InfoHub Logo

1

Qazaq qaı zamannan astarlap sóılegendi unatady emes pe. Ashqaraq, qomaǵaı adamdy «ishiniń jylany bar» deıdi; elge basy qosylmaıtyn kisini «kisikıik» deıdi; al, ózine-ózi damyl taptyrmaı, artyq beınetke urynyp júretin adamdy «ishinde jaıtasy bar» deıdi. Jaıtas dep turǵany — kádimgi naızaǵaı, naızaǵaımen qosylyp aspannan kıeli tas túsedi, ol tas ǵaıyptan kelip bazbir kisiniń jan álemine ótip ketedi bilem ǵoı. İshine naızaǵaı tasy engen adam qaıbir ońsyn. Eki aıaǵy damyl tappaıtyn tynymsyz bolyp shyǵa kelmek. Tynysh turǵan nársege súıkene ketpek, shynymdy aıtsam, álgi jaıtas myna meniń ishimde me dep qalamyn. Minekeı, taǵy da tań áletinen turamyn. Shyǵyp kele jatqan kúnniń sary sáýlesi tereze jaqtaýyna qaımaqsha juǵady. Eki buryshta shashy burqyrap eki balam jatyr, úlkeni onynshy klasta, kishisi jetide oqıdy. Bul shirkinderdi aıqaılap oıatyp, úı sharýasyna jekpeseń bar ǵoı, asy aspazdan, nany naýbaıdan, túske deıin uıyqtaıtyn ádetteri. Syrtta kójesi quıylmaǵan kúshik qyńsylaıdy. Salaq kempirdiń shúıke júnindeı bolyp tútelenip áıelimniń jatysy anaý; osydan on, on bes jyl buryn burymy toqpaqtaı, jaraǵan taıdaı, qulyn músheli kelinshek edi. Páterden páterge kóship, jazda sý, qysta kómir tasyp, ıtyraqtap árinen ár qalmapty, qarap turyp aıap kettim. Áıelim oıandy. «Aqyldyń aýlyna oıysaıyq, báıbishe, — deımin, syǵanǵa uqsap kóshe bersek tozyp ketetin túrimiz bar. İnshalla, ınstıtýtqa ishteı túsip, syrttaı oqyp, jeti jyl degende tamamdap dıplom aldym. Keshe qala irgesindegi sovhozdyń dırektory kezdesip edi, «bala, aryq toqtydaı azyp ketipsiń, sovhozǵa kel, jer bereıin; qarajatyń bolsa úı salyp al» — dep keńes berdi...

Áıelimniń úninde arylmas muń bar. «Jazǵan-aý, azǵana aqshany dıplom jýamyn dep qurtyp tyndyń, bul kúndegi kesek pen aǵash ýdaı qymbat, súıenetin týysqan taǵy joq, ákeńnen qalǵan onshaqty qoıdy dindar marqumnyń jetisine, qyrqyna, júzine, jylyna soıyp taýystyń; jalǵyz kilemdi janaza shyǵarǵan molda qoltyǵyna qysyp ketti, neńe senip jer alamyn deısiń». «Aý, myna úıde keshe túnimen dýmandatyp dıplomdy jýǵan joldastarym qol úshyn berer, kómekteser: otyzdan astyq, qyryqtyń tóbesi qyltıdy, qashanǵy óz elimde, óz jerimde pátershi bolyp qańǵyramyn».

Áıelim kúrsindi. «Bildeı birlestikte isteısiń, quıryǵyń tesilip, saýsaǵyń súıeldenip qaǵaz kóshirgenińe alty jyl bolypty, baspana bermes deımisiń: jeti jylda alty páter almastyryp, orystyń záktengen jaman úıin jóndeımin dep sharshadym».

Qosaǵym tanaýyn jıi tartyp syqsyńdap qaldy.

Kenep qalpaǵymdy ústel astynan, rezeńke noskıimdi jastyq ústinen taýyp tezdetip kıindim. Úıden shyqtym. Kún jelkemdeý eken, búıirime shanshý tıip, ter qatty. Ózim isteıtin birlestiktiń bastyǵyna endim, osylaı da osylaı, astanaǵa syımaı pátershi bop ókpem tesildi ábden dedim. «Oı-boı-oı, Eýropadan qysqaryp kelgen ásker semásyna, ár túkpirden bas saýǵalap, shabadanyn arqalap úıilip jetken bosqyndarǵa úı tappaı dińkelep otyrmyn», — dep bastyǵym zar qaqsap shyǵaryp saldy. Óz kotyrymdy ózim qasımyn ba, qaıtemin. Meniń jylaǵanym mysyqtyń jylaǵanynan arzan. Adamnyń quny kemigen zaman. Kóshege shyǵyp ári sendelemin, beri sendelemin, oı ishinen oı teremin. Pálen jyl istegen mekemede kúıeýi aýǵan soǵysynan oralmaǵan eki jesir bar, úı bóliner bolsa — sol shirkinder jolymdy kespes deımisiń, júıkemdi juqartyp, kózimdi tespes deımisiń. Osydan eki jyl buryn qala irgesindegi sovhozdy tekserip barǵanmyn. Sharýa basshysy ańqyldaǵan ashyq, ishine tas salǵan shelek sekildi aqkóńil kóringen, saldyrap otyryp: «Bala, úı salamyn deseń jer beremin» degeni bar edi. Sol sózdi arqalanyp tanys kisige tóteledim. Sovhoz keńsesi qaıta salynypty, sıyr búıregindeı býyltyǵy, burylysy kóp birdeme; dańǵyraǵan daýysty jyraqtan jazbaı tanydym. Meni kórip túsi buzylyp, erni kógerdi. Bar muńymdy saırap aıtyp berdim. Qulaq salyp otyryp birte-birte reńi kirdi, samaıynan sorǵalaǵan terin súrtti, esepshisin shaqyryp aldy. «Myna balaǵa úlken joldyń quıymyshaǵynan jer ber» — dedi. Júrgen aıaqqa jórgem ilinedi degen ras. Áýeli áıelim qýandy. Sosyn balalarym qýandy, olardyń qýanǵanyn kórip ózimde es joq. Senbi, jeksenbi saıyn balaǵymdy túrinip kesek kuıamyn.

Jumys kúnderi kóringen júk mashınasyna qol kóterip jolda turamyn: «İnim, bir jartyǵa qum jetkizip salshy... «Jerles, otyz taqtaıdy irgedegi ujymǵa aparyp tastashy... «Joldas, qulyń bolaıyn, jıyrma somǵa rastvor tapshy...».

