InfoHub Logo

BASTAÝ

Ushy-qıyrsyz Jibek jolynyń boıymen lyqyldaı soqqan sary jel bir mezet demin ishine tartqan. Kún arqan boıy kóterilip, demde qyzǵan kóseýge uqsap jer quıqasyn kóńirsite týsti. Kúıgen ıis kóterildi. Álginde kóz ushynda bóksesi aǵarańdap domalaǵan qańbaqtar damyl alǵan. Óńirdiń jýsan tústes torǵaıy da, buldyrap ushyp joǵalar buldyryǵy da ǵaıyp bolǵan. Kepken týlaqtaı jabaıy keńisti tirshilik ataýly áldeqashan talaq etkendeı. Meńireýdi asa bir jat tynyshtyq baýrady. Kenet qıyrdan aq bas jylandaı shıratylyp kóterilgen quıyn kórindi, úlkeıe kele ózgerdi, tiri nársege uqsady. Bara-bara sońyna suıyq shýda shań tastap shapqylaǵan attyly aıqyndaldy. Attyly da bolmaı shyqty.

Iesiz at qana.

Saýyry men alqymy boz qyraý týzǵa bókken ertteýli shıkil sary sáıgúlik edi. Eriniń basyna qorjyn tárizdi etip qos dabyl ilgen. Atyrabat dalasynda dabyldy am buryn-sońdy ushyraspaıtyn. Qazaq dabyldy jaman jyldarda ǵana er basyna iletin.

Shıkil sary sáıgúlik oqystan kidirip qaldy. Janaryn ter tutty ma, ıa bolmasa súıegi qaıda qalǵany beımálim ıesin joqtady ma, álde sıraǵy syrqyrap taldy ma, qazdıyp týrdy da qatty oqyrandy. İshin tartyp yshqyna kisinedi. Jas toly janaryna mamyrly kól, suńqyldaı ushqan qý, jaǵasynda jaıbaraqat úıezdegen úıiri elestedi bilem, tóbe quıqany shymyrlata shurqyrady. Úni qańsyǵan kerneıden ótken jeldeı úreıli shyqty, shańytqan áýege shyń-shyń sińip joǵaldy. Bozbuıra dala dybys berer barsha tirshilikten maqrum qalyp, marǵaý jata berdi. Sáıgúliktiń kelesi márte kisineýge qalpy kelmedi, búıirin - soǵyp, moınyń umsynyp aýyzdyǵyn qarshyldata shaınady. Basyn tómen sala almady.

Tizgini qańtarýly kúıde qalypty.

Ezýin tutqan sarǵysh kóbik arasynan áredik kúmis aýyzdyq jylt etip kúnge shaǵylysady. Qaıys ómildirik, qas qaǵar, kekil basar, saǵalyq, sosynǵy tizgin boıy túgelimen qoı qumalaǵyndaı jaqut tasymen kómkerilgen. Eri úırek bas — qypshaqtiki. Er basyndaǵy qos dabyl búlinbegen, betin kórgen shıki saqtıan kúnge qańsyp torlap ketipti. Dabyldyń ústińgi dóńgelek keneresin kúmispen kúptegen. İlgek baýyn jibek jipten óripti, shashaǵy shashyrap at qoltyǵyn qaǵady. Dabyl qaqqysh taıaqshalar salatyn qoramsaq jibekten toqylǵan, shaǵyn biteý qap kórindi. Bóktergide salaqtap bos jatyr. Taıaqshalar túcin qalǵanǵa uqsaıdy. Quıysqany qońyr qaıys eken, attyń jańbyrlyǵyna sińip, quıymshaqty búırekteı bultıtyp jiberipti. Arqasynan er túspegeli biraz kún bolǵan-aý, jal-quıryǵy tógilgen alpaýyt ásem jylqy edi bul.

Qaptalyna qan juqqan...

Seleý basy selbeledi, ystyq kerimsal taǵy yrqyldaı soqty. Alpaýyt jylqy eńsesin jınap aldy, aldyńǵy oń tuıaǵymen jer tarpydy. Atyrabat dúziniń dáp osy mezeti kóne İnjý úgiz ózeniniń úıirilip aǵar minezine uqsaǵan. İnjý úgiz de keıde ishin tartyp tunyqtanyp, keıde aq sany jaltyraǵan jeńge tolqynyń aldyńa salyp aıdap aǵatyn. Saıqal kúlkiniń sońynan súmekteı búlkildeıtin. Al qushaǵy keń jazylǵan jaıpýat tusta, qudanyń qudireti, sýdyń jyljýy múlde sezilmeýshi edi. Bul tús tuńǵıyq tereń ıirim bolǵany. Iirim dál ústinen túskenshe baıqalmaı qazanshuqyrlana qaınap, ortasy shúńeıttenip jatady. Úıirsek ıirimge ilikken jańqaýyq ekeni jańqaýyq ta shym batyp joǵalady.

Dúrıa dalanyń qazirgi qalpy İnjý úgizdiń sol ıirimine uqsady. Betimen dúrkiregen ystyq qushaq quıyndar, aq taqym ebelek, buǵaǵy búlkildep qalqı júzgen sylań saǵym qosyla úıirildi. Álsin-áli dúrk kóterilip shaýjaıyna jarmasqan shóp-shalamdy jalmap jutyp, tereńge tartyp ákete berdi. Kúnniń sary noqat sáýlesindeı bolyp jerde súlelengen álgi alpaýyt jylqyny da sóıtti. Iirimge ilestirip áketti.

Áp-sátte eriniń basyna dabyl ilgen ıesiz tulpar, onyń jan shoshytar keskin-keıpi dúrildep jóńkilgen aqshyl quıyndar arasynda kózden ǵaıyp boldy. Deshti-Qypshaqtyń betinde mezgil uıyǵan ulan-ǵaıyr dalasyna qybyr ákelgen ne? Saýyryna qan juqqan tulpardyń ıesi kim? Suńqyl daýysty jamanshylyq jarshysy qos dabyl urar kúnder týyp pa edi?

BİRİNSHİ JELİ

Kóz jumǵansha toımadym,
Ózimniń kúmis halqyma.
Talas jazýynyń eskertkishinen

BİRİNSHİ SARYN

Oqıǵa tańsáride bastalǵan.

Alystan sozylyp shyqqan azan maqamy bolmasa, áli úlken shahardyń oıana qoımaǵan kerenaý kezi, jar tósegindegi qupıańa da, keýde túrtken qıalyńa da bógdeniń qol suqpaıtyn tynshý shaǵy. Dál osy mezgildi eki erkek ádeıi tandap alǵan.

— Batyr babanyń shejiresin jaqsy jazypsyń! Áýeli táńiri, sosyn men razymyn!..— dedi tolqyp ketken Ilanshy Qadyrhan. Únińdegi bolmashy dirildi der kezinde jasyryp úlgerdi.— Bireýdiń basy jerde, kóńili aspanda, bireýdiń basy aspanda, kóńili jerde degendeı, basyndy kótere týǵan bala ekensiń, mereıiń óssin, shyraǵym!

— Razymyn!..— dedi ol taǵy qaıtalap, álgi áserinen aıyqpaǵan edi. Qarsy aldyńda maldas quryp otyrǵan bozbalanyń tizesindegi kón kitaptan kózin almady, kitap ebeteısiz úlken bolyp kórindi, qıaly alysty sharlady. Dál qazir İnjý úgiz ózeniniń qos ezýinde qysh quıyp, qumyra kúıdirip, qabyrǵaly qorǵan turǵyzyp jatqan zerger ustalaryn, shoıyn ketpenimen sý jetelegen dıhandaryn oılady; solardyń qarapaıym qareketi; qandy balaq taǵdyry jolyna jumyr basyn pıda etken babalaryn joqtady. Keń saraı ishi tynysyn taryltqandaı sezildi. Tereń-tereń kúrsindi. «Qaıqy qylyshty, beıbaqtarym, qypshaq jurtynyń at tuıaǵynyń astyńda ketkeli turǵan abyroıyn atoılap naıza boıy kótergeli; shań tutyp, tat jegen namysyn almastaı jaltyratyp tazartqaly qaı yqylym zaman etti. Rýhtaryń urpaq zerdesinde áli júr. Endi aqyn qaýyrsynymen kón kitapqa túsip, ushpaqty sózge aınalypsyń, ólmeseń óstip ólme!»

Ilanshy Qadyrhan túrikpen kileminiń ústinde jalǵyz ýys bolyp shoshaıǵan shaǵyn deneli aqynnyń zerektigine qaıran qaldy. Bárinen buryn jyr joldarynyń ár tusynda baba erligine qatyssyz bolsa da, «kókte táńiri, jerde Ilanshy Qadyrhan bar», dep óziniń mártebesin kótergen marapattaýdy estigende ishinen dalıyp-aq qalady. Tap qazir osy kitapty ulys-rýlardy jınap, alqa jurttyń aldyńda oqytpaǵanyńa ókinip otyr.

Ilanshy Qadyrhan eńsesin kótergen. Hısameddın endi ańǵardy, qarsy aldyńdaǵy ámirshi alyp deneli eken, áp-sátte kishigirim tóbeshikteı qalypqa keldi. Jazyq mańdaıynyń qyrtysy jazylyp, sol jaq shekesindegi barmaqtaı býyltyq aıqyndala tústi. Bul býyltyqty biletinder "qoıan tobyǵy" desedi, óıdeýiniń mánisi... ilki qazaqta óz taǵdyryn aldyń ala boljaǵysy kelgen jigit qoıannyń tobyǵyn jutady-mys; álgi juǵylǵan tobyq jeti kúnniń ishinde belgi beredi; ne jigittiń shekesinen, ne tabanynan súıel qusap tompaıyp shyǵýǵa tıis. Kisiniń shekesinen shyqsa, onyń batyr bolǵany, al tabanynan kórinse, bopsasyz qorqaq bolǵany, ekiniń biri eken. Osy kóne yrymǵa ılanǵan Ilanshy Qadyrhan da esirikteý bala shaǵynda sol synnan ótken desedi. Qasy qoıý, kóziniń ústin tutas jaýyp ketken, qarashyǵy tereńde jatyr. Qaraǵan mezette sol qarashyq dalanyń túngi otyńdaı jylt etken sáýle shashyp, qadalǵan jerin qaryp ótedi. «Kózim tıedi», dep jas balanyń, jańa túsken kelinshektiń júzine tiktep qaramaıdy eken. Qarlyǵash qanatyńdaı qıyqsha murty men qoıý shoqsha saqaly ashamaı súıekti, at jaqty júzine elden erek sus berip tur, tym yzǵarly kórsetedi. Jas shamasyn tuspaldaý qıyn. Eki ıyǵyna eki jigit mingendeı qalqan jaýyryn, qapsaǵaı keýdeli. Osy ebeteısiz denesine qaramaı sadaqty asa sheber tartady desedi. Úlken turqy qos qulash keletin pil súıeginen qurastyryp jasaǵan zańǵar taqqa ázer syıyp otyr.

Taq syqyrlap ketti. Ilanshy Qadyrhan alysty sharlaǵan oıyn kelte úzip; qypshaq kileminiń ústindegi «Hıkaıalar» dastanynyń ıesi, jas bolsa da esimi jurt aýzyna erte taraǵan syǵanaqtyq qypshaq aqyny Hısameddınge tigildi.

— Qulaǵym sende, dilmar bala!

Bul onyń «kón kitaptyń qalǵan jaǵyn oqı tús, tyńdaýǵa ázirmin» degen qalpy-tuǵyn. Hısameddın ámirshini jyldam uqty, tizesinde zil bop jatqan jalpaq kitaptyń saqtıan betin alaqanymen asyqpaı sıpap qoıyp, álgide toqtaǵan jerinen ári qaraı jalǵap qońyr daýyspen oqyp ketti. Úni maqamdy, sazdy shyqty, beıne bádiktiń kóne qobyzyndaı keıde qashyqtap, keıde jaqyndap kep qulaqqa jaǵymdy saryn quıady.

«Tirekuly Toǵanmyn, áıelimniń aty Toshaıyn, inim Qara Barys. Kókte táńiri, jerde Ilanshy Qadyrhan bar. Meshin jyly Tamyz aıynda qaǵanymnan, ulysymnan aıryldym. Qatynym qara jamylyp tul qaldy. Uldarym jetimek ataldy. Jurtym boz ingendeı bozdady. Kóktegi táńirim meniń, janymdy kerek qyldy. Sodan kóz jumdym. Jaryq dúnıemen qaıyr-hosh aıtystym.

Úsh ulym, jalǵyz inim erligimdi dáriptep kón kitapqa jazady... Onda bylaı dep bajaılaǵan.

Tirekuly Toǵanmyn, áıelim Toshaıyn, inim Qara Barys. Ákem áıgili Tirek batyr. Otyz oq jurty, jetpis oq qoly bolypty. Joryqta jaýy mert etti. Qylyshyn basqa jastanyp armansyz ketti. Batyrlary qan shildede aǵyp ketpesin dep otyz qabat kıizge orap, jeti kúndeı jol júrip, narǵa salyp týǵan jerge jetkizdi. Kóz jumarda aıtypty: «Qylysh el tozdyrar», — depti.

Etek bulap jyladym. Jyldam jyljyp kúnder ótti. Zamannyń túzý ýaqytysy edi. Otyz oq elim, jetpis oq qolym kóbeıdi. Kúshi tasty. Toǵanǵa tolǵan sýdaı boldy. Qatyńdar qanshyqtaı ulydy, batyrlar kóktemgi buqadaı qutyrdy. Balalar oba úıip, kórisip oınaýdy shyǵardy.

Bolmas dedim.

Dońyz jyly tizgin tartyp atqa qondym. Qulash keler aldaspandy aıǵa qaratyp, jetpis oq qoldy kóterdim. Kúnniń sońynan erdik. Batyrlardyń qylyshy qynapta jatyp tattandy, ózderi aýzyn býǵan ógizdeı tildesýden qaldy. Qus qanaty kúıgen shólden óttik. Bult qanaty talǵan Joıqyndarıany keshtik. Úsrýshana eline, Býndjıkat degen jyn-peri toly shaharyna jettik.

Hany Qalaı Kahkaha degen áńgúdik noqaı neme kórindi. Sáldesi tap attyń bóksesindeı. Saqaly jabaǵynyń jalyndaı. «Bir tabaqtan as isheıik», dedim. Kermaldasyp: «bir tabaqtan qan ishemin!» dedi, "Qyryq pyshaq qypshaq», dep keketti. Jaýshymdy tepti. Ózime jebe tastap jer etti.

Eıe!

Nár tatpaı jatyp táýlik oılandym. Túnde táńirim aıan berdi. «Qorǵanyń qulat, halqyn shýlat», dedi. Biz táńiriniń súıgen qulymyz. Qos dabyl urǵyzdym. Shirep turǵan shaharǵa at qoıdyq. Jeti aı julqystyq. Otyz oq qoldan aıyryldym. Bozdaqtarym máńgige damyldady.

Jolbarystaı Jaǵypar batyrǵa, qabylandaı Ógiz batyrǵa: «qorǵannyń astyn úńgi!» dedim. Sarbazdarym tyshqan boldy. Qyryq jerden qudyq qazdy. Shaharǵa tyshqan bop kirip, arlanǵa aınalyp, arystansha alystyq. Halqyn qoı qyp qýdyq. Hanyń shaptym, qanyń shashtym. Sáldesin qarajoldyń jıegine ilip qoıdym. Qaýaq bas Qalaı Kahkahanyń kúnádan pák qyzy qaldy. Aty Toshaıyn eken. Ańsarym aýdy, úılendim. Sharap iship dýman qurdyq. Sarbazdarym qaryq boldy. Qorjyndar qazynaǵa toldy.

