alasa oryndyq — bári de oryndarynda turǵan joq edi. Arjelýzdaǵy kúıreýden qalǵan mynaý qaldyqtarǵa qaıta jan bitipti. Bozbalanyń naq neni bilgisi kelgenin Tereza ańǵardy, biraq ol munyń ózi oǵan aıtqysy kelgendi ǵana biletin bolady. Bul kenet ózin burynǵy qylyqtarynyń qojaıyny sezinip shyǵa keldi: "Bar másele olardy qalaı jetkize bilýińde", — dep oılady bul. Aınaǵa jaqyndap bul óziniń endi ózine beıtanys keıpine — Terezanyń shyn túri emes, álgi bozbalanyń kózine kóringen óńine synaı qarady. Ántek qımylmen shashyn qaıyryp jiberip, mańdaıyn, shekesin ashsa jetip jatyr edi, ıá, bir sátte óz qolymen bul óziniń jalǵan beınesin joıyp jibere alady... Onyń ornyna bul opalanyp, qyzyl qalammen erinderin júgirtip shyqty. Kórinbeıtin dushpanyna qarsylyq bildirgendeı, daýystap: "Degenmen, bul oǵan hat jazady! Ol maǵan ýáde berdi. Marı rıza bolady..." dep sóılep ketti. Bul óz ótirigin ózi túısinbeýi múmkin emes edi, biraq bul sonysynan pana izdedi, osy ótirigimen ózin tynshytty. Munyń ishkisi keldi de, as úıge ótti.

— Jarqynym, siz áli ózińizge ketpegensiz be?

Esh ýaqytta paıdalanylmaǵan mys kastrúlder jaltyrap turǵan jınaqy as úıde shyntaqtaryn ústelge taıap, basyn qoldaryna túsirip jibergen Anna otyrdy; maıly, tym uzyn ári nashar qyrqylǵan shashtary onyń jylaýdan isip ketken júzin jartylaı jaýyp turdy. Ne bolyp qalǵan? Múmkin ony ǵashyǵy tastap ketken shyǵar nemese aýyryp qaldy ma, álde ekiqabat pa? Bul Tereza taıaýda ǵana armandaǵan ońtaıly sát edi: japa shegý muny Annadan bólip turǵan qabyrǵany tesip, buǵan myna músápir jannyń tirshiligine úńilýge múmkindik berer edi... Biraq búgingi keshte Tereza teris aınalyp ketedi, ustaǵandy alyp ony birden qaǵyp salady, Annaǵa tıtteı de janashyrlyq bildirmeı as úıden shyǵyp ketedi.

Asqana arqyly ótip bara jatyp, bul kidirýge májbúr boldy: umytyp ketken júregi kenet... Oryndyqqa, qabyrǵaǵa súıene júrip, qonaqjaıǵa deıin áreń jetti de, keýdesimen alǵa eńkeıip otyra ketti. Bul sol jaq ıyǵyn qysyp, qaqsaǵan qoly týraly, birte-birte taralyp búkil keýdesin jaılaǵan aýrýy jaıly umytyp ketip edi. Túngi múlgigen únsizdikte bul óziniń úzdik-sozdyq demine qulaq túrdi. Munyń kózderi jıhazdardyń beı-berekettiginen, temekiniń ıisinen búgin keshke ómirdiń engeni aqyn kórinip turǵan óz abaqtysynyń qabyrǵalaryn sharlap ketti. Ómir qaıta oraldy, Terezanyń ólgisi kelmedi. Dáriger búǵan abaılap, zıandy nárseniń bárinen boıdy aýlaq ustaı júrersiz..., — degen. Qaralýǵa sońǵy barǵanynda mamannyń aıtqan sózderi esine tústi; rentgen túsirilimi oǵan kómeski kóringen, bul túsirilim boıynsha tıanaqty tujyrym jasaý múmkin emes edi. Munyń eleýli ekeni sózsiz, biraq is júzinde, — dep qosty ol, — "júrek aýrýy jaǵdaıynda esh ýaqytta boljap bilý múmkin emes..." Túptep kelgende, munyń ómiri qarsylasýǵa asa beıimdelgen emes pe edi? Bir ǵana nárse — búgingi kúnnen bastap meılinshe abaı bolǵany jon. Aýyrǵany birshama basyldy. Tereza túni boıy uıyqtamaıdy, túni boıy kóz ilmeı otyrady. Qazir Marı poıyzda ketip barady. Sirá endigi Orleannan ótken bolar. Múmkin ol ózin súıiktimin dep esepteıtin shyǵar... Solaı-aq bolsyn! Eger ol solaı eseptese, tipti jaqsy! Ol armany aqıqatqa aınalýy úshin Tereza bárin isteıdi. Bul nege Marıdi aıaýy tıis? Ol on jeti jasta, onyń densaýlyǵy kernep tur... On jeti jas! Búkil ómiri alda, onyń sońy kóz jetkizbeıdi... "Al men qasaphananyń qaqpasy aldyndamyn! Kelip-aq qaldy!"

Munaradaǵy saǵat birdi urdy. Aýrýy báseńdegenimen, áli de bilinetin edi. Siresken qoly sál bosańsydy. Tereza qaıtyp Marı týraly da, Jorj jaıly da, eshkim jóninde de oılamady, bar kúshin jınap, nazaryn óz tirshilik ordasynyń qaq tórindegi myna eleýli beı-bereketke aýdardy, esi shyqqan júregin jaı taptyrý, atoılaǵan dúrsilin basý, alasurǵan julqynysyn tejeý, ony kúzdiń jıeginde toqtatý úshin osy ishteı shıryǵýy jetkilikti bolatyndaı kórindi.

Vİ

Jorj kelip ketken soń bir aptadan keıin birde tańerteń saǵat on birler mańynda Tereza páter tapsyrý týraly habarlandyrýlardy muqıat oqyp, kóshemen baıaý kele jatty. Bul turyp jatqan eski úıde basqyshpen kóterilý jeńil bolǵanymen, ol báribir munyń densaýlyǵyna áseri zıandy kúsh jumsaýyn talap etetin. Bul taǵy da baryp qaralǵan maman endi sizge lıftisiz úıde turýǵa bolmaıdy, onda da eger tómengi qabattan ózińizge laıyq páter tappasańyz ǵana dep, munyń oıynyń ústinen shyqqan-dy. Endi munyń osyndaı kúıge túskeni jetken jeri osy bolǵany ǵoı! Osydan bir apta buryn páter aýystyrý munyń basyna kelmes edi.

Jorjdyń únsizdigi muny esh alańdatqan joq. Eger ol Terezaǵa kúnde keshke Marıge uzaq sonar hat jazyp, kelesi kúni tańerteń oıanǵanda ony jyrtyp tastaımyn dese, bul birden: "Men muny bilgenmin..." dep jaýap qatqan bolar edi.

Bul "Des deux mogots" dámhanasynyń tusyna kelgende gazet satyp aldy. Burylǵan kezde ózine bireýdiń jymıyp qarap turǵan júzin kórdi jáne muny kirýge shaqyryp qol bulǵaǵanyn baıqady. Tek kezdesýdiń ózinen, ol ásirese, kútip júrgen kezdesýi bolsa, júregi tarsyldap ketpeýi úshin odan qashqaqtaǵany jón, sondaı tolqymaýy úshin de qajet etpeıdi; óıtkeni bul Senaǵa qaraı tómen túsýdiń ornyna nelikten Sen – Jermen – de — Pre jaqqa qaraı ońǵa burylǵanyn óte jaqsy biledi. Tereza ústelsheler arasymen ótip keldi. Óziniń ádettegideı birshama tunjyr keıpimen túregep turǵan Jorj bul áýelgide baıqamaǵan basqa bozbalany tanystyrdy. "Mondý... Rene Mondý". Munyń eń aldymen baıqagany, bozbala bul ony elestetkenindeı ápende keıipker emes edi: ıyqtary qýshıǵan, arqasy eńkish, biraq balań túrindegi kóziniń tunyqtyǵy sondaı, onyń qaraǵanyna shydap turý kıyn, osy kózderi úshin onyń ıesine daıyn kıim-keshek dúkeninen satyp alǵan kostúmine de, ilgekteri mújilgen baýy bar dóreki báteńkesine de keshire qaraýǵa bolar edi. Áıtse de, Terezanyń qaıtkende de oǵan unaǵysy keldi.

Ol kitaptarmen qampıǵan portfelinen jýrnal aldy, onyń ataýy Terezany oıǵa qaldyrdy, bul myna bozbalany birden ózi ádette "jaıdary jandar" dep ataıtyndar qataryna jatqyzdy. Mundaı turpatty adamdardy jaqsy biletin sıaqty edi, buǵan óziniń muńdy júzimen olardy ózine tartyp alýdyń talaı sáti túsken. Biraq Mondý munyń sózge tartpaq barlyq áreketine áıelmen baılanysqysy kelmeıtin dórekileý stýdent mánerimen aıtylǵan qaıyrymdarmen jaltara jaýap qatyp turdy. Ózine nazar aýdartýdyń amalyn izdep alasurǵan Tereza kórinip, búkil tabıǵılyǵynan aıyryldy; osy tusta Jorj da búkil keıpimen biz ózimizge birdeı unaıtyn eki adamnyń alǵash kezdesýine qatysyp, biraq olardyń jaqyndasyp ketýi qanshalyqty bolaryn bilmeı boıdy bıleıtin ári-sári qobaljý ústinde turǵanyn kórsetti, Tereza taǵy da bir kezderi mashyqtanǵan jyltyr sózderin tógip baqty, biraq olardy Mondý mán bermegen kúıi qulaǵyna ilmedi.

Dindar bozbalamen sóılesip turǵanyna senimdi bolǵan Tereza zulymdyq pen jazmysh máselesin qozǵap kórmekke uıǵardy, osy taqyryptyń kómegimen eń taıyz áıeldiń ózi, eger shyr aınaldyra bilse, tipti bilikti degen adamdy tyǵyryqqa tireı alar edi. Tereza oǵan: "Meniń sózderim sizdi nazyn qandyrmas dep oılaımyn?" degen suraq qoıyp, kidirgeni sol edi, Jorjdyń áldebir emeýrini buǵan qatelesip tursyz, Mondýdyń nanymy siz oılaǵandaǵyǵa qarama-qarsy degendi ańǵartty. Bul dereý jalt burylyp, Mondýdy áldeqaıda senimdi amaldarmen: ornyqty, baıqampaz da baısaldy kózqaraspen, nyq daýyspen ıildirýge tyrysyp, jaramsaq únmen sóılep ketti: Munysy da ony esh selt etkizbegendikten, bul óziniń qarabaıyr ádisterin kúlkili dárejege deıin jetkizgeni sondaı, kenet Jorj Fılo ózin baqylap turǵanyn ańǵardy. Mine, osy sátte sońǵy úsh kún boıy qylań bergen qýanysh quıyny sý sepkendeı basyldy.

O, ǵajap! Ol abdyrap turdy. Qyzǵysh keıpi Terezaǵa tanys qoı, bul ol sezimdi bir qaraǵannan tap basar edi. Biz súıiktimiz degenniń osynaý dáleli: diril qaǵa jymyrylǵan aýyz, jabyrqaý men jazǵyrý toly janar muny arbamaǵaly qanshama jyl. Bul óziniń Parıjge kelýiniń alǵashqy aılaryna oısha oraldy. Osyndaı shattyq sezimniń buǵan taǵy da oralýy nanǵysyz nárse edi! Ashqan jańalyǵy munyń janyn baýrap aldy, myna qýamyn júregin kernep ketti. Bul qýarǵan júzimen Mondýǵa qaraǵan kúıi turǵan edi de, bunyń Jorjdyń azabyn odan ári kúsheıtkisi keletinin nemese sál tynystap alyp, keýdesiniń sol jaǵyna taraı bastaǵan syzdaýǵa shydaǵysy kelip turǵanyn túsiný múmkin emes-ti. Terezaǵa ózi birdeńege qulaq túretin sıaqty kórindi. Bul rasynda da aqyryn basqan qadam dybysyn ańdap qaldy, ol tysyr munyń jan túkpirinen órlep kele jatqanyn túısindi, kózge kórinip turmaǵanymen munyń áljýaz tánin jaılap alǵan ólimdi seziný jańa ǵana kenet paıda bolǵan baqyttan ulǵaıa ári bekı tústi; neshe jyldan keıin kaıta oralǵan mahabbat bul áıelge beıne onyń jan-tániniń kúıreýin jyldamdatý úshin ǵana kelgendeı. Joq, munyń qajyǵan júregi mundaı shattanýdy kótere almaıdy, ol myna sumdyq qýanyshtan jarylyp ketedi. Bul Jorjǵa buryldy:

— Taksı toqtatpas pa ekensiz? Men ózimdi nashar sezinip turǵanym. Joq, shyǵaryp salmaı-aq qoıyńyz.

— Búgin keshke sizge kirip shyǵýǵa ruqsat etseńiz?

— Joq, búgin emes, erteń durys bolar.

— Men sizdiń saýlyǵyńyzdy bilý úshin ǵana kirip-shyqsam...

Bul kelispedi, óziniń tán azabyn keshýin onyń kórgenin qalamady... Onyń ústine Jorjdyń janynda bolýy bul azapty tek kúsheıte túser edi. Terezaǵa ózine-ózi kelýi úshin ýaqyt kerek: myna tosyn jaıt ony qıyp tústi. Erteń keshke Tereza jaıbaraqat keıpine keledi, ózin qolǵa alady. Bul taksıde "Ólip ketpesem eken..." dep ishteı qaıtalaı berdi. Biraq balaqannyń qyzǵanýy onyń muny súıetindiginiń sózsiz dáleli me? Jáne eger ol shynymen — aq solaı bolǵannyń ózinde bul jas adamdardyń elikkish qıalynda týyndaı beretin saǵymdardyń biri emes pe eken dep qalaı qaýiptenbeske? Ol qajyǵan, qur súlder áıelge uzaq qumarta qoımas. Onyń ústine osy sátte tynystap alǵysy kelgen Tereza júrek soǵysynyń kúsheıýi ózin qandaı saldarlarǵa uryndyratynyn túsinetin edi...

Bul bir sát kiltin izdep esik aldyndaǵy alańshada kidirdi. Jorjdyń búgin keshke kelýine bolatyn edi. Ol erteń keledi, biraq bul erteń tiri júre me? Endi óziniń kóz aldynda únemi kólbeńdeıtin onyń beınesinen qutylý munyń erkinde emes. Erteń keshke ol óz paltosyn osy kıimilgishke iledi. Aldyńǵy bólmedegi ústelshe ústinde hat jatty. Tereza Marıdiń qolyn tanydy. Mine, bul birneshe saǵat Marı týraly esh oılamapty.

Tereza myna maqaý qoltańbaǵa tyjyrana qarady. Qaǵazdyń sopaqsha pishini de, kógildir-kókshil túsi de — bári-bári qyzyl sıasyna deıin maqaýgershilik edi; ıá, bul hattaǵynyń bári aqymaqtyqty aıǵaqtap turdy. Tereza óz oıynan uıalyp ketti; osy sátte Anna muny artyq qımyldatpaı, qalpaǵy men báteńkesin sheship aldy. Tereza sáskelik asyn ishpeıdi; bul tas oshaq janyndaǵy bákene oryndyqta sharshaǵany basylǵansha qımylsyz otyra turýǵa uıǵardy. Qolyna konvertti ustap jalǵyz qalǵan bul keýdesimen alǵa umsynyńqyrap otyrdy. Marıdiń baqyty... Marı munyń qyzy... Biraq qandastyqtyń bul jerde qandaı máni bar? Bular bir-birin bilmeıtin eki áıel ǵoı. Árkim óz baqytyn ózi tapsyn. Marı on jetide, sulý. Olar dıirmende birge sýǵa shomylǵan, shegirtkeler sekirip júrgen shaqta qurǵaq shalǵynda qatar jatqan. Al bul, Tereza bolsa, endi shalajansar... Sol keshte Marı anasyn moıyndatqan kezinde muny aıady ma. Eń jamany Marıdiń onsha áýestik bildirmegeni shyǵar, ol eshqandaı egjeı-tegjeıge mán bergen joq, mán-jaıdy anyqtaýǵa tyryspady... Jorj bir bettik kórsetken bolar edi. Ol ketip bara jatqan kezde kúrsine: "Meniń sondaı bilgim keledi..." dep suraǵysy kelip, kúmiljigen suraǵy neni meńzegenin Tereza jaqsy túsingen-di. Ol anyq-qanyǵyna jetý úshin qaıtyp kelmek... Qudaıym-aı! Onyń kelýi tergeýge aınalyp ketpes pe eken? Terezaǵa úshinshi ret sot aldynda turýǵa týra kele me?

Marı bunyń ishinara moıyndaýyn sýyrtpaqtap shyǵarǵanda sol túni bul qapaly kúı keshtim dep oılady; Marıdi ákesine qaıtarý úshin ózin qurbandyqqa shaldym dep paıymdady. Jáne qyzyna degen sol mahabbaty... shyn máninde Terezada esh ýaqytta súıispenshilik bolǵan emes qoı: "Men ózimde joqtan bas tarttym, esh ýaqytta maǵan ózime tıesili bolmaǵandy qurbandyqqa qıdym..." Degenmen, eger erteń keshke Jorj tarapynan jasalatyn jańa shabýylǵa tótep bere alsa... Kóreıik! Bul osy joly aldap jatpaıdy. Áıtse de, osydan on bes jyl buryn sumdyq maqsatty kózdep apta boıy, kún saıyn ózin-ózi janyǵan Tereza bul emes, basqa, beımálim bir jan dese jalǵandyq bolmas edi... Kún saıyn óltirýge bel baılaý... Sonaý alys jyldarda kúshala tamshylaryn kúıeýiniń ustaǵanyna qasaqana esepsiz quıǵan essiz áıel men búgingi keshtegi Tereza arasynda ortaq ne bar? Qandaı uqsastyq bar?

Bárin óziń anyq túsinýden artyq azap bar ma eken! Ózińdi-óziń aldaýǵa barmaý! Osy kúnderi munyń jasaǵanynyń bári Marıdiń baqytyna qastandyq ekeni anyq, kúmánsiz! Osy joly ózin aqtap alý úshin ne nárseni tilge tıek eter eken? Myna balaqan budan pana izdegennen jáne munyń qushaǵyna engennen basqa buǵan ne istedi?

Baq ishindegi qustardyń shıqyly, saǵat tórttegi úzilis kezinde mektep aýlasyndaǵy ý-shý, "Bon Marshe" ámbebap dúkeni attarynyń tuıaq syrtyly, júrisin baıaýlatqan avtomobılderdiń dabysy men tejeýishteriniń syryly — bári jıylyp kelgende úırenshikti dybystar; ólý — osynyń bárin estýden qalý; al ómir súrý — osy birqalypty ý-shýǵa otyryp alyp qulaq túrýdi jalǵastyrý. Bir soqqymen ózińdi qurban etý, bir soqqymen kúnáńdi jýý, ózińdi joıý, qyryq býyndy taptaý... Tereza myna hattyń ózine áli beımálim kez kelgen usynysyna aldyn ala kelise otyryp, konvertti ashty. Eger onda talap qoıylsa, ol qandaı bolsyn ony oryndaýǵa ázir.

"Ákem men ájem meni oılaǵanymnan artyq qarsy aldy, sirá, meniń qytyǵyma tımeý úshin olar meniń qashyp ketýimnen qasiret jasamaýǵa kelisip alǵan sıaqty. Men sol zamatta-aq olarǵa siz týraly jáne eger men kúıeýge shyǵa qalsam, ne istemekshi ekendigi jóninde jaıyp saldym. Syr aldyrmasa da, sizdiń usynysyńyzdy óte quptap qabyldaǵan sıaqty kórindi. Ákem maǵan: "Bul kóp adamnyń kóńilinen shyǵatyny anyq..." dese, al maǵan jaǵymsyzdyq jasaýǵa ylǵı daıyn júretin ájem: "Degenmen, osyndaı jasaýmen fermerdiń nemeresine kúıeýge shyǵý qandaı ókinishti" dep qystyrdy.

Men eshteńe degen joqpyn. Meniń ózimdi tejep qalýyma eleýli sebep bolǵan edi, poshtashy jańa ǵana maǵan Jorjdan men sonshalyqty jyldam kúte qoımaǵan, óıtkeni ol hat jazýdy unatpaıdy, hat ákelgen-di. Áıtse de, men bul hat úshin kimge qaryzdar ekenimdi jaqsy túsindim. Qymbatty, anashym, men basty áńgimege endi jaqyndap kelemin, sizge aıtqym kelgendi qalaı baıandarymdy bilmeı otyrmyn... Men aqymaq ekenmin, qyzyńyzdyń osyndaı maqaý bolǵanyna tipten túsinbeımin. Ras, men Deskeırýmin! Mine, solaı, meniń sizden keshirim suraǵym keledi, biraq meniń sózim burtańdaý álde jalǵan kórine me dep qorqamyn... Sońǵy kúnderi aramyzda bolǵannyń bári týraly kóp oılaımyn jáne men esh ýaqytta osyǵan deıin kezdestirmegen qaıyrymdylyǵyńyzdan sizdiń meıirimdi jan ekenińizdi endi bilemin. Biz Jorj ekeýimiz bir kezde bolǵan nárse jaı durys paıymdalmaǵan degen bir pikirdemiz. Bar másele osynda, Jorjdyń sendirýinshe, munyń kilti sizde ǵana (bul onyń óz sózi, bul ony óz hatynda jazypty). Sizge asa izettilik pen meıirimdilik jasaı qoımasam da, maǵan degen qatynasyńyzdy kórip turyp, men sizge kúmándana alam ba? Endi men jaýyzdyqqa izgilikpen jaýap berýdiń ne ekenin siz arqyly bildim.

Eń bastysy — men sizdi maqtan etemin. Meniń maqtanýymdy Jorj quptamaǵan jaǵdaıda da, sizdi asqaq tutqan bolar edim. Sizdiń oǵan zor áser qaldyrǵanyńyz aıdan anyq, al ol adam tanıdy! Meniń baqytym sizge baılanysty, bul sonshalyqty aıqyn, osy joldardy oqyp, siz meni bas paıdasyn kókseıdi dep kúmándanýyńyz múmkin. Al, qazir meniń aǵymnan jarylyp otyrǵanymdy bilseńiz! Sizdiń qasyńyzda bolyp kelgennen keıin osyndaǵynyń bári — adamdary da, zattary da maǵan odan saıyn pasyq-sasyq kórinedi. Siz ben Jorjdyń arasynda meniń ómirim qandaı bolýy múmkin ekendigin qıaldaımyn!

Eger bizdikiler sizdiń meniń paıdama qabyldaǵan sheshimińiz jóninde hat jazatyn bolsa, bul sheshim meniń nekelesýime baılanysty dep jaýap berińizshi. Ásirese, ájem óz talǵamy boıynsha jekjat bolý oıynan aýlaq emes, óıtkeni ol ózi jek kóretin Fıloǵa bizdiń qysylyp otyrǵan jaǵdaıymyzdy eskerip qana kelisken edi, biraq meniń jasaýymnyń kóbeıýi onyń menmendigin oıatatyny kúmánsiz. Siz bul qıýǵa meniń ózim unatqan jigitke kúıeýge shyǵýym úshin ǵana kelisetinińizdi ashyp aıtý qajet...".

Tereza Marıdi taǵy da basqysh alańynda chemodanynyń aýyrlyǵymen búgilgen qalypta kórgenindeı keıipte elestetti. Óziniń sábıi, óziniń qyzy buǵan meıirimge toly hat jazyp otyr, ol úsheýiniń birge turýy týraly armandaıdy; áńgime saǵym týraly emes edi: bul qol jetkizýge bolatyn baqyt, basqaǵa emes, naq osy baqytqa — birden-bir ózine qol sozym turǵan baqytqa umtylý qajet-aq. Osy kúnderi bul qandaı qara nıet essizdikke boı aldyrdy! Bul jamandyq pen qylmys adamnyń múmkin emesti qıaldaýǵa, bolmasty boldyrýǵa, sonan soń qalaı da júzege asyrýǵa bel býatyn týa bitti qabiletinen týyndaıdy dep oılaıtyn ylǵı. Biraq qazir ol "aqıqat ómirge" aınalǵaly otyr. Bul Bernar Deskeırýdiń sózi. Ózderiniń birge turǵan ómirleriniń bas kezinde buǵan: "Sen aqıqat ómirden tysqary júresiń" dep jıi aıtatyn. Bunyń basqa nárseni qurbandyqqa shalýǵa shamasy jete me? Tipten bolmashy birdeńeni. Óziniń Mondýǵa jorta kóńil aýdarǵan keıip kórsetkenine Jorjdyń qobaljýyna Tereza tipten jónsiz mán beripti. Aıtalyq, Tereza ony súıe me? Bul ózine tipti mundaı suraq qoıǵan da joq: "Rasyn aıtqanda, men onyń maǵan degen sezimin unattym..."

Júreginiń aýyrǵanyna boıy úırengen ári aýrýyn sezine qoımaǵan Tereza tústen keıingi osy qara kóleńke mezgilde tas oshaq janyndaǵy alasa oryn taqta qımylsyz otyryp alyp osylaı oılady. Bul Jorj Fılony eń alǵash kórgenindeı: qyrynbaǵan, kózderi qylı, taza ekendigi kúmándi jyly kúrteshe kıgen keıpinde elestetti; bul Jorjdy shyn máninde kádimgi jaı bozbala degen oıǵa ózin ılandyrýǵa tyrysty. Myń san kóptiń biri osynaý pende úshin óziniń aýrý júreginiń bir ret bolsa da artyq soǵýyna táýekel etýge tura ma? Ózi men basqa adamdar arasynda jıi paıda bolyp, birese úlkeıtip, birese burmalap kórsetetin áınek kenet joǵalyp ketti de, bul endi Jorj Fılony shyn máninde qandaı bolsa, sondaı qalpynda (ony Marı, Mondý nemese Garsen hanym kórgenindeı emes) kórdi: uzyn boıly aryq kelgen, derevnályq turpattaǵy, olpy-solpy kıingen, onyń ústine qylı kóz bozbala. Osyndaı kádimgi jaı adamdy sonshalyqty joǵary baǵalaǵanyna Terezany qońyltaqsý sezimi kernep, jyny keldi. Bul oǵan shabarman jóneltýge, kelme dep jazyp jiberýge daıyn edi, biraq Marı úshin ony qabyldaýy kerek.