Oı, páli-aı osy da ómir bolyp pa! Joralarymdy shaqyryp aı saıyn asar jasaımyn, radıo tyńdamaımyn, gazet ashýdy umytqaly qashan, teledıdar kórmeımin, basym jastyqqa tıdi — bitti qor ete qalamyn. Áńgime tórkini – qyshtyń qunynan, sementtiń pulynan tóńerektep aspaıdy.

Adamnyń ortaǵa saı ózgerýi ońaı bilem. Jan saraıymdaǵy jaıtasym tynyshtyq bermeı, tıtyqtaýǵa bet aldym. İshimdi órtep, mazalap turǵan jaıtas bolmaǵanda bar ǵoı, kenep qalpaǵymdy jerge bir-aq atyp, rezeńke noskıdi laqtyryp jiberip, jalańaıaqtanyp, astyma kórpesheni qalyń tósep, shánıip jatar edim. Jan tynyshtyǵyn armandaımyn. Júr-júrleıtin, tur-turlaıtyn, mazalaıtyn sol shirkin. Úıi qurǵyr bıyl bitpese kelesi jyly biter dep, shegemenen jer shuqyp... qınalamyn... kúızelemin de shatyrǵa qalaı maımylsha órmelep ketkenimdi bilmeı qalamyn. Qóp kórim pisendiligime ózim tańdanamyn. Álden ýaqytta áıelim tómennen daýystaıdy. «Otaǵasy, tómenge túsip dem alsańshy, oılasatyn azyraq sharýa bar», — deıdi. «Omaı degen, aıaq astynan qalaı janyń ashı qaldy, arǵy oıyńdy sezip turmyn», — dep joryta keıigen bolamyn. Áıelimniń aıaq asty qamqorsı qalǵanynan ishteı sekem alyp, qaýip qylamyn. «Shıferdi túgel qaǵyp bitpeı tyrp etpeımin, túspeımin. Erteń qara kúzdiń súmelegi súmektese — tóbemizden tamshy aǵady». «Otaǵasy-aý, álgi úlken ul úılenemin deı me, birdemeni byqsytyp júrgen, bireýdiń áp-ádemi qyzyn alyp kelipti». Neǵyl deıdi!

Barmaǵymdy ońdyrmaı janshyp aldym, kalaı tómenge syrǵanap túskenimdi bilmeı qaldym. Qysyltaıań shaqta qatyn alǵysh zántalaqty kóre qalaıyn dep bólmelerden izdep júgirip júrmin. «Qaıda, qaıda?» deımin. «Úılengendi kórseteıin men oǵan, maı shelpekti tapkan eken, eki qolymdy on ete almaı, taqtaıdyń bir shetinen ustap jiberetin adam tappaı kózim kirtıip júrgenim mynaý! Kórseteıin men oǵan, úısiz-kúısiz júrip tósegin saılaǵan qalaı bolatynyn!».

Ár jerden bir basyp úıdi túgel tintip shyqtym, aq kóılekti úrpıgen, kóbelek sekildengen áldenege bettesip qala bergenmin, sóıtsem bolashaq kelinim sol eken, álgi zántalaq ashýymnan qoryqsa kerek, terezeni ashyp sytylyp zym-zıa joǵalypty. Qaıda-qaıda!.. Entigimdi basyp, sabama túsip, aqyldyń aýlyna oıysyp, oılanǵan kezde — osy isimniń qur beker ekenin keıinshe bildim, bolar is bolyp qalypty. Óz qolymdy ózim kesem be. Álgi úlpildegen aq úrpek qyzdy otymnyń basynan qýyp qaı ushpaqqa jetemiz. Ári oıladym, beri oıladym, ábdireniń túbinen tabylǵan úsh júz teńgege ókimetten kóterme nesıe surap, tolyqtap, ólip-óship, jazǵan qulǵa daýa joq dep, qaltamdy tompaıtyp qatynymdy qasyma ertip, kudalyqqa shyǵamyn baıaǵy. Sóıtsem bolashaq qudamnyń úıi taıaq tastam jerde, qalyń baýdyń ishinde «áý» deseń daýys jetetin aýyldyń shetinde eken. Samaı terim sorǵalap, ıtterdi abalatyp entigip, bolashaq kelinimniń úıine bas suǵaıyn. Oılaǵam: qudalar «jalǵyz qyzymyz qaıda qashyp ketti» dep óz-ózinen boǵyn pyshaqtap, shý shyǵaryp shala búlinip jatqan shyǵar dep. Aýlasy tym-tyrys, esigi ashyq. Aıaǵymyzdy sheship, «kim bar-aý», — dep esikti ashaıyn, tórge ozaıyn, mańaıyma qaraıyn.

Oń búıirde jumsaq dıvan ústinde kósilip bolashaq qudam jatyr, qudamnyń osy ekenin birden tanydym. Aq úrpek kelinniń támpıgen tanaýyn munda da ushyrattym. Qudamnyń bas jaǵynda qumyra toly syra, qolynda «Almaty aqshamy», qyzarabórtip qıalǵa batyp jatqan sekildi, ústine engen bizdi shanshýdaı sezinip, tiksinip qabyldady.

«Bul qaısylaryń» degen kisishe otyryp-otyryp qolyndaǵy gazetti bylaı tastady. Salqyn syra quıylǵan qumyrany basyna kóterip shólden kelgen kisishe qurqyldata bastady. Sabazdyń saýshylyǵy netken myqty dep tań qalamyn baıaǵy. Óz basym salqyn sý ishsem boldy baspam kóterilip, tamaq bezim jarylyp, qan túkirip azap shegemin. Jaıdaq jozynyń jıegine tize búgip tilge kelemin. «Balalar birin-biri unatqan soń nesi aıyp, ata saltyn ustap tapqanymyzdy qaltamyzǵa salyp, búgin minekeı, áıelim ekeýimiz keldik», — deımin. Úı ıesinde ún joq.