Jolbarystaı Jaǵypar batyrdy, qabylandaı Ógiz batyrdy Býndjıkattyń sýjúrek súmelekteri «salqyndasyn» dep, shyńyraýǵa salyp óltiripti. Qapy qaldym. Barmaǵymdy shaınadym. Qyryq oq qolym qaıǵydan naızasyn jerge shanshydy. Iiniń qaıǵy basty. Qatar ósken kisilerdiń jolyqqany — tirilgeni, ajyrasqany — ólgeni de. Ózim de ólgendeı boldym. Jattan opa tapqanym joq.

Syzǵa baýyrymdy tósep jatyp oılandym.

At basyn keri burýdy bek kórdim. Búıtip alańsyz jata bersek batyrlarym qapa qylar, qınalar. Jazym bolǵan joldastaryn esine alar. Qazynadan altynyń aldym, qambadan astyǵyn aldym, kise sap qulyn aldym, qatyn qyp Toshaıyndy aldym. Qyryq oq qolǵa dedim: «Kindik qany tamǵan Harchýk taýyn, kirimdi jýǵan İnjý ózeniń saǵyndym. Biz ketkende týǵan ul atqa mindi, biz keterde aıttyrǵan qalyndyq uzatyldy. Attaryńnyń aıylyn tart, shaptaýyn bosat. Shyńǵyrlaýdan shyrqap aı týǵanda... ge-ge-ge... týǵan jerge jol alamyz». Syńar dabyl urǵyzdym.

Túsimde táńirim aıan bergen.

«Jolbarystaı Jaǵypardyń, qabylandaı Ógizdiń o dúnıede jaıly jatýy úshin Býndjıkattyń bútin úıi, kózi tiri erkegi qalmasyn», dedi. Táńiriniń súıgen qulymyz. Sóıttik, typ-tıpyl ettik.

Tulpar tuıaǵy kúıgen qumnan óttik, suńqar qanaty talǵan jonnan óttik.

Harchýk taýy - atamyz. İnjý ózeni — anamyz. Atamyz aq taıaǵyn beline ustap qarsy aldy. Anamyz saýmal sýsynymen qarsy aldy. Qyryq oq qol jurtymen qozydaı jamyrady. El eńirep jylady. Kóz jumǵan batyrlardyń oshaǵyna oljany teń bólip berdim. Ár úıdiń esigine qul saldym. Ár batyrdyń úıine aq jaýlyq qosyldy. Mereıim ósti, jaýym yqty. Eńsem bıiktedi.

Bas Saǵynǵa Ilanshyny qoıdym. Orta Saǵynǵa Oǵyl Barysty qoıdym. Bala Saǵynǵa Oshaqbaıdy qoıdym. Óstip úsh ulyma ulys bóldim. Ózim qara shańyraq Otyrardy jaıladym. Qaǵanymnyń qamyn oıladym.

Bir kúnderi tulpar tuıaǵy bútindeldi. Bala er jetti. Qylysh qynapta jatyp muqaldy. Qus tósegim jambasyma tastaı batty. Batyrlarym shaý tartty, qatyndarmen janjaldasty.

Tabanymdy qan tartty.

Jaýyrynshyny sóılettim. Ol kóripkel aıtty: «Kúnshyǵysta Moǵol degen el bar. Qyzdary qaraqat kóz, qyr muryn. Qatyndary taspadaı juqa, Batyrlary qapsaǵaı. Baılyǵy İnjýdiń sýyndaı» dedi. Quba-qup. Qos dabyl urdym.

Jurtyma jarlyq jasadym. «Seksen oq qoldy shyǵystaǵy Moǵolstanǵa bastaımyn. Jaýdan bólekshe bop kórinýge ár qypshaq sarbazy basyna qara qalpaq kısin. Atynyń quıryǵyn túısin», dedim. Atqa qondyq. «Qaraqalpaq qol» atandyq. Qarly taýdan astyq. Dala muhıtyn kezdik. It jylyn ash ıtteı qańǵýmen ótkizdik. Sarbazdardyń ashtyqtan ishekteri qabyrǵasyna jabysty, kún bitken qyrylyp qaldy. Taqymymyz tesildi, at tuıaǵy ketildi, qol setinedi.

Eıe! Jaý tóbesi kórindi.

Batyrlary qapsaǵaı emes, tórtbaq, súzegen buqadaı. Ushqary aıtqany úshin jaýyrynshyny basyn aldym. Jaýyrynshyny jaý alar, esepshini jut alar degen osy.

Hany Túıe palýan degen úıdeı jigit kórindi.

«Bir mesten qymyz isheıik», dedim. Qanypezer neme «qan isheıik», dedi. Bul joly qos dabyl emes, syńar dabyl urǵyzdym.

Qara qalpaqty seksen oq qoldy sapqa qoıdym. Jaý qoly da sapqa turdy. Túıe palýan: «jekpe-jek!» dedi. Men de: «jekpe-jek!» dedim. Soǵys salty, ata ótken jol, táýekel dep bel baıladym. Basyma dýlyǵa, ústime shyǵyrshyqty kireýke kıdim. Tórttaǵan degen tulpardy mindim.

Túıe palýan aýzynan aq kóbik aqqan qara narǵa mindi. Ústine qos qalqan, basyna shoıyn tostaǵan kıdi. Qolyna qorǵasyn quıǵan kúrzisin aldy.

Sarbazdarym aranyń uıasyndaı gýlep turǵan. Tyna qaldy. Soǵystyq al. Qolymda yrǵaı sapty naıza-tuǵyn. Úńile shaptym. Solqyldaq shymnan shań shyqty. Qara nardyń daýsynan quraq yqty. Tórttaǵan tulpar basqa oınaǵan kúrzini darytpaı shyrq aınaldy. Kindiginiń astynan naıza úıirdim. Túıe palýan naǵyz peri bolyp shyqty. Kúrzisin ondy-soldy siltep, naızamdy syndyrdy. Tulpar shań jutty, qarýǵa qan juqty. Sol qolymdy jáne syndyrdy.

İnim Qara Barys shyrqyrap kelip qylysh ákelip berdi. Túıe palýannyń qary taldy bilem, qan túkirip, kúrzisin tastady, súńgisin aldy. Babalardyń arýaǵyn shaqyrdym.

Julqystyq kep.

Saýytymnyń shyǵyrshyǵy sógildi. Túıe palýannyń nary shókti. Súńgisin serpip oń qolymmen qylysh shaptym. Qalqany ushty, qarny qarbyzdaı qaq aıryldy. Peri eken! Qoltyǵyma súńgi suǵyp úlgerdi. Kelesi márte shapqanymda Túıe palýan qara nardan aýnap tústi. Jeńdim.

Qara qalpaqty seksen oq qolym jaýdy júndeı jóneldi.

Tórttaǵannyń jalyn qushtym. Jalǵyz inim Qara Barys shyrqyrap jetip qoltyǵymnan súıedi. Kóz aldyma kógildir Harchýk, saǵymdaı sary İnjý keldi. Kókjıekten kóriner me dep qaradym. Kórinbedi qaıran jerim. Attan tústim. Jaý súńgisi qoltyǵymda shanshýly qalypty. Sýyrylmady. Sonda sezdim, kóp uzamaı kóz jumamyn, táńirge jan tapsyramyn.

Qatynym qara jamylyp tul qalady. Úsh ulym jetimek atalady. Elim boz ingendeı bozdaıdy.

Qara Barysqa salaýat jasadym... «Jurtymdy júdetpe», dedim. Toshaıyndy óziń al, qalǵan qatyndarymdy batyrlarǵa bólip ber: jerimnen, sýymnan aıryldym. Harchýk taýynan, Injý ózeninen qyryq úshte kóz jazdym. Táńirlik jurtym úshin on toǵyz er óltirdim. Erligimmen elge tabyndym. Qatynǵa, qulǵa tanyldym. Qaǵanymdy saǵan tapsyrdym»...

Keń mekenge kúmbirlep qońyr saz quıyp turǵan aqyn balanyń áýezdi úni jańǵyryp baryp basyldy. Kón kitaptyń kóne hıkaıasy tamamdaldy. Kúmbez Saraıdyń ishin beıqarar tynyshtyq jaılady.

Aqyn aldyńdaǵy qalyń kón kitapty jaımen japqan. Tysyn sıpady. Janaryna saqınalanyp tura qalǵan jasty sáldesiniń ushymen irikti. Kózqashty qylyp jótkirinip aldy.

Osy Hısameddın İnjýdiń tómengi saǵasyna oryn tepken Syǵanaq shaharynyń týmasy. Sonyń aq shańdaq kóshesinde tyrapaılap ıt qýyp, kóne medresede masadaı mazań moldaǵa qulaǵyn juldyryp balalyǵyn ótkizgen. Ǵulamalar quzyryna bas ıgen. Arab qarpin úırenisimen qaýyrsyn qalammen qaǵaz betin shıqyldatyp jyr jazdy, búginde el aýzyna esimi ilingen. Qazir bir jarym múshel jasta, sútke toımaǵan torpaqtaı denesi - balǵyn, súıegi qata qoımaǵan áli. Mańdaıy dóńes, murny qoıan jon, beti úshkil. Imıip otyrady. Rabaıda bolmasa, kóbine kisi júzine tiktep qaramaıdy. Qazir de tizesiniń basyna qadala qalǵan, dáp osy turqy jemsaýyn torǵaıǵa toltyryp, jonyń kúnge tosyp, sheńgel basynda múlgigen İnjý ıtelgisine uqsas edi.

Ámirshi bozbala aqynnyń osy sıqyna jymıa qarady.

— Astyńa tulpar mingizip, qolyńa suńqar qondyramyn. Shabyt shaqyryp jyr jazasyń, kón kitapty tamamdaısyń. Osy Otyrarda, Kúmbez Saraıda qal!

Hısameddın syńar shekelep oılanyp qaldy, janary kelesi oń tizesine aýǵan.

— Marhaba, han ıem! Maǵan topshysy tobylǵy qıǵan suńqar da, tuıaǵy tas untaǵan tulpar da serik emes. Jalǵyz tilegim bar: osy saraıdaǵy aty álemge áıgili Farabı kitaphanasynan erkin oqyp, taǵylym tabýǵa pursat etseńiz bolǵany, - dedi.

Ilanshy Qadyrhannyń sol shekesindegi qoıan tobyǵy sekildi býyltyq búlk-búlk ete qaldy. "Iá-á-á,bul saraıdyń, ishi salqar saqı syr, jer asty jádigerleri úıeme qazyna, bólmeleri etegin súıretip suńqyldaǵan bilgishterge toly. Kitap baılyǵynyń ózin

Hany Túıe palýan degen úıdeı jigit kórindi.

«Bir mesten qymyz isheıik», dedim. Qanypezer neme «qan isheıik», dedi. Bul joly qos dabyl emes, syńar dabyl urǵyzdym.

Qara qalpaqty seksen oq qoldy sapqa qoıdym. Jaý qoly da sapqa turdy. Túıe palýan: «jekpe-jek!» dedi. Men de: «jekpe-jek!» dedim. Soǵys salty, ata ótken jol, táýekel dep bel baıladym. Basyma dýlyǵa, ústime shyǵyrshyqty kireýke kıdim. Tórttaǵan degen tulpardy mindim.

Túıe palýan aýzynan aq kóbik aqqan qara narǵa mindi. Ústine qos qalqan, basyna shoıyn tostaǵan kıdi. Qolyna qorǵasyn quıǵan kúrzisin aldy.

Sarbazdarym aranyń uıasyndaı gýlep turǵan. Tyna qaldy. Soǵystyq al. Qolymda yrǵaı sapty naıza-tuǵyn. Úńile shaptym. Solqyldaq shymnan shań shyqty. Qara nardyń daýsynan quraq yqty. Tórttaǵan tulpar basqa oınaǵan kúrzini darytpaı shyrq aınaldy. Kindiginiń astynan naıza úıirdim. Túıe palýan naǵyz peri bolyp shyqty. Kúrzisin ondy-soldy siltep, naızamdy syndyrdy. Tulpar shań jutty, qarýǵa qan juqty. Sol qolymdy jáne syndyrdy.

İnim Qara Barys shyrqyrap kelip qylysh ákelip berdi. Túıe palýannyń qary taldy bilem, qan túkirip, kúrzisin tastady, súńgisin aldy. Babalardyń arýaǵyn shaqyrdym.

Julqystyq kep.

Saýytymnyń shyǵyrshyǵy sógildi. Túıe palýannyń nary shókti. Súńgisin serpip oń qolymmen qylysh shaptym. Qalqany ushty, qarny qarbyzdaı qaq aıryldy. Peri eken! Qoltyǵyma súńgi suǵyp úlgerdi. Kelesi márte shapqanymda Túıe palýan qara nardan aýnap tústi. Jeńdim.

Qara qalpaqty seksen oq qolym jaýdy júndeı jóneldi.

Tórttaǵannyń jalyn qushtym. Jalǵyz inim Qara Barys shyrqyrap jetip qoltyǵymnan súıedi. Kóz aldyma kógildir Harchýk, saǵymdaı sary İnjý keldi. Kókjıekten kóriner me dep qaradym. Kórinbedi qaıran jerim. Attan tústim. Jaý súngisi qoltyǵymda shanshýly qalypty. Sýyrylmady. Sonda sezdim, kóp uzamaı kóz jumamyn, táńirge jan tapsyramyn.

Qatynym qara jamylyp tul qalady. Úsh ulym jetimek atalady. Elim boz ingendeı bozdaıdy.

Qara Barysqa salaýat jasadym... «Jurtymdy júdetpe», dedim. Toshaıyndy óziń al, qalǵan qatyndarymdy batyrlarǵa bólip ber: jerimnen, sýymnan aıryldym. Harchýk taýynan, İnjý ózeninen qyryq úshte kóz jazdym. Táńirlik jurtym úshin on toǵyz er óltirdim. Erligimmen elge tabyndym. Qatynǵa, qulǵa tanyldym. Qaǵanymdy saǵan tapsyrdym»...

Keń mekenge kúmbirlep qońyr saz quıyp turǵan aqyn balanyń áýezdi úni jańǵyryp baryp basyldy. Kón kitaptyń kóne hıkaıasy tamamdaldy. Kúmbez Saraıdyń ishin beıqarar tynyshtyq jaılady.

Aqyn aldyńdaǵy qalyń kóp kitapty jaımen japqan. Tysyn sıpady. Janaryna saqınalanyp tura qalǵan jasty sáldesiniń ushymen irikti. Kózqashty qylyp jótkirinip aldy.

Osy Hısameddın İnjýdiń tómengi saǵasyna oryn tepken Syǵanaq shaharynyń týmasy. Sonyń aq shań daq kóshesinde tyrapaılap ıt qýyp, kóne medresede masadaı mazań moldaǵa qulaǵyn juldyryp balalyǵyn ótkizgen. Ǵulamalar quzyryna bas ıgen. Arab qarpin úırenisimen qaýyrsyn qalammen qaǵaz betin shıqyldatyp jyr jazdy, búginde el aýzyna esimi ilingen. Qazir bir jarym múshel jasta, sútke toımaǵan torpaqtaı denesi balǵyn, súıegi qata qoımaǵan áli. Mańdaıy dóńes, murny qoıan jon, beti úshkil. Imıip otyrady. Rabaıda bolmasa, kóbine kisi júzine tiktep qaramaıdy. Qazir de tizesiniń basyna qadala qalǵan, dáp osy turqy jemsaýyn torǵaıǵa toltyryp, jonyń kúnge tosyp, sheńgel basynda múlgigen İnjý ıtelgisine uqsas edi.

Ámirshi bozbala aqynnyń osy sıqyna jymıa qarady.

— Astyńa tulpar mingizip, qolyńa suńqar qondyramyn. Shabyt shaqyryp jyr jazasyń, kón kitapty tamamdaısyń. Osy Otyrarda, Kúmbez Saraıda qal!

Hısameddın syńar shekelep oılanyp qaldy, janary kelesi oń tizesine aýǵan.