Saǵat beste Anna tereze qaqpaǵyn jaýyp, tas oshaqty jaqty. Degenmen, Tereza erteń keshke jalǵyz qalmaıtynyna qýanbaı tura almady. Erteń áldekimniń keletinine senim zerigýden aryltty ári saǵattar boıy baıypty oıǵa berilip ketti. Tolqyǵany basylyp, júregi jaı tapty. Kezdese ketken áldebir kóldeneń kók atty janǵa bola esinen tanyp, qaltyraǵany jeter! Múmkin buǵan áli óz qapasynan sytylyp shyǵýdyń, qańǵýda emes, Marıdiń qolynda kózin jumýdyń sáti túser.

Bul osylaı jaıbaraqat kúıge tústi, solaı eki kún ótti jáne ýaǵdaly saǵatta Annanyń syrtqy esikti ashqanyn estigende júregi dúrsildep qoıa bergen joq.

Jorjǵa alǵash kez tastaǵannan-aq onyń rasynda da bul ony keshegi kúnnen beri kóz aldyna elestetkenindeı, qysylyp-qymtyrylǵan, qashańdaǵydaı aldyńǵy bólmede sheshinýdi umytyp ketken paltoda jáne ózine salıqalylyq berý ári osynda ýaqtyly kelý qanshalyqty beınetke túskenin baıqatý úshin urtynan úrlep, mańdaı terin súrte beretin mánerdegi kádimgi bozbala bolyp shyqqanyna qýanyp ketkenin sezindi.

Tereza óziniń artyndaǵy ústel ústine bir ǵana jaǵylǵan shamdy qaldyrdy; Jorj tutas saǵattar boıy kóz almaı qaraǵysy kelgen beıneni kórgeninen góri tuspaldap otyrdy. Tereza onymen tym asyǵa-aptyǵa, Marı týraly sóılesip ketti jáne oǵan jyldam hat jazǵany úshin rızashylyǵyn bildirdi.

— Siz sony menen suraǵandyqtan.

Tereza onyń sózin túsinbegen keıip kórsetip, Jorjǵa Marıdiń hatyn usyndy. Ol hatty alyp, oǵan selqos kóz tastap, janaryn Terezaǵa tikkende bul daýystap jiberdi:

— Ol qandaı shalt qyz! Qandaı bárin túsinedi! Men endi sizge moıyndaıyn: ony esh ýaqytta óte aqyldy dep esepteı qoımaǵan edim. Biz óz balalarymyz týraly olardyń áldebir ańǵal nemese orynsyz kılikpesi boıynsha, nemese kóp jaǵdaıda olardyń ózgelerdiń sózderinen irkis-tirkis qaıtalap aıtqandary boıynsha paıymdap, tujyrym jasaımyz ǵoı. Biraq Marı óte, óte-móte aqyldy, — dep jalǵastyrdy Tereza, óte degen sózge ekpin túsire.

Jáne ózi aıtqan saıyn árbir sózi bozbalany barǵan saıyn Marıge qarsy qoıa bastaǵanyna kózi jete tústi. Ómirinde Terezanyń ózine súıgen adamynyń buny men týraly oılamaıdy dep senýi úshin qanshama ret jorta selqostyq keıip kórsetýine týra kelgen-di! Biraq onda qýlyǵy ózine kómektese qoımaıtyn: bunyń ózi mahabbatyn jasyrý úshin jasaǵan áreketteri qaıta súıispenshiligin áıgilep turatyn. Búgin Tereza tikken básin barǵan saıyn on eseleı túsken qumar oıynshyǵa uqsap ketti. Sóıtti de bul óz sózin ózi jartysynan úzip jiberdi (munyń aǵynan jarylyp turǵany kúmánsiz edi):

— Sizdiń Mondý dosyńyz maǵan óte unady.

Taqyrypty ózgertý úshin ǵana oıyna kelgendi aıta salǵan Tereza muny ózi kútpese de, bul joly da nysanaǵa dóp tıgenin ańǵara qoıdy.

— Iá, onyń sizge unaǵanyn sezdim. Biraq, — dep ústemeledi Jorj ókinishpen, — ózara túsinistik bola qoıǵan joq: ol sizdi uqpady.

— Ol túsine qoıatyn eshteńe de joq... Ol birden mende ne bar ekenin nemese durysy: mende ne joq ekenin kórdi!

— Sizdiń odan artyqshylyǵyńyz da osynda: siz ony birden laıyqty baǵaladyńyz, alaıda sizdegi bar jalǵyz nárse onyń nazarynan tys qaldy.

— Mendegi bar jalǵyz nárse...

Bul bir sát múdirip qaldy jáne Jorj osylaı osydan on bes jyl buryn Arjelýzdaǵy jan-jaǵyn qaraǵaı qorshaǵan kúńgirt úıde ne bolǵany týraly suraýdy bastaýǵa múmkindik alýǵa umtylyp otyrǵanyn ańǵara qoıdy. Shoshyp ketken bul aıta qoıar birdeńe oılap tabýǵa tyrysty, biraq basyna eshteńe kele qoımady; álgi ázirde aıqyn oılary osy mezette semip qalǵandaı. Jorjǵa qaramaý úshin otqa eńkeıgen bolyp, qoıylmaı tynbaıtyn suraqty estýge daıyndaldy. Bul taǵy bir ret tergeýge túsýi tıis. Ne isteý kerek? Bul bozbalaǵa ony ózinen ıterip tastaıtyndaı, biraq Marıden bas tartýyna ilik bildirmeıtindeı ǵana aıtqany jón...

— Árıne, — dedi ol, — siz eshkimge uqsamaıtyn biregeı adamsyz. Mine, sondyqtan da men sizdiń qolyńyzdan keledi dep esepteımin...

Osy joly bul oǵan jaıbaraqat derlik qarap, qarsy surady. "Bári qolynan keledi dep pe?" Jorj Fılo kúreńite qyzaryp ketti:

— Siz meni túsinbeı otyrsyz: men sizdi uly isterge qabiletti dep esepteımin... Siz ózińizge taǵylǵan sumdyq aıyptaýǵa laıyq bolmasańyz da, odan bas arashalaýǵa tyrysa qoımaǵan, sondaı bir áıelsiz...

Tereza ornynan turdy da bólme ishinde birneshe qadam jasady, ilese moınyn burýǵa batpaǵan Jorjdyń oryn taǵynyń tý syrtyndaǵy qabyrǵa janyna baryp toqtady. Ne dep oılasań da erkińiz bilsin dep, qurǵaq qaıyrdy. Ol daýsy dirildeı surady:

— Demek, men siz týraly ne oılasam da sizge báribir me?

— Kerisinshe, bul men úshin óte mańyzdy, siz muny jaqsy bilesiz.

Ol ornynan kóterilip, oryn taqqa tizerleı turyp, jabyrqaý men jadyraý arbasqan júzin Terezaǵa burdy.

— Eń aldymen, — dep ústemeledi Tereza, — Marı úshin.

Ol kúrsine: "Bul ǵajap bolar edi!" dep saldy. Sonan soń Tereza estigeninen góri ańǵarǵan: "Kerek edi maǵan Marıińiz..." degen birer sózdi mińgirledi jáne edáýir dóreki sózderdi ádeıi qystyra ketti. Sonda baryp Tereza oǵan bajaılap qarady, kózderin tikteýge júregi daýalady. Bul ómirde barlyǵynan asyra aıalaǵannyń bári, óziniń jastyq shaǵynda birneshe kezdeısoq kezdesýde taǵdyr buǵan tam-tumdap bergenniń bári, bul endi máńgi aıyryldym dep esepteıtinniń bári, tek ózi ǵana jubata alar saǵynysh, tek qana ózi sebepshi mynaý azap-osynyń bári kenet ózine qaıta oraldy, ózine tesile qaraǵan tunjyr kózqarastan bul osyny tanydy. Bul qazir sumdyq bir sózdi, óziniń dimkás júregi kótere almaıtyn sózdi estıtinin sezdi. Bul ol sózden qashqaqtap, zorlana jymıyp, sóılep ketti:

— Mende qyzyqty eshteńe joq, qatelesesiz...

Biraq bul sózin aıaqtamaı jatyp, Jorjdyń ózine beıne beıtanys daýsyn estidi:

— Bul dúnıede sizden basqa eshkim meni qyzyqtyrmaıdy.

Ekinshi soqqydan qashqaqtaǵandaı sál ımen, Tereza:

"Eshqandaı negiz joq qoı... men nelikten sizdi qyzyqtyrýǵa tıispin?" — dep kúbirledi. Áıtse de, bul emis estise de, ezi kútken sol sózder aqyry júregine dóp tıip edi.

— Men sizdi súıemin...

Iá, júregine dóp tıdi; alǵashqy sátte tán aýyrsynýy tula boıyn tutasymen meńdep aldy, bet álpettiń buzylyp ketýin Jorj ashýdyń qysýy dep qabyldady.

Bul ýaqytta Terezanyń myna shoshyp ketken janǵa qolyn sozýǵa da shamasy joq edi. Munyń bir dybys shyǵararlyq jáne balanyń byljyr qorynǵan irkis-tirkis sózderine qarsylyq kórseterlik kúıi bolmady.

— Siz maǵan kúlip tursyz... Sizge jek kórý ákelgenimdi bilemin.

Bul teris ym jasaýǵa talpyndy, sonan soń oń qolyn kóterip, ony Jorjdyń tikireıgen shashyna qoıdy da, beıne anasy keshke súıerde balasynyń mańdaıyn ashatynyndaı, ony qaıyrdy. Jigit shyntaqtarymen arqaǵa súıenip, áli tizerlep oryn taqta turǵan kúıi, kezderin jumdy. Terezanyń júrek lúpili birqalypty edi, tereń dem shyǵardy. Jigit sózin jalǵastyrdy:

— Men sizge beıshara kórinermin.

Bul jaýap qatpady, óıtkeni daýsy áli joq edi jáne osy eriksiz únsizdigi kez kelgen qarsylyǵynan ótimdi-tin. "Meni aıańyz" dep qaıtalady balaqan. Bunyń qolynan kelgeni onyń basyn óziniń ıyǵyna ıkemdeý boldy, bul qımyl oǵan rasynda da músirkeý-shilikteı kórindi. Tereza budan ári qobaljýyn toqtatqandyqtan, yńǵaısyz turǵanyna qaramastan, qara shashtan shyqqan arzan brıllıant átirdiń ıisin jutqan kúıi, qımylsyz qala berdi. Biraq kóp uzamaı qolynyń talǵanyn sezinip, basty bosatýǵa májbúr boldy. Sóıtip.... buny tyndyrdy.

Qarsylasýǵa yryq bermeıtin únmen bul Jorjǵa tas oshaq janyndaǵy alasa oryndyqqa jaıǵasýdy usyndy. Ózi oryn taqqa shókti jáne arqalyǵyna shalqaımastan siresip tik otyrdy.

— Siz balasyz, — dedi bul.

— Sizdiń maǵan esh ýaqytta kóńilińizdi bermeıtinińizdi jaqsy bilemin. Maǵan tek sizdiń kózge ilmeýińiz ben jek kórýińizdiń arasyn tańdaý ǵana jazylǵanyn bilemin. Ne isterimdi bilmeımin, men qalamas edim...

Terezanyń abyrjýly jymıysyn bozbala mensinbeýdiń kórinisi dep qabyldady. Bul bolsa osy mezette "men sizdi súıemin" degen tóten sózdi estýge umsynǵan óz ómiriniń sátterin esine alǵan edi, ol sózder erinderdi jybyrlatyp qalaı týyndap kele jatqanyn tipti kórip turǵandaı ýaqytta munyń betpe-bettesi sońǵy sátte, áldebir jymysqy qýlyqpen álgi sózderdi aıtpaı qalýdyń amalyn taba qoıatyn. Ózi de talaı ret irkilip, ózine tek utylys ákeletin moıyndaý aýzynan shyǵyp ketpeýi úshin jantalasqany bar. Óıtkeni bul arbasý oınynda negizgi nárse eleýsiz qýlyqqa, seriktesiń ózin senimdi sezinbesin jáne saǵan sýymasyn degen udaıy úreıge tireletin. Myna eseıgen balaqan óz júregine erik berip, onyń saıraı jónelýine ruqsat etti. "Biraq ol qazir meni kóredi, — dep oılady Tereza. — Ol kenet meni shyn keıpimde kóredi.." Jigit ornynan turdy da ózine tas oshaq ústindegi aınadan qarap turǵan áıelge júgirtip kóz saldy. Júzinde jeńil tabıǵı shyraı oınaıdy; kózderi jalt-jult etedi; ádemi keń mańdaıy birde-bir ájimsiz. Aýzynyń eki jaǵyndaǵy qos syzyq muny esh qartaıtyp turǵan joq, olar buǵan tek mańǵaz da qatań keıip beredi. Osy mınýtta bul ózin álgi yntyzarlyqtan qulpyryp ketkendeı kórdi. Aınadan myna essiz balaqannyń momaqan janarynda beınelengen óziniń súıkimdi beınesin kórdi.

Bunyń jany raqattana jaı tapty jáne bekem de qýanyshty senimmen óziniń jeńisine nasattandy. Tereza Jorjǵa senim artýǵa, oǵan óziniń júregin ashýǵa daıyn edi, súıikti janǵa aınalǵanyn, áıtse de jas emestigin esinde ustaǵan adamnyń oıyna keletin marqaıý ári rızashylyq sózderdi aǵytýǵa ázir edi. Bul myna balaqannyń kózin ashýǵa, onyń aldamshy sezimin óshirýge, oǵan ózin kári, qaýsap qalǵan, músirkeýge laıyq áıel etip tótennen kórsetýge daıyn... Biraq óziniń dýyldap ysyp turǵan qoldaryn salqyndatý úshin tas oshaqtyń mármár tasyna qoıǵan kezde, Terezanyń qoly Marıdiń hatynyń shashylǵan paraqtaryna kezdeısoq tıip ketti — Jorj ony yqylassyz júgirtip ótip, tipti aqyryna deıin oqymastan tastaı salǵan-dy.

Tereza kózderin jumyp, tisterin qarystyryp, aqymaq aıbaq-saıbaq shımaılanǵan paraqtarǵa eńkeıdi. Marı? Qalaısha ol anasyna tynyshtyq bermeıdi? Ár adam ózi úshin ómir súredi. Muny myna bozbalamen baılanystyrǵan Marıdiń ózi emes pe edi? Ol Terezany tipten qaýipsiz dep eseptedi, ózine munyń tarapynan áldebir qater tónedi degendi esh oılaǵan joq. Tek qana meni súıedi dep paıymdaıtyn albyrt shaq qandaı alańǵasar edi! Mahabbat óz tańdaǵandarynan tek qana tándi emes, yntyzarlyq qupıasyn da, tájirıbeni de, alǵyrlyqty da izdeıdi, olardy tek basynan keshkender ǵana biledi. Múmkin qazir Marı tóńireginde qaraǵaılar sol baıaǵydaı tynymsyz shýyldaǵan Arjelýzdaǵy úıdiń eń úlken bólmesinde otyrǵan bolar. Marı alańsyz, onyń jaıbaraqat senimdi kóńilin eshteńe de buzbaıdy, — óıtkeni ol budan bylaı óziniń mahabbatyn, óziniń ómirin Terezaǵa senip tapsyrdy. Mynaý kezinde Tereza jaılaǵan sol bólme; ol naýqas Bernar yńyrsyp jatqan bólmeniń naq astyna ornalasqan edi, Tereza tóbe arqyly onyń yńqylyna qulaq túretin... Ah! Endi buǵan basqalardy óltirý úshin óziniń katysýy mindetti emes! Bul endi qashyqtan-aq óltire alady.

Tereza dirildegen qoldarymen paraqtardy aldy, olardy retimen jınap, konvertke saldy. Sonan soń qoldaryn kóterip, alaqandarymen kózderin jumyp, bul ózi qanshama azapty bastan ótkergen alasa oryn taqta búk túsip otyrǵan Jorjǵa shalt buryldy da, tistengen tisteriniń arasynan báseń únmen:

— Ketińiz! — dedi.

Ol buǵan taıaq jegen ıtteı alara kóz tastap, ornynan turdy. Erinderi jybyrlady. Sirá, keshirim surasa kerek. Tereza ony aldyńǵy bólmege qaraı baǵyttap ıtermelep, paltosyn usyndy, esikti ashty. Jorj Terezadan kózin almastan esikke bettedi! Basqysh kúńgirt ári kúlimsi ıisti edi. Elektr shamy janbaǵan.

— Jaqtaýdan ustańyz, — dedi Tereza.

Ol sıpalaı eptep túsip, tómenge baryp qalǵanda kenet óziniń atyn estidi: "Jorj!" Tereza ony shaqyryp turdy. Ol joǵaryǵa umtyldy. Tereza onyń qalaı aýyr demalǵanyn estidi jáne ol páterge kirgisi kelgendikten, bul zorlana aıtty:

— Joq, kirmeńiz. Meniń sizge tek aıtqym kelgeni... Bári ras! (Bul endi jyldam sóılep ketti). Iá, sizge men týraly ne aıtpasyn, bir nárse únemi esińizde bolsyn: men jala jabý múmkin emes adammyn. Sizdiń jaýap bergińiz kelmeı me? Onda meni túsingenińizdiń dáleli retinde maǵan áldebir ıshara jasańyzshy.

Biraq Jorj jaqtaýdyń janynda qımylsyz tura berdi. Bulardyń kózi qarańǵyǵa birshama úırengenimen, áńgimelesýshiniń bet álpetin nemese qubylysyn aıyrý múmkin emes edi. Bulardyń árqaısysy ekinshisiniń dene sulbasyn emis-emis qana kórip turdy, úzik-sozdyq tynysyn estidi; Tereza arzan brıllıant átirdiń ıisin tanydy, myna jas tánniń jylýyn sezindi.

— Mine, meniń sizge aıtpaq bolǵanym, — dep kúbirledi bul. Siz endi bilesiz?

Tómende syrtqy esik ashyldy da qaıtadan kúshpen tars jabyldy. Áldekim esik baǵýshy áıelge eziniń atyn atady. İle tómengi alańda jaryq kórindi. Turǵandardyń biri balaýyz shyrpyny ústi-ústin jaǵyp ári burqyldaı sóılep basqyshpen kóterilip kele jatty. Tereza men Jorj aldyńǵy bólmege kirip ketýge asyqty. Qonaqjaı áli jaryq edi, sondyqtan jaryq bulardyń kózderin shaǵylystyryp jiberdi. Bular kózderin jypylyqtatyp, bir-birine qaraýǵa batpaı turdy.

— Siz túsindińiz be? — dep surady.

Jigit basyn shaıqady.

— Men sizge senbeımin. Siz menen qutylý úshin ózińizge jala jaýyp tursyz. Jáne osynyń bári Marı úshin... Qaıtesiz! — dep jalǵady ol kenet ójettene, — sizdiń qýlyǵyńyz eshteńe bermeıdi. Men oǵan úılenbeımin. Estidińiz be? Men esh ýaqytta oǵan úılenbeımin... Solaı! Men búkil paıdany mansuq ettim!

Kitap shkafyna súıengen ári kózderin shala jumǵan Tereza ózin kernep ketken qatty qýanyshyn bildirip qoıýdan qorqyp, ony bar kúshimen ishinde tunshyqtyrýǵa tyrysty, basyn buryp áketti. Ol Marıge úılenbeıdi! Ne bolsa da, qyzdyń qoly buǵan jetpeıdi. Jorj esh ýaqytta onyki bolmaıdy. Bul qýanysh Terezada úreımen astasqan uıat sezimin týdyrdy. Bul naq osy jerde ólip qulap túskisi keldi, óziniń keýdesin qysqan ańsary ólim aldyndaǵy sońǵy ańsaýy bolýyn, biraq bul dúnıede eshteńe buǵan osynaý ǵajaıyp baqytqa qunyǵýyna — onyń qalaýlysyna aınalýyna kedergi jasaı almaýyn qalap turdy.

Birde-bir kózqarasy óziniń tolqynysyn bildirip qoımaıtynyna senimdi bolǵan kezde baryp bul óziniń túrin surlandyryp, júzin baıaý Jorjǵa burdy. Ol basyn sulyq túsirip, qoldary álsiz saldyrap, tistep alýǵa daıyn ashýly ıtteı keıipte kózderiniń astymen qarap, bólmeniń ortasyna turdy.

— Óte ókinishti, — dedi Tereza qurǵaq qana. — Siz óz sheshimińizden aınyrsyz dep úmittenemin. Maǵan kelsek, men endi eshteńe isteı almaımyn. Tym bolmaǵanda osyǵan kináli emestigine senimdimin. Bizge basqa aıtar eshteńe qalǵan joq dep oılaımyn.

Bul esikti ashyp, ony ótkizip jiberý úshin bir jaǵyna yǵysty. Biraq ol ornynan qozǵalmastan ári Terezadan kózin almastan, aqyry:

— Bilip júrińiz... Aıtarymdy aıttym: men sizsiz ómir súre almaımyn, — dedi.

— Bul aıtyla beretin sóz ǵoı!

Terezanyń úni jorta yqylassyz shyqty. Álgi aıtylǵan: "men sizsiz ómir súre almaımyn" degenge eshqandaı mán bermeıtin keıip kórsetti. Al shyn máninde bul túsinip tur edi, bul aldanbaýy úshin ári mundaı sózderdiń astarly reńkin, sharasyzdyqtan alasurý tolqynysyn á degennen ańǵararlyqtaı óz ómirinde talaıdy bastan keshken-di. Tereza bul sezderdi sol qalpynda qabyldaý kerektigine kúmándanbady. Mundaı turpattaǵy bozbalalar ózine málim edi. Sonda bul Jorjǵa abaılap kelip, osy keshtiń basyńdaǵydaı qımylymen onyń basyn óziniń ıyǵyna qoıdy, jigit óziniń denesiniń búkil salmaǵymen munyń ıyǵyna súıene ketti. Jorjǵa jaqsylap qarap alý úshin bul basyn ıip, óziniń balapanyna súısine qaraǵan ana sıaqty oǵan eńkeıdi. Ol kúlimsiremedi. Onyń muńdy kózderi baqyraıyp tur edi. Myna jas adamnyń betindegi tozý izderi Terezany qaıran qaldyrdy. Bul ushqalaq oqýshynyń tentektiginiń saldarynan bolǵan tyrtyqtar ǵana emes edi, terisiniń barlyq jerinde derlik maıda qyrtystary, al mańdaıynyń tereń ájimderi bar eken. Biraq ol kózderin jumǵan kezde kóziniń jyltyr, jumsaq qabaǵy báribir balanyń qabaǵy edi.

Tereza kenet bul mańyraıýynan tıylyp, Jorjǵa oryn taqqa otyrýyn usyndy, óziniń jumsaq oryndyǵyn oǵan qaraı jyljytty. Kúshin jıyp, parasatty únmen sóılep ketti. Buǵan eshteńe bere almaıtyn kári áıel ekendigin aıtty. Óziniń súıispenshiliginiń eń jaqsy dáleli ony qaýsaǵan beıshara, kúni ótken adamnan kúder úzýge májbúrleýi bolmaq.

Osyny aıta otyryp, Tereza óziniń tym keń mańdaıyn jaýyp turǵan shashyn ádeıi qaıyryp tastady, qulaqtaryn ashty, ózine alaıda janyn yshqyndyrǵan kúshke túsken osy qımylynyń bárin selqos jasady. Nátıjesin jyldam kóre qoımaǵanyna tańyrqady — mahabbat kóbine syrtqy keıipke eshqandaı mán berip jatpaıtynyn, biz jasyrǵymyz kelgen aq shash tek qana jaısyz áser qaldyrmaıtynyn, al eger ony baıqaı qalsa, qaıta súısinis týǵyzatynyn túsine bermeımiz-aý. Joq, qazir Jorjdyń toıymsyz, ǵashyq kózderi qaýsaǵan jandy emes, óziniń osynda otyrǵanyn janarymen, qyryldaǵan daýsymen bildirip turǵan áldebir kórinbeıtin jandy, eń bolmashy sóziniń ózine Jorj zor mańyz ári mán beretin jandy kórip tur edi. Tereza onyń nazaryn óziniń jalańashtana bastaǵan mańdaıyna aýdartpaq bolyp beker tyrashtandy. Jigit óziniń kókirek kózimen kórýinen: muny ýaqyttan tysqary, tán qabyǵynan bólek kórýinen bas tarta almaıtyn edi. Nápsi, ol tipti kúná bolsa da, bizge árdaıym súıikti adamnyń jan syryn pash etedi; jáne qylmystarmen bylǵanǵan tutas ómirdiń ózi bizdiń mahabbatymyz sol jandy aıalaǵan nurly shuǵylany kómeskilendire almaıdy.

Terezany zor erik kúsh-jigerin salyp ózin qorǵashtaýdyń sońǵy amaldaryn jumsaǵan saıyn ózine suqtana qaraǵan myna kózderden yntyzarlyqtyń kemimegeni tań qaldyrdy. Bul áıelge óziniń ár sózi qandaı kúshke túsip turǵanyn mynaý sezer me eken? Ózderiniń arasyndaǵy jas aıyrmashylyǵy jasaıtyn shyńyraýdy, qalaı bolǵanda da bul mahabbattyń óshýge májbúr ekenine jáne kóp uzamaı sónetinine senimdilikti qaıtkende de odan jasyrǵysy keledi-aq! Alaıda, bul óziniń bar oıyn tap osyǵan shoǵyrlandyrýǵa umtyldy. Jorjdyń nazaryn naq osyǵan aýdarǵysy keledi:

— Siz jıyrma jastasyz..., — dep qaıtalady bul, — al men qyryqtan asqanmyn (Dál sandy aıtýǵa báribir aýzy bara qoımady). Siz menen ne kúte alasyz? Siz ezińizge jasaǵan aldamshyny bir tún ǵana jetkilikti bolar edi...