Áıelim maǵan, men oǵan ańyraıyp qaraımyn. Osy mezet syrtqy esik ashylyp, daladan sómke arqalap qaratorynyń ádemisi búırek bet kelinshek endi. Sypaıy únmen sálemdesti. Dereý kórpesheni silkip, jozynyń ústin súrtip shala búlindi. Kúıeýin «muńsyz» dep búıirinen túrtti, «Kisilerdi tórge shyǵar, sendeı ýaıymsyz, dymsyz, muńsyz sereıgen pálege qosaqtaǵan qudaıda ǵoı kóz joq», — dep jasyn kórsetpeı syǵyp aldy. Búırek beti dýyldap qyzardy. Aıap kettim. «Mundaı nárse hannyń úıinde de bolady, qapa bolmańyz», — deımin, tizemdi búgip, maldas quryp jatyp. Bolar is boldy, boıaýy sińdi, shańy shyǵyp burqyldaǵan tirshilik saparynda meni ǵoı alyp kelip mynadaı muńsyz adammen qosaqtaǵan úlken ulymdy oılasam, áı tula boıym qalshyldap zyǵyrdanym qaınaıdy, quıryǵym qonys tappaı ketedi. Muńsyz yrjalaqtap kúledi, turyp kelip qolymdy alady, ustaramen qyrǵyzǵan sopaqsha taqyr basyn kósteńdete syıpaıdy. «Saıasatpen tanysyp saýatymdy ashyp jatyr edim, qaıdan bileıin», — deıdi. «Erteńgisin keńsege bir soǵady da basyn bylǵańdatyp qaıtyp keledi, sodan kún batqansha qoryldap uıyktaıdy. Endi túnimen kóz ilmeı tirshilik jasaıtyn shyǵar dep oılaısyń, joq, basy qazandaı bolyp taǵy uıqydan bas kótermeıdi», — dep súıkimdi sylyńǵyr kelinshek shyj-byj. Myna bytpyldyqty esitip otyryp tezirek bóstegimdi kótergim keledi, qoı, á, dep ishteı qaýip qylamyn: úı salyp beınetke belshemnen batyp júrgenim azdaı-aq, myna muńsyz óziniń jóndelmeı jatqan qorasyn, orylmaı jatqan jońyshqasyn meniń moınyma artyp sorymdy qaınatar.

Aýlasyn sypyrtar. Álgide áıeli aıtyp qaldy: bul úıdiń jáne bir tyǵyltaıań sharýalary bitpeı, taǵy bir jolǵa júretin jaǵdaıy bar ma, qalaı, qoı, á, erterek karamdy batyraıyn. Álgi muńsyz túkpirdegi qorasyn ashyp ishinen tyrystyryp bir tusaǵyn súırep shyǵardy, bata surady. «Al, quda-ekem, myna jándikti óziń baýyzdap, óziń jáýkemde — qolymnyń túk ebi joq» dep jalańdaǵan jez sapty pyshaǵyn usynyp jatyr. Amal joq, tanysyp turǵanymyz osy, qaıtip burylyp keteıin, maldy ózim soıyp, múshelep buzyp, tilshelep, tuzdap sorǵytyp berdim. Áıelim bas, sıraq úıitti. Úlken as ústinde muńsyz jigit azdap qyzyp qaldy ma, álde boıǵa sińgen ádeti sol ma, jubaıymen azyn-aýlaq kergilesip aldy, bir-biriniń minin qazbalap aıtyp qulaqty sarsyltty. Oılaımyn: beınetim egiz jaratylyp ózimniń de ońyp júrgenim shamaly, ana tórt bólmeli verandaly úıdi jaqynda bitirdim, endi myna muńsyzdyń dymbilmes úrpekbas qyzyn tárbıelep, adam etemin dep júrip, áı, mıym atala bolar, shashym aǵarar... Tún ortasynda nege ekenin bilmeımin, keýdem qysyp, aýa jetpeı, elirmelep uıyqtaı alsamshy. Áınekten aı sáýlesi sútshe quıylady. Áıelim mazalanyp oıanyp ketkeni.

— İshken qyshqylyń jaqpaı otyr ma, nege jatpaısyń?

— Bilmeımin, júregim qobaljýly.

— Úlken isti bitirdik emes pe.

— Kúni erteń taǵy bir qalyń beınet kútip turǵan sekildi.

— Qaıdaǵyny aıtpashy. Úıdi salyp bitirdik, ashshy ishekteı shubalǵan syrt oqýdy tamamdadyń, Sákeniń, minekeı, úılenip otyr, endi ǵoı adal tapqan nanymyzdy qara shaıǵa jibitip jep jan tynyshtyǵyn oılaıtyn

shyǵarmyz. Ermek jetilip úılenem degenshe qor jıyp, jurt qatarly úlken otaý qara shańyraq bolyp qalarmyz.

— Áı, qaıdam, júregim tegi janshylyp soǵyp tynshytpaıdy.

— Ne bolsa sony aıta bermeshi, jazǵan.

Aı sáýlesi terezeden tań syz bergenshe quıyldy, aıkezbe aýrýyna ushyraǵan adamsha kúbirlep, kúńgirlep, elirmelep tegi mazam ketti. Ertesine, joq, ertesine emes-aý, úshinshi kún degende kelin túsirý toıyn jasadym. Kelgen kisiler rıza bolyp kekirelep tarqady, rıza bolǵany emeı nemene, bir máshıne qudalar kelgen, qaıtarynda kartop salǵan qapqa uqsatyp úıip-tógip úlken mashınaǵa ázer tıedik, túsip qalǵanyn tún ortasynda «Belarýspen» jetkizip saldyq. Kelinshegimniń tirsegi-tirsegine toǵysyp, betinen bozdaǵy shyǵyp silelep sharshap tósegine bas qoıar kezde aıtqany: bitti... boldy... qutyldyq...