— Marhaba, han ıem! Maǵjan topshysy tobylǵy qıǵan suńqar da, tuıaǵy tas untaǵan tulpar da serik emes. Jalǵyz tilegim bar: osy saraıdaǵy aty álemge áıgili Farabı kitaphanasynan erkin oqyp, taǵylym tabýǵa pursat etseńiz bolǵany, — dedi.

Ilanshy Qadyrhannyń sol shekesindegi qoıan tobyǵy sekildi býyltyq búlk-búlk ete qaldy. "Iá-á-á, bul saraıdyń, ishi salqar saqı syr, jer asty jádigerleri úıeme qazyna, bólmeleri etegin súıretip suńqyldaǵan bilgishterge toly. Kitap baılyǵynyń ózin sanap shyǵýǵa úsh birdeı túıeni soıyp, múshelep buzatyn mezgil keter edi. Saltanat saraıynyń quzyryn aralaýǵa bir túıeni músheleıtin mezgil jetedi. Qoı terisimen qaptaǵan qypshaq shıratpasy, tańba basqan jaýyryn súıekter, kóp shejireler, Tarazy eshkisiniń aq saqtıanyńa jazylǵan arab qıssalary, balyq terisimen zerlegen úndi kitaptary, qaıyń qabyǵynan túıip istegen slaván ıdoly, túrki jylnamasy, tyshqan qumalaq qaripti ıýdeı injilderi bar. Parsy, shúrshit, pehlevı, rým, orys tilinde bajaılanǵan ábdiredeı alyp kitaptar nesheme; olardy medrese taýysqan quıma qulaq qarılar bolmasa, moldamen pálen jyl shińkildesip áptıekti ázer bitirgen tesik sańlaýlar ajyratyp tanı almaıdy. Osy shaharda qypshaqtyń zerdeli bilimpazy, kózi ashyq ustazy Ábýnasyr Muhammeduly Muhammed Tarhan ál-Farabı ǵumyr keshken shaqta kúnniń batysy men shyǵysynan, kúngeıi men teriskeıinen teń-teń kitaptar kelip jatady eken.

Otyrar medresesinen sanasyn qaǵaz taby sarǵaıtqan san ǵulama shyǵypty.

Óıdáıt, kórgender sandyqtaı kitabyn ashyp jiberip tebirener edi, túsinde arýaqqa qol berip jylap júrer edi, sodan juldyzdardyń, qozǵalysyn baıqar edi. Qylaıaǵy qurdym shaqta saırar edi. «Pálen jyly at shashasynan qan keshken qıyn soǵys bolady, túlen jyly jylan jumyrtqasyn jeıtin qarataban jut keledi», dep pesheneńe jazǵandy dálme-dál bajaılar edi. Ilanshy Qadyrhan osylardy oılaǵan saıyn mıynyń qan tamyry jarylardaı salmaq sezinip, muǵdarly bir kúıge tústi.

«Murty endi kóktegen bozbala aqynnyń kókeıin tesip, kóńilin arbaǵan sol kitaptary da».

Ilanshy Qadyrhan qos óńirine zer salyp oqalap tikken maýyty shapannyń mol shalǵaıyn serpip jınap aldy. Qoıý qara qasynyń astynan qos ushqyn jylt etti.

— Quba-kup, bolsyn! — dedi.

Bul hıjrasha alty júz on tórtinshi jyldyń Rabı-ahır aıy, qazaqsha sıyr jylynyń kókek aıy, jańasha, kún kalendary boıynsha myń eki júz on jetinshi jyldyń aprel aıynda Otyrardyń kóz súrintken Kúmbez Saraıynda bolǵan áńgime edi.

EKİNSHİ SARYN

Qyzyl qysh qabyrǵasynyń ishki keneresin toqsan úsh tas but jıektegen Kúmbez Saraı búgin kúndegiden ózgeshe edi. Mármár basqyshtary jaltyrata jýylǵan, bas qaqpasy qaq jaryla ashylǵan, kúmbez astyńdaǵy dóńgelek terezelerdiń jibek shilteri shalqyp, salqyn samal saraı bólmelerin erkin aralady. Arys ózeninen, sosyn Qyshqysh áýlıe sý tospasynan qalaǵa tike tartylǵan qos birdeı jer asty qubyrlarymen kelgen salqyn sý saraı aldyńdaǵy úlken áýizge jetip san qubylatyn. Tas ábjylannyń aýzynan, qola jolbarystyń qulaǵynan, mármár qumaı tazynyń kókke shanshylǵan biz tumsyǵynan shashyrap, marjandaı tizilip keri tógiledi. Kempirqosaq jasaıdy. Saraı syrty qaptaǵysh áshekeı qyshtarmen bezendirilgen. Álgi qyshtar ár kez saıyn beldeý jasap, kúnniń ár mezgilinde árqıly túske qubylyp aýysyp turady. Osy beldeý-órnek kúmbezge deıin kóterilgen. Kúmbez syrty bıeniń sútindeı aqshyl syrmen boıalǵan. Júz jyldan assa da túsin bermeı, búıirinde ırek saǵym oınap, kózdi taıdyryp, qulpyra qubylady. Álgi beldeýler irgege tómendegen saıyn jalpaqtana beredi, tómengi úsh jolaqta arab qarpimen qypshaqtyń joryq jyry qyshpen jazylǵan. Saraıdyń etegi qyz sáýkelesindeı dóńgelek; úlken bıik tóbeniń ústine qalyńdyktyń úkili sáýkelesi umyt qalyp, zaman óte qysh saraıǵa aınalyp ketken tárizdi. Sol saraıdy astynan asa berik toqsan úsh tas tuǵyr kóterip tur. Beıne toqsan úsh sarbaz tura qalyp naızasynyń ushymen álgi zor sáýkeleni qan kóterip áketkendeı.

Hısameddın osy saltanatty suǵyna qarap júrgen, qasynda samaldaı shyqqan ámirshi; álgideı ádemi kórinis ekeýiniń kóz aldynan jyljyp ótken. Tereń oıǵa shomǵan aqyndy Ilanshy Qadyrhan tilge tartyp alańdatpady, jaı jol kórsetip qana serýendeı berdi. Kúmbez Saraıdyń syryna qanyqtyra tústi.

Zer sala tússe, oımyshtalyp órilgen qyshtyń ózi ásem bulttyń ba, jer baýyrlaı jyljyǵan jolbarystyń ba beınesin beretin sekildi.

Qysh quıýshylardy qyshker desedi, qyshkerler ózinshe bir rý — atam zamannan sý boıyn jaılap kásip qylǵan Sýnaqtar. O basta «sýy naq» dıqanshylar degennen shyqqan deıdi. Ata kásibi saz jınap, balshyq ılep, qysh kúıý boldy. Hısameddın talaı kórgen, denesinde aq kenep dambaldan ózge lypasy joq kúnge kúıip kóseýdeı bolǵan beınetqor jandar jyl boıy ketpeniń qolynan túsirmeıtin. Taspadaı qatyńqy, qatpa, sharshaý degendi bilmeıdi, ketpenge asa myqty. Qyshkerler İnjýdiń boıyn jaılaıdy. Ózen jaǵasynda at tolarsaǵynan keletin saǵyzdaı sary saz bar, sol sazdy qumnan bólip taý-taý etip úıedi. Álgi úıindige eshkiniń qylshyǵyn qosady, bıe sútimen aralastyrady. Sodan soń balshyqty apanǵa salady, ústinen úıirlep jylqy aıdaıdy. Shymyr tuıaqpen ıin qandyrady. Ázir bolǵan qamyrdaı qoımaljyńnan qol basyndaı etip qysh quıatyn. Shildeniń ańyzaǵyna keptiredi. Shatynaǵan shadyr kóz sekseýil shoǵyna órteıdi. Osylaısha, qyzyl kúreń sańǵyraǵan Otyrar qyshy ázir bolady. Ol qysh endi esh ýaqytta sýǵa ezilip, soqqyǵa synyp, yzaǵa mújilip kórgen emes. Kádimgi Qarataý tasyna parapar qasat qysh shyǵady.

Sýnaq qyshkerler óz buıymynyń sapasyn qylyshpen shaýyp synaıtyn. Qylysh synynan ótken qyshtan órilgen, nesheme zergerdiń alaqanyń kón etken Kúmbez Saraıdyń qazirgi turqy osyndaı. Ilanshy Qadyrhan tamasha ymyratty qonaǵyna kórsetip, kóz qanyqtyryp júrgen edi, kenet tómenge, etekke tigildi. Qara qońyzdaı bolyp tyrmysyp áldekim kele jatqan. Mármár basqyshtan aıaǵy taıyp, ázer ilbigen saraı qojasy — ýázir shal eken. Saqal-shashy appaq qýdaı, sáldesiniń ushyna súrine beredi. Yrymǵa sengish taqýa jan, munysyn jamanshylyqqa joryp óz-ózinen kúńkildep keledi, aqyrǵy basqyshtyń ústine shyǵyp, bularǵa ıilip taǵzym etti. Dat surap, kelgen sharýasyn maǵlum qyldy.

— Sizden sársenbi kúni tildesýge máýlet alǵan Hazarıa men Kıev jurtynyń kezbeleri ám saýdagerleri; Novgorod jurtynyń elshisi; Moǵoldan kelgen qunyker qara elshi; Sabyr jerinen aıý terisin jamylyp jetken elshi; Mańǵuldan Úısin degen elshi; Horezmnen jıenshar jytqyr láshkar elshi kelip Saltanat saraıynyń aldyńda salaýat kútip tur. Han ıem, ne jarlyq etpekshi! — dep qos qolyn keýdesine aıqastyryp taǵy ıildi.

Ilanshy Qadyrhan saǵyr shalǵa qıys qarap turyp tyńdady, sosyn talys denesin zorǵa buryp ishke bettedi. Eń alys túkpirgi tórdegi taqqa baryp, álgide oqys ornynan turǵanda ıyǵynan sypyrylyp qalǵan asyl maýyty masaty shapanyń kóterdi. Qaıta jamyldy. Jaryǵy az ańyraıǵan saraıdan aqyryn jyljyp shyǵyp kele jatqan kespiri barysty elestetti. Hısameddın selt etip qatty da qaldy. Ilanshy Qadyrhan munyń tusyna taqady, sosyn «sońymnan iles» degen ym jasady.

Bular mármár basqyshpen aqyryn basyp tómen tústi.

Tóbeniń eteginde, osy tabıǵı tóbeni buzbaı, aınaldyra dóńgelek saraılar salynǵan. Beıne Kúmbez Saraıdy qorshalaı qonǵan kıiz úı sekildi, alqa-qotan oryn alǵan. Bular tómendeı-tómendeı qarsy bettegi alańshaǵa kelip tirelgen. Alańsha ortasy áýiz. Áýizdiń úsh jaǵynda úshkir tumsyqty úsh qanshyq qasqyrdyń qola músinderi tur. Bul qypshaq músinshileriniń qolynan shyqqan buıymdar, olar ylǵı da ańnyń beınesin quıǵan. Kóne rým zergerleri tárizdi ne qıly qustyń músiniń jasamaıdy, musylman saltymen, qus ataýlyny kıeli sanaıdy. Álgi qola qasqyrlardyń úshkir azýynan sý shapshıdy, sodan áýiz ústinde qylyshtaı kógildir kempirqosaq ıile qalǵan. Aýasy qońyr salqyn. Áýizdiń arǵy jaǵynda Kishi Kúmbez kórindi. Bul osy etektegi saraılardyń eń sándisi, eń eńselisi. Kishi Kúmbezdiń ishine boılap sińgen saıyn kisiniń de, ymyrattyń da bahary bıikteı berdi. Alyp qurylys tas tóbede kerile túsip, birte-birte shalqaıyp bara jatqandaı. Quzar basyna qaraǵan kisiniń janary talyp, sáldesi túsedi.

Ilanshy Qadyrhan men Hısameddın taqap kelgende qarsy mandaıdaǵy tasbolat esik jarylyp ashyla berdi. Belýardan jalańash kútýshi jigitter jyljytyp áketip barady. Taban astyńda Qorasan kilemi bylq-bylq etedi. Aıaq dybysy estilmeıdi. Bul Otyrar ámirshisiniń shetel elshilerin, jaýshylaryn, kezbe men saýdagerlerin qabyldaıtyn Saltanat atty saraıy edi.

Aınala dóńgelek terezeler, bıikte jaryqty mol túsirip tur. Edenniń ortasy úı ornyńdaı ashyq, kilemsiz. Sol ashyqta árqıly tastardan qıýlastyryp keltirgen mozaıka, qypshaqsha zertas, aıqyshtalǵan. Zertasta sýǵa shomylyp jatqan aqshyl tós arý, asaýmen alysqan býra sandy batyr beınelengen. Kórgen kisiniń esin alý úshin ádeıi jasaǵan. Taban astyńda sal bókse, jalańash tós qımyldaıtyn tárizdi, kádimgi tiri beınedeı. Kisi júrip ótkende sý betine túsken kóleńkedeı diril qaǵyp sáýle shaǵylystyrady. Shetelden kelgen ashyq aýyz ańǵal elshilerdi tamsandyrmaı qoımas.

Zertastyń syrtyńda aınaldyra qaly kilem jaıylǵan. Kilem ústi jaǵalaı jaıdaq otyrǵyshtar. Ár otyrǵyshtyń ózinshe oıý bederi bar. Músini attyń eri sekildi, tek qarsy qarap emes, kóldeneń-kóldeneń jatyr. Biri İnjý toǵaıynyń jıdesinen, biri Qulyndynyń ker dalasynda ósetin aq qaıyńnan, endi biri Qarataýdyń qatty qara aǵashynan shabylǵan. Keı otyrǵyshtardyń arasy ashyq, onda maldas quryp otyrýǵa dep tósek salynǵan. Qasqatórde Qadyrhannyń óz oryny.Altynmen aptap, kúmispen kúptegen er tárizdi arqasyz aǵash taq. Álgi Kúmbez Saraıdaǵy pil súıeginen qıýlastyryp keltirgen alyp taqtaı emes, kádimgi jortýylǵa ázir qolbasynyń tulparynyń arqasynan álgide sypyryp alǵan eri ǵoı dersiń. Qıýy, qyry bilinbeı jylankózdenip jylt-jylt etedi.

Qypshaqtyń sol kezdegi áıgili ulysy Deshti-Qypshaqtyń tizgin ustap, bılik tyńdar qara shańyraǵy bul. San rý ejelgi qazaq eliniń, İnjý jaǵasy men Qarataý ám Ulytaý ústin, Esil men Ertis jaǵasyn, Alataý etegin, ústirt ústin jaılaǵan, ám qalalary men saǵyndarynyń altyn qaqpasy osy.

Saltanat saraıy elshilerdi engizýge ábden ázir kórindi, kórpe jaıylyp, otyrǵysh sáki qoıylǵan. Ilanshy Qadyrhan saraı eteginde tamyljyp ıilip turǵan kútýshi qypshaq qyzyn alaqanyń soǵyp shaqyryp aldy, jeńil etek jibek samal jelpidi. Hısameddınge kútýshi asa sulý kórindi. Aqyn jigittiń qaraǵan mezette janary qaryqty; qaryqpaı qaıtsin, jebedeı kirpikter dir etip kóterilip tómen tústi, opat eter aýmaqty qarashyq, qyr muryn, súıir ıek jalǵyz márte janap ótkende-aq jaı soqqandaı jaısyz áser etti. Sezim túısikterin jansyzdandyryp tastady. Tamyr-tamyryn ádemi bir lypyl qaqqan jalyn qýalady.

Ilanshy Qadyrhan aqyn jigittiń maraıma minezin tanyp qaldy, biraq boıyna bitken baıypty kespiri quptaǵan, ıa unatpaǵan syńaı baıqatpady.