Ol men jıyrmada emespin dep qarsylasty:

— Men jıyrma ekidemin... Áıtse de, siz maǵan kelgen kúni ne aıtqanyńyzdy umytyp qaldyńyz ba? Siz ǵoı maǵan birinshi kelgen... Men sizdi izdep pe edim? Siz maǵan aıttyńyz...

Terezanyń sózderin esine dál túsirý úshin ol kózderin jumdy.

— Esińizge túsirińizshi: men nebári jıyrma ekidemin dep aqymaqtana maqtanǵanymda, siz: "Jıyrma ekige toldym dep aıtqanyńyz jón bolar", — degensiz. Jáne taǵy bir sumdyq sózdi: "Sapar bastalǵan eken, bul kelip qalǵanmen birdeı...", — degen men úshin suńǵyla sózdi qostyńyz, sonyń arqasynda maǵan jigittik jasqa kelgeli beri nege sonshama zaryǵyp júretinim túsinikti boldy.

— Esińizge qalaı jaqsy saqtaısyz!

Tereza kúlip jiberdi. Biraq osy sózderdi ózi aıtpady degenge baryn berer edi. Alaıda, Jorj basyn shaıqady:

— Meniń esimde siz aıtqannan basqa eshteńe turmaıdy. Men ylǵı zerigetinmin, endi sizdi bilgeli beri mende siz aıtqan árbir, tipti bolmashy sózdiń ózin eske túsirý jáne oı eleginen ótkizý ádeti paıda boldy. Men siz aıtqan kez kelgen sóz týraly sheksiz oılaı alamyn. Siz aıtqan sózder maǵan tipten jańa sıaqty qabyldanǵan mınýttan bastap men ony túsinýden qalatyn sátke deıin saǵattar, kúnder ótýi múmkin... Osy sózderdiń arasynda maǵan barǵan saıyn uǵynyqty kórinetin bir sóz bar. Iá, sapardy bastadyń-aq eken, demek kelip te qalǵanyń. Olaı bolsa, sizdiń jasyńyzdy meniń jasyma qarsy qoıýdyń qajeti qansha? Saparǵa birge attanǵan bizdiń aramyzda ne aıyrma bar? Jastyq shaq meniń saýsaqtarymnyń arasynan sýsyp jatqan sý, ustap tura almas qum... Meni súıýge beıim birsypyra jan tek qylań beretin qaıratyma, jalǵan jastyǵyma baılanady... Biraq men, men... birneshe jyldan keıin menen ıe qalatynymen eshkimniń de sharýasy joq. Tipti Mondýdyń da...

Kóńiliniń túkpirinde ol meni aqymaq dep esepteıdi. Ol: "Seniń boıyńdaǵy tartymdy nárseń — taǵylyǵyń", — deıdi.

Tereza qolyn bozbalanyń tizesine saldy. Bul ol áli aıtýy múmkin sózderdiń betin qaıtarar sóz bardaı-aq, oǵan aıtar sondaı birdeńeni izdedi. Bul oǵan oıyna kelgenniń bárin aıtty: jastyq shaqtyń rasynda da eshqandaı quny joq, ózińniń bir nárseni: ómirdiń maqsatyn bilýiń mańyzdy. Ár adamda, — ol eń asqaq bolsyn nemese eń tómen bolsyn, — bir maqsat bar. Óz joldastaryńnyń bári birdeńege eligip júretinin baıqamadyń ba: biriniń kóńilinde — Qudaı, ekinshisinde — koról, úshinshisinde — jumysshy taby, biri bolmasa basqasy... jáne tek oıynǵa qumarlary da bar, qazirgi kezde búkil esi-derti dene shynyqtyrýmen aınalysýǵa aýǵan qanshama qyzdar men jigitter júr...

Tereza óz sózderin oılanyp aıtýǵa tyrysty, biraq Jorj ıyqtaryn qıqańdatty, basyn shaıqady.

— Joq, ne isteý kerektigin... muny birde keshke aıtqansyz (Tereza "Taǵy ne aıtyp edim?" degendeı tynys shyǵardy). Esińizde me? Men sizben tanysqan sol kúni keshke... Marıdi vokzalǵa shyǵaryp salǵan soń meniń osynda kelýge táýekel etkenim. Siz qulpyryp tur edińiz... Siz aıttyńyz... Sóıtti de ol sózbe-sóz derlik qaıtalap aıtty: "Óziń súıetin adammen súretin búkil ómir kún astyndaǵy mamyrjaı demalys, taýsylmas demalys bolýy kerek... bul — janyńda, tym jaqyn, ony qolyńmen ustaı alatyndaı sondaı jaqyn jerde ózińmen úndes jan, adal ári kóńili tok, ol da sen sıaqty eshqaıda alańdamaıtyn adam bar ekenine senimdilik. Tóńirek tunyp qalýy tıis, bul kezde kez kelgen oı alastalady, ıaǵnı kóńil túkpiriniń ózinde opasyzdyq nıettiń bolýy múmkin emes..."

— Baıǵus balam-aı, bul aıtarǵa dym tappaǵanda shyqqan bos sózder ǵoı. Bulardyń ómirmen esh sáıkespeıtinin ózińiz de jaqsy túsinesiz ǵoı. Ómir tek mahabbattan turmaıdy, ásirese erkekter úshin...

Bul endi osy taqyrypty órbitýge kiristi. Bul tańǵa deıin aıta alar edi; bunyń óz paryzyn sezingeninen aıtýǵa májbúr bolǵan jáne aıtý ózine úlken kúshke túsken parasattylyqqa toly oılary Jorjdyń mıyna kirmedi. Onyń bul sózderdi estimegeni de sózsiz, onyń sanasyna óziniń arpalasymen úndes sózder ǵana jetip jatty. Ol Terezadan tek óziniń qarsylasýy úshin tilge tıek bolatyndaryn ǵana qabyldady. Naq sondyqtan, Terezanyń ózi muny ańǵarmaı, óz sózderimen oǵan jon siltep otyrdy. Bul jıyrma jastaǵy bozbalanyń ómirdi súıe alatyn negizderin sanamalaǵan saıyn áńgime qaıtadan sál ájýalyq reńk ala bastady; sonda jigit tiksinińkirep buǵan muńdy da alaburtqan júzin burdy, sál ashyq erinderi arasynan tisteri jarqyrap turdy. "Iá, saıasat, árıne....", — dedi Tereza. — "Biraq júregin ala júgirý basty tirligine aınalǵan adamdar qataryna jatpaý kerek. Olar kóbinese osynysy opyq jeıdi, olar ózderiniń tóńiregindegi adamdardy aıryqsha júrgen nárselermen aınalysyp júrgendeı syńaı bildiredi, olar osy ustamsyz ańsaryn áldebir masqara tárizdi jasyrady, onyń tıanaqsyz sezim bolatyny — mundaı adamdar ushy qol jetkizý — qýlyǵyn asyrý: olardyń ýysyna túskender endi olardyń kózine ilinýden qalady; qarmaqqa ilikkenderdiń aldynda endi ózderin súıýden aınyp qalǵan joq pa, sýyp ketpedi me degen suraq ár mınýt saıyn qaıtadan týyndap turatyn bolady..."

Tereza ózi úshin aıtyp otyrǵan sıaqty. Sózin sabaqtaı tústi:

— Eski hattardy esh ýaqytta qaıtalap oqymaıdy ǵoı, ras pa? Olardy qaıta oqyp jatpastan jyrtyp tastaǵandy jón kóredi, óıtkeni olar endi ótip ketken nárseniń kýáleri... Bizdi súıemin dep qıaldaıtyn adam úshin eń baqytty mınýttarynda kenet onyń bizdi aınalyp ótýge múmkindigi bar ekendigi ashylady... ol jeke basynyń, óz otbasynyń tirlikterimen aınalysady... bizge sodan qalǵan-qutqany ǵana tıedi. Eń táýir degende, biz baı adamnyń Lazardan shyńyraý túbinen surap alǵanyndaı sıaqty tamshy sýdy ǵana tatamyz. Al keıde tipti odan da qur qalamyz! Óıtkeni súıgen adamymyz árdaıym atyna zaty saı emes, bárinen qur alaqan jáne ózine degen mahabbattan júregimiz jalyndap turǵan bizge eshteńe bere almaıtyn kádimgi baıǵustyń ózi bolyp shyǵady... Degenmen, Jorj, joq, bunyń bári bos myljyń. Bul oılardyń báriniń esh máni joq nemese maǵynasy tek men úshin ǵana. Maǵan mundaı oısyz kózben qaramańyzshy.

Bul ornynan turyp Jorj otyrǵan alasa oryndyqty aınaldy jáne eki qolymen onyń kózderin japty. Ol munyń qoldaryn ustaı aldy. Tereza óziniń qartaıyp dórekilengen, iri sekpilder basqan qoldary týraly oılady, osy sátte Jorj olardy baıqaýy tıis dep paılady. Biraq ol myna sekpilderdi kórse, Terezaǵa tıesiliniń bárin aıalaıtyny sıaqty, olardy da sózsiz súıip-súıip alar edi; áıtse de ol erinderin alaqandarǵa, bilezikterge basty... Bul tejeı almaǵan óz sózderi týraly jáne Jorjdyń olardy ishinen sheksiz qaıtalap júretini jaıly oılap, qoldaryn tartyp ala qoımady. Tereza báseń únmen:

— Men sizdi ýlandyramyn, — dedi.

Bul osy sózderdi aıtqan kezde óziniń júzi alaburtyp ketkenin sezdi. Jorj qımyldamady jáne erinderin Terezanyń kishkentaı, sekpil basqan qoldarynan aıyrmady. Biraq Tereza biliner-bilinbes dirilden bul sózderdiń ony qobaljytqanyn sezdi. Jaǵdaıdan shyǵýdyń joly osy jaqtan ashylýy múmkin dep oılady bul: tym bolmaǵanda Jorjdy qutqarý úshin naq osy jolmen júrý kerek. Marıdiń kúni bitti, bul onyń túbine jetti, biraq áli Jorjdy qutqaryp qalýǵa bolady. Bul endi oılanbastan qaıtalady:

— Men sizdi ýlandyramyn, sizdi de.

— Tamasha, — dedi Jorj kekesindi daýyspen. — Jaqsy, Tereza (ol birinshi ret múláıim meıirimmen muny atymen atady), men sizdi túsindim. Nesine aıta beresiz?

Ol munyń qoldaryn jibermesten, oǵan erinderimen odan saıyn jabysa tústi. Bular Anna Terezanyń bólmesin uıyqtaýǵa daıyndap jatqanyn estidi. Sonan soń as úıge baratyn esik tars jabyldy. Bular páterde ózderi qalǵanyn túsindi. Úı uıqyǵa ketken, kóshe tynysh. Ottyń diril qaqqan shaǵylysýy Arjelýzdan ákelingen kitap shkafynyń áınekterinde oınap turdy. Tas oshaqtyń mármárinde Marı qyzyl sıamen: Baq kóshesi, Deskeırý hanymǵa dep jazǵan kúlgin tústi daǵy bar konvert kórinip turdy. Tereza odan kózderin aıyrmady; bul tynystap alý úshin sýda shalqalap tynysh jatqan júzýshideı esh tyrp etpesten, esh qımylsyz aǵyspen aǵa berdi, bul óz qolynda Jorjdyń erinderin sezip, ol quptaǵan belgideı qabyldaýy múmkin birde-bir qımyl jasamady.

— Siz maǵan senbeısiz be? — dep qaıta bastady Tereza shıyrshyq atqan daýyspen.

Bozbalanyń qoldarynan aıyrylǵysy kelmegenine qaramastan, bul baıypty qımylmen qoldaryn bosatyp alyp, birshama jylystap ketti. Bular birdeńe kútkendeı bir-birine qarap turyp qaldy. Onyń senbegen, sonymen birge sharasyz jymıysy Terezany qalaı alasurtty! Jáne onyń: "Kóńilińizdiń túkpirinde siz meni jek kóresiz..." degen sózine jaýapqa aıtty:

— Men sizdi maǵan sengińiz kelmegenińiz úshin jek kóremin. Siz arjelýzdyq basqa maqaýlarǵa uqsaısyz: meniń qylmysyma siz solardyń kózimen qaraısyz, meniń sondaı sumdyq áreket jasaı alýym sizge múmkin emes sıaqty kórinedi, ol qylmys men osy jerde, sizdiń kóz aldyńyzda, sizdiń ómirińizge engeli beri jasap turǵanymmen salystyrǵanda túk te emestigin túsinbeısiz. Siz ózderi eshkimdi de óltirmegendikten, ózderin beıkúná sanaıtyn sharýalardyń tuqymy ǵana ekenińizdi kórip turmyn! Solaı ma? Iá! Tutas qys boıy men kez kelgen tas qapastan jaman túrmede meniń qaraýylym bolǵan adamnyń shynaıaǵyna kúsh ala tamyzyp otyrdym... Qandaı sumdyq is dep oılarsyz! Endi, mine, qazir meniń qurbandyqtarym Marı jáne siz, meni súıemin dep qıalǵa berilgen siz bolyp otyrsyz.

Bul sóılep turǵanda Jorjǵa qaramady, biraq oǵan kózi túsip ketkende esin jıyp ala qoıdy:

— Birneshe kúnnen beri meni súıemin dep oılap júrgen sizge aıtqym keledi... Endi bári bitti, solaı emes pe!

Ol ıyqtaryn qıqań etkizgendikten, bul qatýlana jalǵastyrdy:

— Qalaı! Sizdiń ne aıtqyńyz kelip tur? Múmkin meni sol áreketti jasaǵan joqsyz dep aıtarsyz? Joq, men ony jasadym, biraq ol meniń basqa, áldeqaıda jymysqy, áldeqaıda jasyryn, eshqandaı qaýiptenýsiz jasaǵan qylmystarymmen salystyrǵanda túk te emes... Men sizden taǵy da suraımyn: biz tanysqan áýel bastan meniń barlyq sózim neni meńzep turǵanyn siz qalaı ańǵarmadyńyz? Basyńyzdy shaıqaısyz? Meniń ne aıtqym keletinin túsinbeısiz?

Jigit qabyrǵaǵa súıenip turdy jáne munyń kózine týra qarady.

Osy sátte Tereza oıanyp ketkendeı boldy: serigin baýrap alǵan muń muny da bılep ketken sıaqty edi.

— Joq, baıǵus, balam, bul túk te emes, bul tipten eshteńe emes, — dedi. — Ol basyn teris shaıqaǵandyqtan: — Jorj, bul bolmashy nárse dep ózińiz aıttyńyz ǵoı..., — dedi ústemelep.

Jigit yńyrsydy: "Siz qalaı meniń janymda aýyrttyńyz!" Tereza ony ózine tartpaq bolyp qolyn sozdy, biraq ol oqys qashqaqtady jóne bul odan aıyrylǵanyn túsindi.

Tereza basyn salbyratyp, qoldarymen tizesin qushaqtap otyrdy. Bul taǵy da Jorjdyń daýsyn estidi:

— Meniń siz úshin birdeńe istegim keledi...

"Múmkin, — dep oılady bul, — qasha jónelmes buryn muny sypaıylyq úshin aıtady ǵoı". Biraq ol qyzbalana qaıtalady:

— Men siz úshin birdeńe isteı alý múmkindigim bolǵanyn qalar edim.

Sirá ol munyń: "Maǵan birdeńe jasaýǵa shamańyz kelmeıdi", — dep aıtaryna senimdi bolsa kerek. Sonda ol osy bólmeden tura qashady, myna sumdyqtan qutylady jáne óziniń Terezamen tanys bolǵanǵa deıingi tirshiligine: shaǵyn bólmesine qaıta oralady, búgin endi gramofon qoıýǵa tym kesh, óıtkeni kórshilerdi oıatyp jiberýi múmkin... Bul onyń oıyn meńdep alǵanǵa deıingi ýaqytta ol ne oımen júrdi eken?..

Búgingi keshte bul kenet basqa, ony alǵashqy kezdesýden sıqyrlap alǵan áıelge uqsamaıtyn janǵa aınalyp ketti... Bul Arjelýz beıpil aýyzdarynyń muny sıpattaǵanyndaı keıipke endi jáne ol jańa ǵana munyń sum arbaýynyń qudiretin basynan ótkerdi. Jigit onyń óziniń kózine aıtqan barlyq sózimen qatar bir sózin esinde saqtap qaldy: bir adam týraly aıtylǵan eń qarama-qaıshy degen pikirlerdiń qaı-qaısy da durys, bári qaı qyrynan kelýge baılanysty, al kez kelgen kózqaras ózinshe ádil... Biraq munyń aldynda kánigi qylmyskerler álbomynan sýyryp alǵan sýretteı kenet paıda bola ketken myna sumpaıy túr Terezanyń shynaıy keıpi me edi?

Ol: "Sizge eshteńemen kómektese almaıtynyma janym aýyrady...", — dep taǵy qaıtalady. Al rasynda, ol osy jerden tezirek ketýdi, óz bólmesine jetip, elektr shamyn jaqpastan sheshinip jata qalýdy ǵana oılap turdy. Terezeniń qaqpaǵy jabylmaǵan kezde syrtqy kire beris esiktiń ústinde turǵan shamnan bólmege túsken sáýleniń jaryǵy jetkilikti. Ol basyn jamylǵynyń astyna tyǵyp alady... Kútpegen jerden shyqqan qysqa da ımendi daýys Terezanyń daýsy emes edi, onyń úni bolýy múmkin emes:

— Solaı ma! Iá, siz men úshin birdeńe isteı alasyz... Bul óte jaı ǵana nárse: bári sizdiń qolyńyzdan keledi... Biraq sizdiń istegińiz kelmeıdi.

Jorj jasandylyqsyz qyzýlana qarsylasty. Ol túregep turdy, al alasa oryndyqta otyrǵan Tereza áli de daǵdyly qımylymen, mańdaıyn jarqyrata shashyn qaıyryp tastaı berdi, Jorj buǵan qaramaýǵa tyrysty. "Jo-joq, Terezanyń buǵan eshteńe aıtqysy kelmeıdi, nesine aıtady?" Jigit zor kúsh-jiger jumsap, munyń aıaqtarynyń janyna tizesin búkti, sóıtip bulardyń júzderi bir deńgeıde turdy. Endi ol Terezany tym jaqynnan, myna ýaqyt tozdyrǵan terige úlkeıtkish áınekpen qarap turǵandaı qarady. Kóz janary burynǵydaı, Jorj ony únemi kórip júrgenindeı ádemi edi. Biraq muny sonshama armandaýǵa májbúr etken kózderdiń aınalysynan bul tutas óli dúnıeni, esh ýaqytta buǵan deıin bunyń aldynda paıda bolmaǵan óli teńizdiń qula túz jaǵalaýyn kórdi.

— Eger siz solaı tabandap surasańyz... Iá, áńgime Marı týraly..., — birshama kibirtikteýden keıin Tereza qaıtadan sóılep ketti. — Abyrjymaı-aq qoıyńyz, men sizden kútińiz, shalys qımyl jasamańyz, bárin ýaqyttyń enshisine qaldyrdyńyz degennen basqa eshteńe suramaımyn. Siz meni aıtarlyqtaı bilesiz. Men óz qyzyn "tyqpalaýǵa" umtylatyn, qyzynyń baqyty úshin basyn tigýge baratyn ondaı sheshe emespin; ıá, siz ony bir kezde baqytty etedi dep kim kepildik bere alady? Joq, muny ózim úshin suraımyn sizden, ótinemin sizden... Marı úshin emes, men úshin.

Tereza qyzýlana órshelendi: ony bılep alǵan mynaý joıqyn qushtarlyqty, onyń erkinen tys paıda bolǵan osynaý qabiletti, odan shyǵyp jatqan bula kúshti bir bul ǵana basa alatyn edi. Onyń jas toly kózderin kerip, onyń qumyqqan daýsyn estip, bul: "Iá. men bárin túsinemin... Men sizge ýáde beremin...", — dep mińgirledi. Eger bul dúnıede ol endi esh ýaqytta kórgisi kelmeıtin jan bar bolsa, ol osy mınýtta, árıne, Terezanyń qyzy edi. Terezanyń qyzy! Bul qashyp ketkisi keletin jan naq sol.. Degenmen, bul: "Marı týraly alań bolmańyz...", — dep qaıtalady. Osyndaı jalbarynýdyń aldynda bul qalaı taban tirep tura almaq?

— Bul sizdi eshteńege de mindettemeıdi... Biraq men burynǵy senimimde qalamyn, eger sizdiń shydamyńyz jetse... Sizder úshin eń bastysy (óıtkeni men sizderdi bilemin ǵoı, baıǵus balalarym!) — súıý emes, súıikti bolý; sizderdi áldebir áıeldiń óz qamqorlyǵyna alǵany qajet; ıá, áldebir áıel sizderdi óbektep júrgen kezde, sizder ózderińiz — jáne kóbine — esterińiz kete basqa bireýmen áýeıi bolyp júresizder... Kórdińiz be, áńgime tipti sizdiń Marıge adal bolýyńyz týraly emes... Siz oǵan jasaǵaly turǵan soqqylarǵa ol kóndige qoımas dep kúni buryn oılap tursyz ba? Joq, gáp munda emes: oǵan sizdiń onyń ómirinde bolǵanyńyz, sizdiń sonda máńgi qalǵanyńyz ǵana kerek.

Osyny aıta otyryp bul jigitke betin jaqyndatty, ol munyń tynysyn sezindi. Jáne Tereza munyń qolynan ustaǵanda, ol basyn salbyratqan kúıi túregep turyp, buǵan maquldap basyn ızedi; ol erterek ketýge asyqqandaı kórindi, Tereza oǵan alǵysyn aıtyp, onyń óz ýádesinde turatynyn rastaýyn odan taǵy da estigisi kelip, ony bosaǵada kidirtti. Tereza ústemeleı sóıledi jáne onyń sózderinen buıyrý men ótiný qatar shyqty:

— Siz álgi lıseıdegi aqymaqtyq oqıǵany uqmytyńyz.

Ol: "Siz solaı oılaısyz ba?", — dep surady jáne qashandaǵydaı kóziniń astymen jymıdy, sonan soń esiktiń tutqasyn ustady. Biraq Tereza oǵan taǵy da ún qatty:

— Meniń shkafymnan ózińizge unaǵan kez kelgen kitapty tańdap alyńyz jáne ózińizge estelikke qaldyryńyz!

— Kitaptar!

Ol ıyqtaryn qıqań etkizdi de, qaıtadan jymıdy. Osy mınýtta bar kúshin saryqqan Terezada oǵan degen súıispenshilikke nemese ony tym bolmaǵanda aıalaýǵa balaıtyndaı eshqandaı sezim joq edi. Sol jaq keýdesinde kúsheıip bara jatqan syzdaý Terezada óziniń kinásin sezinetin qandaı da bolsyn sezimdi óltirip jatty, búgingi jáne birqatar basqa da keshter úshin munyń qymbat tóleýine týra keledi! "Men qandaı sorly aqymaq edim!.." Mundaı isterde ádette kýá bolmaıtyny jáne ótken nárse týraly eshkim eshteńe aıta almaıtyny jaqsy. Biraq, túptep kelgende, bul óz mindetin oryndady ǵoı... Tym bolmasa osyǵan senimdi júrýge bola ma? Bozbalany qaıtadan qos qolynan ustap, onyń kózderine qarady:

— Siz Marıdiń ómirinde qalasyz ba? Qalasyz ǵoı? Siz osyǵan ýáde ettińiz? — dep órshelene qaıtalady bul.

Ol esikti ashty jáne basqysh alańynda jaýap berý úshin buryldy:

— Men tiri turǵanymda..., — dedi.

Tereza aqyry tynshyp, esikti japty da qonaqjaıǵa oraldy; bul bir sát oılanyp turdy, sonan soń jedel basyp terezege keldi, qaqpaqty aıqara ashyp tastady, sóıtip terezeden dymqyl tún qarańǵysyna basyn shyǵardy. Biraq tómengi qabattar balkony budan taban joldy kólegeılep turdy. Bul Jorj Fılony kóre alǵan joq, tek áldekimniń alystap bara jatqan qadam basysyn estidi: múmkin Jorjdyń júrisi bolar.

VIII

Jatý týraly oılaýdyń da qajeti joq edi. Bul jastyqqa súıenip, qarańǵyda otyra berdi; kózderi baqyraıyp, bar beıili tunshyǵýyn basýǵa aýdy. Túnniń eń bir jym-jyrt mezgili edi. Kez kelgen dem tynysy, jabyrqaý álde jadyraý, baıqalmaı qalmas edi dep oılady. Dúnıeniń únsizdigin buzý úshin sonyń ózi jetkilikti bolar edi. Tereza úzilis kezinde dekorasıaǵa súıengen balet bıshisi sıaqty tynystap alýǵa tyrysty. Drama úzildi jáne ol Terezanyń qalaýynsyz jalǵaspaıdy.

Osy túngi múlgýde myńdaǵan qushyrlana aımalasý jáne jan-tásilim arpalysý kózden tasa júrip jatqanyn kózińe elestetý qıyn. Tereza tynyshtyqqa jettim dep oılady, óıtse de ol tek oıynnan ýaqytsha shyqqan edi. Biraq bul oıyn munyń yqtıarynsyz basqa jerde jalǵasyp jatty. Bos kóshe tynyshtyǵynda basqan qadamy uzaı túskeni bunyń qulaǵyna jetken jan da qazir úıinde óz tóseginde bolar-aý. Múmkin ol taǵy bir jerge barǵan shyǵar. Bul Jorj týraly oılaýyn qoımasa da, myna suraqqa basyn qatyrmady.