Kimniń neden qalaı qutylǵanyn jer betinde balaǵymen shań sypyryp tirshilik kúıttegen pendesi qurǵyr bilmeıdi eken; barsha pármen taǵdyryńnyń qaraýyly — qudireti kúshti jaratqan ıeniń qolynda bilem. Áıtpese endi shánıip jatyp qara shaıymdy tynyshtyqpen ishermin degen qus armanymnyń quıryǵyn da ustaı almaı kaldym. İshimdegi jaıtasym qozǵalyp ketken sekildi. Tań álpetinen qaǵaz salǵan pápkemdi qoltyǵyma qysyp, qalpaǵymdy mılyqtata kıip qasqa jolǵa túsip eńkeńdep bara jatqanymdy bir-aq bildim: ókshem jerge tımeı bara jatqany — qyzmettiń jaıy: ıa úıime, ıa kúıime mysqaldaı paıdasy joq birlestiktegi jumysymnan shyǵyp, osy qala irgesindegi sovhozdyń maıly kemiktiń basyndaı jaıly jumysyna tumsyǵymdy tyǵyp alý. Keshe keshkisin sovhoz dırektory: «Qolyńnyń ebi bar, jóni túzý bala ekensiń, ınjener qoıamyn, kelseń kel», — degen. Sol sóz qıalyma qamshy bolyp túnimen kirpigim aıqaspaı shyqqanyn aıtyp neǵylaıyn. Birlestik bastyǵy ketetinimdi esitip nalyp kaldy. «Úı bermedi dep renjip bara jatqanyńdy sezemin, sál kidirgenińde óz qarjymyzben úı salýdy bastaıtyn edik... ókinishti... ókinishti... bilgish maman bizge de qajet, — dedi. Qaıda baratynymdy sýyrtpaqtap surap bilip alǵan soń, basyn shaıqap, tańdaıyn taqyldatty. «Ókinishti-aq, — dedi, — basyńdy maı topyraqqa tyǵyp, kórbeınetke batý úshin bara jatyrsyń. Áı, jyly oryndy sýytpaǵanyń jón edi...» Bilikti basshynyń keńesin qulaqqa qystyrmaı pápkemdi qoltyǵyma qysyp, ókshem jerge ár jerden bir-aq tıip, kete berippin. Birlestiktegi mindetimnen bosap, irgedegi kóterem sovhozǵa ınjener mehanık bolyp ornalastym. Ertesine tań ádetinen aıaǵyma kerzi etik, ústime kenep kombınezon kıip júreksinińkirep kók garajdyń esigin ashaıyn. Áýelgide keń garajǵa túıe kelesi, jylqy úıiri me, álde baıaǵy Shyńǵysqannyń muzdaı temir asynǵan qısapsyz túmeni enip ketken be dep oılaǵam. Beli ketken telejka, tós shynjyry tógilip túsken traktor, motory tonalǵan mashına, kókqutan moıyn kombaın beıbereket pyrdaı bolyp shashylyp jatyr, aıaq basatyn bos jer qalmapty. Eseptegi seksen mashınanyń jıyrma úshi ǵana dóńgeleıdi, óńgesi óli temir ánsheıin. «Bul kurǵyrlardy sharýashylyq esebinen nege shyǵaryp qurtpaǵansyzdar», — dep suraımyn esepshiden. «Amortızasıasy bitpeı akt jasalmaıdy», — dep ol baıǵus bezekteıdi, — kóbi quntsyzdyqtan, orǵa túsip, soǵysyp qıraǵannan búlingen, eger bar ǵoı, bilek sybanyp jóndeıtin kisi bolsa birazy ildebaıǵa jarap qalady;

Myna dóńgelek dırektordyń toıyna taýdan taıynsha tasyp júrip beltemiri úzilgen; Ońǵardyń eserleý balasynyń terekke soǵyp qıratqan júırigi osy; Ońǵardyń jıeni qulpynaı satamyn dep Sibirge jónelip súıegi ázer jetken tórt tonnalyq mashına mynaý; Ońǵardyńáıeliniń astynan túspeı motory órtengen gazıktiń qańqasy bul; jóndeıtin epsekti qol bolsa áli de súıretpege jaraıdy. Qosymsha bólshek izdeımin dep shaǵyn avtobýsty Ońǵar kókem kóktemnen selkildetip minip júrgen. «Ońǵaryń kim, aıtsańshy?» dep yshqynyp ketemin. «Oıbaı, ol kisi dırektordyń týǵan bólesi».

Áttegen-aı, — dep aıaǵymnyń basyna túkiremin, — keńse tórinde tósi qaıqaıyp miz baqpaı otyrǵan sypa sol boldy ǵoı. Kóterem sharýashylyq qaıtip tabysqa shyǵyp, maılana almaqshy. Qoı, á, jaırap jatqan gazıktiń ol jer, bul jerin kórip shyǵaıyn». Syrt kıimimdi mashınanyń astyna tósep shalqalaı súńgımin. Kilemshi qyzdyń qolyndaı, órmek toqyǵandaı al kelip ónerleıin. Tús aýa shaıymdy iship kelip jáne shuqyladym. Keshkisin býynym syrqyrap, súıretilip úıge jetsem áıelim shyj-byj «ústińniń maıyn ketir», — dep úıge kirbizbeıdi. Alǵashynda bekerge renjippin, aptaǵa deıin jermaı sasyp júrdim, aptadan keıin álgi gazıkti qurastyryp júrgizdim. Ońǵar esimdi qıaq murtty, qasy, kózi qıylǵan tósi qaıqy jigit keldi de kúrekteı alaqanymen arqamnan qaqty. Esepshi jigit ertesine qoı soıyp erýlikke shaqyrdy. Ústel ústi dámdi taǵamnan qaıysady. Úı ıesiniń aýzynda damyl joq-áı. — Nesibeńiz joǵarylaıdy, jigitim, — deıdi daýryǵyp. — Ońǵar-kókem jurt kózinshe arqańyzdan qaqty». «Ońǵar kókemniń arqasynan qaqkan adamy dúnıeden tapshylyq kórmeıdi, tasy órge domalaıdy», «Ońǵar kókem adamnyń arqasynan asa sırek aǵady, qaqqany qaǵys ketpeıdi». Bul aýyldyń paıǵambary erteńgisin kelip arqamnan qaǵyp, jóndelgen gazıkti minip ketken qıaq murt qyzylshyraıly kisi boldy. Oılaımyn: tynshysam endi tynshıtyn shyǵarmyn, baspana turǵyzyp aldym, úlken balany úılendirdim, oń jambasyma keletin qyzmetim bar, endi qalyń uıyqtap, aıaqty alshań basyp, ýaıymsyz ómir súretin shyǵarmyn, paıǵambardyń nazaryna iliktim. Shetel sharabyna azdap qyzyp, tún ortasyna deıin áıelime dombyramen án salǵyzyp, qonaqasyǵa rıza bolyp, úı ıesine alla razy bolsyn aıttym. Áıelimniń dombyra tartyp, án salatyn óneri bar. Jaqsy ortada «men mynaýmyn» dep keýdesin kergen, álem-jálem boıanǵan talaı sylqym kelinshekterden kórnekti otyrady; onyń ústine baıaýlatyp án salǵan kezde tegi keremetpiz dep demine nan pisken marqasqa jigitter qyzyǵa moıyn sozady. Tómen qaraǵan kórbilte keriksiz bireýdi qosaqtamaı, sanaly, symbatty áıeldi buıyrtqan taǵdyryma rızamyn. Jigitti qarteıtetin jaman qatyn, shabań at, ótpes pyshaq deýshi me edi. Meni jasartyp júrgen myna qatynym.