Kútýshi qyzdyń kómegimen ıyǵyna jamylǵan maýyty shapandy sypyryp, sol kezdegi ǵuryp boıynsha handyq quqyn tanytatyn etek-jeńi dalıǵan, etegine jibekten zer salǵan jadaǵaı astarly jelegin kıdi. Ózin osy joly da jelek ishinde ersi, oǵash sezindi. Qypshaq qanyńa sińgen jınaqy, joryq kıimin qalaıtyn. Amal joq, shetel elshileriniń aldyńda kózge uryp dabyraıyp otyrǵany maqul, dástúr quqy sony tileıdi.

Ámirshi endi kútýshi qyzdy Farabı kitaphanasyna jumsady, sondaǵy jaýharlyq áziz ǵulama, quıma qulaq tilshi Ismaıldy shaqyrtty. Ismaıl osy Otyrardyń Farabı kitaphanasynda kitap kóshiretin, shejire jazatyn, injil aqtaratyn. Shetel qonaqtaryn qarsy alǵanda párýana tilshi muqym osy Saltanat saraıynan tabylýshy edi. Ámirshiniń oń jaǵyna jaıǵasyp alyp qıly tildi qıystyryp qypshaq shaǵa aýdaryp otyrady.

Ismaıl kóp kúttirmedi, burynnan osy iske qumbyl bolyp ázirlenip turǵan tárizdi, shubalǵan etegin qolyna jınap, jiti basyp saraıǵa endi. Hanyńa ıilip taǵzym etti. Hısameddın kishilik saqtap ózi turyp, birinshi bop qol usynyp sálemdesti... Qypshaqtyń mańdaıy jarqyraǵan dana uly deseńshi! Jibek shapany sýdyrap maldasyn quryp otyryp jatyr. Sáldesiniń salaly ushymen qyzarǵan kózin súrtedi. Qarakóleńke úıde kóp otyryp kitap kóshirgen kisi óstedi, keıde sý qarańǵy soqyr bolyp ta shyǵady; áziz tilshi otyzdyń ústine endi shyqsa da, júzi bozań tartyp, saqaly qaýqıyp, múlde egdelenip ketipti. Jyldar jyljyp óter, tarıh ózgerer, osy bozań júzdi jannyń bir jyldary esimi eldi dúńkildeter. Aǵasy jazǵan «Tildi túzetý kitaby» sekildi jarqyn bir dúnıe ómirge kelerin ázir eshkim boljaǵan joq. Otyrardyń mańdaıyna syımaı keter ul ekeniń paryqtaǵan jan bolmady.

Ilanshy Qadyrhan úlken aǵash taqqa mol denesimen kósile jaıǵasqan: biri tilshi ǵulama, biri aqyn, qos serigin on men solyna otyrǵyzdy. Bolǵaly turǵan bilikti sóz ben salıqaly bátýany tyńdasyn degeni. Hısameddın ámirshiniń sol jaǵyndaǵy tórt buryshtap tóselgen kórpeniń ústine maldasyn qurmaı, qos tizerlep tik shoqıǵan. Úlkender aldyńda ádep saqtap, tálim tanytqany edi.

Ámirshi asyqpaı eki jaǵyna kezek burylyp jas serikterin baıyppen baǵdarlap aldy. Sosyn jalpaq alaqanyń aldyńa salyp elshilerdi qabyl etýge ázir ekeniń bildirdi. Qyzmetshi qyz sytylyp shyǵyp jóneldi. Saltanat saraıyn osy máýritte áserli bir tynyshtyq kernedi.

ÚSHİNSHİ SARYN

Sosyn álgide ózderi kirgen qarsydaǵy tasbolat esik syrtqa teýip qaq jarylyp únsiz ashyla berdi. Arǵy jaǵynan shaǵyn deneli, taqıaly shal kórindi. Manaǵy mármár basqysh ústinde ushyrasyp, salaýat qylǵan ýázir shal eken, sondaǵy daǵaradaı sáldesin tastap, taqıa kıgen. Bul qart mindetiniń ýaqytsha bolsa da ózgergendiginiń kýási edi. Shal ortaǵa jetip az-kem ıildi de, jaryqshaq únmen maǵlumdap áketti.

— Orys jurtynyń elshisi, Novgorodtyq Marısa Bolotıstyı kirýge pursat suraıdy, han ıem! - dedi shal.

Ilanshy Qadyrhan ezý tartyp, ishinen aqyryn myrs etti, «estimegen elde kóp» degenniń keri osy-ay, tańdanyp otyr. Qaıtalap surady.

— Nyspysy qalaı óziniń?

— Novgorodtyk Marısa Bolotıstyı, han ıem!

— Novgorod shaharynan shyqqan batpaq jaılaǵan rýdyń Marısasy, — dep bul jerde Ismaıl túsindirip, bajaılap berdi. Ámirshi endi uǵyndy.

Áıtse de álginiń esiminde qupıa bir syr bar sekildi. Kók kóz, istik muryn, ashań júzdi, juqa erindi, sary jigit taǵzym etip, qarsy kep jaıǵasqanda da, áýeli aman-saýlyq surasyp til qatqanda da, sanasynan kúdik ketpeı qoıdy. Túrine tiktep qarady, janary tym ótkir eken, mundaı jigerli kóz kópti kórgen qasa sulýda bolýshy edi. Úni de syńǵyrlap tur, beıne kúmis aqshalardy ýystap alyp sapyrystyrǵan sekildi. Aıtqan sózin janyndaǵy Ismaıl qypshaqshaǵa aýdara bastaǵan. Marısa esimdi jigit qypshaq tilimen bozdaqtata jónelgeni, bular sasyp qaldy.Álgi,áýelgi degeni uzaq sonar sálemde ekeni bolyp shyqty. Endi kelgen jumysyn baıandap otyr, qýystanyp, qaımyǵar emes, taǵy da basyndaǵy bulǵyn bórkin alyp, tizesiniń ústine qoıdy, burymy bar. Ilanshy Qadyrhannyń ishi jel kirgendeı ýildedi.

— Keń dalanyń qaharly ámirshisi, maǵan ara aǵaıyn aýdarmashynyń keregi joq. Jastaıymnan Bulǵar-bashqur arasynda óstim, qypshaqsha til syndyrdym. Novgorod ospodary Dovmont Nıkon Temnyıdyń balasy áýlıe ámirshiniń elshisimin. Ospodar Dovmont patsha óz qolymen attandyryp saldy, qypshaqtyń hanymen sóıles, halqymen tanys dep tapsyrdy. Qasymda qos mıtropolıt serigim bar.

— Hosh kelipsiz! Nıeti adal, oıy aq adamǵa tórimiz ámánda ázir!

Ospodar daýy mol ámirshińizge aıta baryńyz, daýlasý quqymyzda joq, tatý-tátti aýyzbirlikte turaıyq, — de, Ilanshy Qadyrhan.

Zerdesi ózgede-tuǵyn, «myna elshiniń jaýyrynyń japqan burymy nesi? Er kisishe kıingen áıel bolyp júrmegeı. Janary jaınań qaǵyp ishi-baýyryndy aralap barady, párýardiger, júzi de tym juqalań», dep oılady. Oılady da tereń kúrsinip táýbasyna keldi.

— Ospodar Dovmonttyń kepilge bergen gramotasy bar,—dep elshi Marısa qoınynan shıratylǵan sarǵysh qaǵazdy sýyryp aldy. Aldy da erniń shıratpaǵa tıgizip, taǵzym etti. Oraýyn jazdy, qarpi tym iri eken, anadaıdan badyraıyp kózge uryp tur, daýystap oqı jóneldi.

«Ospodar vseıa Rýsı Dovmont na dade Ilanchı posadnıký v dar berblýda... ne mochno bytı vo vladyke...»

Qadyrhannyń uqqany; orys jurtynyń patshasy qypshaq hanyńa arnaıy at-tondy elshi attandyrǵan, maqsaty dostasý, bilisý, sonyń joralǵysy retinde syıǵa bir túıe jiberipti, óz jurtyńda mártebesi bıik bolýyn tilepti.

Quba-qup. «Eki aıshylyq alys elden shyǵyp... oı, páli-aı. Kóziktirer túıekesh jetpeı jabaıy bolyp josyp júrgen qısapsyz túıesi, myńdaǵan qoly bar qypshaq jurtyna jalǵyz túıe jetelep kelýi qalaı?! Sony da mardymdy syı dedi me, álde «qaıter» degen Ospodardyń ázil-ospaǵy ma?! Dittegen maqsaty ne?» Qadyrhan bir noqatqa úńile oılandy, mańdaı ájimi qalyńdady, ne de bolsa syr bergisi kelmedi.

Ilanshy Qadyrhannyń zárli kózqarasynan yqty ma, álde qýystanyp qıpyjyqtaı bastady ma Marısa kógildir kózin taıdyra berdi. «Aıtarym túgesildi» degen syńaı tanytty, ornynan jeńil kóterilip, qolyndaǵy shıyrshyqtap úlgirgen gramotany ámirshige usyndy. Taǵzym etti, burymy sýsyp aldyńa tústi. Qadyrhan gramotany alyp, taq jıegine súıep qoıdy, munysy bitim belgisi edi. Alaqanyń soǵyp tómende turǵan ýázir shaldy shaqyryp aldy, jarlyq jasady.

— Ospodar daýy molǵa, ám batpaqtan shyqqan Marısaǵa bir úıir sáıgúlik syıla, dostyq joralǵysy — súre jazylǵan kıeli qylyshty qosa ber. Qasyna Syǵanaq shaharyna deıin shyǵaryp salatyn atqosshy qos. Eline rıza bolyp barsyn, - dedi. Sál kidiristen soń,- Álgi ákelgen túıesin rabadtaǵy túıekeshtiń aldyńa sad, qoń jınasyn, — dedi. Aıtpaı-aq álgi mundar maqulyqtyń mánsiz halin ańǵaryp otyr.

Osy mezet Marısa Bolotıstyı asa qýanyshty halge tústi, júzi jaınap, basy tizesine jetkenshe ıildi, sheginshektep shyǵyp ketti.

«Myna elshi ǵoı anyq áıel jynysy», dep túıdi ishinen Qadyrhan. «Orys patshasynyń qaı qylyǵy, ne gáp boldy bul?» Túgi betine shyǵyp, shatynaı shamdandy. Biraq áliptiń aqyryn kútkisi keldi; osy kezde pánı dúnıeni baz keship, bezbúırek bolyp, el-eldi aralap máńgip júrgen elshi ataýlyny jek kórip ketti. Kózine solardyń salqyn kúlkisi, timiski janary elestedi. Qolyńdy alyp bolyp betińe qaraıtyn jaman ádetin eske aldy.

Taqıaly tyraqy shal Moǵol elinen kelgen qunyker qara elshini ishke ótkizdi.

Úıdeı úlken alpaýyt jigit kórindi, ıilgen joq, oń qolyn tósine apardy da qoıdy. Qaqtaǵan súr et sekildi, janary da, júzi de ystyq kúnge kúıip qatyp ketken. Salaýat surasty. Úni tym dóreki, jat estiledi. Qadyrhan álgi áserden aıyǵa almaı otyrǵan, tiksine tyńdady.

— Jol bolsyn, jaqsy jigit!

— Áleı bolsyn!

Shoı qara gújildegen jýan daýsymen saraıdy basyna kóterdi.

— Baıaǵy Túıe palýannyń tuqymy Baýyrshyq sultannyń senimdi elshisi, jaýǵa silter semseri, dosqa jaıar qushaǵy Bilgish Tuıyq-Oq degen men bolamyn. Bas kespek bolsa da til kespek joq. Bótegesi áli buzylmaǵan, qamshynyń egiz órimindeı, qylyshtyń qos qyryndaı uıǵyr, qypshaq degen qatar jatqan el edik. Qudireti kúshti qudaıdyń ámirimen ámánda tatý-tátti ómir keshtik. Budan bylaı da osy egiz el aýyzbirlikti, yntymaqta bolsyn desek júrekte syz, kókirekte qyjyl qalmasyn. Aryla júreıik dep keldim, — dep Bilgish Tuıyq-Okdemin basyp, azdap kidirip qaldy, súzegen buqasha alaryp aldyńdaǵy alapat úlken ámirshige qarady.

Ilanshy Qadyrhan burshaq jaýar nóser bulttaı túnerip túılige qalǵan, osy turqy qasqyr kórgen qyran ispetti, qıaǵa shyrqap shyǵyp ózin tas qyp atar mezetti baqqandaı.

— Zamannyń túzý ýaqytysynda,— dep jalǵap ketti Bilgish Tuıyq-Oq. — Seniń Toǵan degen batyr babań meniń ámirshim Baýyrshyq sultannyń babasy Túıe palýandy qapıada qapysyn taýyp óltiripti. Bul Baýyrshyq sultannyń jambasy syzǵa tımeı turǵanda umytylatyn kek emes. Sol armanda ketken babamyzdyń basyna shalyp, bata jasar bir oq baıtal, jaýger uldaryna qalyńdyq qyp qosar qyryq bir qyz ber. Túıe palýannyń quny osy! - dep Bilgish Tuıyq-Oq kesimin de, sheshimin de ózi aıtyp túnerip otyryp qaldy.e

Qara betine qanjar salyp jiberseń qasyq qan shyǵatyn emes. Qastyqqa ǵana týǵan, qolyn qandamaı júre almaıtyn qasapshy bolyp ótýge jaratylǵan jan.

Ilanshy Qadyrhan aǵash takty syqyrlatyp qozǵalaqtap ketti, elshiniń óńmeńinen ótkize ýytty janaryn túırep qaldy, anaý jebe tıgen saýysqandaı shoınań etip sheginip otyrdy.

Ketisseń de jón sóılep, aq aıtyp ketis. Toǵan babam Túıe palýandy qapıada emes, jekpe-jekke shaqyryp, sol shaıqasta mert etken. Jekpe-jekke kek júrmeıdi, qun berilmeıdi!

Bilgish Tuıyq-Oqtyń rýhy túsip nasharlap qalypty. Taqpaqtap sheshensı almady, Ilanshy Qadyrhannyń pysy basty.

— Maǵan eshbir beıbit bátýaǵa kónbe degen: e qun, e qan — ekiniń biri.

— Endeshe, ýájińdi asyryp al alaryńdy.

— Basyma pále shaqyratyn bátýá bul.

— Jekpe-jek kegin jekpe-jekpen qaıtaram dese quba-qup. Toǵan babanyń Oshaqbaı degen batyr tuqymy bar, sertke turar Baýyrshyq sultanyń sonymen shaıqassyn. Alyp tynsa artynan daýlarymyz joq.

— Basyma pále shaqyratyn bátýá bul.

— Kózsiz kórmedik neme, batyr babańnyń arýaǵyn qorlap, atyn bylǵap mal tapqyń keledi, bul qorlyǵyńnan qýraǵan súıegi de kúıremes pe?!

— Qapylysta qarnyńa kezdik salypty. Kórip-bilgen kóne kózdiń sózi qulaǵymda, sol kezdigi qoınymda.

Bilgish Tuıyq-Oq shynymen qolyn qoınyńa júgirtti.

Shimirikpesten jalǵan aıtyp jasytyp ketpek pıǵyldaǵy elshiniń jaǵasynan ala túskeniń Ilanshy Qadyrhan sezbeı qaldy. Úıdeı jigitti qylǵyndyra ustap tymaqsha julqyp turǵyzdy. Saltanat saraıynan jalǵyz silkip syrtqa atyp jiberdi... jo-oq... bul yzaǵa býlyqqan Ilanshy Qadyrhannyń qıaly edi, sóıtkisi kelgen. Óıte almady, handyq quqy jibermedi, sabyrǵa jeńdirip sazaryp otyryp qaldy.

— Sol babalardyń jekpe-jegin jazǵan kón kitap bar bizde, — dedi Ilanshy Qadyrhan.

— Qaıdaǵy kón kitap?—dep senbedi Bilgish Tuıyq-Oq.