Ol búgin keshke qalaı kıingen edi? Ol kıine bilmeıdi eken. Tereza onyń onsha bıik emes jaǵany qyspaıtyndaı baılaǵan galstýginiń túsin esine túsirýge tyrysty. Onyń basy munyń ıyǵynda jatqan kezde baıqap qalǵan aıryqsha kózqarasy jadynda saqtalyp qalypty jáne bul ony jaqsylap kórip alý úshin sábıiniń ústine tóngen anasy sıaqty shyraıly jymıys oǵan eńkeıgen-di. Ol bolsa munyń jymıǵanyna jaýap qatpastan, buǵan tek túngi qustyń kezderimen tesile qaraǵan. Mine, sol kezde bul onyń sol kózi qıtar ekenin anyq kórdi — Arjelýzda aıta beretindeı, "alaq-julaq" júgirip turdy. Onyń ıegine sıyqsyz keıip bergen jańa tebindep shyqqan saqaly bunyń esine neni salyp edi? Ah, ıá... "I l l ıý s t r a s o n" jýrnalynyń eski nómirindegi sýret, óltirgen jas ıspandyq anarhısiń óli túri eken ǵoı... Jorj qazir munyń janynda bolǵanda, odan keler esh qaýip te, qylmys ta joq edi dep oılady bul. Tereza tym kóp azap shekti, munyń naýqasy bulardy mahabbat ǵuryptarynyń eleýge turmaıtyn rásimderine eleńdetpes edi. Ol bunyń baýyryna tyǵylyp, beıkúná sábılik uıqyǵa keter edi. Óıtkeni analar uıqysy nashar balalaryn kóbine ózderiniń tósegine alady ǵoı. Naýqasymen qorǵanǵan jáne sol naýkastan keýdesin jaılaǵan ólimniń jaqyndap qalǵanyn sezingen bul óziniń janynda basqa adam balasynyń jatqanyna alańsyz, kýálarsyz nasattanar edi; alaıda bul súısingen jannyń bary joǵymen teń bolar edi, óıtkeni uıqydaǵy jan ólimen barabar. Uıyqtap jatqan janǵa qarap sońǵy ret sergý, aqyrǵy ret qýaný — osy bir oǵash shattyq muny qanaǵattandyrǵan bolar edi, biraq munysyn basqa eshkim túsinbes edi... Ah! Bul nesine ony ózinen tún túnegine qýýǵa sondaı asyqty? Múmkin endi esh ýaqytta bir sátke bolsa da ondaı baqytty seziný múmkindigi týa qoımas... eshqashan da!

Tán aýrýy basyldy, tynys alýy jeńildedi, endi Terezanyń qıaly birte-birte basqa álemge, ótken kúnniń adamdary men zattary toly álemge oıysty. Ol álemde Jorj Fılo úshin oryn joq. Bul Sen — Lýı aralynda bir kezderi ózi birneshe jyl turǵan jáne kúıeýi esh ýaqytta kelip kórmegen páterinde onymen birge tústenip otyr; aralarynda eseıip qalǵan Marı; Bernar men Marıge bildirtpeı Tereza ústelden turyp ketpekshi; biraq munyń ustaǵanyna sharap quıyp jatqan Anna buǵan qımyldama degen belgi beredi; bul bolsa shuǵyl birdeńe isteýi kerektigin sezip otyr, — biraq naq ne ekenin bilmeıdi, — buǵan ketý qajet...

Tereza kenet oıanyp ketti; buǵan tań atqandaı kórindi, biraq ajyratqyshty burap, qaıtadan jaryqty óshirdi. Uıqysyzdyqtan qorqa qoıǵan joq: Jorj týraly oılaýǵa múmkindiginiń bolýy tamasha ǵoı. Óziniń qıalymen ornaǵan myna syrly dúnıede, tym bolmaǵanda qıal men ǵajaıyptar áleminde bul eshkimge jamandyq jasaı qoımaıdy, eshkimge ý bermeıdi. "Biraq endi ol meniki emes, — dep oılady bul, — ol Marıdiki..."

Bul endi olardy óz qıalynda bólmeýge tyrysty: olardy birge elestetti. Sóıtip, Tereza áldebir emis-emis uıattan alshaqtaýǵa tyrysty.

Kúrsinisti qanaǵattaný sezimimen, óz jarasyn syǵyp tastaý nıetimen bul bar nazaryn osy birigip ketken eki keıipti beınege shoǵyrlandyrdy. Joq, túngi ýaqyt balalary bar, qaıǵy men qýanyshty bólisetin jáne shashtary aǵarǵansha, óle-ólgenshe birge ómir súretin eki aıaýly erli-zaıyptynyń mamyraqan ómiri týraly oılaýmen baıqalmaı ótip ketedi; olardyń birinshi óletini tiri qalǵan ekinshisi máńgilik uıqydan qoryqpasyn dep, tek jol ashady. Tereza ózi úshin birjolata qoly jetpeıtin osyndaı ómirdi usaq-túıek egjeı-tegjeıine deıin elestetý qabiletin ylǵı da boıynda saqtaı bildi; kúndelikti ómirdegi asqaq ári eleýliniń bári osy ómirdiń kúıbeńinen artylmaıtyndardan jylystap ketetindeı jáne kúnkóris qamy jep qoıatyndaı kórinedi; tek ózi tárizdi odan máńgi jurdaı adamdar óz jutańdyǵyn tereń de aýyr sezinedi.

Bul terezeni aıqara ashyp tastap, osydan birneshe saǵat buryn Jorj tizerlep turǵan oryn taqqa otyrdy jáne jyly jamylǵymen oranyp, jalań aıaqtaryn alasa oryndyqqa saldy. Endi álgi men tiri turǵanymda buǵan tipti jaı sóz kórindi jáne bul sózderden qaterdiń tıtteı de bir emeýrinin qalaı ańdaı qoıǵanyna ózi tańyrqady. Jaýynmen birge lap etip engen ókpek jel ústelden papırostyń kúlin ushyryp áketti.

Terezany budan eshteńe de suramastan Anna oıatty.

— Men jatyp úıyqtaı almadym, — dedi Tereza ımene.

Qyzmetshiniń óńi selqos kúıinde qala berdi. Terezanyń bul qyzda sharýasy qansha! Saǵat toǵyz bolyp qalypty. Jorj múmkin bir jaqqa ketip qalǵan shyǵar; tipti eń durysy onymen kezdespegen. Bul onyń esigin qaǵady, jaýap estimeıdi; sonda bul onyń jınalmaǵan kereýetin kórý úshin bir sátke esigin ashady. Nemese bul Jorjǵa ol ózin áldebir ýádemen baılandym dep eseptemeýi tıistigin, onyń azat ekenin eskertetin hatty ústel ústine qaldyrdy. Bul osy hatty jazady, sonan soń jyldam kıinedi, bul ózin byt-shyt sezinip turdy, biraq álsizdigin jeńe alatynyn biledi.

Avtobýstar men taksıler vokzalǵa tańerteńgi poıyzdarǵa asyǵyp bara jatyr. Tereza terezege keldi. Jańbyr tyıylypty. Jumysshylar uzyn or ishine belýardan túsip jalańash káriz qubyry janynda kúıbeńdep jatyr. Qalanyń kúndelikti tirshiliginiń aǵylǵan mashınalaryn polıseı basqaryp tur. Tirshilikti eshteńemen toqtatý múmkin emes, tek ózińdi-óziń óltirýge ǵana shamań jetedi. Biraq basqany da ózine-ózi qol salýyna ıtermeleýge bolady ǵoı...

"Eger Jorj ózin-ózi óltirse, meni tutqyndap, abaqtyǵa jabady... Joq, men esimnen aljasyp baramyn!" Bul terezeni jaýyp, qaıtadan kereýetke otyrdy, júris tyqyryna, daýystarǵa, qońyraýlarǵa qulaq túrdi. Ah, eger bul sol bolsa ǵoı! Tómengi qabatta esik tars jabyldy, qabyrǵanyń arǵy jaǵynda án aıtý tyıyldy; sý qubyrlarynan shyǵyp jatqan qumyǵyńqy ári alys orkestrdiń kúmbirin eske salatyn myna bir dybystar... Bul joly qatelespedi, áldekim basqyshpen asyǵa kóterilip kele jatty, esik aldyna toqtady, onyń qalaı alqynǵanyn, qalaı demin basqanyn bul estip otyrdy. Joq, ol Jorj bolmaı shyqty, bul Mondýdy birden tanı qoımaıdy.

Esikke jaqyndap, ol da bólmede bireýdiń bar ekenin sezgen, sóıtip aqyry Jorj kelgen eken dep uıǵarypty. Biraq munda myna áıel otyr. Onyń ózi osy áıeldikinen kelip túr edi. Munda tek myna áıel ǵana. Tereza óz kezeginde: "Bul Mondý ǵana ǵoı" dep oılady. Bir-birine eshqandaı da ynta bildirmeı, bular bir-birine tek jaýyǵa qarady. Mondý:

— Siz ony sońǵy ret qashan kórdińiz? — dep sýyq surady.

Bul ótken keshte ol menen saǵat on eki shamasynda ketti dep jaýap qatty. Mondý oınaqy daýystap jiberdi de, kózderin taıdyryp áketti. Tereza muny bir-aq ret dámhanada ústel basynda kórgen-di. Endi ol túregelip turǵanda boıshań bolyp shyqty, óńi jóndem, juqa; janary ashyq, biraq eńkish ári tyrıǵan aryq eken.

— Sizder ne týraly sóılestińizder? Qalaı qoshtastyńyzdar?

Basqalarymen qabattasa taǵy bir sýdıa shyqty. Terezaǵa endi sheginý kesh. Múmkin munyń artynan ańdyp júrgen bolar? Bul ózderi munyń qyzy týraly barynsha ashyq áńgimelestik jáne dos bolyp aıyrylystyq dep, múláıim jaýap berdi.

Terezanyń jalǵan sóılegisi joq. Eger shyndyqty esh sózben aıtyp jetkizý múmkin bolmasa, munyń kinási emes. Osylaısha kezdesken eki adamnyń hıkaıasyn qysqasha qalaı aıtarsyń. İs júzinde bizdiń aramyzda ne bola qoıdy? Tereza muny dál tujyrymdap berýge shamasy jetpeıtinin sezdi. Tipti tergeýshi tergese de bul tap basyp aıta almas edi. Biraq Mondý nege sondaı alańdaıdy? Odan muny suraýǵa batyly barmady. Onyń qatty alań kóńili birden kórinip tur. Bunyń qoryqqany kenet qatty shyndyqqa aınalyp júre berdi. Bul mińgirledi:

— Qorqatyndaı sizde qandaı negiz bar? Onyń keshe úıge qonbaı qalǵanynda turǵan bóten birdeńe bar ma?

Ol muny dórekilene úzip jiberdi: "Siz ne oıyn oınap tursyz? Meniń neden qorqyp turǵanymdy jaqsy bilesiz..."

— Joq, ras! Men ony óte az bilemin, al siz, sirá, talaıdan bilersiz... Maǵan siz aıtýǵa tıissiz...

Ol da Terezanyń ótken keshte óziniń Jorjben ótkizgen sońǵy saǵattary týraly aıtyp berýine kedergi keltirgen dármensizdigi sıaqty, sirá, shamasy joq ekenin sezinip, teris ıshara jasady. Shaǵyn bólmede birine-biri qarama-qarsy turǵan osy eki adamdy olardyń ózi joq dostary aralarynda beıne bir shalqar teńiz jatqandaı ajyratty. Bulardyń alańdaýshylyǵy ǵana ortaq edi.

— Men polıseı ýchaskesine barýdy oılap edim, biraq maǵan kózimshe-aq kúler edi. Bozbala keshegi keshten jym-jylas! Maǵan qapalanbaı, áliptiń artyn baǵýǵa keńes berer edi. Eger eń jamanshylyqtyń ózin múmkin degende, tańerteńgi gazetterde ázirge eshteńe bola qoımaıdy. Kúndizgi ne aıtady, kóreıik.

— Siz esińizden aljasqan shyǵarsyz! — dep kúbirledi Tereza. Ol ıyqtaryn qıqań etkizdi. Bul kereýetke otyrdy. Bul sirá, kórer kózi bar áldebir áleýetti kúsh, bul sene qoımaıtyn qaıdaǵy bir tylsym ámir óziniń mysyn basyp ketkenin moıyndady (óıtkeni bul eger eń jamanshylyq bolýy múmkin dep oılaı qalǵanda, taǵdyrdan qaıyrymyn surap alaryna jańa ǵana senbegen, sóıte tura soǵan senetin jan sıaqty áreket etken edi ǵoı)... Mine, endi bul ózin tuqyrtqan ári bas ıdirgen álgi "beımálim qudiretke" esi shyǵa jalbarynýda. Áli tiri, biraq áne-mine ólýge tıis balaqan ómirge múmkin osy áıeldiń qalaýymen qaıtarylatynyna senetin keıipke endi. Tereza alqynyp ketti; bul eger bir ózi bar kúshin salyp jaǵalaýǵa aýyr, úlken deneni súırep shyǵarǵan jaǵdaıda da, budan artyq alqynbas. Aýyq-aýyq munyń oıy ashylyp ketedi: "Qandaı essizdik!", — dep qaıtalady bul: — "Qandaı essizdik!" İle óziniń senbeıtinine keshirimge eńbek sińirgisi kelgendeı, áldekimniń yqpalymen, — kim ekenin ózi de bilmeıdi, — zor tegeýrinmen eńsergendeı, qaıtadan qyzýlana, órekpı jalbarynýyn jalǵastyrdy.

Mondý terezeni ashty da onyń jaqtaýyna eńkeıdi. Tereza odan izdestirýdi qaı saǵatta bastamaq oıy bar ekenin surady. Kóshe shýylynan ol munyń suraǵyn estimedi, sóıtip jalbarynýǵa deıin tómenshiktegenin sezinýden azapty uıatty bastan keship, ábden qaljyraǵan bul kereýette otyra berdi... Osy jalbaryný bolary bolǵannyń tym quryǵanda tıtteı bir nársesin ózgerte alady dep bul buryn oılap pa! Qalǵany bir-aq nárse — kútý jáne eger jamandyq bolyp qoısa... endi ne istemek! "Eger meni bilmese, balaqan ólmes edi", — degen oımen ómir súrý sondaı aýyr bolsa da, osy oıǵa moıynsunýy, osy oıǵa kóndigýi kerek. Tózgisiz oı; degenmen bul Terezamen buryn da bolǵanyndaı, oǵan da úırenip ketedi, bul endi ózin qorǵaýdy oılaı bastaıdy, óziniń taýsylmas qorǵaný sózin jalǵastyra beredi: óıtkeni bunyń ózi óz áreketteriniń birinshi qurbany, sirá, beıkúnálisi! Biraq qazir eshkimniń de munyń kinásizdigimen isi joq; mańyzdysy bireý ǵana: bir jerde shekesinen atylyp bala jatyr. Tereza munyń bári tezirek ashylǵanyn, onyń ata-anasy tezirek bilgenin qalady!.. Qudaıym-aı, al Marı she! Bul ólimmen bári de bitpeıdi. Marı! Osy ólimmen qaıta bári endi bastalady. Terezeden basyn shyǵaryp turǵan Mondý munyń "Marı!" dep alqynǵanyn estimedi. Tereza endi qaıtyp qyzy úshin birdeńe jasamaýǵa uıǵardy. Bul ol týraly tipten umytýdy jón kerdi: bul endi Marı úshin ne istese de ony ólimshi etip jaralaıdy eken. Budan bylaı Marı týraly oılamaý kerek: qalaı naızaǵaı urady, solaı Tereza bala kúninde tún ortasynda daýyldan oıanyp ketetindeı, kózderin jumady, qulaqtaryn biteıdi; bul birde-bir qımyl jasamaıdy, birde-bir qorlaýǵa jaýap qatpaıdy, qaıda ekeni belgisiz Jorj Fılonyń denesi jatqan oqıǵanyń aıaqtalýyna birde-bir sózben kedergi jasamaıdy. Adamdar tóreligi túptiń túbinde budan esep suramaı ma? Bir ǵumyrda polısıa ýysynan eki ret sytylyp ketýdiń sáti kele qoıar ma eken...

Bul Mondýdyń daýsyn estidi. Ol kóshedegi áldekimmen sóılesip jatty. Tereza ornynan turdy, biraq terezege jaqyndaýǵa batyly barmady. Mondý burylyp, jaıbaraqat únmen:

— Ol ǵoı, — dedi.

Qoldary sup-sýyq bolyp birdeńeni sezýden qalǵan bul: "Ol ma?" — dep qaıtalady. Bul basqyshtaǵy júristi — qaıta tirilgen balaqannyń qadamyn — tanydy jáne Jorjǵa qaıtarylǵan ómir óziniń boıynan shyqqandaı odan saıyn álsiredi. Esinen aıyrylýyna bolmaıdy, ol tiri. Bul qaıtalady:

— Bul sol Mondý bólmeden shyǵyp ketti. Qazir esiktiń qarańǵy aýzynan Jorj kórinedi. Onda tańý bolmaıdy, qan betinen aǵyp turmaıdy.

Budan bylaı bul óziniń árbir qadamyn oılanyp, ańdap basatyn bolady. Osy arada Mondý hatty júgirtip shyqty:

— Men bul hatty tezirek ustatamyn, — dedi ol sýyq qana. — Iá, Jorjǵa ózin erkin seziný qajet, onda paryz sezimi kúshti, onda óziniń shamasy kele bermeıtin aýyrtpalyqtardy alýǵa beıimdilik bar.

Mundaı jan yshqynystarynan keıin Jorjǵa tynyshtyq kerek... dep qosty ol. Tereza ony úzip jiberdi:

— Siz maǵan eshqandaı jan qınalysy týraly aıtqan joqsyz ǵoı...

Jigit shamdanyp qaldy jáne sizge eshqandaı anyqtama berýge mindetti emespin dep, balalyq bir bettikpen málimdedi. Tereza ony tynyshtandyrýǵa, daýsyna ózi yqpalyn jaqsy biletin qarlyǵyńqy ún berýge beker áýrelendi, kózderin bostan-bosqa oınatty. — Mondý tipten selqos tura berdi jáne bul ózine onyń jaǵdaıyn eskertpegenine ókinish bildirgende (óte meıirlene) ashýlandy da.

— Sizdiń onyń ómirine aralasýǵa qandaı qaqyńyz bar?

Mondýdan birshama ýaqyt tejep turǵan yza atqyp ketti. Tereza bir sát qobaljyp qaldy, sonan soń ózin myna beıtanys jigitke esep berý mindetti sıaqty sezinip, báseń únmen: "Áńgime meniń qyzym týraly bolyp otyr ǵoı...", — dedi.

— Sizdiń óz qyzyńyzǵa túkirgenińiz bar...

Tereza oǵan tańyrqaı qarady jáne kenet muny qajyǵandyq bılep ketti. Óziniń mynaý tyrashta qandaı sharýasy bar? Bul onyń yzbarly daýsyn estimeýge tyrysty:

— Men sizdiń pıǵylyńyzdy birden dóp bastym. Ornyqpaǵan jas adamnyń sharq urǵan qıalyna yqpal etýden ońaı eshteńe joq. Qaraı gór, ol ózińizdi súıedi dep jelpinesiz!

Terezaǵa ıyqtaryn qıqań etkizip, ketip qalý kerek edi. Ózin selqos kúıden endi eshteńe aınyta almaıdy dep oılaǵan ol myna ájýany, myna qorlaýdy kótere almady, sóıtip: "Eger men qalaǵanymda!" dep, ózin ustaı almaı aıǵaılap jiberdi.

— Iá, árıne, eger siz qalaǵanyńyzda!

Tereza nege turyp qaldy, nelikten ójettene ketti? Tereza óz daýsyn ózi tanymady. Qalaısha myna qyńsylaǵan daýys óziniki? Buǵan basqa bir áıel byljyrap turǵandaı kórindi.

— Ol meni súıetindigine ózi ant ishti.

— Ol munysymen talaıǵa ant ishken... Oho! Men sizdi ońaı ospaq kórmeýim kerek! Siz, bylaısha aıtqanda, jaqsylap onyń kózin asha bildińiz, ol sizdi danyshpandaı sanaıdy... Biraq kórip tursyz, munyńyz uzaqqa barmady...

Sol daýys, Terezaniki emes, áldebir naqurystyń daýsy qarsylasa ketti:

— Bul men qansha qaladym, sonsha ǵana sozyldy.

Tereza jylańqy únmen: "Eger men qalaǵanymda...",— dep qaıtalady. Eger bul qalaǵanda, eger bul oǵan óziniń qushaǵyn ashqanda, eger...

— Sonda ne bolǵany? Siz ózińizdiń abyroıyńyzdy oılap odan bas tarttyńyz ba?

Bul óziniń oqty kózin oǵan qadap, dirildegen daýsymen surady:

— Men sizge ne istedim?

— Siz meni onymen urystyrǵyńyz kelmedi me? Joq pa?

— Men be?

— Iá, siz onda qyzǵanyshty oıatqyńyz keldi. Meni ózińizge qyryndap júr dep oǵan aıtyp úlgermedińiz. Biz sizben bir-aq ret kóristik, ol sizge senbes edi. Biraq siz taıaý kúnderi muny isteýden bas tarta qoımas edińiz... Bul eski, ákki aıla. Muny barlyq áıel meńgergen. Al ázirge siz meni ózińizge ete unaıdy dep múláıimsidińiz... Siz ketkennen keıin ol maǵan sol dámhanada jaqsy qylyq kórsetken!

— Qıynnan qıystyrýǵa qabiletińiz zor deý kıyn eken, — dep bólip jiberdi Tereza ashýǵa basyp. — Osydan bir mınýt buryn siz onyń meni súıýi múmkin ekenine esh jol bergińiz kelmep edi...

Bul joly ózi — aıaýsyz taptaýǵa ázir, jańa ǵana myna adam abaılamaı qandyryp alǵan Tereza sóılep ketti: "Qyzǵanyshtan shat — shálekeıi shyǵyp júrgen onyń ózi. Qyzǵaný árdaıym kúlkili bola bermeıdi, biraq onyń qyzǵanýynyń kúlkili ekeni daýsyz".

— Kúlkili? Nege?

Jaýap ornyna Tereza jeńil myrs etti, biraq ol osy myrs etýde jatqan astarly ájýany ańǵaryp qaldy. Bul kishkentaı basyn kekjıte ári oǵan tesile qarap, kenet daýsyn kóterip jiberdi:

— Sizdiń dosyńyz qandaı ushqyr oıly jan bolǵanymen, esh ýaqytta onyń basyna siz bireýge unaı qoıady degen oı kelmes edi... Eger men onda qyzǵanyshty oıatý maqsatyn kezdegen bolsam, men, árıne munyń shyndyqqa janasymdy shyǵýyna tyrysar edim.

Bul aqyry dushpanynyń soqqy beretin osal jerin tapqanyna senimdi edi; ony azaptanýǵa májbúrleıtinin túısiný muny qatty masattandyrdy. Óziniń aýzynan eshqandaı qınalmaı lek-legimen tópep aqtarylǵan sózder zárli shyqqan saıyn, munyń daýsy aıaly bola bastady. Bul raqattaný múmkindiginen jumsara tústi. Sońǵy sóz ózinde qalatynyna, oǵan ólimshi soqqy berý bıligi ózinde ekenine senimdilik munyń kóńilin jaılandyrdy.. Bul kenet jany jaı taýyp, óz júreginiń soǵysyn sezbeı de qaldy. Osydan birneshe mınýt buryn órkókirek bozbala qýaryp ketti...

— Siz áıeldi qorlaı alǵandaı bolsańyz, raqattanatynyńyzdy sezinesiz, solaı ma? Jáne siz qatelespeısiz, bul sizdiń áıelderden ala alatyn jalǵyz lázzatyńyz. Biraq bunyńyz jalǵan keıip, óıtkeni esh ýaqytta bizdi azaptaý sizdiń qolyńyzdan kelmeıdi. Ondaı qabilet tek biz ózimiz súıgen jandarda ǵana bolady. Tek súıikti erkekter ǵana qaýipti. Maǵan áıelderge jasaǵanyńyzdaı dórekilik kórsete otyryp, sondaı momaqan bola qalatynyńyz qyzyq-aq eken...

— Bul meni esh selt etkizbeıdi, — dep mińgirledi Mondý.

Ol: "Bul meni esh selt etkizbeıdi!.." dep qaıtalady, biraq esikti ashyp, óziniń adam tynyǵyńyz qısaıyp ketken júzin Terezadan buryp áketip, muny basqyshqa ıterip jibermek boldy. Tereza bir sát áli bala janarlarǵa jalt qaraı qaldy... Nelikten kenet munyń qahary jýası qaldy. Ashýy teńizdiń qaıtqan tolqynyndaı basyldy, sý sıaqty ketti. Sonshalyqty batyldyq munda qaıdan paıda bola qaldy?

— Joq, — dedi bul. — Joq! Maǵan senbeńiz.

Ol muny ıtermeleýin toktatpady, biraq bul esiktiń jaqtaýynan ustaı aldy.

— Maǵan senbeńiz, — dedi bul báseń únmen qaıta bastap.

— Sizdiń maǵan aıtpaǵanyńyzdyń bárine myń da bir túkirgenim bar!

Áne-mine Jorj kelýi tıis, ol munyń óz bólmesinde bolǵanyn qalamapty.

— Onyń maǵan úzildi-kesildi aıtqany: "Eń bastysy — anaý áıel ketsin, men ony qaıtyp kórmeıtin bolaıyn!"