Sharýashylyq esepke kóshý úshin mashına parkindegi dóńgelekterdiń quryǵanda jartysy dóńgeleýi kerek, osy jumysqa kelgeli beri joqtan bar qurap úsh dóńgelekti ázer dóńgeletkenim etke toımaı jatyp tis shuqyǵandaı ǵana bolymsyz sharýa eken: qalǵan qıraǵan temir ortaqtyń dáýletin qarap jatyp súlikshe sordy.

Temir-tersektiń qojalarynan teskerý keldi. Qalamy jalańdap pále-e-en degen temirdiń tóle-e-en degen tersegi, tetigi qaıda dep keýdeni qysyp múńkir-náńkirshe jaýapqa aldy, bas burýǵa mursha qaıda. Tekserý kelgen kúnniń keshinde, keshinde emes, tún ortasynda mashına-traktor parki órtendi. Sizge ótirik maǵan shyn, ot gýlep, shoq mazdap qyza-qyza kelgende kók temirdiń gúrildep janatynyn sonda kórdim. Tutanyp alsa temir, tas jańqasha laýlap ketedi eken. Ertesine emes-aý, úsh kúnnen keıin baıaǵy tekserýshige ilesip kózildirik kıgen, sypaıy tildesken tergeýshi keldi; «siz, biz», — dep naqa bir janashyr jekjatsha amandyq surasyp, bilegińnen qolyn ótkizip ópektegende bar ǵoı, syryńdy túgel jaıyp salǵansha asyǵasyń.

Sonda deımin-aý, qaladaǵy tynysh, jaıly jumysymdy tastap, maıǵa malshynyp, topyraqqa batyp beınet keshkenimde kóretinim kók temirdiń gýildep janǵany ma?.. álde maǵan buıyrǵany kózildirikti sypaıy tergeýshiniń aldynda tizemdi dirildetip turyp jaýap berý me?.. Zyǵyrdanym kaınaıdy ǵoı. Bárinen de batqany álgi sypaıy azamattyń jyljytpalap kelip: «Áńgireıgen úlken úıdi qandaı qarajatqa saldyńyz?.. úlken ulyńyzdyń úılený toıyna qansha aqsha jumsadyńyz?..» - — degen saýaly boldy: oıbaıymdy salyp, mańdaıymdy toqpaqtap, mańaıyma karaımyn.

Sovhoz dırektorynyń qaıda quryǵanyn bilmeımin. Arqamnan kaǵyp jumsaı biletin Ońǵar kókem ushty-kúıli. Tós qaǵysqan, quıryq-baýyr jesken baýyzdaý qudam suraý salyp halimdi biletin emes... jym-jylas... tynyshtyq... únsizdik... qarańǵy úıdeı eńsemdi baskan qapalyq qana... Osymen pashpyrtym bitken-aq shyǵar dep sorym qaınap omalyp otyrǵam. Sypaıy tergeýshi bes bettik kaǵazǵa syqata jazǵan túsiniktememdi oqyp shyǵyp, tómengi jaǵyna qol qoıǵyzdy da tereń kúrsinip shyǵaryp qoıa berdi. Tústep keıin taý jaqtan bult seli lyqsyp tónip, aspan asty jarylǵandaı bolyp kún kúrkiredi. Órik taldyń japyraǵy dirildedi. Týlaqsha qatyp-semgen yldıǵa myna jaýyn seldetip ótse astyqtyń astynda qalatynymyz kámil. Úıge jetip jan shaqyryp jastyqqa bas qoıǵanym sol: ishim búrip aýyryp, aýzym ýylyp al loqsıyn, al qusaıyn. Áıelime daýys qyp «tabaq ákel» deýge de shamam kelmeı qaldy. Shekem túsip alyp barady. Domalaǵannan domalap esimnen tanyp qalyppyn.

Tún ortasynda tósegimde jatyp oılaımyn: jas kezimnen beınetim egiz jaratylǵan, men júrgen jerde kóleńkeshe ilesip sor júredi. Ájem aıtyp otyratyn: ákem men sheshem kúnara basy pispeı shataqtasyp, bir-birimen eregisip urysa beripti, aqyrynda birbet ákem óz úıinen bezip ketip qalypty, ózimshil sheshem qyzylshaqa meni tonǵa orap, ózen jıegine tastap tórkinine taıypty. Mal izdep júrgen kartań áıel taýyp alypty. Bálkim sol ózen jaǵasynan jabysqan taǵdyr yzǵary, bálkim ish álemime enip ketken jaıtas álegi — kishkentaıymnan asa tynymsyz, basymdy taýǵa da, tasqa da uryp, urynyp óstim, ózimniń degenim bolmasa kózime qan tolyp ketetin birbet minez jamappyn. Qoı aýzynan shóp almaıtyn, kisiniń aldyn kesip ótpeıtin momyn-aqpyn. Baıaǵy birlestiktiń bedeldi bastyǵy: «Ózimizde qysqartý júrip jatyr: — dep aýyzyn ký shóppen súrtti.