Hısameddın janyńda oramalǵa túıýli jatqan kón kitapty alyp ejireıgen elshiniń qolyna ustatty. Qunyker Bilgish Tuıyk-Oq kórsoqyr saýatsyz edi. Kitapty ustaýyn ustasa da, ashýyn ashsa da, tysyn sıpap, paraqtardy ıiskedi de qoıdy. Sosyn on tizesine jatqyzdy. Qoınynan álgide sýyryp alǵan terige oraýly qarystaı nárseni sheshti. Taspa terini uzaq tarqatty. Aqyry shaǵyn kezdiktiń ushy shoshtań etti. Júzine qan juqqan. Sol kezdikti kón kitaptyń arasyna salyp, qoly qaltyrap Hısameddınge keri usyndy. Salt boıynsha ámirshige berý kerek-tuǵyn. Elshi óıte almady, Ilanshy Qadyrhannyń qaharynan qaımyqty.

Kitap usynǵan kolǵa kezdik qaıtaryp jaman ketisken syńaıy bul. Bitispestiń belgisi.

Eki jaq sońǵy ret desti.

— Endigide eldeser esi baryń, bátýa tyńdar bilimdiń kel! — dedi Ilanshy Qadyrhan.

— Zaýalyndy Baýyrshyq sultannan kút! Ol shyǵys qaǵany Shyńǵysqanǵa qosylar, qosylar da Otyrarǵa josylar. At saýyrynyń astynan aıtasyń sondaǵy sózińdi,— dep Bilgish Tuıyq-Oq kúndik eli beri kókeıine túıgen qupıasyn ashyp saldy.

«Áıtpese, qun daýlar bolsa baıaǵydan qaıda júr? Ańysyn andyǵany da. Arqa súıer adamyn tapqany. Tapqan da aram oıyn iske asyrmaq bolyp kisi estimegen qun surap elshi attandyrǵan».

Qara tastaı qoparylyp shyǵyp bara jatqan elshiniń sońynan qarap qalǵan Ilanshy Qadyrhan osyny oılady.

Taqıaly shal ishke kirgen.

«Teristiktegi Sabyr elinen aıý terisin jamylyp kelgen bashqur elshi álgi Bilgish Tuıyq-Oqpen qosylyp ketti. Aıtar sóziniń ornyńa otyz órme buzaý tis qamshysyn qaldyrdy», dedi ýázir shal ıilip turyp.

«Áttegen-aı! Bul da ókpe artyp, tonyń teris aınaldyryp kıip ketken elshi boldy. Moǵol eliniń yǵyna ish etip, yqpalyna erip, aryzyn kóteriskeni de. Sonaýdaǵy Sabyr eliniń ámirshisi jurttan dostyq izdep, kóne shańyraqtan salaýat surap elshi attandyrǵan. Sol halyqtyń handyǵyn, namysyn, aryn kóldeneń kezikken kók attynyń doń aıbatyna aıyrbastap júre bergeni nesi álginiń?!» Qapa bolyp qarǵaǵan Ilanshy Qadyrhan edi. Alaqanyń aldyńa saldy.

Áýeli Hazarıadan Saraıshyqqa on úsh kún, Saraıshyqtan Otyrarǵa elý kún, barlyǵy alpys úsh kún sherý tartyp jetken jıhankez jandar Saltanat saraıyna saýdyrap ene bastady. Kórip otyr. Batystaǵy alys Hazarıadan, tipti odan ári mármár teńizi jaǵasynan jol alyp kózderi qıyrǵa, qoldary buıymǵa toımaı úırengen meımandar kirip kele jatty. Qonaqtyń deni saýdager, jıhankez kezbe jandar edi. Shyǵys dástúrine salyp japyryla ıilip sálem berdi. Qoldaryn keýdelerine aıqastyrǵan kúıi toqyrap toqtap qaldy. Kúllisiniń júzi uzaq jol, súrkil sapardan kúreńitip, qaraıyp ketken. Alys Edil boıynan bastalatyn Deshti-Qypshaq ulysynyń ushy-qıyrsyz keń dalasy júıkesin jep, sabyryn syǵyp, júndep jibergenge uqsaıdy. Alpamsadaı adýyn deneleri saýdyrap aryp qalǵan.

— Marhaba, keń dalanyń padıshasy!

— Tórletińizder, qymbatty qonaqtar!

Qonaqtar jaǵalaı jaıǵasqanda baryp bildi, kóbi kóne kóz kári arlandar eken, tómengi jaqta bir jas jigit otyr. Ádep saqtap qysylsa da, shet jerde, jat ólkede birinshi márte bolǵanyń jasyra almaı: barsha qımylǵa tańyrqap, janary shyradaı janyp barady. Taban astyńdaǵy ásem zertasqa, ondaǵy kóz tartyp, kóńil qobaljytqan aıshyqtarǵa úńile túsedi. Muny baıqap qalǵan kerýenbasy qyzyl shal jigitti oqty kózimen ata qarady. Jat jerde ár nársege tańdaı qaǵyp tańyrqaýdy ersi dep túsinedi shalyń. Sodan jetesizdi úıretkisi kelip-aq otyr.

Ilanshy Qadyrhan qonaqtardy asyqpaı qarap ótti de, óz-ózinen kúıgelektenip ketken kerýenbasy qyzyl shalǵa til qatty. Meımandardyń qaı jerdiń, qaı eldiń kisileri ekeniń surady. Ismaıl áýeli kóne ıýnan tilimen sóılegisi kelip bir oqtaldy da, mynalardy baǵzy Áristetilis jurtyna eshbir uqsata almaı, qaıta oılap slaván tilimen bajaılady. Dáp túsipti, saýdagerlerdiń júzi jylyp sala berdi, bul túsinisken qalpy.

Kerýenbasy qyzyl shal sóz aldy.

— Uly patsha, Kıev eliniń jarylqaýshysy aqsúıek Monomahovıchtar tuqymy Mstıslav Romanovıch Kıevskıı patshanyń ám Hazarıa patshasy Qotannyń adal saýdagerleri bolamyz. Aıtqanymyzdy aqıqattaıtyn gramotamyz bar. Saýdaǵa dep ala kelgen «jal kúmis» pen «quıma kúmisimiz» kóp.

— Saýdalaryń ne?

Ismaıl bir sózdi slaván tiline aýdardy. Qotan patshanyń juraǵattary qypshaqshany saryndap túsinip otyr.

Altyn, kúmis quımalary, bulǵyn, sýyr terileri, bas zeńgiter sharap, qymbat kitaptar, otyz shaqty qul, - dep maǵlum qyldy kerýenbasy qyzyl shal.

— Qaıda jol aldyńdar?

— Shyǵys eline, Moǵol jurtynan da ári aspaq oıymyz bar.

Ilanshy Qadyrhannyń qabaǵy qatyp ketti, shoqsha saqalyn qatty qysyp tutamdady. Kerýenbasy qyzyl shal sál kidirip sózin ári jalǵady.

— Pursat bolsa, sizdiń ýálaıattan jolbasshy alyp attansaq degen quqymyz bar.

Ilanshy Qadyrhan janaryn kishireıtken kúıi alys áldenege tigile oılandy, qabaǵynyń qyrtysy qoıýlaı tústi. Álgi saýdagerler Otyrar ámirshisiniń alabóten bul minezin basqasha boljady bilem.

— Ózińizge tartar tartý-taralǵymyz bar! — desip, bas shulǵysyp, dabyraıtyp aıtpaǵanmen, bir-birimen qas qaǵysyp ájik-kújik kúbirlesip tyndy. Ismaıl ámirshiniń aýzyn baqty.

— Shyǵys qaǵanyńa qazir kerýen emes qol kerek. Ol jaqta joldaryń bolmaıdy.

— Jabbar ıem, birazymyz saýda kózdesek te, jastar jaǵy el tanyp, jer kóre shyqqan-tyn. İshimizde jıhankez kezbeler bar.

Ilanshy Qadyrhan kirpıaz kúıge tústi. Ushpaqty sóz aıtyp mynalardyń qaýaq qurly quny joq basyn dań qylǵysy kelmedi. Bul saýdagerlerdiń qazirgi mańǵul eli men Deshti-Qypshaq ulysynyń, árisi Horezm memleketiniń arasyndaǵy órmekshiniń toryndaı bas qatyrar bátýalardy uqpasyn bildi, salǵylasýdy sýqany súımedi. Qysqa qaıtaryp, sholaq túıdi.

Qymbat kitaptardy Otyrar bazaryna salyńdar. Onyń shyǵys qaǵanyńa eshbir qajeti joq. Qalǵan jıhazdy Ispıdjab, 'Taraz shaharynda satýǵa bolady.

Demin ishine tartyp, saqalyń saýsaǵymen tarap kidirip qaldy. Qonaqtardyń ózara oılasyp, qabyrǵasymen keńesýine pursat berdi. Kerýenbasy qyzyl shal qasyndaǵy serikterimen kúńgirlesip sóılese bastaǵan. Ismaıl estip otyr. «Jibek joly jabylǵany ma sonda?» «Aqyrzaman taqasa óstetin». «Alǵan joldan keri qaıtýǵa bolmaıdy». «Orta jolǵa kelgende saýda sertin buzyp, kerýendi keri bura almaımyz». Ásirese tómengi jaqta otyrǵan jas jigit qozǵalaqtap, shyjbalaqtap bolar emes. Birazy bas amanda týǵan jerge jetýge asyqty. Endi kelesisi kózderine qan tolyp, altyn aqsha elestep, alǵan betten qaıtpaýǵa bet aldy.

Osy arada Ilanshy Qadyrhan sózge aralasyp, áıgilep ashyp aıtty.

— Deshti-Qypshaqqa, Otyrar jurtyna keregi - tynyshtyq. Olaı-bulaı qaterli kez týa qalsa qundaryńdy kótere almaımyz. Sizder úshin Bas Jibek Joly jabyq. Kermaldasyp kónbeı «jol alamyz» deseńder Horezmniń ústimen, Búrkit qala asýymen asyp júrer Han joly ǵana ashyq,— dedi.

Kıevtik Mstıslav Romanovıchtiń ám Qotan hannyń adal saýdagerleri myna sózdi estigende múlde kúızeldi. Otyrar ámirshisiniń álgi sózinen keıin jol eki ese uzaratynyń uǵyp otyr. Bas Jibek Jolyn surap qudaıdyń zaryn qyldy. «Han jolymen» qas batyr handar ǵana júrsin desti. Ilanshy Qadyrhanǵa jıhaz, jasaý ústine qosyp berer qypsha bel, quralaı kóz Kıberıa sulýy bar ekeniń taǵy sezdirdi. Sol sulýdy marapattap máz bolysty. Ilanshy Qadyrhan aıtqan sózin qaıtyp juta almady. Óz jurtynyń maýjyraǵan tynyshtyǵyn dúnıe kezgen osy bir tynymsyz jandardyń az kúndik qyzyǵyna qıǵysy kelmedi. Qan qyzdyryp, oıdy býar nápsige de ermedi. Áýeli óz namysy, sosynǵy qaısar qatty qypshaq. namysy jibermedi. Táspiniń tasyndaı dúnıeni shyr kóbelek aınalǵan kerýenmen qosyla jaýyna jetip jatar qupıa syryn oılady. Sóıtti de, amalsyz, tómennen, Hazarıanyń qulan jortqan jalpaq jazyǵynan, Kıevtiń kókmaısa qujynaǵan ormanynan jetken bánaı beıkúná qonaqtaryn amalsyz renjitip otyr.

— Qalany aralap, sán-saltanatyn tamashalaýǵa ruqsat. Rabaıda bir aıtar aryz, baquldasar bátýa bola qalsa qulaq qoıyp tyńdaýǵa ázirmin. Ákelgen kitaptyń kúllisi osy Otyrarda qalsyn, kón qunyń, kire pulyn qosa kóteremiz. Qastaryńa shákirt aqyn Hısameddındi qosyp beremin, — dedi Ilanshy Qadyrhan.

Sosyn aıtary túgesilgeniń meımandarǵa sezdirgisi kelgendeı ózinen tómenirekte otyrǵan aqyn Hısameddınge buryldy. «Qonaqtardy shyǵaryp sad, kitaptaryn saýdalap al», dep jarlyq jasady. Hısameddınniń ańsaǵany da osy tuǵyn, kózinde ushqyn oınap, ornynan jyldam kóterilip ketti. Saýdagerler taǵy da japyrlap tura bastaǵan, bir-biriniń ókshesin andyp jylystap shyǵyp jatyr. Kópti kórgen sary tis kánigi saýdagerler osy dıdarlasýǵa dán razy, jastar jaǵy olaı emes, jelik jaılaǵan keýdelerin endi yzaǵa toltyryp túńilip barady. Shettegi sary shunaq jigit kúbirlep keledi. "Ámirshisi tete Jibek jolyn bere salsa qaıtedi? "Han joly" degen ne pále taǵy? Buǵynyp jatyp tarpa bassalar urylar jataǵy bolmasyn? Kerýensiz joldyń qyzyǵy ne, aq shańyn azyq qylmaq pa? Ge-ge-ge..."

TÓRTİNSHİ SARYN

Ý áı, assalaýmaǵaleı-kó-ó-om! — dep, óńeshin sozyp daýystap, qaıraqtaı qara jigit kirgen-tin, tórge qaraı quldyrap salyp keledi. Ilanshy Qadyrhan tiksine kóz tikti, ishinen: "Mynasy nesi taǵy?" dep oılady. Jıyrylyp otyryp qolyn berdi. "O, toba!" Qaıraq tastaı qara qolyn áli ustap tur, jýyq arada bosatar emes. "Ol zamanda-bul zaman ury tazydaı jylmyńdap kelip hanmen qol qysysqan arsyz elshini kórgeni osy. Sum-aı, endi janyńdaǵy Ismaıldy jáýkemdep jatyr". Qadyrhan tańyrqap saqalyn salalady, etegin jınap otyrdy. Álgi qarsy aldyńa maldasyn quryp jaıǵasyp úlgergen. Á dep aýzyn ashqannan-aq qypshaqshaǵa balyqsha júzetini bilindi.

— Otaǵasy, mal-jandaryńyz amanshylyq pa? "Bátshaǵar, naqa kórshi otyrǵan qońsysyndaı kesiledi tegi".

— Shúkirshilik.

— Otaǵasy, bala-shaǵa esen-saý ma? "Qaıyndap kelgen kúıeý jigit pe dersiń".

— Ýáı, Otyrardy kórmegeli ne yqylym zaman ótti. Qorǵany bıiktep, kóshesi uzaryp tasbolat tamdar kóbeıgen tegi. Din úıler men jádigerlerdiń aıshyǵyna qarap, tańdanǵannan jaǵamdy ustadym. Qoly altyn qandaı sheberler soqty deseńshi. Solar da osy dúnıeden ótip súıegi qýraıdy-aý, arýaǵy opat bolady-aý. Kóshesinde kók súńgi ustaǵan jasaǵynyń kóbinshi. Qanshyqtaı bóksesi bultyńdaǵan qas sulýdyń kóbinshi. İshim órtendi ǵoı.

Suńqyldap kóp otyrar ma edi, Ilanshy Qadyrhan qabaǵyn shytyndy, jaratpaǵan syńaı tanytty. Jón suraǵan.

— Nyspym — Úısin, juraǵatym — qazaq-qypshaq. Mańǵul eliniń qaharly qaǵanyńa kyzmet qylam. Qypshaq jurtynyń ataǵyn syrt elge dabyraıtam, shashbaýyn kóterem. Hal-jaǵdaılaryńdy bilip, ashyna-jaı adamsha syrlasyp qaıtýdy qup kórdim. Qaharly qaǵannyń qos shartyn ákeldim. Áýelgi sharty; teristiktegi sabyrlyqtarǵa qaǵan joryq jasamaq, sol izgi tilekti iske asyrý úshin Siz Ertis boıyndaǵy, Ulytaý ústindegi qypshaqtarǵa "atqa qonbasyn" degen ,jarlyq taratasyz. Bul jarlyǵyńyzǵa taıtuıaq altyn jamby alasyz. Kelesi sharty: Bas Jibek jolyn qaıta ashyp, kerýen ataýlyny kedergisiz ótkizetin bolsańyz. Bul jaqsylyǵyńyz úshin tańǵuttyń alty birdeı etegi ashylmaǵan arý qyzyn alasyz.