Tereza esik aldynda siresti de qaldy jáne Mondý onyń tesile qaraǵan janaryna shydamady. Bul óziniń jigit ustap turǵan qolyn abaılap bosatyp aldy. Bul alańǵa shyqqan kezde munyń kishkentaı basy qaıta kekjeń etti:

— Men sizdi qorlaýǵa tyrystym. Men oıdan shyǵardym...

Jigit aqyryn jaýap qatty:

— Jo-joq, eshteńe etpeıdi...

Bul degbirsizdene surady:

— Ese qaıtarý úshin ne istemek oıyńyz bar? Polısıaǵa sybyrlaısyz ba?

Silesi qatqan ol bul basqyshtan túsip, kózden ǵaıyp bolǵansha ornynan qozǵalmady; sonan soń bólmege oralyp, óz dosynyń ústeliniń janyna otyrdy da, shyntaqtap basyn qolyna taıady.

IX

Tereza kóshede úıler janymen kele jatyp ol týraly oılady. Osy sátte ony Jorj Fılo da, Marı de tolǵandyrmady. Muny sońǵy qurbandyǵy — Mondý oılandyrdy. Mánisi mynada, bul oǵan úlken jamandyq jasaǵan joq; myǵym qolymen bergen myna soqqysy buǵan óziniń qýatynyń kúshin bilip alýǵa múmkindik berdi, óziniń maqsatyn anyqtaýyna kómektesti. Buǵan ótkinshilerdiń qarap qalǵanynda turǵan tańǵalarlyq eshteńe joq edi: sasyq haıýan óziniń júrgen jerin birden bildirip qoıady ǵoı. Tereza ózine ózgelerdiń tesile qaraǵandaryn sezindi. Bul óziniń apanyna erterek jetip, sonda tyǵylý úshin júrisin taǵatsyzdana jyldamdatty. Endi bunyń baz keship japadan-jalǵyz ómir súrýine týra keledi. Endi eshkimge zalal keltirmeıtinine senimdi bolýy úshin, sondaı-aq jazadan qutylýy úshin, óıtkeni bul jamanshylyq jasaǵandardyń bári túptiń-túbinde kúsh biriktiredi. Bunyń ózi basyn qaterge talaı tikti... Iá, árıne, buǵan deıin qylmys quramy joqtyǵy týraly qaýlynyń qorǵaýynda ómir súrdi, biraq mundaı jeleý kez kelgen jalanyń mánin zoraıtyp jiberedi... Qandaı jala? Buǵan jala jabý múmkin emes: bul ózine tańylýy múmkin qylmystan basqa qylmys jasady ma? Muny eshkim aıyptap turǵan joq qoı! Eshkim. Bul neni oılap taýyp otyr?

Munyń sál basy aınalyp ketti; áldebir qaqpaǵa súıendi, bir sát kózderin jumdy jáne tańerteńnen nár syzbaǵany oıyna tústi. Shaıtan alsyn! Ash eken ǵoı; tańerteń tamaqtanbaǵany esinde. Joq, bul munyń aqylynan aljasqanyn bildirmeıdi, tek mezgilimen tamaqtanýdy umytpaýy kerek. Kondıterlikke kirip shaı ishti. Bári ornyna kele bastady, bári de jaı nárse kórindi: Jorj Fılo tiri, osy kúnnen bastap bul Marı týraly oılaýdy qoıady, munyń ómiri oryn taq pen ústeldiń arasynda ótedi, syrtqa tek qarańǵy túskende ǵana shyǵady. Endi esh ýaqytta kún jaryqta kóshede kórinbeıdi. Bul tý syrtymen sezip otyrǵan myna kózder suǵynyń qaterine ózin eshqashan uryndyrmaıdy.

Mine, aqyry úıine de jetti. Tek esik baǵýshy basqyshta bolmasa eken. Biraq naq sol óz bólmesi esiginiń aldynda Annamen áńgimelesip turdy. Olar Terezany kórgende ne ǵyp tyna qaldy? Nege buǵan qadala, jaısyz qaraspen shola qaraıdy? Esik baǵýshy:

— Tańerteń siz týraly áldekim surady... Iá, sondaı uzyn boıly jigit... Ol maǵan suraqtar qoıdy..., — dep habarlady buǵan.

— Qandaı suraqtar?

— Este tura bere me? Sizdi keshe keshke syrtqa shyqpady ma, ózinde áldekimdi qabyldamady ma degendeı...

— Siz ne aıttyńyz?

— Men eshteńe bilmeımin, basqalardyń izin ańdý meniń isim emes dedim...

Tereza odan: "Sizdińshe ol kim bolýy múmkin?" dep suraýǵa batpady. Bul odan álgi beımálim kelýshini sıpattap berýdi suramady, kempir: "Jas, uzyn tura, epeteısiz...", — dep jaýap berer edi jáne Terezanyń Mondýdy tanýy múmkin edi, bul "Shmen de fer de Ýest" qonaq úıiniń aldynda avtomobılden túsip jatqan kezde ol shynynda da Baq kóshesine kelgen-di.

Tolqyǵan ári óziniń júreginiń aýrýyn umytyp ketken Tereza basqyshpen jyldam kóterildi. Ol esikti ilgekke japty da, qalpaǵyn da sheshpesten aldynda turǵan oryn taqqa otyra ketti. Keýdesi qatty shanshydy, biraq bul endi jalǵyzdyqta ólýden qoryqpaıdy: eń bastysy — ózin adamdardan qorǵaý... Anna bosalqy basqyshpen kóterilip kele jatsa kerek; Annadan qutylǵany jón. Tereza qyzdy esik baǵýshymen til tabysa almaı júr dep oılaıtyn; sirá Terezaǵa degen ortaq jek kórýshilik olardy bitistirgen sıaqty. Biraq Annany jaıdan-jaı syrtqa laqtyryp tastaý — ony ózine ólerdeı dushpan etý... Onyń óz erkimen ketýi úshin ne oılap tapsa eken? "Eger áldekim onyń mende qalýyna múddeli bolsa, ony ketýge májbúrleı almaısyń, ol osy ornynan aıyrylmaıdy".

Qaıtadan alańdaýshylyq bılegen Tereza óz bólmesine áreń jetti. "Biraq bul jónsiz ǵoı, — dep oılady ol, — men eshqandaı qaterge bas tigip otyrǵan joqpyn. Men kináli nárseniń eshqaısysy da zańmen qýdalanbaıdy. Árıne, meniń ólimimdi tileýge bolady, bas biriktirýge, sóıtip meniń túbime jetýge bolady. Sot tóreligimen ilikti bastan keshken áıeldi aıaqtan shalý túkke de turmaıdy...".

Bul óz bólmesinde turyp syrtqy, kirer esik aldyna toqtaǵan adamnyń tynysyn estı almaıtynyn jaqsy bilse de, degenmen áldekimniń úzik-úzik shyǵarǵan demin ańdaǵanyna kámil senimdi edi. Kózin jetkizý úshin bul aldyńǵy bólmege baryp, esikti ashyp qalǵanda, esik baǵýshymen soqtyǵysyp qala jazdady, ol "hanymǵa hatty berýdi umytyp ketipti..." Tereza osy jyltyr sur bet álpetti, jyltyldaǵan dońyz kózderdi, joq, dońyz emes, egeýquıryq kózderdi tym jaqynnan kórdi. Jáne ol kózderde qandaı áýestik bar edi deseńizshi!

— Siz nege maǵan osylaı qarap qaldyńyz?

— Hanymnyń túsi qashyp tur ǵoı.

— Men ózimdi birqalypty sezinip turmyn.

— Biraq, hanym, meniń sizge muny aıtyp turǵanym...

— Keshe kelgen álgi adam sizden meni naýqas pa dep surady ma? Joq pa? Áıtse de, bul ósek-aıańdarǵa men pysqyrmaımyn da...

Bul esikti kúshpen tars jaýyp, ilgegin ildi. Abdyrap qalǵan esik baǵýshy: "A, solaı ma!", — dep burqyldady, biraq tómen túsip ketýdiń ornyna, ol óz kiltimen qarsydaǵy bos páterdi ashyp, bosalqy basqyshpen as úıge Annaǵa ótti.

Tereza ylǵı júregi aýyrǵan kezindegideı alasa oryndyqqa jaıǵasyp, keýdesimen alǵa eńkeıdi, ıtterdiń dabysyna qulaq túrgen túlkideı selt etken sybdyrǵa zeıin qoıdy, bar yntasymen tyń tyńdap, tapjylmaı otyrdy. Anna ózimen-ózi sóılesip júr... Joq, áldekim oǵan jaýap qatty. Ac úıdegi áńgime báseń shyǵady. Áldekim as úıde Annamen sóılesip tur.

Asqanaǵa deıin áreń jetip, Tereza qulaǵyn qulyptyń sańylaýyna tosty jóne esik baǵýshynyń daýsyn tanydy. Ol negizgi basqyshpen túsip, sonan soń qaıtadan bosalqy basqyshpen kóterilip úlgeretindeı bolǵan joq qoı. Tereza ezine kelip alǵan soń, bul jaıdy oılanýy kerek, bul jumbaqty sheshýi qajet. Qazir bir sózdi de qalt jibermeýge tyrysqany jón. Esik baǵýshy Terezany baıqap júrýge keńes berýde. Onyń pikirinshe, tipti otbasyna eskertip qoıǵan da artyq bolmaıdy. Solaı, solaı... Anna meken-jaıyn bilemin dedi... "Ol ony qaıdan biledi?" — dep ózine suraq qoıdy Tereza. — Marı arqyly, árıne... Olar munyń syrtynan hat alysyp júredi eken ǵoı..." Tysyrdy estip Anna esikti ashyp qaldy da, bıbiniń shúberekteı qup-qý túrin kórip keri sheginip ketti.

— Tústikti qashan beretinińizdi bilgeli kelip edim... — Sóıtti de esik baǵýshyǵa: — Siz taǵy da joǵary kóterilgensiz be, hanym? — dedi.

Annaǵa birer mınýtqa kirip edim dep mińgirlegen kempir bosalqy basqyshtyń tasasynan kórinbeı ketti. Plıta janynda kúıbeńdegen Anna ózine kúdikti kózqarasty sezip, búrylyp qaraýǵa batpady.

Tereza óziniń alasa oryndyǵyna qaıta keldi. Bul qolyn tamaǵyna aparyp, ózin qylǵyndyrǵan tuzaqty bosatqandaı boldy.

Bul endi esh ýaqytta erkin tynystaı almaıdy. Eń aldymen buǵan kóshege shyqpaý kerek. Munda páterde muny ańdıdy, biraq buǵan ázirge ne isteı alady? Turǵyn úıge qol suǵýǵa tyıym salynǵan. Tek dushpandary muny aıtyp barmasa... Ol úshin derekter jetkiliksiz ekeni anyq. Olar Anna tyńdap alǵan álgi moıyndaýlardy buǵan qarsy tikeleı aıǵaq retinde qazir paıdalana almaıdy. Biraq bul syrtqa shyǵatyn bolsa, qurylǵan qaqpanǵa birden túsedi. Munyń kináli ekeni, munyń katorgaǵa aıdalýǵa laıyq ekendigi jaqsy málim, olarǵa tek zańdy ilik tapsa boldy... Polısıada ol kózin salǵan qurbandyǵyn orǵa jyǵar ondaı tásil árdaıym tabyla ketedi. Úıde budan kóz almaıdy, biraq olar buǵan eshteńe isteı almaıdy, óıtkeni munyń erte me, kesh pe kóshege shyǵatynyna senimdi. Anna aıtýǵa keldi:

— As daıyn.

Onyń daýsy ádettegideı emes ári Terezadan bir sát te kózin almaıdy.

— Hanym, eshteńege zaýqyńyz soqpaı otyr ma?

Terezanyń eshteme jegisi kelmegenine ol qandaı qapalanyp qaldy!

— Hanym ózin-ózi zorlaýy tıis.

Terezanyń yqtıary dushpanynyń yqtıaryna túısikpen qarsylasa ketti: eger munyń tamaq ishkenderin qalasa, demek, kez kelgen tamaqtan sózsiz bas tartýy kerek.

Anna kofe ákelgen kezde ol ot anasy ózinen kóz almaı esiktiń qarsysynda otyrǵanyn kórdi, keıinirek qyzmetshi ydysqa kelgeninde kofe shynaıaǵy sol qalpy tolyp tur edi; Tereza otyrǵan qalpyn ózgertpepti. Onyń kóshege shyǵýǵa jáne óziniń dushpandaryn batyldyǵymen tań qaldyrýǵa táýekel etkisi kelmedi dep aıtýǵa bolmas; olar qaıran qalyp, birdeńe jasaýǵa batpas edi-aý, bul bolsa olardyń aıla-sharǵylaryn baǵar edi... Bul saǵat tórtte de Anna quıǵan shaıdan bas tartqannan keıin qyzdyń basyna kishkentaı sińlisi sorpa ishkisi kelmegen kezde ózi jasaǵanyndaı tilimen tamsanyp jáne "Ah, qandaı dámdi...", — dep sóıleı otyryp, munyń aldyndaǵy shaıdy tatyp kórmekke oı keldi. Tereza sol zamatta-aq onyń qolynan shyny aıaqty julyp alyp, qomaǵaılana ishe bastady. Degenmen, ol Annaǵa úreıli keıippen qaraýyn qoımady.

— Hanymnyń júregi aýyryp otyr ma?

— Joq, Anna... rasy... Biraq meni qınap otyrǵan ol emes...

Bul Annany qoldarynan ustaı alyp, qatty qysty:

— Siz olarǵa eshteńe aıtpaısyz ba? Siz solardyń jaǵynda sıaqty keıip kórsetińiz... biraq olarǵa eshteńe bildirmeńiz.

— Hanymnyń ne aıtqysy kelip otyrǵanyn túsinbedim.

— Meni aldaımyn dep áýre bolmańyz. Men olardyń ýysyndamyn...

— Men baryp sizdiń tósegińizge qyzdyrǵysh qoıaıyn, siz alańsyz uıyqtap ketesiz.

— Siz ne ǵyp meniń uıyqtaǵanymdy qalap otyrsyz? — dep Tereza kútpegen jerden dúrse qoıa berdi. — Meni uıyqtaıdy eken dep áýre bolmańyz: men endi qaıtyp uıyqtamaımyn.

— Beıshara, hanym. Sizge eshkim de jamandyq jasaıyn dep jatqan joq.

— Otyryńyzshy, Anna... Ne bolsa, ol bolsyn, men sizge bárin aıtaıyn. Oryn taqty jyljytyńyz. Olar eshteńeni túsindirmesten, sizdi ózderiniń oıynyna tartty. Men olardyń kózimdi joıǵylary keletin adamymyn, biraq zańdy jolmen áldekimniń kezin qurtý sonshalyqty ońaı emes... Tipti, áńgime qylmysker áıel týraly bolsa da... Siz eshteńe túsinbeıtin sıaqtysyz, alaıda, munyń qandaı op-ońaı ekenin bilseńiz! Meniń katorgaǵa aıdaýǵa laıyq qylmysym boıynsha qylmys quramy joq ekendigi týraly qaýly shyǵarylǵan... Meniń qalǵan áreketterim zańnyń qoldanys aıasyna jatpaıdy, bylaısha aıtqanda, jalpy qabyldanǵan túsinik boıynsha olar qylmys emes... Biraq olar meniń bir kezde jasaǵanymdy ilik etip, qylmys quramy bolmasa da, amalyn tabady...

Annanyń záresi ushyp, munyń kózderine qaraýǵa tyrysty, qoldaryn ustaı aldy:

— Baıǵus hanym-aı, sizge uıyqtaý kerek. Siz sandyraqtap kettińiz...

— Joq, men esimnen aljasqan joqpyn. Biraq sizdi osylaı dep sendiretin bolady. Óıtkeni olar meni qamaýǵa alýdy kózdep otyr. Meniń sýǵa batyp ketkendeı joq bolyp ketýim úshin. Anna, meniń esim durys ekenine sizdi sendiremin. Osynyń bári aqıqat ekenine sizdiń kózińizdi qalaı jetkizsem eken? Buǵan sený qıyn ekenin túsinemin, degenmen aqıqaty osylaı... Eshkim de endi meni tyńdamaıdy, eshkim de endi maǵan senbeıdi. Men ómir boıy ózimniń jan azabym týraly aıtyp kelemin, biraq men búgin ǵana japa shegýdiń ne ekenin túsindim... Siz ne ǵyp meni sheshindirip jatyrsyz?

Alaıda, bul qarsylaspady, ózin sheshindirýge berdi, kúresýden bas tartty. Anna ony abaılap kereýetke ıkemdedi.

— Qyzdyrǵysh tym ystyq emes pe?

— Joq, sondaı jaqsy...

Ornaı qalǵan bir aýyq tynshýdan raqattanǵan Tereza óz ýysynan myna tershigen úlken qoldy shyǵarmady.

— Anna, esińizde me? Siz keıde osynda jumyspen bas suǵatynsyz jáne men uıyqtap ketkenimde janymda qalatynsyz. Ol bir jaqsy ýaqyt edi. Men sondaı baqytty edim! Men ol kezde baqytty ekenimdi túsinbeppin! Endi ol qaıtalanbaıdy. Jo-joq, jumyspen ketip qalmańyzshy, meni jalǵyz qaldyrmańyz, meniń qoldarymdy bosatpańyzshy.

Ol únsiz qaldy, kózi ilinip ketken sıaqty; Anna abaılap onyń saýsaqtaryn jazbaq bolyp edi, biraq ile jalynyshty daýys shyqty:

— Joq, men uıyqtap jatqan joqpyn! Anna, maǵan oı kelip tur... Men ýchaskege barsam qaıtedi? Osynda taıaý ýchaske qaı jerde? Qandaı tamasha oı! Bárin basynan bastap ózim aıtyp beremin, bárin egjeı-tegjeıli jaıyp salyp, olardy qapy qaldyrsam. Biraq neden bastaý kerek? Olardyń meni tyńdaýǵa shydamy jetpeıdi, olar maǵan senbeıdi, Anna! Jala jabý qashan da jaı nárse, ylǵı shyndyq sıaqty kórinedi... Solaı, aqıqattaı kórinedi... Shyndyq degen tutas bir dúnıe! Olardyń tózimi jetpeıdi, olar maǵan sene qoımaıdy... Biraq, eger meni qamaýǵa alsa, meniń kóńilim aqyrynda jaı tabar edi. Sonymen bitedi. Men kaıtyp udaıy úreıde ómir súrmeıtin bolamyn... Maǵan ish kıimimdi jáne kóılegimdi berińizshi, maǵan kıiný kerek.

Anna muny qoldarymen qapsyra qushaqtap, erteń tańerteń barasyz, qazir bul ýaqytta polısıa ýchaskesiniń bári yǵy-jyǵy adam dep, basyna kelgendi shetinen aıta berdi. Osyǵan beldi bekem buran ekensiz, sońǵy túndi jaqsylap ótkizgenińiz jon...

— Durys. Endi úıyqtaı alamyn. Men endi eshteńeden de qoryqpaımyn.

Tereza uıqyǵa kirdi dep oılap, Annanyń ornynan turyp ketkisi kelip edi, biraq esiktiń tutqasyn ustap úlgermeı ony keri shaqyrdy... Bul qulaq asyp óz ornyna keldi. Biraq munyń toǵyzǵa on bes mınýt qalǵanda ketýi kerek-ti. Saǵat toǵyzda muny úshinshi qabattaǵy júrgizýshi jigit kútedi. Bul birinshi ret ony óziniń bólmesinde qabyldaýǵa kelisken-di. Ol artyq qımyl jasamaýǵa ýáde bergen bolatyn. Anna kózderin jumyp, tereń tynys aldy. Bul nege alańdaıdy? Saǵat toǵyzda ony sál ashyq esik aldynda tosyp alýǵa eshkim de kedergi keltirmeıdi... Túptiń túbinde kempir uıyqtaıdy jáne tipti bul uıyqtamaǵannyń ózinde... Anna munyń óligin attap keter... Kútý qyzdy tutasymen baýrap aldy: oılanatyn nárseler barshylyq, sondyqtan túngi buqpa shamnyń jaryǵynda munyń ishi pysa qoımady... Óıtkeni tún, baqyt túni bastalyp edi! Kempir tynshyǵan tárizdi. Ol tipti bir shynaıaq sorpa ishýge kelisti: "Iá, uıyqtap kete alamyn dep oılaımyn..." — dep qaıtalady ol. Biraq ol segizde de, segiz jarymda da Anna ketkisi kelgende shoshyp, muny shaqyryp ala berdi jáne barlyq ýaqytta da kózderi baqyraıyp ashyq jatty.

Saǵat toǵyzda Anna: "Endi osy joly..." dep saldy. Tereza qarsy bolmady, biraq jylaı bastady. Ol bala sıaqty óksip jylady jáne myna eńireý Annaǵa kez kelgen ótinishinen artyq áser etti. Bul saǵat toǵyzdy ursa da qalyp qoıdy jáne qazir segizinshi qabatta munyń esiginiń aldynda muny shaqyryp turǵan, qulaq turǵan jáne esikti ashqysy kelgen erkekti kóz aldyna elestetti. Terezanyń tynystaýy qalypqa tústi: aýyq-aýyq túsiniksiz sózderdi aıtyp yńyrsydy, "Joq! Joq!" dep aıǵaılady, túngi buqpa shamnyń jaryǵy mazasyn alǵandyqtan sol jaq jambasyna aýnap tústi.

Anna bosalqy joldyń esiginiń aqyryn shyldyrlaǵanyn estidi. Bul, sirá, sol bolar! Bul Tereza qımyldamasyn dep aqyryn ornynan turdy, aıaǵynyń ushymen basyp aldyńǵy bólmege ótti, as úıge bardy, bul joly Terezanyń shaqyrǵanyn estimedi, ilgekti aǵytqan kezde tulǵasymen búkil esikti jaýyp turǵan boıshań jigitti kórdi jáne ony shaǵyn as úıge kirgizip aldy.

— Joq, — dedi bul aqyryn ǵana, — jaryqty jaqpa.

Bul oǵan sybyrlap túsindirip jatty, biraq ol jaýap qatyp jatpaı, súıýimen munyń aýzyn kómkerip áketti.

Bularǵa asqanadan oryndyqtyń qulap túsken tarsyly jetti. Jáne esik ashylǵanda bulardyń qarańǵyǵa úırengen kózderi bosaǵada qımylsyz turǵan aryq sulbany ajyratty. Tereza erkektiń:

— Onyń qarýy joq ekenine senimdisiń be? — degen daýsyn estidi.

Bul: "Meni óltirmeńizshi...", — dep aıǵaılaǵysy kelip edi, biraq úni shyqpaı qaldy, sóıtti de aqyryn ǵana eden taqtashasyna shókti.

Tereza esin jıǵanda kereýette jan-jaǵy jastyqtarmen qomdalǵan kúıde otyr edi. Bul Annaǵa birde-bir suraq qoımady, as úıde ústinen shyqqan jáne sirá ózin bólmege ákelýge kómektesken erkek týraly esine almady. Anna bıbiniń endi ózin sheptiń arǵy betinde turǵan óziniń qas jaýlarynyń qataryna qosqanyn túsindi; Terezadan: "Iá, jaqsymyn... Qazir uıyqtap ketetin shyǵarmyn. Siz osynda oryndyqta qalsańyz bolady..." degen birneshe qysqa jaýapty zorǵa aldy.

Naýqas uıyqtap ketpeýge azaptana tyrysty jáne sál tysyrǵa qulaq túrdi. Ol erteń tańerteń erte ornynan turady da týra polısıa ýchaskesine tartady. Ózi aıtýǵa tıistilerdi oılanyp, retke keltirýi úshin sirá osy tutas bir tún jetkiliksiz bolar. Biraq buǵan senbeıdi ǵoı... Sumdyq sharasyzdyq! Bul naǵyz jalǵyzdyqtyń ne ekenin oılanbastan, únemi jalǵyz jortty. Jalǵyzdyǵy týraly aıtady, biraq onyń ne ekenin bilmeıdi. Óziniń sózderi polısıa komısarynyń sanasyna jetetinine eshqandaı úmit joq; bul aıtqandary nysanaǵa tımeı, atyp túsirilgen qustardaı qalaı qulap túsetinin kórip otyr. Munda óz úıinde jasyrynǵannan basqa amal joq. Dushpan buǵan bosalqy basqysh arqyly endi. Demek, sol jaqtan abaı bolýy kerek.

Tereza nysanaǵa aınalǵanyna, óziniń tóńiregine astyrtyn qaskúnemder mol jınalǵanyna kúmándanbady... Osy saǵatta kúlli álemde birde-bir jan muny oılap jatpaǵanyn, búkil osy tún boıy birde-bir adam Tereza Deskeırýdiń myna dúnıede bar ekeni týraly bas qatyryp jatpaǵanyn bul qaıdan bilsin? Buǵan qatysty eshteńe joq edi... Saǵat beste jazylyp, Renı kóshesindegi pochta bólimshesiniń jáshigine salynǵan, endi Bordoǵa qaraı jóneltilgen jalǵyz hattan basqa eshteńeniń de qatysy joq edi... Hat munyń qyzy Marı Deskeırý bıkeshke. Sen — Kler, Jırondaǵa dep jóneltildi. Meken-jaı meılinshe uqypty jazyldy. Jorj Fılo barlyq áripti muqıat túsirip, Jıronda degen sózdiń astyn syzyp qoıdy. Ol osy hatty pochta jáshigine salyp jiberip, qýanǵanyn ári jeńildegenin sezindi. Mondý qarap shyǵyp, árbir tirkesti túzetip berdi. Endi buǵan Marıdiń qalaı yshqynatynyn estimeý úshin qulaqtaryn tyǵyndaý ǵana qaldy. Mundaı oqıǵalarda músirkeýden ótken jaman joq. Eń qatygez jendetter júregi qaıyrymdy adamdar deıdi Mondý, olar bir-aq soǵýdyń ornyna, aıaımyn dep baltamen on eki ret shabady. Eger osy kózqaraspen kelisken rette, onda tutasymen Mondý oılap qosqan sońǵy tirkes Jorj Fıloǵa ásirese taýyp aıtylǵandaı kórindi: "Maǵan jaýap bermeýińizdi óte-móte suraımyn. Qalaı bolǵanda da, bizdiń múddemiz úshin meni eshteńe de: sizdiń eshqandaı jalbarynýyńyz da, eshqandaı qoqan-loqqyńyz da — ún-túnsiz ketýden betimdi qaıtarýǵa májbúrleı almaıdy dep ózime mindetteme aldym. Meni qatygez dep aıyptamaýyńyzdy taǵy ótinemin. Men sózimde turýǵa shamam jetpeıtinine qaramastan, úmitińizdi úzdirmegen ońbaǵan jan ekenmin, sol úshin de sizden keshirim suraımyn. Meni umytyńyz. Osy hatqa sizdiń anańyzdyń jazbasyn qosa salyp otyrmyn, siz ol jazbadan onyń meni sizge qatysty qandaı da bir mindettememen baılandy dep eseptemeıtinin kóresiz".