Esik qalasyn taýdan qulaǵan qyzyl sel alyp, biraz adamdy, úılerdi, qurylysty, mashına parkin úıdeı úlken domalaǵan tastar aǵyzyp qarap qylypty, kaıta kalpyna keltirý jumysyna kisi qoly jetpeı jatyr degendi estip, solaı qaraı aıańdaımyn. Sel júrip ótken shaqyrymdaı tastaqty arna alyp dınazavrdiń qańqasy sekildi, qala ortasyn yrsıtyp soıyp ketipti. Bilegimdi sybanyp, belimdi búgip sharýaǵa jegildim, temir jıdym, mashına aıdadym, kesek quıdym; eki aıda eki urtym solyp shómıip azyp kettim. Áldekimniń kózine túsip, baz bireýdiń kóńilinen shyqtym ba, bir kúni qala basshysy shaqyryp alyp: «Jeńil mashınalardy jóndeıtin stansıa ashqaly jatyrmyz, sonyń tizginin qolyńa al, dırektory bol», — dep qolqa saldy. Jaqsy bolsań jaryqty kim kórmeıdi, maqul-aq. Jińishkeni jelep-jebep júretin qudaıy bar dep ishteı lúpildedim, janaryma jas iriktim, kóne kettim. «Úıdi satamyz, kóshemiz, ókimetten ot jaqpaıtyn úı alamyz», — dep alqynyp jetsem — áıelim senbeıdi: ol neǵylǵan teginnen-tegin jatqan batpan quıryq deıdi. Sóıtsem áli kúnge tergeýde júr dep kúder úzedi eken. Jyraqty sholyp kaıteıin, jańa qyzmettiń býyna semirip úıdi satyppyn, Esik qalasyna teleshkamen kóship kelippin, sharýanyń shet púshpaǵynan ustap jelpildeppin; aınalaıyn ókimet kóp uzamaı kurqyltaıdyń uıasyndaı eki bólmeli úı berdi, úılengen bala «úlkendermen bastasyp-aıaqtasyp qalaı jatamyn» dep bólek páterge shyǵyp ol ketti, kishi balam «úılenemin» dep úreıdi alyp digirlep bul júr.

Temir-tersekke qoja bolyp, temir-tersekten ókimetke paıda túsirgenge jaıtasym janyp mázdenip qalpaǵymnyń erneýi deldıip júre berer me edim; bir kúni erteńgisin tósegimnen turyp bara jatqanymda áıelim qolymnan tartty. Dóńgelengen qaraqońyr janarynda salqyn muń, júregimniń basy dir ete qaldy. «Óstip aıaǵyńa jel bitip júgire bermeksiń be?» — deıdi áıelim. «Endi qaıteıin!» «Aý: pildiń quıryǵyn ustaǵan adam sendeı bolmas, ólip-óship salǵan úıdi oılanýǵa mursha bermeı sattyń da jiberdiń, úlken bala men kelin baspanadan baspana aýystyryp syǵan bolyp olar júr, kishi bala keshe bireýdiń kyzyn ákelip tanystyryp birdemeniń shetin byqsytyp ol ketti», — deıdi áıelim. «Maǵan ne deısiń sonda?!» «Oıbaı, myna qurqyltaıdyń uıasyndaı tar úıińde ókpem qysylyp óletin boldym, qarajatty jına, qurylys materıalyn tók, jańadan úı salýǵa kirisemiz», — deıdi áıelim. «Qolym tımeıdi ǵoı». «Erteńdi-kesh járdemdesseń jetedi, kalǵan jumysty balalarmen qosylyp ózimiz tyndyramyz». Maqul deppin, ańqaý basym jumysqa asyǵyp bara jatyp ańǵal basyppyn. Sel júrip ótken arnanyń shyǵys qabaǵynan jer alyp, irgetas quıyp, áni-mine degenshe bes bólmeli úlken úıdi bastap kep jiberdik. Sandyqtaǵy aqshany jumsap qurylys jabdyǵyn túsiremin, jeksenbi saıyn sózim ótetin joldastarymdy kójege shaqyryp asar jasaımyn, jumystan qalt etip shamaly bosaı qalsam kostúmimniń etegi qanatsha jaıylyp úıge shabamyn.

Eki sózimniń biri — kesek qalaý, sylaq sylaý, túsimde kóringenmen jaǵalasyp taqtaı urlap júremin. Úı qurylysy beıne zyrǵyp aınalǵan dıirmen tasy, ózim sonyń dán qýǵan baqalaǵy sekildimin. Bir kúni esimdi jınap qarasam, qudanyń qudireti, qolymda balǵa, sýaǵar kaǵamyn dep tyrmysyp úı tóbesindegi shıfrmen joǵary órmelep bara jatyrmyn. Ókpem syr-syr, býynym dir-dir. Entigimdi basyp, úı tóbesinde shoqıyp otyryp samaıymnan sorǵalaǵan shubyr terdi saýsaǵymmen tómen ysyryp mańaıyma kóz salamyn.

Osy úıdi bastar kezde qoltyǵyma dym búrkip «salysamyz, qolqabys beremiz, — degen úlken ul ushty-kúıli; áne úılenemin, mine úılenemin dep kúnara qylqyldap záremizdi alǵan kishi ul áskerge attanǵan; janymdaǵy jalǵyz janashyrym — áıelim edi, bazaryn bazarlap, sharýasyn sharýalap qaıda qańǵyp júrgenin eshkim bilmeıdi. Qolymda balǵa, tómennen shege áperetin jan balasy joq, úı tóbesinde mólıip otyrǵan sıqym mynaý.

It tirshiliktiń ıt terisin basyna qaptap sileıte sybaımyn. Qalyń beınetke qaraı bura tartyp turatyn ishimdegi jaıtasty sybaımyn. Úı tóbesinde qarǵaǵa uksap qarqyldap, «qaıda qashsam da úı salýdan qutylmadym» dep taǵdyryna nálet aıtyp otyrǵan Saǵadat degen kókeń men bolamyn.

2

Arada kózdi ashyp-jumǵansha bolmaı on jeti jyl óte shyqty. Aýyl arasynyń tilimen aıtqanda «qurmetti zeınetke shyqtym», áıelim de zeınette. Batystyń bir uly jazýshysy aıtqandaı, ár adamnyń taǵdyry kelistirip jazýyn tapsa bir-bir roman eken. Tórt qabyrǵaǵa qamalyp, ishim pysyp, omalyp otyra bergenshe dep qolyma qalam men qaǵaz alyp, basymnan ótken ómirimdi qıystyryp jaza bastaǵan edim… O, qudanyń qudireti Qum ishinen bulaqtyń kózin ashqandaı sóz degeniń túıdek-túıdegimen lyqyldap, kestelenip aǵytyla túskeni.

Zady, adamdy jazýshy etetin jyldar boıyna ishke jınalyp qordalanyp qalǵan muń men sher bilem. Óz basymda ǵoı ondaı sezimder jetip artylatyn. Sol muńnyń shetin shyǵaryp jaza bastaǵannan-aq kádýilgi tiri sózder, sóılem oralymdary destelenip qaǵaz betine quıylyp túse berdi, túse berdi. Qaǵaz shaq keletin bolmady.