Ilanshy Qadyrhan óz oıymen bolyp ketken, saqtıan etiginiń basyna qaraǵan kúıi úńile oılandy. Dalasy qan sasyp, hany at baýyrynda ketkeli turǵan sabyrlyqtarǵa jany ashydy. Túńligin súńgi túrip, týyrlyǵyn jebe túıreıtin; azamatyn opat eter, qatynyń kúń qylar kún týaryn boljady. Boljady da ara túser aılasyn izdedi. Mańǵuldarǵa qarsy atqa qonar bolsa, tize qosar, qol biriktirer Sabyr hany qaıda? Tos qaǵysyp ýádeleser elshisi qane? Álgide áýmeser noqaı Bilgish Tuıyq-Oqqa ilesip súmeńdep joǵalǵan jetesiz elshisin qaıdan izdesin? Aı júrip áreń jetetin shalǵaıdaǵy sol jurtqa kisi jiberip sóz óndiremin dep júrgende Otyrar tynyshtyǵyna qater týmasyn. Qalaı qaıyrylǵany maqul?

Jalǵyz tapqany: taqaýda Horezm astanasy Úrgenishte bolatyn Dýan-arz máslıhatyńda Horezmshah Muhammedti úgittep, sol surapylǵa tosý bolar kúsh kótermekshi, joıqyn sýdyń aldyń bógemek.

Aqylǵa salyp, ashyna oılanǵan. Tamaǵy tobarsydy. Saraıǵa salqyn sharap ákelýge jarlyq etti. İshke qumyrsqa bel qyzdar qumyra kóterip kirdi. Saraıǵa ádemi jupar jalbyz ıisi jaıyldy. Qysh zerenderge shúpildegen alqyzyl sharap aldaryna kelip kidirgen. Bul shyryn sharapty İnjý boıyn jaılaǵan dıqandar qarbyz sýynan ashytyp jasaıdy; dámi tańdaı soratyn, tamaqqa jumsaq shólge sýsyn. Til úıirer ońaza nári bar.

— Ýáı, ishimdi qýyp ketedi. Maǵan bıeniń jańa saýǵan shıki súti bolsa, — dep Úısin elshi shatqaıaqtaı qashty, zerenderdi qolyna da almady. Shıki sút ańsap qumyǵyp ólip otyr. Qypshaq qyzy sút ákelip berdi. Sylqyldatyp simirdi kep. Kóziniń nury qaıta jandy.

— Taıtuıaq altyn jambynyń da, tańǵuttyń alty arýynyń da qajeti joq, kúllisin tárk qyldym. Shartqa shart, antqa ant! Qaǵanyńa qoıar meniń de qos shartym bar: áýelgisi — qypshaq jurtyna qarsy atqa qonbasqa ant berip, "ant buzaryn" aıtsyn; sosynǵysy — Bas Jibek joly qoınyńa qanjar jasyrǵan jymysqy jansyz kerýenge jabyq, ar-namysyn arqasyna túıgen adal saýdagerlerge ǵana ashyq. Osy eki shartty berik ustaýǵa ýáde jasap, tós qaǵystyralyq. "Ant buzarǵa" janashyryn atasyn, kúnderdiń kúnińde sóz buzylsa — "ant buzar" álgi kepildigin óz qolymmen baýyzdap óltiremin.

İlgeride, zamannyń túzý ýaǵynda, el men eldiń, han men hannyń arasynda "ant buzar" atty salt bolǵan. Bul salttyń mánisi, eki jaq bir bátýaǵa turyp kelisse, ant aıtysatyn. Sosyn ant bergen jaq ant alýshy jaqqa kepilge adam ótkizip qoıady. Ol kepil kisisi ant bergen adamnyń eń jaqyn et baýyry bolady eken. Sol ant buzyla qalǵan kúnde álgi kepildegi kisini qurban etetin. Ilanshy Qadyrhan sol saltty berik ýádeniń belgisi retinde jáne qaıtalap otyr.

Biraýyq kúmbirlep turǵan Saltanat saraıyna meńireý tynyshtyq ornady. Úısinniń ishegi ıt qyńsylaǵandaı bolyp quryldaı bastaǵan. Typyrshyp, jaǵdaısyz minezge túsip uzaq oılandy.

— Quba-qup, ýaǵda osy.

— Shartqa shart, antqa ant! — dep Ilanshy Qadyrhan taǵy qaıtalady,— Olaı bolsa tós qaǵysyńdar.

Oń jaqtan Ismaıl turyp kelip Úısin elshimen qushaqtasyp tós qaǵystyrdy. Qaıta ajyrasyp, oryndaryna baryp jaıǵasty.

— "Ant buzaryn" ata,— dedi Ilanshy Qadyrhan.

— Muny qaǵannyń qaǵaryna qaldyraıyq, ózi atasyn, — dedi Úısin elshi.

— Óstip, eki jaq ta bir aýyz bátýaǵa toqaılasty. Tóc qaǵystyryp berik baılam jasady. Ilanshy Qadyrhan qyrdaǵy bospa qypshaqtarǵa "atqa qonbasyn" degen jarlyq taratady, bul óz jurtynyń tynyshtyǵyn oılaǵany: sonyń qarymyna Shyńǵysqan Temirshi Otyrar jerine jebe kezemeıdi. Ilanshy Qadyrhan Bas Jibek jolyn ashyp beredi, onyń qarymyna Shyńǵysqan Temirshi burynǵydaı jansyz kerýen jóneltpeıtin bolady, beıbit saýda bel alady. Bitim osy.

Saltanat saraıynda baılasqan bul bátýanyń endi bir zamanda irigen sútteı shaıqatylyp, shirigen jipteı byrt-byrt úzilerin de, kúnderdiń kúnińde tós qaǵysqan osy eki er jigittiń bir-birine qandy azýyn basaryn da boljaǵan eshkim joq-ty. Oılaýǵa da mursat bolmady. Mańǵul elshisi Úısin ornynan kóterildi, ámirshimen haıyr-qosh aıtysty. Aqyrǵy márte salaýat jasap, taǵzym etti de, keń adymdap, saraıdan shyǵyp ketti.

Bul kezde Kishi Kúmbez astyńdaǵy Saltanat saraıynda eki arys el taǵdyryn qozǵaǵan párýana bátýa júrip jatqan. Osy mezette Ilanshy Qadyrhan men Jaýharlyq tilshi. ǵulama Ismaıl oryndarynda áli tapjylmaı otyrǵan. Taǵy da shesher is pen shendeser kisini kútetin sekildi. Kútýshi qypshaq qyzynyń qolynan salqyn qymyz ishti, tamaq jibitti, shel qandyrdy. Artynsha tasbolat esik qaıta ashyldy, taqıa kıgen ýázir shal kibirtikteı kirdi.

— Úrgenish shaharynan Horezm ulysynyń uly padıshasy Muhamedshahtyń atekesi jıenshar jytqyr láshkar, elshi Shıhab ad-Dın Muhammed uly-Ahmed Nesevı ǵulama Saltanat saraıyna kirip, sizge salaýat qylýǵa pursat suraıdy, han ıem!— dep ýázir shal dem almastan aıtyp shyqty. Sóıtti de tóbesinen taqıasy túse jazdaǵansha ıilip taǵzym etti. Kelgen elshige kóńili tolǵan syńaıy bul. Ilanshy Qadyrhan eki alaqanyń bir-birine túıistirdi, munysy "pursat" degeni. Tasbolat esik syrtqa serpilip syqyrsyz ashyla berdi. Arǵy jaǵynan uzyn boıly, daǵara sáldeli, shapany shubalǵan jigit kórindi. Jigit emes-aý, sekseýildiń jumyr jigeri. Yzǵarly janary saraı ishin suǵanaqtana sholyp ótti. Musylman saltymen qol qýsyryp, ıilip sálem berdi.

— Ýa, Ilanshy Qadyrhan, naızańdy, táńirim, dúnıeniń qaqpasyn ashar kilti etsin! Saltanat saraıynyń esigin tynyshtyq kúzetsin! Suǵanaq taǵdyr shylaýyńa oralsyn, jazmysh kep dosyń bolyp qol alsyn! — dep saltanatpen tájim etip, tómiljip turyp aldy.

— Marhabat, qadirli jıen Ahmed! — dep Ilanshy Qadyrhan qonaǵyna oń qanattaǵy sákini nusqady. Burynǵy elshiler jaıǵasqan sákige otyrǵyzǵan joq, jerlesine ózgeshe iltıfat, qımas qurmet kórsetkisi keldi. Birden jaǵadan alǵandaı bolyp jón suramady. Tynys aldyrdy. Sýsyndaýǵa tátti sharap, tistemege qaýyn kelip jetti, "dám al!" dep ózi bastap jol kórsetti.

Saltanat saraıynyń ishin kútýshi quldar men qyzmetshi qyzdardyń aıaq tyqyry, zeren syńǵyry, kezdik shyqyly ǵana eleńdetip turdy. Keń mekendi sary qymyz ben úgitilme qaýyn ıisi erkin aralady. Kóńilge kórik kirdi, kóz shyraılandy. Jol qajytyp sharshaǵan jolaýshy serigip, tyńaıyp qaldy.

Ilanshy Qadyrhan endi ǵana qonaǵyna salaýat jasady.

Ahmed elshi qyzyq bir shejire shertkendeı sheshensip sóıleı jóneldi.

— Qypshaqtyń qara shańyraq ıesi, jón surar bolsań, men daıynmyn. Erte ýaqytta, osydan myń jyl shamasy ilgeride İnjý ózeni bul aradan aqpaǵan. Bul İnjý Horezm jerinen ótedi eken.

Sondaǵy bektiń bıliginde bolǵan. Horezmdik bek aryq qazdyryp, áýit jasatyp, oǵan egin saldyrǵan, qısapsyz ónim jınaǵan. So zamanda Otyrardy Shámil degen dıhan jaılapty. Ózi yza baspas qý, zymystan kóregen kórinedi. Sol Shámil Horezm beginen «İnjý ózeninen bir aryq sý ber», — dep suraıdy-mys. Áýelgide bek kónbegen. Kóp jalynady, jalyqpaı jaǵdaı aıtady. Bek babamyz aqyry aıaýshylyq etip kóngen deıdi.

Qulaq, aryqty İnjýden jyryp alar tús bıik qyrat eken. Sol qyrattan ótse arǵy jaǵy sýdy ózi alyp ketetin tartpa oı bolǵan. Muny bek babamyz bilmegen. Dıhan Shámil sońynan kóp sýnaǵyn ertip kelip aryq qazady. Aı qazady, jyl qazady. Aqyry at shaptyrymdaı alapat qyratty qyrqyp ótedi. Sý álgi qyrattan asqan soń-aq quldyrap, qulap, kederginiń kúllisin oryp áketedi. Horezm begi sanyń soǵyp, barmaǵyn shaınaıdy. Halyq jınap qansha arpalysyp kúsh qylsa da sýdyń aldyń bógeı almaıdy. Endi on-on bes jyl ótken soń İnjý burynǵy arnasyn múlde ózgertip jiberedi. Barlyq ózen sýy Horezm jerin tastap, Otyrarǵa qaraı ketedi, kóne arnada uıyq qana qalǵan. Qazirgi Sor atty ný qamysty uıyq saı keshegi İnjýdiń súrleýi.

— Muqym belgili áńgime ǵoı, — dedi Ismaıl.

— Shyntýaıtqa kelsek, İnjý ózeni Horezmshahtyń jeke menshik ıeligi eken, sonyń sýy bolǵan, - dedi jıenshar jytqyr láshkar elshi Ahmed.

— Sý áýeli kóktegi táńirdiki, sosyn qaı jermen asa sol jerdi jaılaǵan jurttiki,— dedi myna sezikti áńgimeden tiksine túsken tilshi Ismaıl.

Buǵan mán bergen elshi bolmady.

— Qazir sol İnjý ózeninen Otyrar shahary, onyń qol astyna qarap, ýálaıatyna baǵynǵan qyryqqa jýyq qalasy túgelimen sý iship, egin egip, mal sýaryp dáýirlep otyr. Asqaqtap aspanǵa qarap barady. Sodan ózim táspiniń tasyna salyp eseptep shyqtym; ár jannyń jyldyq sý shyǵyny bir dınar úsh jarym dırhemnen turady eken. Ár shaharda qyryq oq halyq mekendeıdi desek; árıne, shah ıem, toǵaı arasynda torǵaıdaı tozyp kúneltip júrgen qańǵybas qypshaqtardy esepke almaıdy, olarǵa sý salyǵyn salmaıdy... ge-ge, sóıtti... qyryq oqty qyryq qalaǵa kóbeıtip, odan shyqqan halyq sanyńa álgi sý shyǵynyń salyp kep jibersek, badyraıyp shyǵa keledi. Qyryq jeti oq altyn dınar, nemese on jeti, kerýen astyq bolady. Jyl saıynǵy syńǵyta ishken İnjý sýy úshin osy bir túkke turmaıtyn shyǵyndy tólep turýlaryńyz lázim. Shahtyń mereıi ústem, baılyǵy ushan-teńiz bolǵaı dep Buhardyń bas sezimine esep berip bata alyp turarsyzdar dep oılaımyn.

İnnen ysyldap shyqqan jylandaı jıirkenishti áńgimesin shubaltyp aıta berer me edi, Ilanshy Qadyrhan kıip ketti, ári qaraı tyńdaýǵa dáti jetpedi.

— Qum sanaǵan esepqoı, saǵan salsa "jel bizdiń jaqtan turdy, jutqan aýańa zeket ber" deýden taıynbassyń!

— Óıdemeńiz. On jeti kerýenniń kiresi ózińizden bolsa bek jaqsy. Al, shah ıemnen bolsa, sý zeketiniń ústine kólik maıy úshin ár kerýen saıyn ústemege on úsh dınar teńgeden tóleısiz.

— Budan óter arsyzdyq bolmas, sirá. Óstip baqaı eseppen táspi tyrsyldatyp ónbes daýdy ólmes quldaı qýyp júrgende zaýal keler. Antalaǵan dushpan qazynańdy úptep, moınyńa qarǵy baý taǵar, mástek qyp miner.

— Óıdemeńiz.

— Eldigimizdi qoıyp, esershe egeser bolsaq, aıtaıyn: Shámil dıhan sol zamanda bektiń kelisimin alarda onyń qorqaý kómeıin qazynamen bitegen. Sóıtip baryp pursatyn alǵan.

Elshi Ahmed dáp osy sózdi esiterin aldyń-ala boljap qoıǵandaı selt eter emes, ádepki áńgimeniń áýezine taǵy tústi.

— Ár kerýenniń kólik maıyna on úsh dınardan... on jeti kerýen... eki júz jıyrma bir dınar bolady barlyǵy... salyqtyń ózi qyryq jeti oq dınar... hámbesin qosyp tasqa salsaq qyryq jeti oq eki júz jıyrma bir altyn dınar badanadaı bolyp shyǵa keledi. Óıdemeńiz, han ıem! Shah ıem: "astyǵy shyqpaı qalǵan jyldary mal alýǵa kelisemin", degen. Bul da úlken jeńildik, janashyrlyq, týysqanǵa qol ushyn berý ǵoı.