X

Kelesi kúni saǵat túski bir shamasynda bul hat Sen — Kelerge jetip, Marıdiń qolyna tıdi.

Qyz ıyǵyna oramal jaýyp asqanada jalǵyz otyr edi. Kózine ystyq qoltańbany kórgende qýanysh kernep, alǵashqy sátte esinen tanyp bara jatqandaı kóringen. İrkilýge jáne qylymsı qalýǵa qajettilik joq edi: Bernar Deskeırý kempir sheshesine shoshqa soıýyna kómektesý úshin Arjelýzǵa ketken-di.

Marı óziniń bólmesinde qazir aldymen esikti kilttep jaýyp alyp baryp ashatyn konvertke qarap qoıyp, tamaq iship otyrdy. Qarashanyń shýaqty, jyly kúni edi, qalashyq ý-da shý, shyǵystan soqqan jel qara maıdyń jáne aǵash qabyǵynyń ıisimen qosa aǵash tilý zaýyttary mehanıkalyq aralarynyń yzyńyn da jetkizip turdy.

Sholaq poıyzdyń tar tabandy temir jolmen relsterdi syrtyldap qalaı ketip bara jatqany jaqsy aýa raıynyń belgisindeı estiledi. Ómir baqyt qushaǵynda.

Marı qulyptyń kiltin burady jáne ózin eshkimniń kórip turmaǵanyna senimmen Jorjdyń qoly tıgen konvertti erinderine janady; bul ony ashty da anasynyń qoltańbasyn tanyp, buny sol zamatta-aq áldebir qaterli nıetke balady. Bul aldymen álgi jazbany júgirtip oqyp shyqty, sonan soń kózin almastan Jorjdyń hatyn oqydy, ony jyldam zýyldatqany sondaı, oqyp bitken soń da áli tústen keıingi tunyq aýada qaraǵaılar nýy arasynda alystap bara jatqan eski vagondar dóńgelekteriniń syrtylyn estip turdy. "Osy hatqa sizdiń anańyzdyń jazbasyn qosa salyp otyrmyn, siz ol jazbadan onyń meni sizge qatysty qandaı da bir mindettememen baılandy dep eseptemeıtinin kóresiz". Marı Jorjdy osy aıyrylysýǵa ıtermelegen sebepterdi bir sekýnd ta oılanǵan joq. Ony áýeli kinálini taýyp, bar qaharyn soǵan tógý, onyń ústine kináli óziń berile súıetin jan bolýy múmkin emes deıtin bárin qara baıyrdan turatyn balalyq túısik bılep alǵan edi. "Sheshem meni satyp ketti. Meniń ol ońbaǵanǵa senip qalǵanymdy qarashy! Qandaı naqurys edim..." Emis-emis kúmán aıaq astynan kámil senimge aınalyp shyǵa keldi: ol saıqal Jorjǵa ne báleni aıtqan shyǵar-aý? Nege? Qyzǵanyshtan ba? Osh alý ma? Biraq Marıdi bilmeıdi eken! Eger bul, Marı, áli tiri jáne qazir eki beti janyp osynda aman tur eken, eger myna soqqy muny áli jalp etkizbepti, demek, bul onyń óz baqytsyzdyǵyna senbeıtini, bul bar amalyn jasaıdy, bozbalanyń betin qaı kezde de qaıtara alady, ony qalaı qaıtarý kerektigin bul biledi... Bul birinshi ret emes jáne sońǵysy da emes... On mınýttan keıin Bordoǵa avtobýs júredi. Saǵat beste poıyz Parıjge ketedi, tún jarymda bul d" Orse vokzalyna keledi. Bul ákesine vokzaldan jedelhat jiberedi. Áreketsiz otyrýǵa bolmaıdy, onyń jol sómkesin alýǵa ýaqyty áreń jetti.

Qyzdyń qalaı ketip qalǵanyn qyzmetshi kórgen joq. Avtobýs bos derlik eken. Joq, bul shaqarlanbady. Órshelengen ólermendigi óshpendilikke aınalyp ketti. Aldymen óziniń Jorjben bolar kezdesýin elestetip, onymen áńgimeni neden bastaý kerektigin oılanbas buryn, bul qalaı búgin keshke Bak kóshesine baratynyn jáne óziniń qylmysker anasynyń ústinen qapyda túsip, onyń uıqysyn buzatynyn qıaldady. Tún ortasynda týra "Shmen de fer de l' Ýest" qonaq úıine tartyp ketýge bolmaıdy ǵoı. Qalaı tań atady, bul onda jetip baryp, Jorjdy oıatady. O! Olaı etý bul úshin túkke de turmaıdy... Bunyń óz kúshine sengisi keldi... Tún uzaq, biraq sheshesimen bolar áńgime ýaqytty ótkizýge kómektesedi. Marı ózine Terezanyń ózinen daryǵan, biraq ómirge syn kózben qaraýmen ornyqpaǵan kózsiz ashý-yzasyn Terezaǵa tókti. Alaıda, dep oılady bul, salqynqandylyq saqtaý, odan bárin bilip alý qajet, tipti oǵan óz sózderinen bas tartatyn hatty Jorjǵa arnap jazdyryp alar. Bir sózben aıtqanda, bara kóredi...

Sóıtip, Tereza mine táýlik boıy kóz ilmeı, ózine sum ári ázireıil kóringen Annanyń janynda bolǵanynan qutylý úshin jorta sabyrly keıip kórsetip tóseginde otyrǵanda, qumdaq jaqtan jóńkilgen nóserli bult onyń ústine úıirilip jatty. Beıbaqqa kúdikshil bolǵaly beri ózine tutqıyldan bas salar shabýyl jasalýdyń barlyq merzimi búgingi kúni ótip ketkendeı kórindi. Anna qazir segizinshi qabatta óziniń bólmesinde keshegi beıtanys erkekpen birge shyǵar... Páterde eshkim joq, barlyq esik ilingen. Buǵan tún alyp kelgen ózindik bir bitimniń arqasynda Tereza óziniń qýǵynshylary týraly bir sát umytyp ketti: jaý áskeriniń kezge kórinbeıtin jataǵynan aınalyp ótip, bul óziniń esh máni joq burynǵy keshken azaptaryna oraldy, sumdyq qastandyqty ashar aldynda alǵan eń sońǵy soqqysyn esine túsirdi... Ózine Mondý qaıtalap aıtyp bergen Jorjdyń sońǵy sózin eske aldy: "Eń bastysy — anaý áıel ketsin, men ony qaıtyp kórmeıtin bolaıyn!" Ol, osyǵan deıin birneshe saǵat buryn sondaı aıaýly sózder aıtqan ol sol daýsymen osyny aıtypty... Ah! Iá, ol birneshe kún sol úmit jeteginde júrgeni úshin, kózi tunǵan ári senimi bılegen sol bir qysqa mınýttar úshin, degenmen, izgilikke bólenedi. Tipti qazir de Tereza sol nár tamshylaryn sezinedi, óziniń shólin qandyrǵysy kelgendeı, alaqanyn erinderine tosady. İs júzinde bular esh jamanshylyq jasaǵan joq; bul Jorj týraly oılaǵanda ózinde eshqandaı jaman oılar týmaıdy. Bul tek óziniń baıǵus, kúni ótken basyn onyń ıyǵyna qalaı qoıaryn ǵana armandaıdy... Ah! Jaý osy bosańsyǵan birneshe mınýtty paıdalanyp qalýdy qalt jibermepti. Qońyraý zyrqyraı jóneldi. Tereza tús kórip jatqandaı sezindi, dereý basyn ustady. Qońyraý ekinshi ret uzaq, odan saıyn órshelene soǵyldy.

Tereza ornynan turyp, aldyńǵy bólmeniń jaryǵyn jaqty, bir sát qabyrǵaǵa súıendi (óıtkeni bul tek qatqan nan men shaı ǵana ishken-di).

— Kim?

— Bul men... Marı.

Marı! Sóıtip, buǵan birinshi soqqy beriletin boldy. Terezanyń qabyrǵadan jyljýǵa batyly bara qoımady. Bárin únsiz kóterý, ózin qorǵaý úshin bir qımyl da jasamaý týraly óz uıǵarymyn esine túsirip, esikke ázer jetti.

— Kir, Marı, kire ǵoı, qyzym.

Tereza lústranyń astynda turdy. Marı myna súlderdiń aldynda aýzyn ashyp sileıdi de qaldy.

— Qonaqjaıǵa baraıyq, qymbattym. Men uzaq tura almaımyn.

"Qandaı ǵajap aılakerlik!", — dep ishinen qaıtalaı berdi Marı esin jıyp. Tereza óziniń syrt keıpin talaı qubyltqanyn birneshe kúnniń ishinde kórgen-di! Bul onyń zymıandyq amaldarynyń biri.

Mańdaıynan óziniń bolmashy úsh tal shashyn keri silkip tastasa jetip jatyr.

— Sen qalaı kesh keldiń?

— Saǵat on ekidegimen.

Bul anasy ózin suraqtyń astyna alady dep oılady. Biraq Tereza budan ári bir sóz de aıtpaı, soqqany kútip buǵan qarap turdy. Onyń tesile qaraǵanyna shydaý múmkin emes edi. Taǵy bir tásil: adamdarǵa suqtana qaraý.

— Ne úshin kelgenimdi bilesiz be?

Tereza basyn ızedi.

— Kórip tursyz, men bárine yldym-jyldym! Sátin salǵanda!.. Siz nege óıttińiz?

Tereza tynys aldy.

— Meniń istegenim kóp! Sen naqty neni aıtyp tursyń?

— Sezbeısiz be? Joq pa? Al aldyńǵy kúni Jorjǵa jazǵan myna hatyńyz! Ne aıtasyz! Bul, degenmen, sizdi yńǵaısyzdandyrdy ma! Ózińizdiń opasyzdyǵyńyz týraly mende kóp uzamaı dálel bolatynyn oılamapsyz da!..

— Meni eshteńe tań qaldyrmaıdy, olardyń kúshti quraldary bar ekenin bilemin. Olar odan da kúrdelisin jasaǵan. Sen áli kóresini kóresiń.

Bul baıyppen, meılinshe selqos keıipte aıtyp otyrdy, qyz qansha ashý shaqyrǵysy kelgenimen, ol Marıge áser ete bastady: qalaı bolǵanda da, dep oılady qyz, qandaı saıqymazaq edi!

— Saǵan ne tapsyryldy, qyzym? Iá, bir sózben aıtqanda... saǵan ne júkteldi? Durysy, menimen ashyq ketken. Men qarsylaspaımyn, degenderińe kónemin, tek bári tezirek bitse eken... Qalaı kerek bolsa, solaı jaýap bereıin. Men kez kelgen aıǵaqqa qol qoıamyn. Aldaýdyń paıdasy joq...

Marı ony yzalana úzip jiberdi:

— Siz meni qashanda naqurys sanap keldińiz. Biraq men siz oılaǵandaı aqymaq emespin. Aldymen myna hatty nege jazǵanyńyzdy túsindirińizshi?

— Qyzym, meniń tike polısıa komısaryna nemese sot tergeýshisine jaýap bergenim jaqsy bolar edi...

— Siz meni mazaq qylyp tursyz ba! Siz...

Biraq Marı jarty sózde toqtap qaldy. Joq! Sheshesin basynan aıaǵyna deıin selkildetip jibergen myna sumdyq diril, ózi súrtpegen murnynyń janynan aqqan myna jalǵyz tamshy jas, júzinde turyp qalǵan myna albasty keıip jáne buǵaýlanǵan haıýannyń moıynsunǵan túri, múmkin emes, osynyń bári jaı has sheberlikpen oınalyp jatqan ról bolýy múmkin emes!

— Sen meni túsinbeısiń, meniń biletinime, tek qana men biletinge sen senbeısiń. Sen bógdelerdiń qolyndaǵy qarýsyń, ózińe beımálim kúshke baǵynasyń. Olar Jorjdyń ózin-ózi óltirgenin qalady; onyń ózine-ózi qol salýyn menen kóretin edi. Men ol elimge kedergi jasadym. Ony óltirý maǵan tapsyrylǵan-dy; Jorj ólýge tıis edi, óıtkeni ol menimen tanys qoı, biraq men bul jospardy iske asyrtpadym. Túsipsiń be? Men ol jospardy buzdym. Esep beretin kezde, degenmen, bul týraly aıtý da kerek... Iá, men jazamdy tartamyn, men qorǵanyp jatpaımyn... Jorjǵa kelsek, men ony maǵan tapsyrylǵanyndaı, óltirgenim joq, qaıta men ony qutqaryp qaldym, munyma senedi. Áıtse de, bul týraly meńireý ortada aıǵaılaýdyń qandaı máni bar? Qaýsaǵan jannyń bul yshqynysyna kim qulaq assyn? Sen jaqynda bolsań da, myń shaqyrym alysta.

Ol demige betin qabyrǵaǵa buryp áketti. Mundaı qınalysty nemen túsindirýge bolady? Marı óziniń jan arpalysyn umytyp ketti. Onyń anasy úshin birdeńe istegisi keldi, onysy otqa laýlap janyp jatqan adamnyń ústine jamylǵy japqandaı edi. "Men álgi ózin-ózi óltirýge kedergi jasadym!" — deıdi ol. Eger bul shyndyq bolsa she? Jorj buǵan qolyn soza bermeıtin túpsiz tuńǵıyq túbine Marıdiń ózi qanshama ret tóndi emes pe!

Bul óziniń anasy tynysh páterde qabyrǵaǵa júzin berip, shyntaǵynan búktetilgen qolymen betin basyp qalaı jylap otyrǵanyn, biraq úlkenderdiń ádettegi jylaǵanyndaı emes, jazalanǵan qyz baladaı óksigenin kerdi, Marı ony bala sıaqty qolyna alyp kereýetke jaıǵastyrdy. Qyzy oǵan:

— Apa, sizge eshkim de jamanshylyq oılap otyrǵan joq, men sizdi qorǵaý úshin Sen — Klerden keldim. Men sizben turǵanda eshkim sizge eshteńe de jasaı almaıdy, — dedi.

— Meniń biletinimdi sen bilmeısiń. Keshe bir erkek kelipti, ol meni qarýlanǵan ba dep surapty, al túnde ol Annanyń bólmesine tyǵylyp qaldy. Polısıadan bolýy kerek, olar asyqpaıdy, erte me, álde kesh pe, men olardyń qolyna túsemin, meniń ózderinen qutyla almaıtynymdy olar biledi.

— Búgin túnde eshteńe de bolmaıdy: men sizdi kúzetemin. Uıyqtańyz... Mine, qarańyzshy: men qolymdy sizdiń mańdaıyńyzǵa qoıamyn...

— Olar saǵan meniń senimime kirýdi tapsyrdy ma? Men bárin bilemin. Meni aldap soǵý ońaı emes... Biraq, degenmen, seniń menimen birge bolǵanyń jaqsy...

— Ony dáriger shaqyrýǵa kóndirý esh múmkin emes, — dedi Anna. — Bul ony polısıadan kelgen jáne oǵan ózin abaqtyǵa jabý tapsyrylǵan dep oılaıdy. Eger ol bólmege kiretin bolsa, terezeden sekirip ketemin dep qorqytady. Bıkesh, ol sizge senetindikten, ony jalǵyz qaldyrmańyz, bul qydyrysty keıinge qaldyra turyńyz...

— Men muny qalaı bolǵanda da keıinge qaldyra almaımyn. Bul uzaqqa sozyla qoımas... Men on eki bolmaı kelemin. Joq! Suraýyńyz beker...

"Dúnıede tek onyń anasy ǵana ómir súrmeıdi ǵoı! Ol kimmen kezdesýge barady? Kim ony kútip tur?" — dep ózinen-ózi surady tyń tyńdaǵan Tereza. "Kim de bolsa, munyń odan yǵatyny anyq, kim buǵan ámirin júrgize alady... Biraq ol jorta is isteı almaıdy. Ol kelisimen, onyń ne oılaǵanyn birden ańdaı qoıamyn". Bul esiktiń tysyryn jáne Marıdiń basqyshpen jyldam alystaı túsken júrisin estidi. Anna kirgen kezde Tereza uıyqtap jatqan bola qaldy.

Marıdiń asyqqany sondaı, Monparnas býlvaryna deıin barǵan kezinde, kún salqyn ári tuman bolǵanyna qaramastan, ústinen býy burqyrap tur edi. Ol áldebir qaqpanyń tasasyna kirip, óziniń bet álpetin apyl-ǵupyl jóndemge keltirdi. Qonaq úıdiń keńsesinde áli eshkim joq edi. Dáliz tazalaýshy kire beris alańqaıdy jýyp jatty. Ol Marıge tike Jorjdyń bólmesine kóterilip, ony tóseginde baspaq bolǵan josparyn júzege asyrýǵa kedergi keltirdi.

— Eı! Siz! Bıkesh!

Marı basqyshpen kóterilip bara jatyp, oǵan ózin kútip otyr dep daýystady.

— Kim sizdi kútip otyr? Fılo myrza deısiz be? Siz Fılo myrzaǵa kerek edińiz, ıá!

Jaqtaýdan eńkeıgen Marıge onyń qabaǵy kúltildep, ózine qarap kúlip turǵan kózderi kórindi.

— Iá... keshe túske taman ol bólmesi úshin shot boıynsha aqysyn tólep, meken-jaıyn aıtpastan ketip qaldy. Óz atyna kelgen hattardy Mondý myrzaǵa jóneltýdi tapsyrdy.

Dáliz kezekshisi, eger Marıdiń bet keıpi onyń kúlkisin keltirmegende, anyqtama berýge osyndaı jomarttyq jasamas edi. Biraq myna "balapannyń" óz bet-aýzyn qalaı qısaıtyp jibergenin kórý aqtarylýǵa arzıtyn.

— Iá, Garsen hanym degen bir áıel oǵan avtomobılmen keldi de, ony óziniń Parıj mańyndaǵy týǵan derevnásyna alyp ketti... Ol áıel munda jıi kelip turatyn. Ol bıkesh kútýden jalyqpaıtyn... Siz ony bilesiz be? Kerikti, jas áıel, al qandaı jomart!

Marıge Garsen hanymnyń esimi tanys edi. Bul ol áıeldiń Jorjdyń ómirinde belgili bir orny bar ekenin biletin jáne osyǵan baılanysty: "Parıjde men sizge Garsen hanymǵa qyryndaýǵa ruqsat etemin!" den qaljyń aıtqany da bar-tyn. Jorj onyń súımeıdi dep oılaıtyn. Alaıda, mine, qalaı bolyp shyqty! Marıge aıyrylysý týraly hat jazǵannan keıin ol sol áıelge ketken. Qyzmetshige myna áp-ádemi qyzdyń bir túrli búkil jıyrylyp ketken túri endi kúlkili bolmaı qaldy; qyzdyń óńi birden sulq túsip, jaqtaýdan qatyp ustaı aldy, áldebir oqys oqıǵa bolyp júrmesin. Qyzmetshi birneshe tepkishek kóterilip, qyzdyń qolynan ustady jáne qarsylyq kórmedi. Qyz tup-týra aldyna qarap qalǵan edi. Eger sonshalyqty jumys basty bolmaǵanynda, paıdalanyp-aq qalatyn kez. Iá, oǵan kóp ýaqyttyń da qajeti joq qoı...

Sóıtip, ol qyzǵa betin taqap ákeldi. Onyń ne istegisi kelip turǵanyn túsinbesten, Marı ony jaımen ysyryp, kóshege shyqty da, taksı shaqyrdy.

— Sharýańyzdy jyldam bitirgenińiz mundaı jaqsy bolar ma! — dedi Anna buǵan esik ashyp jatyp.

Jas qyzdyń túri buzylyp ketkenin ańǵarýǵa aldyńǵy bólme tym qarańǵy edi. Telpegi men paltosyn alasa oryn taqqa laqtyryp tastaı sala, Marı jorta uıyqtap jatqan keıiptegi anasyna ótip ketti. Biraq ol túsirip jibergen qas-qabaǵynyń astynan qyzyn baqylap jatty. Marı kimdi kerdi? Baıǵus qyzǵa ne tapsyrýy múmkin, bul ne ǵyp búkil bolmysymen muńaıyp qalǵan? Tereza budan ári uıyqtap jatqan keıip bildire almady, óıtkeni endi onyń tula boıyn sumdyq diril bılep ketken edi. Bul tisterin beker qarys tarady.

— Tońyp kettińiz be, apa?

Kereýettiń shetine otyryp, Marı anasyn qushaqtady, al ol buǵan kúlimsiremek boldy.

— Men tońyp jatqan joqpyn, qorqyp jatyrmyn.

Qyzy budan jaımen: "Menen qorqasyz ba?" — dep suraǵandyqtan, Tereza basqalardan qoryqqanymdaı qorqýym kerek dep jaýap berdi:

— Biraq bul meniń shamamnan tys: sen maǵan jamandyq jasaıdy dep sene almaımyn... Saǵan ne boldy, qymbattym, jylap tursyń ba?

Marı kútpegen jerden kóz jasyn tógip jiberdi jáne sonysymen, muny ózi de bilmesten, anasyna qoldaý korsetti, onyń kóńilin jegi oılarynan aýdaryp áketti. Endi buǵan naýqas kómekke keldi. Óziniń ıyǵyna asylǵan Marıdi analyq meıirimmen, múmkin Marıdiń sábı kezinde de esh ýaqytta bulaı jasamaǵan bolar, terbetip: "Jaraıdy, jaraıdy, jylap al...", — qaıtalaı berdi.

— Anashym, biz sonshalyqty japa shegetindeı ne istep edik?

— Sen eshteńe. Biraq men...

— Apa, ol meken-jaıyn aıtpastan... basqa áıelmen ketip qalypty... Bári bitti!

Sóıtti de bul anasynyń basynan sıpaýyna múmkindik berip, kózderin jastyq jıegimen súrtti.

— Joq, balam, joq!

— Nege joq deısiz?

— Ol keledi. Sen odan aıyrylǵan joqsyń.

Sóıtti de qyzynyń kóńildegisin dóp basqandaı, — bul joly óziniń kádimgi daýysymen, — onyń ishindegi buqpantaı oılaryna jaýap berdi:

— Joq, men aqylymnan aljasqan joqpyn. Men aljasýdan dál qazirgideı sondaı alshaq bolǵan emes edim. Bir kezderi, óziń baqytty bolǵan kezińde, meniń búgin bulyńǵyr tańda aıtqanymdy esińe alarsyń.

Jas júrekti qaıta tiriltý úshin kóp keregi joq. Marı jylaýyn tańǵalarlyqtaı jyldam doǵardy jáne anasyna meıirlene jaqyndaı tústi. Olar osylaı uzaq jatty.

Marı ózi kofeni daıyndaıtynyn jáne nandy qýyratynyn aıtty. Tańerteńgilik tamaqtanýdan soń Tereza býlaýǵa túsýge kelisti. Ol as úıde qońyraý shyldyrlap, Marıdiń atyna jedelhat ákelgenin estigen joq. "Birinshi poıyzben kaıtýdy talap etemin", — dep munyń dereý qaıtýyn buıyrypty ákesi. Sirá, ol ashýǵa mingen bolýy kerek. Marı Terezany qonaqjaıdan tapty jáne onyń qaıtadan qalshyldap ári asa tunjyrap shıryǵyp otyrǵanyn kórdi. Ol ózin qaýipten qutyldym-aý dep esepteıtinin, biraq endi qaıtadan Annanyń qol astynda qalýǵa júregi daýalamaıtynyn aıtty. Anna — polıseıdiń ashynasy. Ol bul qyzǵa da, esik baǵýshyǵa da mol aqy tóleıdi. Marı kelgen soń olar buǵa qaldy. Olar Marıden seskenedi. Marı osynda júrgende eshteńe de bola qoımaıdy. Qyz olardyń búkil josparyn buzyp jiberdi. Olar muny paıdalanǵysy kelip edi, biraq ózderiniń shyn pıǵyldaryn kórsetýge batyldary barmady. Endi, mine, Marı muny tastap ketpekshi!

Ol eńirep qoıa berdi, onyń tizerlep jalbarynbaq nıetine Marı zorǵa kedergi jasaı aldy. Bunysy keı sátte balanyń qıqarlyǵyna uqsap ketetin jantalas edi: ol Marıdiń ketkenin qalamady. Ol muny jibermeıdi. Marı óziniń Sen — Klerge baryp qalyptasqan jaǵdaı týraly baıandaýy kerektigin, qaıta oralatynyn aıtyp sendirip bakty.

— Olar jaǵdaıdy senen artyq biledi, beıbaq balam! Sen ketpeısiń.

— Bul qajet bolyp tur ǵoı, baıǵus anashym.