Kúzdegi zeınetaqyma qol mashına satyp aldym. Erte turyp sony tyqyldatamyn, túnniń bir ýaǵyna deıin sham túbinde tyqyldatyp otyrǵanym. Shaı ishýge ýaqytym bolmaıdy. Baz birde, zerigip ketkende kóshe aralap, bazarǵa baryp ony-muny satyp ákelýshi edim, úıden shyǵýdy qoıdym. Qudalarym alys-jaqynnan amandyq bileıin dep telefon shalsa-aq: «Qol tımeıdi, ýaqytym joq!» — dep bezekteı jónelemin. Úıge qonaq shaqyraıyq dep áıelim qolqa salsa-aq zárem ushady, «jazýyma kedergi bolady…. Kezekti taraýdy bitire almaı qalamyn…!» – dep bezek qaǵamyn. Áıelimmen tilge kelip tynamyn.

Jazýshy bolǵaly, qaıdaǵy «jazýshylyq», jazýdy qolǵa alǵaly, minezim muqym ózgerdi, burynǵy Saǵadatqa múlde uqsamaımyn.

Dostarymnyń bári «jazýshyǵa soǵyp neǵylamyz!» — desip, tanaý shúıirip, mensinbeı, syrt aınalyp ókpelep olar ketti. Qaraptan qarap qaǵaz shuqynyp, suraý belgisine uqsap ústel kúzetip men beıbaq qaldym. Baqsynyń molasyna uqsadym.

Maqul-aq deńiz! Bastan keshken qıyn ómirimdi termelep, kezeńdi oqıǵalarǵa taban tirep kúz boıy jazdym, súmelegi sorǵalaǵan qarashada úıde, qarakóleńke túkpir bólmede qaǵaz kóshirip otyrǵam. Kelesi taraýly qys boıyna jazdym. Áıelim: «Naýryz keldi, aq kóbeıdi, naýryz kóje isteımin», — dep qazan-aıaqty saldyrlatyp jatqanda, óz basym ústelge shegelenip kitabymnyń sońǵy taraýyn kestelep jatqam. Az aıt, kóp aıt, taý bókterinen qar ketip, yljyrap erip, sormaqta sekildenip erigende ómirimdi túgel jazyp bitirdim. Qoljazbamnyń atyn «Jaǵalas, jantalas» dep qoıdym. Mańdaı terimdi saýsaǵymmen sypyrdym, táýlik uıyqtap jan shaqyrdym.

Qaladaǵy kóztanys jazýshy joldasyma ákelip, qampıǵan qalyń papkini aldyna ysyrdym. Bir aılyq zeınetaqymdy túıip ákelgen edim, ony da sypaıylap aldyna qoıdym.

— Kórińiz, kádege asary bolsa kómektesip, aqyl aıtyp, kitap qyp shyǵarýǵa qol ushyn berińiz, — dedim.

Jazýshy dosym aldyndaǵy qobyraǵan kóp qaǵazdaryn bylaı ysyryp qoıyp, alǵashqy taraýdy sol jerde oqyp shyqty. Kózildirigin qolyna alyp, basyn shaıqady. Kórinbeıtin núktege qadalyp uzaq oılanyp otyryp qaldy. Júzine shýaq uıalady.

— Sóz saptaýyń durys eken. Keı tustaryn murtynan basyp shyqsa ǵoı, quıylyp turǵan ǵumyrnamalyq kitap dúnıege kelgeli tur. Sóılem qurylysy múldem bóten, dúnıeni sýretpen, boıaýmen kóresiń. Átteń, átteń, jazýdy osydan jıyrma jyl buryn bastaǵanyńda ǵoı senen maıtalman, qabyrǵaly jazýshy shyǵar edi. Qolyńdy tym kesh sermediń.

— Jazýshy bolaıyn dep dámelengenim emes, ishtegi muńymdy, sherimdi shyǵarý áreketi ǵoı. Endi neǵylamyz, dosym?

— Eń arzan baspahana tabaıyn, ústinen qarap bereıin, alǵysózin de ózim jazaıyn. Sen baspahana jumysyna tóleıtin aqsha tap.

— Kemi júz elý myń. Qoljazba qalyń, kompúterge terýi, betteýi, bezendirýi óz aldyna, álgi soma jetip jatsa – qudaıyńa qoı aıtasyń!

Kitap jazǵaly burynǵy topyrlap úıimnen shyqpaıtyn joldas, joralar «paıdasy joq, qıalıǵa jolamaıyq» desip, at-tonyn alyp bezip ketken. Zeınetaqy kúnkóriske ázer jetedi. Artyq-aýys dúnıe, múlik taǵy joq. Jalǵyz jeńil máshıneni kishi ul Ernar úılengen kezde qudalarǵa mingizgenbiz.

— Amal tabyńyz endi, Sáke? – deıdi jazýshy dosym.

— Taptym, — dedim endigi kezekte qýana kóterilip, — bul kúnde úsh ulym úsh úı bolǵan, úsheýi de qyzmet isteıdi. Úılenip, sharýasyn sharýalap, myna naryq zamanyna saı pysyq bop jetilip keledi. Solarǵa baramyn da shetinen salyq salamyn, «elý myńnan teńge taýyp berińder», — deımin. Qulyndarym aıtqanymnan shyqpaıdy. Qaıtip júrip ósirip, joǵary oqý bitirgizip, úılendirip, jeke otaý etip shyǵarǵanymdy umytyp úlgergen joq áli de. Jazýshy dosym kádimgideı kótirilip qaldy, jadyrap, jazylyp otyrdy.

— Endeshe iske sát! Ár ulyńnan elý myń teńge taýyp kelgenshe qoljazbańdy ústinen qarap, qatesin túzetip, kompúterden ótkizip, alǵysózin jazyp ázirlep qoıamyn. Bul saǵan degen dostyq kómegim. Osy qoljazbany qazir aparyp baspaǵa ótkizseń — álgideı jumystaryń úshin qosymsha pálen aqsha suraıdy. Al, meniń eńbegim ózińe sý tegin túsip otyr. Endeshe jolyń bolsyn, tart aýylǵa, úsh ulyńdy jaǵala, birer aıdyń kóleminde qaıyra ushyrasamyz.

Osy ýádemen jazýshymen sóz baılasyp, avtobýsqa otyryp, Esikke qaıyra qaıttym. İshteı shúkirshilik etemin. Quda qalasa, úsh ulym qýana-qýana demeýshilik jasaıdy, júz elý myń teńge ne táıiri!.. jınap ákep, álgi jazýshynyń aldyna qoısam bir aı ishinde jarq etip kitabym shyǵady dep ishteı lúpildep qýanyp kelemin. Áldebir muńly maqamdy qaıtalap án salǵym keledi. Júregim lúp-lúp qýanysh sezimine bólenedi.