"Muhammed shahtyń júıke jegen eser elshisimen kermaldasyp bereke tappaspyn", dep oılady ma, Ilanshy Qadyrhan kópke deıin sazaryp otyryp qaldy. Shekesindegi barmaktaı býyltyq badyraıyp battıa tústi. Ismaıl ámirshiden "elshimen jaýaptasaıyn", — dep pursat surady. Máýlet aldy. Eki bádik áp-sátte-aq salǵylasyp, maqam aıtysyp qyzyl til bolysty. Ilanshy Qadyrhan óz oıymen-tuǵyn, bıik kúmbezdiń qyzyl alaý juqqan keneresine qadaldy. Alysqa, kisiniń qıaly bolmasa kózi jetpes tuńǵıyqqa úńildi. Ol tuńǵıyqtyń, aty — taǵdyr edi. Qatygez taǵdyr tolqyndarynan óz jurtynyń áldeqashan júrip ótken izin izdedi. Taba almady. Teńizdiń asaý telegeıindeı birin-biri baýyrǵa basyp, alǵa asyǵyp jatqan taǵdyr aǵysy kózin qaryqtyrdy, júregin shaıqady.

Ismaıl men Ahmed elshi arasyndaǵy daý aıaqtalýǵa bet aldy bilem, ekeýiniń de daýsy básendep, solǵyndap qalypty. Kózderiniń oty sengen.

— "Shámilden qyrýar qazyna jedim" degen bektiń qolhaty bar bizde, — dedi Ismaıl.

— Odan beri ǵazaýat sý akty emes pe. Shah nem zeketti bıylǵy aqqan sýdan bastap almaqshy,— deıdi Ahmed elshi.

— Qurannyń júz segizinshi súresinde "ujmaq bulaǵy káýsardy ıesi súıgen qulyna bergen" demeı me. Aǵyp jatqan táńir sýyna pendeshilikpen salyq salý kúpirlik qoı; "Hadıs" kitabynan attamaqpysyń?!

Ahmed elshi tosylyp qaldy, biraýqym ýaqyt ótken soń baryp:

— Zeket ónbeı, daý ólmeıdi, — dedi.

— Táńir sýyna salyq ónbeıdi,— dedi Ismaıl tilshi.

Elshiden kóp asyp túser bilimin, bilgirligin baıqatty.

Oqyǵan "Hadıo, "Tápsir", "Sıar" kitaptary qazir de ájetine jarady: jetesizdiń sanasyn torlap, qıalı qyp topas etse de, kókireginde zerdesi barǵa sharıǵat joldary da paıdaǵa asady eken. Sharıat kitaptarynyń da kóńilge tutar sabaǵy bolǵany. Ismaıldyń buǵan kózi ábden jetti.

Ahmed elshiniń qylyǵy kúıdiredi ǵoı tegi. Sáýegeı bolmasa qarapaıym kisiniń esine túspes baıaǵy bir eski áńgimeni betke ustap, "Shah ıesiniń" qazynasyn kóbeıtýge dát qylyp, sý zeketin surap suńqyldaǵan elshi endi syqyrlap ornynan turdy. Aryp-ashyp óleýsirep qalypty. Kelgen mezette jyly shyraı, jaqsy dámmen qarsy alǵan Saltanat saraıy qazir oǵan qasqyrdyń jataǵyndaı sýyq sezildi. Abyroıdan aıyrylyp, saly sýǵa ketip, shyǵýǵa bet aldy. "Zeket ónbeı, daý ólmeıdi", dep kúbirleıdi. Jaı ketip bara jatqan joq, ses kórsetip, dońyz aıbat jasap barady. Kúshigendeı taltańdap shyǵyp jóneldi. Táńirdiń quly degen osy da.

Tystan ýázir shal kirdi, janary kirtıip-aq qalypty, saqaly dirildep kemsendeı me-aý. Álgi Ahmed elshiniń tórtkúl esikti qatty jaýyp ketkenińe nalıtyn sekildi. Ózi de horezmdik qoja tuqymynan-tuǵyn, basy qumyradaı bop sharıatshyl túge, sý aqsa saıyna, jylqy joǵalsa úıirine degenniń kerin tanytyp tur.

Ilanshy Qadyrhan ornynan aýyr kóterildi, qara sany qorǵasyn quıǵandaı aýyryp qurysyp qalypty. Sanasyn oı kernedi; álgide ǵana ár eldiń julmyt zymystan elshisimen, jaýshysymen, saýdagerlerimen saýaldasyp shendesýden týǵan quıyndaı uıytqyma qıal eńsesin jazdyrmady, janyńa jaısyz áserin qaldyrdy. Endi boıyna tilsiz úreı úıirildi,

qorqynyshtyń úreıi emes, qaıǵyly qulazýdyń úreıi. Qujynaǵan shahar ishinde ózin japadan-jalǵyz sezindi. Sol sezim denesin bir ysytyp, bir sýytyp dert býǵandaı sarsańǵa salǵan.

BESİNSHİ SARYN

Kúmbez Saraıdyń taq qoıylǵan Dıar degen bólmesinde kesheden bergi barsha isine oı júgirtip, aqyl bezbenińe salyp otyrǵan Ilanshy Qadyrhan tańerteńnen áldeneni taǵatsyz kútýli edi. Osy bajaılanyp otyrǵan kúnnen attaı toǵyz múshel jyl buryn, jańasha kún kalendary boıynsha myń bir júz úshinshi jyly dúnıe salǵan áıgili aqyn, sáýegeı sofy Ahmed Iassaýıdiń turǵan qalasy Ispıdjabtan jaýshy kelmekshi-tuǵyn. Kún ekindi shaqqa eńkeıdi bilem, bólme ishi kúńgirttene bastady, terezeler bıikte qalsa óstedi, jaýshydan áli habar joq. Ámirshi ǵaıyptan jamanshylyq sezgendeı degbirsizdene tústi. Keshegi álem-jálem kıingen kelimsekter; saýdager Qyzyl shal, batpaqtan shyqqan Novgorodtyń Marısasy, Bilgish Tuıyq-Oq, sabyrlyq sandalbaı elshi, Úısin elshi, Nesebi balasy Ahmed qaıta bir kóz aldynan kóleńdep ótti. Osyndaǵy Ábýnasyr Farabı kitaphanasynan tálim taýyp, kón kitabyn tamamdaýǵa qalǵan syǵanaqtyq Hısameddın qylyǵy, tilinen tátti sóz tamǵan tilshi Ismaıl hali esine qaıta oralǵan. Osy mezette bólmeniń tústik bettegi jarma esigi ashylyp, ýákil úndi jigiti kirdi. Denesi eńgezerdeı, jaıbasar, naǵyzdyń ózi. On qolyn keýdesine qoıyp, basyn tómen ıdi, sóıleýge pursat surap tur, qımyl-qalpynan tákapparlyq kózge urady. Ámirshi pursat etti. Ýákil júzin kóterdi, qoly sol kúıinde qaldy.

— Ispıdjabtan jaýshy keldi!

— Ákelgeni jaqsylyq pa, jamandyq pa?

— Jaqsylyq! Ispıdjab ámirshisi jarlyǵyńyzdy eki etpeı oryndaýǵa ázir kórinedi. "Qol saqadaı saı, qos tigilgen, soıys ákelingen, endi Úlken shańyraqtan Batyr Saıysty bastaýǵa ámir kútemiz", — depti. Osy sózdi jetkizgen jaýshysy saraı aldyńda tur, han ıem.

Ilanshy Qadyrhan saraı saqshysynyń myna sózin estigende sabyrly minezin umytyp, balasha qýtyńdap ketti. Óıtetin de jóni bar. Deshti-Qypshaq elinde atam zamannan beri úsh jylda bir márte Batyr Saıys degen dástúrli jıyn ótip turatyn. Saıysta batyrlardyń bilek kúshi, jaraq jumsaý tásili tezge túsetin. Qolbasylardyń aýyzbirligi synalatyn. Saıystyń arty úlken toı-dýmanǵa ulasatyn, batyrlar bir-birimen tós qaǵystyryp dostasyp, qarıalar ul-qyzdaryn atastyratyn, el-eldiń arasyna syılastyq enetin. Endi osy saıysqa túser qol shyǵynyń, jeńip shyqqandardyń shapan-shapqytyn, toıshy jurttyń soıysyn qypshaqtyń belgili bıleri, maıly aýyz baılary kezek kóterisip jatady. Keıde jatypisher dańǵoı, mardymsyz, maljan adamdar Batyr Saıysqa yqyrar bermeıtin. Shyǵynynan qashyp tyraqaılaıtyn. Dyrdýynan sekem alatyn. Sóıtetin de óz jerinde ótkizýge rızalyǵyn bermeıtin, onyń arty yryldasqan daýǵa, qandybalaq jortýylǵa, alakóz iritkige aınalady. Úlken shańyraqtyń kóksegeni biraýyzdylyqtyń qıly kezeń qaǵynǵan zamanda ózdi-ózi julqysýdy jón kórmeıtin. İrgeni basyp ustap úırengen Ilanshy Qadyrhan álgi habardy qýana qarsy alǵany sodan. Bul habar ulan-ǵaıyr kóp rý Deshti-Qypshaq jurtynyń áli bir atanyń balasyndaı tatý-tátti, baıaǵysha qabyrǵaly-qaharly el ekeniń aıǵaqtady.

— Páli degen! Deshti-Qypshaqtyń ne myqtylary kúni erteń Kósegeniń kók jonyńda bas qosady, bilek aıqastyrady, tós qaǵystyrady! Dala dúbiriniń jetkeni endeshe! — dep masattana daýystady ámirshi.

Ornynan jeńil kóterilip ketti, alaqanyń soǵyp ýákildi shaqyryp aldy, jarlyq jasady.

— Men senimdi serikterimmen erteń túnde Kósegege jol alamyn. Óziń Saýran, Syǵanaq, Shabǵar, Ispıdjab, Tarazy, Buzyq, Aqtóbe, Aqyrtas, Baba ata, Qarnaq, Sútkent, Qarasýan, Oqsyz, Tek turmas, Kelintóbe, Qumıan, Meıramqala, Qorasan, Besik, Oǵyz kent, Shar Darbaza, Jaýhar, Jent, Jankent, Iankıgent sekildi Deshti-Qypshaqtyń bas qalalary men qorǵandaryna Úlken shańyraqtan shabarman jónelt. Álgi aıtqanymdy jurtqa taratsyn. Ulystyń eńsesi bıik, irgesi berik, naızasynyń ushy úshkir, tulparynyń tuıaǵy bútin ekeniń synǵa salamyz. Qyzyq qaq aryq bolamyz. Syǵanaqtan Sýnaqata dıhandy, Jaýhardan juldyz sanaǵan Ǵabbas kóregendi shaqyrt, Batyr Saıystyń bas tóreshisi solar! Jaqsy sózdi jaýshynyń astyna at mingizip qaıtaryńdar, rıza bolyp ketsin!

Úndi jigiti basyn jaımen tómen ıdi, burylmastan, artymen jyljyp shyǵa jóneldi.

Ilanshy Qadyrhannyń keýdesine jelik kirdi, ıyǵynan aýyr júk túsirgendeı boıy sergip, oıy jeńildep sala berdi. Arqasynan sypyrylǵan asyl maýyty shapandy sýdyratyp qaıta kóterip alyp, jaýyrynyńa jaýyp, qymtana bergen. Tý syrtynan, batys bettegi qupıa japsarlas esik dybyssyz ashylǵandaı sezildi. Selt etip tutas denesimen burylǵan.

Ýázir shal eken, jarǵaq másisi kilem ústin mysyqsha basady. Dybysy estiler emes.

— Álgi jaýshy ketpeı tur, han ıem.

— Mingizgen atqa mise tutpady ma?!

— Han ıemmen jalǵyz aýyz saýaldassam deıdi.

— Tildesýge pursat.

Shal dybyssyz basyp qaıta shyǵyp ketti. Ámirshi taqqa otyrmady, jartastan tutas oıǵan tas músindeı bolyp bólme ortasynda tura berdi. Jaýshyny kútti. Sálden soń qaq aırylǵan qara esiktiń jarmasynan ishke keshki kúnniń qyzǵylt sáýlesi laq etip quıyldy. İnjýdiń qoımaljyń, laı tolqyny ispetti. Sol tolqynmen maltyp bólmege bir dop-domalaq jan endi. Aǵyp kele jatqan asqabaq dersiń. Tiksinip qaldy. Álgi asqabaq jigit taqap kelip e ıilgeni, e tikeıgeni belgisiz sóleket qımyl jasady.

Sóıtti de sambyrlap sóılep ketti, daýsy quddy qatynnyń únińdeı:

— Jolaı kórgen bir jaman jaǵdaıdy maǵlum qylǵaly kidirdim.

Jamanshylyq aýzymnan shyqpaıtyn jaýshy edim. Atyrabat jazyǵynda alqymyna qan juqqan ıesiz tulpar kórdim.

Osy úsh aýyz sóılemdi jazǵan jaýshy úsh márte bólip aıtty, ár sóılemnen soń demi taýsylǵandaı toqtap qalady. Arasynda zeren toly qymyzdy iship taýysatyndaı mezgil ótedi. Ámirshiniń qaharynan qaımyqqany edi.

— Iesiz tulpardyń eriniń basyna qos dabyl ilgen!

Ilanshy Qadyrhan siresken kúıi tura berdi, mańdaıynyń qyrtysy qalyńdady. Qos dabyldy dúńkildete soqqan soıqan

maıdandy kóz aldyńa keltirdi: batyrlardyń qylsha moınyń qylysh qıady, kelinshekter qara jamylyp kerege kógine qulaıdy, jetim qalǵan balanyń oıy qarǵystan kór, boıy pás bolyp ósedi, myna jaýshyda jasynda urys kórip, áke-sheshesin erte jalmaǵan jetimek te... kózine qan tolyp aldyńdaǵy jaýshyǵa tigildi.

— Qashaǵan at ustatpaı ketti.

Ámirshi manadan beri sanasyn sergeldeńge salǵan oıyn endi aqtardy.

— Kórgenińdi eshkimge aıtpa, qupıa qalsyn. Estise el ishi dúrligedi, jamanshylyqqa jorıdy. Bul bir zulmat qaskóıdiń Batyr Saıysqa jınalǵan jurttyń kúlip kelip, kúńirenip ketsin dep jasaǵan jymysqy jalasy-daǵy. Saıys sońynan sol atty ustap aldyma ákelýge qýǵynshy shyǵaramyn. Aqıqatyna jetemin!..

ALTYNSHY SARYN

Bul zamanda Ábýnasyr Farabı kitaphanasy Kúmbez Saraıdyń teristik betindegi qýma etip salynǵan túkpirgi bólmelerde bolatyn. Áýel basta osy kitaphana uly ǵulamanyń týyp-ósken Aqqorǵan atty qorǵanyńda edi, bertin kele Otyrar shaharynyń ortalyǵy qyzyl qyshqa oranyp, ataǵy dúıim jurtqa dabyraıǵan soń Ábýnasyr ózi kózi tirisinde Kúmbez Saraıǵa kóshirtken. Shapqynshylyqtan aman bolar dep oılady. Sodan bári san yqylym zaman ótti, kitaphana ıesi jat jerde kóz jumdy, kitap qory molyǵa túspese kemigen joq, alys-jaqynnan izdep kelip quzyryna bas ıýshiler kóbeıdi. Jaýharlyq Rabbas pen Ismaıl, syǵanaqtyq Hısameddın, ıspıdjabtyq Ahmed, qorasandyq Nysan abyz, shabǵarlyq Ánet baba, bári osy oshaqtan sabaq alǵan bilimpazdar edi.

Ilanshy Qadyrhan búgin sol kitaphanany aralap kórmekshi edi. Onyń ózindik mázin syry bar-tyn.

Shyǵystan qara bulttaı qaptap úıirile bastaǵan surapyl sumdyqtyń aldy, daýyl soǵa.r mezettegi ishin tartqan tynshý kez edi bul. Elshisimen tós qaǵystyryp, uly Jibek joly mańǵul saýdagerlerin bógetsiz ótkizip, tynysh jatsa da jer astynan estilgendeı suńqyl sybystan shoshynatyn. Eriniń basyna dabyl ilgen ıesiz tulpar degen pálesi taǵy shyqty. Sodan ámirshi qıapas qıalǵa shomatyn. «Otyrarda jaý kózin qyzyqtyrar qandaı qazyna bar?» degenge keletin. Oıyn alǵash bólgen kóne kitaphanasy edi, sol asyl qazynasy nendeı kúıde eken? Kózben kórmekshi.