— Jaqsy, jaraıdy! — dedi ol kenet daýystap jiberip (bala kúninde bul sózdi talaı aıtsa kerek, qazir sonshama jyldan keıin qaıtadan jadynan jańǵyryp shyǵa keldi). Jaraıdy, jaqsy! Olaı bolsa, men barlyq jerde senimen birge bolamyn.

— Ne oılap kettińiz?

Biraq Tereza órekpı bólmeni kezip ketip, balalyq qıańqylyqpen óziniń: "Men barlyq jerde senimen birge bolamyn!" degenin qaıtalaı berdi.

— Maǵan nege Sen — Klerge barýǵa bolmaıdy? Men onda ózimdi osyndaǵydan góri áldeqaıda qaýipsiz sezinetin bolamyn, óıtkeni sen meniń qasymdasyń. Onyń ústine men onda Bernar Deskeırýdiń zaıybymyn? Al Sen — Klerde jandarmdar Deskeırýdiń úıine bas suǵa almaıdy. Bizdiń otbasymyzdyń músheleri polısıadan yqpaıdy. Bul osydan on bes jyl buryn meılinshe anyq dáleldengen bolatyn... Onyń ústine, — tolqı ári qupıa sybyrlap qosyp qoıdy.

— Meniń júrip ketýim Annanyń búkil josparyn buzady; buǵan seniń ákeń qandaı qarsylyq bildirýi múmkin? Ol meni myna kúıimde kóshege laqtyryp tastamaıdy ǵoı?

Sońǵy sóılemdi Tereza óziniń ádettegi daýsymen aıtty, beıne ózine bir sát syrttan qarap, ózine-ózi úkim shyǵarǵandaı edi.

— Siz ne oılap kettińiz! — dep qaıtalady Marı, sóıtti de qoldarymen anasynyń basyn qýsyryp ustaı alyp, Terezany áldebir uıqydan oıatpaq bolǵandaı eki jaǵyna olaı-bulaı jaılap shaıqady.

— Apa, sonshama jyldan keıin sol úıge qaıta oralý; siz onda sál bolmaǵanda tunshyǵa jazdaǵan úıge óz erkińizben kaıta kirý... ózińizge azattyqty qaıtaryp alǵannan keıin jáne ol qandaı qymbatqa tústi, — dep jaımen ústemeledi qyz.

— Qandaı qymbatqa? — qaıtalady Tereza qabaǵyn túıip jáne meılinshe baıyppen sózin jalǵady: — Bilesiń be? Men endi ákeńe narazy emespin. Ol endi meniń jynyma tımeıdi. Jáne úı sondaı úlken! Onda bos bólme kóp! Solardyń birinde tastalǵan, umytylǵan men turatyn bolamyn. Aıtalyq, olar meni qýǵyndaýdy qoıǵan kezde men ol jerden qaıtadan kete alamyn: ol kezde aldymda túrme turmaıdy...

Anasynyń oıy Marıge endi sondaı essizdik sıaqty kórinbedi. Ekinshi ret qashyp ketkennen keıin ákesi daıyndap otyrǵan kezdesý týraly oılaýǵa júregi daýalamaı turǵan buǵan endi aktalý izdeýdiń qajeti bolmaıdy; óziniń qorǵanýy belgili bir qısynǵa keldi: anasynyń aýyryp qalǵany týraly habarlaǵan hat salǵan soń bul birinshi poıyzben júrip ketken, al Sen — Klerge keri shaqyrylǵandyqtan, bul naýqasty jalǵyz, kómeksiz qaldyra almady, sóıtip ózimen birge ala keldi. Qalǵandary týraly otbasy oılasyn...

— Menimen ketkińiz kele me, apa?

— Búgin keshke me? Tek jasyryn, árıne! Erteń tańerteń Anna esikti qaqqanda eshkim bolmaıdy!

Tereza kúldi, sonan soń aıaq astynan salmaqty bola qaldy jáne onyń jalbarynyshty suraýly janary Marıge tireldi: ol munyń múmkin ekenine esh sene almaı turdy jáne qyz telefonmen Sen — Klerge jedelhat joldap jatqanyn estigende birshama tynyshtala bastady.

— Sondaı qatty sóıleme! — dep ótindi bul. Anna estip qoıady.

Marı qyzmetshi qyzǵa Tereza sizdi baıqap qalmaıtyn bolsyn dep, zorǵa degende eskerte aldy. Sońǵy chemodan jabylǵan kezde naýqas qaıtadan abyrjı bastady: ol ózin úıden shyǵa bergende ustap alady dep qoryqty.

Poıyzda uıyqtap qalǵan anasynyń qarsysynda otyryp alyp Marı qaıtadan Jorj týraly oıǵa batty. Bul erteń oǵan hat jazady. Eń bastysy — ilik berý, ózderiniń arasynda báriniń de úzilýine jol bermeý. Jorj kún saıyn qubylady... Eger bul ony kóre alǵanda, ózine sózsiz qaıtaryp alatyn edi. Eger bul búgin onyń ústinen túskende, eger ol munyń qushaǵynda oıanǵanda... Bul vagonnyń uıalatyn eshkim joq qarańǵy kýpesinde jylap otyrdy, kenet óziniń júzinen anasynyń qolyn sezindi. Terezanyń degbirsizdengen daýsy estildi:

— Men saǵan aıttym ǵoı ol qaıtyp keledi dep! Jáne tipti, ol seni sondaı jalyqtyryp jiberetin kúnder de týady, — dep bir kezde kúlgenindeı kúle ústemeledi. — Ol basqalardan kem de emes, artyq ta emes — kádimgi erkek, dóreki erkektiń ózi.

XI

Kez kelgen mahabbat azabyn erte me, álde kesh pe emdemeı qoımaıtyn ýaqyt óshpendilik ýytyn áldeqaıda baıaý basady, biraq túptiń túbinde ony da jeńedi. Sen — Kler vokzalynyń alańyna shyqqan Tereza ózderin qarsy alǵan jaltyr bas erkektiń sálemine jaýap qaıtarýdy umytyp ketti. Ol óziniń kúıeýi Bernar edi; Parıj kóshesinde bir jerde kezdese ketse, bunyń ony tipti tanymaýy da múmkin eken. Ol burynǵydaı sonshalyqty etjeńdi emes. Qońyr tústi toqyma jyly kúrteshesi meshkeıdiń dóńgelengen qarnyna jarasymdy tyǵyz qona qalypty. Ol áli sol galstýkti jóndep baılaýdy úırenbegen. Endi qalasyn-qalamasyn qamqorlyq jasaýdy óz moınyna alýyna týra keletin myna esi aýysqan selqos ári batylsyzdana qarap qoıady. Basqasha qalaı eterin de bile almaı dal. Jaqsy ermek, aıtary joq! Jáne ajyrasýdyń jónsizdigi týraly qanshama aıtylǵanymen, — óziniń anasy nyǵyrlaı beretindeı, — sonsha jyl jyraqta júrgen myna áıeldiń qaıtadan masyl bolýy, áıtse de, aýyr-aq. Biraq bul Bernar úshin túptep kelgende, qaǵıdatty máni bar másele... Qalaı degenmen, zańnyń aty zań.

— Áke, tyńdańyzshy, — dep aıǵaılady Marı, — oǵan avtomobılge deıin jetýine kómektesińizshi.

Bernar rólge otyrǵan kezde ún shyǵarmaıtynyna qýandy. Kez kelgen túsindirýge, tipti eń jaı áńgimeniń ózine qulyqsyzdyǵy barǵan saıyn artyp keledi. Bunysy enjarlyǵy ma, álde sharasyzdyǵy ma, birte-birte onyń daǵdysyna aınaldy. Avtomobılmen qonaqtardy shyǵaryp salyp, úıge oralar jolda elý shaqyrym artyq júrýge bar. Jol-jónekeı sváshenıkti nemese muǵalimdi keziktirýden qashqaqtaý onyń júrer jolyn tańdap alýynda az ról atqarmaıdy. Olrıza edi — Tereza keldi, biraq buǵan aýzyn ashý qajet bolǵan joq.

Naýqasty shaǵyn qonaqjaıǵa jaılastyra turdy: oǵan arnalǵan bólme áli daıyn emes edi. Kórshi bólmede áldekimniń aqyryn daýlasyp jatqanyn bunyń qulaǵy shaldy, biraq oǵan esh mán bermedi: ańsaý tolyq selqostyqqa aýysqan. Buǵan taǵdyrǵa moıynsunýdan basqa eshteńe qalmady; bul ózine beriletin buıryqtyń bárin oryndaıdy, al qazir ol: jat ta kózderińdi jum degen ǵana buıryq bolýy múmkin; áldebir kúshtiń qudireti sondaı, bunyń óz qylmysyn oılastyrǵan sol bólmesine on bes jyldan soń alyp kelgen oǵan oılanbastan baǵynýy ǵana qaldy. Tús qaǵazdary jáne perdeleri aýystyryldy, jıhazy basqa materıalmen qaptaldy. Biraq alańdaǵy alyp aǵashtar kóleńkesi bólmeni burynǵysynsha qarańǵylyqta tumshalap turdy. Tereza óz óshpendiliginiń mylqaý kýáleri — júregin qobaljytar ózine tanys tozyq zattar sol oryndarynda turǵandaryn kórdi.

Muny joǵarǵy qabatqa, terezeleri kún batysqa qaraıtyn bólmege kóshirdi; bul bólme ádette qonaqtarǵa arnalatyn da, Tereza esh ýaqytta munda turǵan emes-ti. Bul jerde etken kúnnen bir ǵana jaǵdaıdan basqa eshteńe Terezanyń kóz aldyna kele qoımaıdy! Bunyń esine tústi: ol kezde otbasy Arjelýzda turatyn. Tereza da óziniń sol kúni Sen — Klerge kelgeni málim bolýyn qalamaýynyń ózinshe sebebi bar-dy; úı kútýshi áıel qasynda shkafqa jaımalardy qattap qoıyp jatqan kezde bul ózin osy shala qarańǵy bólme túkpirinde tyǵylyp otyrǵan sıaqty sezindi.

Kelgen kúni keshke Marıdiń qolynda bunyń alǵash ret býlyqpasy ustap, qusyp baryp toqtady; onyń artynan túnde ekinshi ret odan da kúshtirek býynyp, ólip kete jazdady. Osy mınýttan bastap Tereza úshin de, Deskeırýler úshin de bári áldeqaıda jeńildep sala berdi. Bul endi ózi qorqatyn eshteńe joqtyǵyna senimdi edi: qajyǵan áıel men ol ózinshe elestetetin qýǵynshylar tobyry arasyna ólim kese kóldeneń turyp aldy. Terezanyń úmitsiz jaı-kúıi Deskeırýler úshin eń basty qıynshylyqty joıdy: "bul jalmaýyz ázirge osynda bolatyn kezde" meniń tabanym Sen — Klerdi baspaıdy dep Arjelýzǵa tura qashqan ári Bernarǵa da abaı júrýin eskertken enesi Sen — Klerge orala qoımasa da, raıynan qaıtýǵa kelisti: "Qudaıdyń degeni bolady", — dep jazdy ol Bernarǵa. Jáne odan ári: "Bizdiń kishkentaı Marı maqtaýǵa laıyq", — dep tamsandy.

"Bunyń munsyz da bizge istegen jamanshylyǵy az emes...", — degen sıaqty ósek-aıańǵa múmkindiginshe jol bermeý úshin, Marı Terezany kútýdiń barlyq aýyrtpalyǵyn ózine aldy, qyzmetshini jumsamaýǵa tyrysty. Tereza qyzynyń kútimin alańsyz senimmen qabyl aldy; rojdestvo meıramyna deıin osylaı jalǵasty da, ol jaqyndaǵan saıyn naýqas alańdaýshylyq bildire bastady. Marı aıtarlyqtaı ózgerip ketti; ol buryn qulshyna aınalysqan is tigýi jaıyna qaldy, bólmede maqsatsyz teńselip júredi de qoıady, keı— keıde mańdaıyn tereze áınegine súıep turyp alady; anasyna qamqorlyq endi tek onyń tánin kútýmen shekteldi. "Ol áldebir buıryq aldy, — dep oılady Tereza. — Ol syrt áldekimniń yqpalymen kúresip júr. Bizdi bilip qoıypty. Biraq bul qyz eshqaıda derlik shyqpaıdy ǵoı... Iá, biraq olardyń buǵan qupıalanǵan ókim jiberýge qanshama múmkindigi bar... Oǵan syrt jaqtan bir qysym jasalyp jatyr. Qalaı bolǵanda da, olar qansha tyrysqandarymen, bul maǵan ý bere qoımas... Bul meniń qyzym bolǵandyqtan, olar sirá oılaıtyn shyǵar..." Onyń ózinshe ishteı kúbirlegen sózderiniń maǵynasy osy sıaqty edi.

— Eger men sol lıseı oqıǵasyn sizge aıtyp bersem, siz: "Sol ǵana ma? Bul degen jaı ǵana nárse ǵoı!", — der edińiz. Ózim biletindi jáne sizdiń anańyzdyń da biletinin nemenesine sizge túsindirip jatamyn...

— Túsinikti sharýa! — dep kúńkildedi Marı. — Men naquryspyn ǵoı. Sizdiń: "Qandaı naquryssyń!" dep ekpin túsire aıtyp turǵanyńyzdy men ańǵarmady deısiz be. Joq, maǵan qarsylyq bildirýge tyryspaı-aq qoıyńyz...

Bekershilik! Qyzdyń odan muny suraýynyń túk te qajeti joq edi. Qarsylasý jigittiń oıynda da joq-tyn; bul máselede ol qaıta muny quptar edi: qyzdy óziniń azapty jan dúnıesin túsine qoımaıtyn, ol álemge ózimen birge ene almaıtyn ústirt kóredi. Biraq qalaı bolǵanda da, qyzda anasynda joq qasıet bar edi; on jeti jasyńda súıgen adamyńnyń qushaǵyna berile alatynyńdy seziný, degenmen, jaqsy-aý dep oılap turdy Marı... Bir býda butaqqa quıryq basyp otyryp, bul qolymen Jorjdyń mańdaıynan, shekesinen, qyrynbaǵan betinen aıalaı sıpap ótti. Jigittiń muny ómirge yntyq qyz dep qabyldaǵany anyq edi. Ol qatelesti, munyń ańsaǵany ol yntyzarlyq emes-ti. Biraq buǵan endi ne isteý qaldy? Óziniń anasy esh qıyndyqsyz jaılap alǵan júrekte bul onymen laıyqty tabysý úshin bul jalǵandaǵynyń bárin berer edi... Jáne erkekti túsinýge ári onyń qushaǵyna enýge bir mezgilde bolmaı ma? Múmkin óziniń anasy... Qyz titirkene basyn shaıqady. Ol jyndy?.. Esýas? Biraq Jorj onymen tanysqan kezde onyń áli esi durys edi ǵoı... Beıshara Marı! Bul ne oılap ketti? Basyn bozbalanyń ıyǵyna qoıyp jáne ony qoldarymen qapsyra qushaqtap, bul birshama ýaqyt osy jaǵdaıda qatyp qaldy. O, raqat mınýttar! Osy joly, aqyry, jigit muny ıtermegen sıaqty, qyz onyń tynysyn sezindi.

— Siz qalaı oılaısyz, — dep surady ol, — ol meni qabyldaýǵa keliser me eken?

Qyz odan kúrt alshaqtady. Ornynan turyp ketti jáne Jorj muny ustaýǵa tyryspady da; bul ashyq turǵan esikke kelip jańbyrdyń erke jylǵasyna emirendi jáne tútin dámin uzaq ári qumarta jutty. Aqyry qyz burylyp:

— Qazir bolsa da, — dedi baısaldy únmen.

— Jo-joq, qazir emes!

— Onda kez kelgen kúni tústen keıin... Men ylǵı úıdemin jáne sizdi oǵan ertip baramyn.

— Qazir biz ekeýimizdi birge kórmegen jón shyǵar, — dedi Jorj shamaly kidirip baryp. — Siz jaıaýsyz, sondyqtan sizdiń birinshi shyǵyp ketkenińiz durys.

Ol Tereza týraly aıta turyp, qyzdyń júzine qaraýǵa májbúr boldy. Ol qyzdyń júzinen sondaı shoshyp ketetindeı neni ańǵardy? Jigit asyǵa:

— Bilseńiz? Anańyz sizdi súıedi. Búkil oıy siz. Onyń ańsaǵany sizdiń baqytyńyz. Tipti, men tek siz úshin ǵana onyń kóńilinde turǵanymdy aıtýǵa tıispin. Men buǵan ant ishe alamyn. Biraq siz muny bilesiz de ǵoı, Marı? — dep ústemeledi ol — Siz buǵan senesiz ǵoı?

— Qyzyq, — dedi Marı kúlimsirep, — sizdiń meni jaılandyrý qajettigin sezingenińiz. Siz muny qyzyq dep oılamaısyz ba?

Qyz buǵan qolyn bulǵady; Marıdi jańbyr shymyldyǵy kómkerip, kórsetpeı jibergenshe bul kúte turdy jáne otqa kaıta oralyp, úıeme butaqqa qaıta otyra ketti.

XII

Marı sý sorǵalaǵan óziniń ylǵal ótpeıtin plashyn ilip qoıý úshin vanaǵa ketti. Ony baqylap otyrǵan Tereza biliner-bilinbes belgilerinen bólmege dushpan: ajal qaptyrar jaý kirgenin birden baıqady. Úıdi tek jańbyr shýy ǵana buzyp turǵan únsizdik basqan edi. Qońyraý úni estilmeıdi. Bernar Deskeırý Arjelýzǵa anasyna ketken-di. "Sen óte sý-sý bolyp qalǵan joqsyń ba, janym?", — dep surady Tereza, biraq jaýap ala almady.

— Sen eshkimmen kezdespediń be?

— Den qoıarlyqtaı eshkim joq... Sizdiń mıkstýra dárini qabyldaıtyn ýaqytyńyz keldi.

Tárelkeniń mármár tas oshaqqa tıgen sytyry, kópirshigen suıyqty quıý, shylpyldata qasyqpen shaıqaý — bul dybystar úreıden esi shyqqan áıelge jyldar qoınaýynan jańǵyryp jetip jatty. Bir kezde bul osy dybysqa qaıtadan tynyshtyq ornaýy ári ózi bastaǵan isti bólmeniń jáne kúlli álemniń shyrqyn buzbaı mylqaý ólimniń aıaqtaýy úshin tústen keıin ýdyń sońǵy tamshysyn kuıyp jiberýge asyǵyp-úsikken sirespe qalpynda osylaı qulaq túretin.

Marı buǵan jaqyndap keledi. Qolynda shyny aıaq. Ol qasyqpen suıyqty aralastyryp qoıady. Marı kereýetke taqady; ol jaryqqa arqasymen burylyp ketkendikten onyń shyny aıaq ústine eńkeıgen bet álpetin ajyratý múmkin emes. Ol anasyna uqsamaıdy... biraq onyń sulbasy terezeniń tusynda kólbeńdegen kezde anasynyń kóleńkesine uqsap ketedi. Bul qazir Terezaǵa jaqyndap kele jatqan Terezanyń ózi bolar.

— Joq, Marı... Joq.

Bul záresi usha shyny aıaqty ıterip, qyzyna jalbaryna qarady. Naýqasty tynyshtandyrý úshin ózi jıi jasaıtyndaı, dáriden bir urttaýy jetkilikti ekenin Marı kenet túsine qoıdy. Bul múmkin sony kútip otyrǵan bolar? Buǵan nege sony istemes? Biraq qyzynyń úni qatań shyqty:

— Sizge mynany ishý kerek.

Terezanyń Sen — Klerge kelgeli beri qaıtalamaǵan qalshyldaýy ustaǵandyqtan Marı beıkúná keıippen surady:

— Men sizdi qorqytyp turmyn ba?

Budan ári barar jer joq. Tereza damyldap, tynysyn ózgertti. Onyń budan árige shamasy da kelmes edi. Onyń jetken shegi adamzat bastan keshken azaptyń shegi emes, biraq munyń óz shegi, jetken jeri osy. Myna jerde bul bererin berýi tıis; ol budan alynatyn sońǵy bereshegi jáne bul ony tóleıdi de. Bul endi qaltyraýyn qoıdy jáne Marıge qarap qalypty, ol munyń qolynan shyny aıaqty alǵan bette ony simirip saldy, sóıtti de myna túri buldyr beıneden kózin aýdarmaı qarap qaldy. Osydan on bes jyl buryn munyń ózi Bernardan alǵany tárizdi Marı de budan shyny aıaqty aldy jáne óziniń istegeni sıaqty ony jýý úshin vanaǵa bettedi.

Tereza jastyqqa qısaıa etti. Endi áldekim ózin tergeýge alar sol sátti kútýi ǵana qaldy jáne bul: "Mine, óziń mańdaıyma jazǵanyńdaı, ózimen-ózi bitpes kúresten qajyǵan jaratqan pendeń", — dep aıtatyn bolady. Tereza basyn jeńil buryp, qabyrǵada ilýli kerýli tulǵaǵa qarady. Abaılap, kúshin sala aıaǵyn aıaǵyna qoıdy, jaımen qoldaryn sozyp, alaqandaryn jazady.

Tereza shyǵar shyńǵa jetkendikten, ol endi basqa eńispen túse bastady, shyny aıaqta eshqandaı ý bolmaǵanyn, Marı eshqandaı qylmysqa kináli emestigin bul jańa bildi: "Eger men solaı oılasam, demek esýas bolǵanym ǵoı?" Al qalǵandary she? Anaý búkil boıdy bılegen sumdyq úreı she? Tuman seıilip, munyń kózderine shynaıy ómir ashylyp sala berdi.

— Marı!

Qyzy arqasymen shalqaıa, aıaqtaryn sozyp qımylsyz otyrǵan oryn taǵynan kóterildi.

— Sen búgin tańerteń kimmen kezdestiń? Joq, jaryqqa arqańmen burylma, men seniń júzińdi kóretindeı bolyp jaqynda...

— Meniń kimmen jolyqqanymdy bilgińiz kele me? Maǵan kezdesý belgilep, ońasha jerde kútken bir adammen...

— Balam, meni nege qorqytqyń keledi?

— Men sizdi qorqytpaq emespin. Menimen sóılesken ol adam sizdiń jaýlaryńyzdyń qataryna jatpaıdy. Qaıta kerisinshe... ol kóp uzamaı ornyna keledi.

— Bul dúnıede meni eshkim de jaqsy kórmeıdi.

— Joq! Meni elsiz hýtorda kútken ol adam... Kerdińiz be! Maǵan tipti onyń atyn ataýdyń da qajeti joq. Siz bilip otyrsyz.

— Sen onyń kórdiń be? Ol seni kútti me? Qalaı eken? Meniń kózime qarashy. Buǵan ókinetindeı, meniń túrim sondaı ma? Men sen úshin ne istegenimdi qalaısha umyttyń? Men saǵan kúni buryn aıtpap pa edim...

Qyzy selqos basyn shulǵydy.

— Meniń neni sondaı qalaıtynymdy bilesiń ǵoı!,

Iá, múmkin... Biraq qyzdyń esine Sıle hýtoryndaǵy as úıdegi Jorjdyń keıpi, onyń kózine jas alǵany tústi...

— Sizden bári shyǵýy múmkin dep oılaımyn... Biraq odan! Siz oǵan kimsiz...

— Aqymaq! — dedi Tereza. — Nebir hıkaıany bastan keship júrgen, olardy túsinetin turpattaǵy jasamys áıel qashan da birshama tartymdy keledi. Oǵan qyzyǵady, tipti súıedi de jáne ol ólip bara jatqan kezde qaıǵyrady. Jas adamdarda olardyń shúıirkeleser eshkimi bola qoımaıdy. Jıyrma jasta bir mezgilde ári tyńdaı biletin ári túsine alatyn áldekimdi tabý qıynnyń qıyny... Biraq, qymbattym, bul tipten basqa nárse... jáne mahabbatpen shatastyrar eshteńesi joq. Maǵan bul sózdi aıtý uıat: meniń aýzymnan shyqqany jaı kúlki týǵyzady.

— Eger siz onyń qapalanǵanyn kórgenińizde...

— Iá, árıne! Ol maǵan ózinshe baılanǵan, ol úshin birneshe kún meniń ornym oısyrap turady... Al sonan soń kóresiń! Budan ári sende onymen mundaı oqıǵalar jetip artylatyn bolady. Sen: "Eger baıǵus anam janymda júrgende meni olardyń birazynan qutqarar edi...", — dep aıtasyń áli.

Muny aıtqanda ol kúlip jiberdi jáne kúlkisi syńǵyrlaı ári tabıǵı shyqty. Biraq onyń tisteriniń jalańashtanǵan qyzyl eti usqynsyz edi. "Árıne, bul tipten basqa nárse", — dep oılady Marı. Bul ózi nege alańdaıdy? Qalaı bolǵanda da, Jorj Sılege birinshi bolyp keldi jáne bul oǵan yńǵaı bere qoımaǵan aımalasýdy ańsap, muny sonda kútti. Ondaı sáti kelmegen kezde onyń jaýyǵa, selqostana qalatynyn ózi tájirıbeden biledi. Al sonan soń buǵan anasynyń aıtyp otyrǵany durys qoı:

— On jeti jasynda sen erkekti búkil meńgerip alýǵa úmittene almaısyń... Seniń yqpalyń jyl ótken saıyn arta túsedi... Kóresiń áli!

Jańbyr tyıyldy. Alańda aǵashtar ózinen sońǵy tamshylardy silkip jatty.

— Kúnniń shyqqanyn paıdalanyp, ońtústik aleıaǵa qydyryp qaıtqanyń jón.

— Al siz she, apa?

— Men myzǵyp alýǵa tyrysamyn. Maǵan alań bolma... sen endi meni qaldyra alasyń: endi qoryqpaımyn.