Áńgimeni sozbaıyn. Sozǵanda maı shyǵady deısiz be. Qara kúzge deıin qısyq aıaqtana basyp úsh ulyma — árqaısysyna úsh márteden – qaıta-qaıta baryp júzimdi saldym, «demeýshilik jasaı gór», — dep qudaıdyń zaryn qyldym. Kóp aıtyp neǵylaıyn. Jazǵan qulǵa daýa joq, aıaǵymnan taýsyldym, talyǵyp sharshadym, betimniń aryn bes tógip degendeı, tıyn óndire almadym. Úsh uldyń sózi tóbemnen urǵandaı áser etti. Úlken ulym, Sákenim, sońǵy ret barǵanymda kádimgideı ashýlandy.

— Nemerelerińizdi baǵyp, qaǵyp úıde otyrmaı, jazýshy bolamyn dep mıymdy qatyrdyńyz, túge! Qazir ne kóp – jazýshy kóp. Joldastarym: «Ákeń qıalı jazýshy bolyp ketipti», — dep keshe bir otyrysta kúlip jerge qaratty. Qartaıǵanda bul neǵyp júrgenińiz, qaıyr tilep, tentirep! Shımaı-shatpaǵyńdy kitap qyp shyǵaramyn dep qaradaı shashylar jaıym joq!

Myna sóz Saǵadattyń tóbesinen taspen urǵandaı eseńgiretti, úlken ulynyń úıine kirmesten, qosh demesten, kilt burylyp jónine jónele berdi. Ortanshy uly Ermek uıǵyr qyzyna úılengen edi, bazarda kákir-shúkir satyp, sharshap, jańa ǵana bosaǵasyn attaǵany osy eken. Maımaq aıaqtana basyp kele jatqan muny kórip kirpideı jıyryldy.

— Aqsha surap keldińiz be? – dedi sup-sýyq únmen.

— Iá, túneýkúni aıdyń aıaǵynda soǵyńyz, birdemesin oılastyryp kóreıin degensiń. Sol ýádege senip kelip otyrmyn. Jazýshy dosyma aqsha jınap oralamyn degen ýádem bar.

— Kelinińiz ekiqabat, áni-mine bosanǵaly júr. Bazar narqy kóterilip ketti. Paıda túspeı jatyr. Bıylsha qaryzǵa on myń teńge bere turaıyn, qalǵanyn keler kóktemde toltyrarmyn, áke.

Myna sózdi estigen Saǵadat ulyna qadala qarap uzaq oılanyp: «Osy sen ózimniń perzentimbisiń, álde týa jat bolyp úlgergenbisiń», — degen sózben qadalyp turyp aldy. Lám demesten kilt burylyp júre berdi. Orta jolda, qaqpa aldynda teńselip qulap qala jazdady. Ortanshy uly júgirip kep qoltyǵynan dememedi.

Kishi uly Ernar kelinshegimen janjaldasyp, ajyrasqaly jatyr ma, bet álpetteri, sóz saptastary jaman, tyńdap turyp shoshydy.

— Papa, — deıdi kishi uly jasty kózimen ákesine jaýtańdaı qarap, — toıymyzda syıǵa tartqan teledıdar, tońazytqysh, dıvan sekildini myna kelinińiz úıine, tórkinine tasyp tyndy. Endi úıdi, baspanany bólisemiz deıdi. Tapqan aqshamdy qaltasyna basyp, kók tıyn kórsetpeıdi, tamaq istemeıdi, kúnige janjal, mıym ashyp ólýge aınaldym. Sotta, qorǵaýshy jaldaýǵa azyn-aýlaq tıyn taýyp berińiz!

Myna sózge seneıin be, senbeıin be degendeı, bul kókeń sózden tıylyp, esik aldyndaǵy jaıdaq otyrǵyshqa quıryq basyp, mólıgennen mólıip uzaq otyrdy. Kúrsingen kezde kókiregi qars aıryldy.

— Shynymen ajyrasasyńdar ma?

— Ajyrasamyz, papa. Ajyrasyp qutylmasam — ómirime qaýip tóndiretin túri bar betpaqtyń! Bul kókeń ishki úıden kógerip, sazaryp shyǵa kelgen jas kelinniń túrin, kógis tartqan ernin, ebet-sebet poshymyn kórgende ishteı tiksinip qaldy. Kenjesiniń beker sóılemegenin, jas otaýdyń búlingeli turǵanyn sezdi. Jan álemin sýyq jel aralaǵandaı qaltyrady.

— Jaqynda ǵana joldas-jorany shaqyryp toılaryńdy jasap berdim. Jasaý-jabdyqty qamdap bólek shyǵardym. Bul endi ne qylǵandaryń?

— Sheshesi kúnde kelip shyrqymyzdy buzady. «Sıraǵy syqyrlaǵan kedeı teńiń be edi», — dep qyzyn sózben qamshylaıdy. Ómirim ómir bolmady, kóke. Buryn áskerge ketken bıznes ıesimen astyrtyn ýádesi bar sekildi. Jan qaltasyna uqyptap salyp júrgen kezekti zeınetaqysyn saýsaǵyn júgirtip sýyryp aldy. Ernarǵa usyndy. Úni qumyǵyp báseń shyqty.

— Qaıdan bileıin, túlkiniń balasyndaı syzylyp turǵan saıtannyń sapalaǵy ekenin.

Dedi de túıip júrgen azǵana aqshany ulyna berdi. Teńsele basyp burylyp júre berdi. Kún qarsy aldynan shoqtaı qyzaryp batyp bara jatyr eken. Júregi túrshikti. Myna ómirdiń beıopa, ótkinshi, ásheıin-aq ekenin shyndap túsindi. Jaryq dúnıeden domalap alystaǵan kúnge ilesip ketip qalǵysy keldi… Az aıt, kóp aıt, HHİ ǵasyrdyń qaýqarly azamaty, beınetqory, qoly ashyq saqysy, Esiktiń aq júrek adal Saǵadaty, ómirdiń myń kópirinen ótken keıipkerimizdiń hali, Esiktiń Koról Lıri keıingi kezde ne istep júrgeni belgisiz ushty-kúıli habarsyz ketti desedi. Bálkim suraý salyp izdeımiz be!

---