Marı anasyn qushaqtaı aldy: "Demek, siz saýyǵyp kettińiz ǵoı?" Tereza basyn ızep, jymıdy: ol qyzynyń alystan bara jatqan. qadamyna qulaq túrdi. Aqyry ózimen-ózi qaldy! Bunyń endi jańa ǵana ashqan jańalyǵyna meılinshe raqattanýyna eshkim de kedergi keltire almaıdy: bunyń sónip bara jatqany týraly bilip Jorj qaıǵyrypty, jylapty. Joq! Bul qýanyshty qýý qajet! Bul masqara shattaný! O, bul júrek sezimi shirkin, ólimniń bosaǵasyna deıin bizdiń izimizden qalmaıdy, bizge áli de áldebir keshikken yntyzarlyq qaldyqtary tıesili sıaqty jáne biz kórdiń shetinde tursaq ta bar salmaǵymen bizge umtylady... Ol keledi. Marı de osynda bolady. Terezanyń osy betpe-bet kezdesýge óz aýrýyn da, óz súıispenshiligin de eshteńemen bildirmeıtindeı etip daıyndalýy kerek.

XIII

Ol birinshi ret kelgen sol keshte ústel ústinde bir ǵana sham janyp turdy. Tereza oǵan óziniń sóıleı almaıtyn kúıde ekenin ymmen bildirdi. Onyń kózi jamylǵy ústinde jatqan súıekteri arsa-arsa qońyr teńbilder basqan qoldarǵa tústi. Birte-birte jigittiń kózine onyń túrinen endigi qalǵan: soraıǵan murny, shodyraıǵan mańdaı jáne jaq súıekteri aıqyn kórindi. Biraq myna kózderdiń janarly bolǵany sondaı, qushtarlyqpen tesile qaraǵan janarǵa bunyń áli talaı márte shydaýyna týra keler! Bul kereýetke taqaı toqtady, Tereza onyń qolynan aldy; Marı bulardy birshama árirek turyp baqylady.

— Marı, beri kel.

Qyz birer qadam jasady. Tereza Marıdi qolynyń saýsaqtarynan ustap, kúshin sala olardyń qoldaryn qosty. Alǵashqy sátte Marı tartynbaq bolyp edi, biraq Jorj ony kúshpen ustap qaldy jáne qyz qarsylasa qoımady. Bular ajyratyp áketýge batpady, óıtkeni Tereza olardyń qosylǵan qoldaryn qysyp tur edi.

Terezanyń saýsaqtary birte-birte ashyla bastady. Ol uıyqtap ketti dep uıǵaryp, bular aıaqtyń ushymen bólmeden shyqty. Tereza sol kezde kózin ashty. Tunshyǵyp ketti. Marı qalaı uzaq oralmaı qoıdy! Sirá, qyzy ony qaqpaǵa deıin shyǵaryp salyp júrse kerek. Qazir olar qalyńdyq pen kúıeý jigit bolyp bata alǵannan keıingi "súıisýge kirisip ketken de bolar... olardyń aıaqtarynyń asty las jáne kepken japyraqtar jatqan shyǵar-aý... Aqyry Marı kelip, bólmeniń túkpirine, budan múmkindiginshe qashyǵyraq otyrǵan kezde Terezanyń keýdesin qysqan shydatpas aýrýy basylyp qalǵan edi.

Tereza myna qubylǵan bettiń keıpin ajyrata almady jáne qyzynyń: "Búkil ómirimde myna kári áıel birneshe kúnniń ishinde júrip ótkenniń jartysyn da óte almaspyn...", — dep oılap otyrǵanyn bilmedi. — Tek osy áıel úshin ǵana ol meni qabyldaıdy, meni qoltyǵyna alady. Tek osy úshin ǵana! Buny esinde saqtaý úshin..."

Tereza óziniń qyzy osylaı yzaly degen oıdan aýlaq bolatyn. Eger anasy bilse, qalaı seziner edi — ókine me? Qýana ma? Qyz qandaı jaýap estigisi kelerin ózi de bilmeı otyrǵanda, kenet bul suraq qoıdy:

— Marı, baqyttysyń ba?

Qyz betin basqan qoldaryn aldy.

— Men sizdi uıyqtap jatyr dep oılasam.

Daýys jalbarynyshpen taǵy da qaıtalady:

— Baqyttymyn dep maǵan ant bershi.

Marı ústelge jaqyn kelip: "Mıkstýra ishetin ýaqytyńyz boldy...", — dedi. Tereza taǵy da tyǵynnyń sýyryp alynǵan daýysyna, qasyqtyń shyny aıaqqa soǵylysqan syldyryna muqıat qulaq túrdi.

Tún ortasynda naýqas qaıta qysylyp qaldy. Ol esin jıǵanda aldymen kórgeni Marıdiń alańdaýly júzi edi.

— Qalaısyz, qınaldyńyz-aý, apa!

— Onsha emes, sen ıne tyqqanda shanshýdan basqa eshteńeni sezgenim joq...

Bul ne? Álgi qyryldaý, myna kógerip ketken túr azaptanýdyń belgileri emes pe? Álde adam sumdyq qınalýdy bastan keshkenimen, ol esinde qalmaı ma?

Kózi isińki, shashy uıpa-tuıpa, shala uıqyly dáriger keldi. Ol paltosyn ish kóıleginiń ústine kıe salypty. Ol Terezany tyńdap bolyp, ile dálizge Marıge bardy. Olardyń kúbir-sybyryn qatty shyǵyp ketken daýystary bólip ketip jatty:

— Iá, ıá. Olardy shaqyrý kerek. Arjelýz qashyq emes qoı... Erteń tańerteń ertelep, kesh qalýǵa bolmaıdy.

Kúni bitkeni osy ma? Biraq Tereza ózin nashar sezinip jatqan joq qoı. Buǵan óziniń ólip ketýi múmkin emes sıaqty kórinedi. Bul uıqysynan oıanǵan kezde ústinen qoı terisinen jasalǵan kúrtkesin áli sheshe qoımaǵan Bernar Deskeırý men Marı munyń janynda budan kóz almaı qarap tur edi. Bul olarǵa jymıyp, ózin jaqsymyn dedi. Kebisterimen syqyrlata basyp Bernar shyǵyp ketti, Marı bolsa naýqasty jónge keltirip, onyń oryn taqqa aýysyp otyrýyna kómektesti. Sonan soń ol basqysh alańqaıyna ákesine shyqty; bul joly Tereza olardyń sózderin ańdaı almady, tek enesiniń sambyrlaǵan jýan daýsyn ǵana anyq ajyratty. Búkil otbasy bolar istiń aqyryn kútýge jınaldy, ómir toqtaıdy degen osy... "Biraq bul bilmestik", — dep oılady Tereza. Bul áli óle qoımaıdy.

Bernar qaıta oraldy, endi onyń ústinde qoı terili kúrtke joq edi.

— Men Marıdi aýystyrýǵa keldim... Baıǵus balalarǵa júzdesýge múmkindik berý kerek...

Bul sózderden munyń túsingeni, kúıeý jigit pen qalyńdyq dep jarıalanyp, bata berilgen. Bernar birshama alystaý otyryp alyp, qaltasynan gazet shyǵardy. Ol qalaısha kúni boıy osynda qalmaqshy? Ýaqyty kelgende ol túski as aldynda tıesili iship jiberý úshin shyǵyp ketti, biraq tústen keıin qaıta oralyp, Marı tereze qaqpaǵyn jabýǵa kirgenshe kete qoımady. Ol kelesi kúnderi de osylaı etti. Ol eshteńe aıtpaıdy, tek onyń qoldaryndaǵy qaǵaz qalaı sytyrlaǵany ǵana estilip turdy; keıde ol kenet shalt qımyldap, gazetti aýdarystyrady nemese búkteıdi, sonyń qatty tysyry Terezanyń jynyna tıip jatty.

Sońǵy ret ol munyń bólmesinde únemi óziniń naýqastardy aralaýynyń sońǵy jaǵyna qaraı, aıtarlyqtaı kesh soǵyp júrgen dáriger kelgen kezde kórinedi. Doktordan temekiniń ıisi shyǵyp turady, onyń jaýynnan dymqyldanǵan saqaly Terezany titirkendire qoıǵan joq. Ol naýqasty ústirt qana tyńdap, ádette: "Degenmen, sizdiń jaǵdaıyńyz jaman emes sıaqty!" deıtin. Olar munyń ólýi tym kúttirip qoıdy ǵoı dep oılap júrse kerek... Nege Jorj Fılo Sen — Klerde áli de qalyp qoıdy? Ol neni kútedi? "Emtıhandarǵa dáris tyńdaýǵa barmaı-aq daıyndalýǵa bolady" dep sendirdi Marı. Múmkin Jorj ákesimen qalýǵa uıǵarǵan shyǵar, ol ákesine kerek: Parıj endi ony tarta qoımaıdy... Qyzy birde aıtyp qaldy:

— Esińizde me? Siz onymen kóriskennen keıin talyp qaldyńyz. Ol siz táýirlengen kezde keledi. Doktor bóten adamdardyń sizge kirip-shyǵýyna tyıym saldy... Ne?

Tereza kózin ashpastan aıtty:

— Balam, biraq men ony tipten kórgim de kelmeıdi...

Bul umytyp ketken Bernar munyń ómirine qaıtadan kirdi. Qaıtadan janynda sol erkek; ol burynǵysymen salystyrǵanda aryǵan jáne óziniń syrt keıpine az mán beretin bolypty: basy salbyraǵan, jelkesi jaltyraǵan, únemi úndemeıdi, kózderi spırt ishimdikterin basyp ishetin jáne jeńil soqqydan jatyp turǵan adamnyń kezderinde qantalap ketken. Tereza endi ózinen sondaı áreketti qalaı jasaı aldym dep suramaıdy... Endi sol adam taǵy da janynda bolyp jáne muny óziniń búkil mysymen ezgen kezde; ony ketirý, ony óz ómirinen birjolata laqtyryp tastaý buǵan eń jóni sıaqty kórinedi... Bul qatelik jiberdi, mine ol taǵy da osynda... Bul ólip barady, al ol osydan on bes jyl buryn munyń ózi basynan keshkenindeı, ómirdiń aqyryn taǵatsyzdana kútip, munyń qalaı ólip bara jatqanyn baqylap otyr.

Ol gazetti shıyrlaı búktep, oǵan qaqyryp qoıdy, shynashaǵymen aıamaı tyrnap qulaǵyn qasydy, al óziniń jaıǵasatyn turaqty ústelshesi bar Lakost dámhanasynan kelgen kezde qolyn qaıta-qaıta aýzyna aparyp, ǵapý ótinip otyrdy. Tereza úıyqtaǵysy keletin keıip bildirdi. Sonda ol kórshi bólmege ketti, biraq esikti ashyq qaldyrdy, bul onyń janynda júrgenin sezip jatty. "Jo-joq, — dedi Tereza ózine, — men onyń qazasyn tilemeımin..." Ómir birte-birte qandaıda bir qat-qabat tirliktermen óziniń moınyn burǵyzbaı áketse de, bul nıeti esh ýaqytta bunyń oıynan ketken emes, munyń boıynda máńgi sol áýelgi qalpynda qala bergen.

Tereza ólimge esh táýekel ete almady. Jalpy alǵanda, ózin táýir sezindi, tamaqty jaqsy ishti jáne úreıdiń bári ketti. Árıne, kez kelgen sátte júregi "syr berýi" múmkin. "Jaqsy, doktor, — dedi munyń enesi, — degenmen, onyń "beriletin" túri joq qoı"... Marı endi kúzete bermeıdi, jaqsy aýa raıynda Bernar ań aýlaýǵa ketedi: kútýshi bireýdi izdeý kerek boldy.

Birde Marı anasynan áli de Annaǵa senbeısiz be dep surady. Tereza ıyqtaryn qıqań etkizdi: "Óziń bilesiń, men aqylymnan aljyp edim ǵoı. Baıǵus Anna!", — dep jaýap berdi.

— Ol búgin keshke keledi... Sizge ish kıimderińizdi ákeledi... Iá, nebári eki aıǵa: ol qazir óziniń qojaıyndarymen saıahatta júrgen áldebir júrgizýshimen ýáde baılasypty. Biraq eki aıdan keıin...

— Eki aıdan soń?

Marı qyzaryp ketti:

— Siz saýyǵasyz, apa, — dedi.

Annanyń kelýi Terezanyń ómirin ózgertip jiberdi. Marı men onyń ákesi endi buǵan tańerteń jáne keshke birer mınýtqa ǵana kirip shyǵatyn boldy. Tereza qaıtadan kútýshisiniń janynda bolýynan tynshı qalatyn balaǵa aınaldy. Ázirge Anna ózimen birge bolǵan kezde bul qorqatyn eshteńe joq. Eń jaısyz mindetterdiń ózin Anna tyjyrynbaı oryndaıtyn sıaqty. Anna bos zerigip otyrmaıdy: "Oılap qarańyzshy! Maǵan barlyq jasaýymdy qamdaýym kerek" deıdi. Qyz azyp ketti, biraq kúıeý jigitinen jyraqta júrgenine esh qynjylmaıtynyn aıtyp sendirip baqty. Alaıda, onyń kóp uzamaı ketýi kerek. Júrgizýshi jigiti oralady... Ol ózderi turatyn jaı izdep júr... Parıjge jabysyp qalmaıdy... Osyndaı tatymsyz sypsyńdy tyńdap jatyp Tereza: "Oǵan deıin men de ólip úlgerermin", — dep oılady. Bul endi Annasyz qalaı ómir súre alatynyn elestete almaıdy.

Úıdiń túkpirinen kenet mýzyka estildi: tústen keıingi súreńsiz saǵattardy roıál, skrıpka dybysy jaılady.

— Gramofon... — dedi Anna. — Olar keldi...

Jaqsy aýa raıynda tańerteń kúıeý jigit pen qalyńdyq atpen qydyrýǵa jınalǵanda qatty tabandy qoradan tuıaqtardyń shydamsyz tyqyry estilip jatty. Jáne olardyń qaıtyp kele jatqandaryn muzdaq joldaǵy segiz tuıaqtyń syrtyly boıynsha da bilýge bolatyn edi. Alaıda, tumandy ári jańbyrly kúnderi tek gramofon ǵana Jorjdyń osynda ekenin bildiredi. Tereza bul mýzyka bozbala men Marıdiń arasynda ótkel bermes tuńǵıyqqa aınalmasa dep oılaǵan sátter de boldy. Munyń bir ózi, Tereza ǵana, sol teńizben júzip, tunshyǵyp jatqan sábıge jaqyndaı alar edi... Alaıda, onyń taǵy bir ret osy bólmege kirip ketkeni kerek... Bunyń keıinge qaldyrmaı oǵan áli aıtary bar... Áńgime mahabbat týraly emes... Degenmen, ol qoıǵan kezde Tereza týraly oılamasyn kim bilipti, Terezanyń birde keshte oǵan sol mýzyka jaıly aıtqany esinde.

— Joq! — dep aıǵaılap jiberdi Tereza. — Joq!

— "Joq" dep kimge aıǵaılap jatyrsyz? Siz qıaldap kettińiz, beıshara hanym!

Qyzmetshi keldi. Tereza onyń úlken qolynan shap berip ustaı alyp, alaqany dymqyldanǵanyn sezgenshe, jibermeı turdy.

— Anna, sizdiń kúıeý jigitińizdiń kelýine qansha ýaqyt qaldy?

— Eki apta, hanym.

— Eki apta! Joq, siz buǵan esep jasamańyz! Eki aptadan keıin de men áli tiri bolamyn!

— Siz tiri bolyp qana qoımaısyz, mensiz de tirshilik ete alatyndaı kúıge jetesiz.

Bernar keshke Terezanyń bólmesine kirgen kezde bul:

— Meniń sizde sońǵy ótinishim bar... Qoryqpaı-aq qoıyńyz: bul sizge qymbatqa túspeıdi, — dedi.

Onyń túrinde alańdaýshylyq paıda boldy:

— Qara maıdyń jaıyn bilesiz ǵoı... Sharýa barǵan saıyn quldyrap barady. Siz búgingi baǵamdy kórdińiz be?

— Bul meniń sońǵy qıqarlyǵym. Sizden ázirshe men tiri turǵan kezde júrgizýshini — Annanyń kúıeý jigitin jaldaýyńyzdy suraımyn...

— Júrgizýshi? Esińizden shatasqansyz ba? Men ózimdiki osydan bir jarym jyl buryn qosh aıtysqanmyn. Júrgizýshi! Qara maı...

— Iá, solaı, biraq bul Annanyń menimen qalýy úshin ǵana. Tym bolmaǵanda, shamaly ýaqytqa...

— Júrek aýyryp júrgende birdeńeni kúni buryn bilip bola ma? Siz dárigerdi aldaı aldyńyz ǵoı... Júrgizýshi! Al kúni boıy onymen ne isteýge ámir etesiz? Joq! Bul sizge unaı ma! Men mundaıdy kútpep edim! Júrgizýshi! Aıtary joq, yńǵaıly ýaqytty tapqan ekensiz!

Úndemes jan muny sózdermen bastyrmalatyp tastady, ashý — yza onyń tilin shyǵardy. Terezada onymen talasar ál-dármen joq edi. Eshteńe isteı almaısyń! Bul ólip barady, al ol munyń bul jalǵandaǵy áli de jalǵyz qadirmeni Annanyń janynda júrýine... shamaly tıyn-tebenge bola bas tartyp otyr! Búkil baılyǵynan óz erkimen bas tartqan buǵan... Bul aptyǵa aıtyp saldy:

— Men ózimdeginiń bárin bergendikten....

— Oho! Endi...

Bernar túsine qoıdy, biraq tym kesh edi... Onyń ne aıtqysy kelgenin Tereza jaqsy túsindi: olar endi bul murany bylaı da ala alady... Tereza oǵan ol on bes jyldan keıin jazbaı tanyǵan oqty janaryn qadady.

— Sóılese berińder, balalarym. Men senderdi estip jatqanym joq.

— Biz áńgimelesip otyrmyz, apa.

"Men ony uıyqtap qalǵan bolar", — dep oılap edim dedi Marı aqyryn, basyn Jorjdyń keýdesine qoıyp jatyp.

— Qymbattym, kózderińizdi jumyp jatqan kezde siz ólikke uqsaısyz... Bilesiz be? Apam sizdi taǵy da ózine kirip shyǵýdy surap jatyr. Aha! Men sizdi oıatatyn amaldy taptym... Ol bul joly esinen tanyp qalmaýǵa ýáde berdi... Onyń sizge aıtqysy keletin mańyzdy birdeńesi bar sıaqty!..

— Men oǵan erteń baramyn, eger doktor ruqsat etse...

— Oho! Oǵan qazir ruqsat etilgen... Onyń sizge ne aıtqysy keletinin bilý qyzyq bolar edi... Siz sonan soń maǵan aıtyp beresiz be?

Jigit eshteńe demedi. Ákimdik munarasyndaǵy saǵat uzaq soqty. Kári áıel qonaqjaıdan aıǵaılady:

— Saǵat on bir! Jorj men sizdi qýamyn.

Ol kún saıyn derlik keshke qaıtyp bara jatyp Terezany oıatyp jiberetinin, sóıtip óziniń júrgen júrisi kenet ıtter úrip qoıa beretin uıqydaǵy derevnáda estilmeı ketkenshe bul oǵan qulaq tigip jatatynyn sezgen joq edi. Keıingi úsh kúnde shamaly qar jaýyp, jerge túser-túspesten erip ketip jatty. Ol tek shatyr japqyshtarynda bolmashy aǵarańdaıdy. Jorj erteń Terezany kóredi. Mine, birneshe kún boıy Jorj óz júreginde tolǵatyp: "Men oǵan aıtamyn..." dep júrgendi onyń ózine aǵynan aqtarylmaıynsha Tereza bul dúnıeden kete qoımaıdy. Ol juldyzdar jamyraǵan qysqy aspanǵa kóz tastady. Bul oǵan ne aıtady? Munyń taǵdyry úshin alańdamaı, onyń uıyqtap ketýine bolady, ol buǵan eshqandaı jamandyq jasaǵan joq, onyń mindeti semip bara jatqan júrekterdi kaıta soǵýǵa májbúr etý úshin olardy silkileý bolypty, ol qasıetiniń qasıettisi adamnyń janyna enip, ony ómirde qaıta túlete aldy... Ah! Buǵan ol Marı me, álde basqa áıel me, Sen — Kler me, álde Parıj be, ákesiniń otyn qoımalary men aǵash tiletin jeri nemese quqyqtaný ýchılıshesi me, báribir! Bul Tereza munyń boıynan ashqan qaınardan nár alatyn bolady. Iá, ol munyń janyn aýyrtty jáne mahabbat saǵymyna samǵaýyn toqtatty. Bul endi esh ýaqytta ózine-ózi máz bolmaıdy, eshqashan qanaǵattana qoımaıdy... Ol munan ári sheksiz azap shegip jatqan shekarany anyqtaı alýdy úırenedi... Biz ońashada ári jazasyz jasaıtyn jeksuryn, bolymsyz, qara nıet qylyqtar atyshýly qylmystardan góri bizdiń bolmysymyzdy jaqsy sıpattaıdy... Jorj alshań basqan qadamdary derevnányń bos kóshelerinde sartyldaı estilip bara jatyp, osylaı qıaldady.

— Men alańqaıda kúte turamyn, — dedi Marı tiksine. — Bes mınýttan aspasyn: doktordyń ámiri! Bes mınýttan soń oralamyn.

Jorj qasynda ómir súrip, ólýge týraly keletin myna áıeldiń daýsyn jek kóretinin sezindi. Ol esikti ashty. Tereza janyp jatqan tas oshaqtyń aldynda otyr edi. Alǵashqy sátte buǵan Tereza tolysqan sıaqty kórindi. Onyń betteri jumyrlanypty (eger bul jeńil isik bolmasa), kózderi kishireıip ketkendeı. Onyń janynda sórede ydystar, qońyraý jáne jartysyna deıin áldebir suıyq toltyrylǵan shyny aıaq turdy. Perdeler áli jabyq edi de tereze áınekteri qap-qara sıaqty kórindi.

Terezanyń ile taıdyryp alyp ketetin júgirip turǵan kózqarasy ǵana... Bul onyń qolyn súıip, jymıdy. Ol alań kóńil otyrǵandaı kórindi, erinderi jybyrlady, kerek sózderdi izdep jatqan sıaqty: ol birinshi bolyp sóıler dep jigit úndemeı turdy.

— Mine... biraq aldymen maǵan ýáde berińiz... İs... qatysty... Men esh ýaqytta sheshe almaımyn...

Sóıtti de ol muńǵa toly kózderimen Jorjǵa qarady.

— Bári de sizge baılanysty... Sizdiń ákeńizdiń júk avtomobılderi bar emes pe, ras pa?

Bul ony sandyraqtap otyr dep oılady.

— Nege júk avtomobılderi?

— Óıtkeni ol aýyr júkterdi tasýmen aınalysypty... Iá, Annanyń kúıeý jigiti... Eger sizdiń ákeńiz ony jaldaı alsa... Onyń jaqsy kepil usynymdary bar... Sonda men myna qyzdan aıyrylmaımyn... men úmittene almaımyn, sóıtken óte jon bolar edi!

Ol suraqty janaryn Jorjǵa tiktedi. Jigit rıza bolmaı qalǵan sıaqty. Nege munyń túri buzylyp ketti?

— Eger meniń ótinishim orynsyz bolsa....

Ol qarsylyq bildirdi: "Joq! Joq!" Ol bul týraly ákesimen sóılesedi. Ras, bul qazirgi kezde bos oryn joq shyǵar dep oılaıdy. Biraq ázirge ol jigitke jumys taýyp berýge bolady. Tereza jeńil tynystap, Jorjǵa qarady. Jorj Bak kóshesindegi sol túndegi sıaqty, ańdyp turǵan ıttiń yzaly keıipimen, basyn salbyratyp turdy. Alystan, qumyǵa jetken daýys Terezaǵa: "Bul sol, munda sońǵy ret kirýi! Bul — ystyq súıikti balań..." dep digirleı qaıtalady. Bul — Jorj. Ol buǵan sondaı azapty keıippen qaraıtyndaı bul oǵan tagy qandaı soqqy berdi? Terezanyń tolqýy Jorjdan jasyryn qala almady. Mine, óziniń aıtqysy kelgenin jaıyp salatyn yńǵaıly sát, áıtse de endi budan ári Terezanyń muny túsine qoıatyn shamasy joq edi. Jorj bastap ketti:

— Joq, siz maǵan jamandyq jasaǵan joqsyz...

Biraq bul qalǵan barlyq daıyndaǵan sózin umytyp qaldy. Sonda jigit basyna kelgen birinshi suraqty oǵan qoıa saldy:

— Siz qazir uıyqtaısyz ba?

Marı esikti ashyp, bes mınýt ótti dep daýystady. Tereza arbasyna súıenip, Jorjdy baqylap turdy: ol Terezanyń arbasynyń ústine jeńil eńkeıdi, jigittiń júzi oǵan kórinbeıtin edi. Jorj Marıdi estimegen sıaqty, sóıtip taǵy qaıtalady:

— Siz uıyqtaısyz ba?

Naýqas basyn shaıqady. Ol endi uıyqtamaıdy: tunshyǵý alqymdap kedergi keltirýde. Qarańǵyda ýaqyt baıaý jyljıdy.

— Siz oqısyz ba?

Joq, ol oqı almaıdy.

— Men eshteńe istemeımin. Men saǵattyń qalaı soqqanyn tyńdap otyrmyn. Ómirdiń taýsylýyn tosyp otyrmyn...

— Siz túnniń bitýin degińiz keldi me?

Tereza kenet munyń qolynan ustaı aldy. Jigit meıirim men úmitsiz ańsaýǵa toly myna kózqarasqa nebári birneshe sekýnd qana shydady.

— Iá, balalarym, ómirdiń bitýin, túnniń aqyryn tosyp otyrmyn.

Aýdarǵan Aqaıdar Ysymuly

---