«Kitaphanany aralaıyn», deýiniń endigi bir syry, qazynanyń kireýkeli sandyǵy altynnan aryla bastaǵan. Buǵan tikeleı sebepshi — shahardaǵy on oq qoldyń kópten beri jortýylsyz, joryqsyz qańtarylyp turýy edi; qol shyǵyny, shahardyń jańa ymyrattary, eń aıaǵy bazarǵa túsken kitaptardy kidirissiz satyp alý aqshany aıamaı-aq jutqan. Ámirshi qazynanyń kemigenińe áste ókingen emes, kumǵa sińgen sýdaı iz-tússiz joǵalyp jatqan joq, ataq-abyroıyn dabyraıtyp barady. Osy istep otyrǵany babalar amanaty ǵana, sol dástúrdi alǵy urpaqqa jalǵastyrǵany. Endeshe qyrýar qazynanyń kitap qoryna aınalǵany qansha? Jańadan nendeı kitaptar qosyldy? Sony bilmekshi.

Qasyna Ismaıldy ertip aldy. Kitaphana ornalasqan bes qatpar qysh bólmeni bas qaqpasynyń aldynan Ánet baba ushyrasqan. Han saraıynyń qazirgi jylnamashysy, jasy jetpistiń ústinde, áli shıraq tula boıy tek qana taramys pen sińirden turatyn qatpa shal. Asa epti qozǵalady, qolyndaǵy shyraǵyn jerge qoıa salyp, belbeýine baılaǵan top kiltti sheship aldy. Kóp aýdarystyryp ishinen dittegen kiltin ázer tapty, aqyry qoly qaltyrap qulypty ashty. Ilanshy Qadyrhan men Ismaıl shaldyń sońynan ilesti.

Bólmelerdiń tóbesi kileń kúmbezdenip qosylǵan, tas tóbede sáýle túsetin, aýa kiretin dóńgelek oıyqtary bar. Qabyrǵalary áshekeısiz, qasat qyshtan órilgen. İshki zal perǵaýyndar ymyratyńda qazynaǵa aparatyn buralań jolǵa uqsas bes bólme de birin-biri qýyp, ıretilip salynǵan. Qos qabyrǵadaǵy tas sóreler toly kitap. Tóbeden túsken álsiz sáýle, sosyn shal qolyndaǵy shyraǵdan jaryǵy altyn tysty, kúmis qaripti kitaptarǵa shaǵylysyp jylt-jylt etedi. Beıne saq babanyń mol jıhazben qoıylǵan múrdesi sekildi, betke kóne leppen qosylyp altyn býy urady.

— Kitap qazynasy qansha oqqa jetti? — dep saýal qoıdy Ilanshy Qadyrhan.

Ánet baba estimegen kisige uqsap birden jaýap qaıtarmady, shyraǵdandy buryshtaǵy ystanǵan tekke qoıdy, qoınyńa qol júgirtti. Áldebir shıratylǵan kóne qaǵazdy sýyrdy. Shattap baılaǵan oraý jibin sheship, qaǵazdy jazdy, daýystap oqı jóneldi.

Qoı terisimen orap, taspaǵa jazǵan qypshaq shejiresi eki oq jetpis eki teń, shıratpa papırýs, betine naqyl sózder oıylyp jazylǵan babyl tas taqtasy toqsan, Talastyń Tastaǵy jazýlary tórteý, jaýyryn súıekke oıylǵan tamǵalar elý...

Ánet baba shıratpa qaǵazyna tizip alǵan kitaptar men jazbalar sanyń túgendep, tústep bolǵansha baǵlan eti pisip shyǵardaı mezgil ótti; endi álgilerdi jazǵan kisilerge, olardyń sala qulash esimderine kelip tirelgen... Ala-ad-dın Ata-Melık uly Muhammed Júveını, Mın-haj ad-dın Abý Omar Osman uly Sıraj ad-dın Muhammed ál-Júzjanı... kún keshkirdi bilem, tóbedegi oıyqtardan sáýle túsýdi qoıdy. Qysh shyraǵdandaǵy jylqy maıy janyp bitti. Ismaıl jańa shyraǵdan jaǵyp, shaldyń aldyńa tosty. Ilanshy Qadyrhan tap aldyńda jyltyrap kóz tartqan úlken kitapty qolyna aldy, ashyp qarady, ishiniń órnegi tań qaldyrady, ár bettiń keneresin qoshqar múıiz syzyqtarmen kómkergen, jazýdyń ózi árqıly beıneni elestetetin naqyshpen jazylǵan. Ejeleýden ári aspady, qarpi tanys bolǵanymen tili túsiniksiz. Ánet baba bolmasa, óziniń tisi batatyn emes. Muqabasyn kúmis quımalarymen áshekeılepti, asa salmaqty. Ánet babanyń... úshkil jazýly shýmer taqtasy úsheý, kóshirme kitap on eki... Qańlydan shyqqan Nursaı quıma qulaqtyń balasy toǵyz túıeli Shýaq shejireshi... degen qarlyǵyńqy daýsy qulaǵynda turǵan.

— Han ıem, otyz úsh oq dana asa baǵaly kitap pen qoljazba qory bar, — dep bir-aq tynystady Ánet baba, sáldesiniń ushymen betin súrtti. Shubatylǵan qaǵazyn qaıta shıyrshyqtap jatyr. Oqtaýdaı etip shıratyp orady. Eki basyna jez shyǵyrshyq kıgizdi. Sosyn qos qolymen kótergen kúıi mańdaıyna tıgizdi, táý etkeni edi. Ámirshige usyndy. Ilanshy Qadyrhan da oraýly qaǵazǵa mandaıyn tıgizdi, az-kem tolqyp kidirip qaldy, sosyn Ismaılǵa berdi. Qarap turyp kóńili órekpigeni. Keýdesine tákappar qýanysh tolǵan. Syrt qaqpaǵa bettedi, tabaldyryq aldyńda qoshtasyp jatyp Ánet baba ámirshiniń júzine qaraǵan; "qarańǵydan janary dymdanǵan shyǵar", dep qana oılady.

Býlar endi Kúmbez Saraıdyń teristik jaǵyndaǵy artqy esiginen shyqqan. Aınalasy dóp-dóńgelek týlaqtaı taqyr alań, jıegin erneýleı órik, shabdaly, jıde aǵashtary ósipti, bastary birkelki. Batýǵa eńkeıgen kúndi kólegeılep, mańaıdy dem arasynda kúńgirttendirip jiberdi. Ámirshi áli oı ústinde kele jatqan, jańa ǵana adamzattyń aqyl-oıy uıyǵan qyrýar kitapty kórip, ustap, atyn estip shyqqan mezettegi muǵdarly áserden aıyqqan joq-ty. Alańdy qıyp ótip, kóldeneń kóshege tústi.

Kóshe toly yǵy-jyǵy halyq eken, bireýdi-bireý ańǵaryp ańtarylar emes. Áredik sartyldap shaýyp ótken qol, júzim toly qumyrany buratyla kótergen kelinshek, ústine boıaý juqqan zerger, oshaqqa salyp alǵandaı kúıelesh ustalar, áýleki júris qýǵan bozbala, dúrkireı júgirip ótken balalar, aq ezý bolyp kópirip aýzy aýyrǵan deldal, kúllisi artyna qaramaı bezip bara jatqan beıqarar ómirdiń qaıtalanbas órnekteri edi. Shahar tynysy tasyǵan kezdegi telegeı İnjýdiń shýashy sekildi. Kidirmeı jiti júrip otyryp Qan Bazarǵa jetti. Qan Bazar shahardyń teristik-batys betine ornalasqan. Aınalasy at shaptyrym dóńgelek alań, shetin daldalap órik aǵashy tigilgen, aǵash kóleńkesine qysh sóre qalanǵan, tórinde bıik áýiz bar, eteginde mal bazary — tabany aq jem bolǵan saýdagerler sambyrlap qol alysyp, qunjyńdasyp jatyr. Qysh sórelerdiń ústi qyzyldy-jasyldy jaıma, jaımaǵa qısapsyz jıhaz qoıylǵan. Bular jurttyń arasynan ázer syǵylysyp ótip keledi.

Qan Bazardan Hısameddın aqyndy izdestirgen.

Hısameddın Saltanat saraıynan shyqqan hazarlyqtar men kıevtikterge ilesip jıhankezderdiń qonaqjaı mekeni Altyn saraıǵa jetken. Kerýen shetki áýlige jaıǵasypty. Kirekeshter túıelerdi otqa jiberip, endi tyraıyp-tyraıyp tynyǵyp jatyr eken. Kerýenbasy Qyzyl shal ortaǵa narlap jınalǵan úsh alapysh teńdi ashýǵa ámir etti. Nesheme kúngi súrkil beınetten máńgúrt bolǵan quldar tapyrlap jumysqa kiristi. Alapysh teńniń baýyry sógildi, ishinen saryala býmalar tógildi, beıne kóktemgi qaıaz balyqtyń qarnyń jaryp qalǵanda aqtarylar ma qyzyl ýyldyryq tárizdi; muqym sary qaıyspen qaptap, altynmen aptaǵan kóne kitaptar shyqty. Kóbi injilder eken, eki-úsheýi sáýlet óneriniń syryn beınelegen syzyq pen esepke goly dúnıeler.

Borbaıy shyt-shyt jarylyp, aıaǵyna dorbadaı qyp qurym kıgen qul taǵy bir teńdi arqasynan túsirdi. Hısameddın kitaptardy kórgennen-aq qapysyz túsine ketti, ár árisi Aleksandrıadan shyǵyp, Halaba arqyly Hazarıaǵa qapyda ótken ólsheýsiz qundy kitaptar edi, saýdalasa bastady. Han qazynasynan óziniń "Kón kitabyna" syıǵa alǵan dınary túgesilip-aq qalǵan. Daýsy tym qatqyl shyǵady, tý syrtynan kelip toqtaǵan ámirshi men Ismaıldy múlde baıqaıtyn emes.

— Hannyń pulyn suraısyń! Jolaı qaraqshylar tonap alyp qalǵanda óler me ediń?

— Tonady, qazynamdy, qatynymdy tartyp aldy, "otqa jaǵyp jylynýdan ózgege jaramaıdy", dep kitaptardy qaıyrǵan. Endi qatyn satyp alýǵa, elge jetýge qarajat kerek!

— Árbiriniń qunyń on dildaǵa shegerseńshi, jarqynym.

— Bolmaıdy, bular joq-bardy shatqan aqynnyń shatpaǵy emes, paıǵambardyń luǵatty sózderi. Dińnen bezgender 391 jyly Aleksandrıa kitaphanasyn qıratyp, órtegende, besinshi babam jasyryp alyp qalypty. Satpas ta edim, týǵan jerdi saǵyndym.

— Kólik qyp minýińe sáıgúlik syılaıyn.

— Úsh jal kúmis ústeme qos.

— Jal kúmisti saýdaǵa salatyn orystar, qypshaqtar kúmis dınarmen ǵana saýdalasady.

— Eseńgirep júrip esimnen shyǵyp ketipti; úsh dınar ústeme qos endeshe.

— Úmitiń joq jan ekensiń.

— Kimnen?

— Qudaıdan da!

— Óıdeme, adal saýdagerge til tıgizý kúná. Ákem teńgeniń syńǵyryn estimese asy boıyna sińbeıtin deldal bolǵan, sheshem qush hanashynyń qyzy, solarǵa tartyp men de saýda jolyn ustadym.

Hısameddınniń taǵaty taýsylyp, betiniń túgi shyǵa tútigip ketti, álgi "adal saýdagerdi" júndep jibermek bolyp jaǵadan ala bergen. Andyp turǵan Ismaıl artynan kelip bileginen ustaı aldy. Aqyn jigit jalt buryldy. Tý syrtyńda turǵan ámirshini endi kórdi, qıpylyqtap qaldy, júzine qyzyl araı tepti. Ámirshi saraıdaǵy jalqyndaǵan maýytysynyń ornyńa jalań shekpen, aıaǵyna saqtıan etik, basyna kıiz qalpaq kıipti; kózi úırengen kisi bolmasa tanı alatyn emes. Aqyn ustazynyń aldyńda ǵaıbat sóz aıtyp qalyp, endi ǵafý ótinýdiń esebin tappaı qysylǵan halge tústi. Ámirshi syr bildirmedi, qyzdyń qunyń surap turǵan saýdagerge altyn dınar ustatty da, kitapty aldy. Arab matematıgi Sábıt uly Korranyń aýdarýymen arabsha shyqqan Evklıdtiń "Negizderi" eken. Birer betin aýdarystyryp kórdi de, aıaǵynyń ushymen jer shuqyp turǵan aqynǵa usyndy. Endi daýy men dańǵazasy mol shyrǵalań ortadan tezirek shyqqysy keldi. Qos serigine: "Sońymnan ilesińder", degen ym jasady, jiti basyp Qan Bazardy artqa saldy. Qıǵash kóshelerdi kóktep etip tústikke tartty.

Bul mezette alaý kún kókjıekke albyraǵan erniń basqan.

Jelke tustan, Qarataý jaqtaǵy kerýen jolmen jaıaýlatyp qarańǵylyq túsip kele jatqan. Sálden soń qyrǵulaqtanyp aı týady. Shahardyń bul betindegi úıler kileń jádigerler men diń úılerden turatyn. Jádigerlerdi orta sharýa, otyryqshy dıhandar mekendeıdi, al diń úılerdi kileń qolbasylar jaılaıtyn. Joryq pen jortýylǵa daǵdylanǵan jandardyń shahardaǵy jaıy da qyzyq, jyǵa salyp túıege artyp kóship jóneler kıiz úı tárizdi, qyshtan kúmbezdep turǵyzǵan dóńgelek jaılar. Ortalyq kósheden shyǵa jurt aıaǵy da saıabyrsı túsken. Bul tustaǵy diń úılerdiń kóbiniń esigi jabyq, erkekteriniń qol úıretýge, ne ańǵa attanyp ketkeni. Qypshaq saltyńda erkegi bar úıdiń ǵana esigi ashyq turady. Sonda ǵana qysylmaı enýge pursat.

Ár kezde alystan tutasa shapqan jylqy saryny keledi, qos serigi eleń etisedi. "Qol jattyǵa tyń Jaýhartóbe dabysy bul", — dedi ámirshi. Ortalyqty qorshaǵan qysh qorǵannyń qyryna órmelep aı shyqty. Shyqty da shaldyqqandaı shaljaıyp jatyp aldy. Qarsy bette Pyshaqshy kóshesiniń úıleri qaraýytady, tóbeniń bergi etegi yǵy-jyǵy ustalar mekeni, murjasynan tútin shıratqan ustahanalar; kórikterdiń ýfili, balǵanyń dúńkili keshki aýaǵa shyń-shyń sińedi. Bıik basynan ańǵar meshit súldesi kórinedi, osy elge musylman dińi kelgen mezette salynǵan meken edi, tórt júz jyldaı jaýyn-shashyn, ańyzaq-aptaptyń astyńda tursa da boıaýyn bermegen. Qazir tóbe basyna qonǵan dáý qaraqus ispetti. Ámirshiniń jumbaq júrisinen eki jigit sekem ala bastady. Qarsy betten qaraýytyp shyǵa kelgen meshit susynan jáne seskendi, zerdelerin kúdik jaılap, kóńilderi órekpı túsedi. Jol bastaǵan alyp kisi bulardy beımálim qaterge tigip kele jatqandaı boldy, kibirtik qaǵa bastady. Áıtse de ishki syrlaryn bir-birine sezdirgen joq.

Tebeniń basyna kóterilgende baıqady, úlken meshitjelmen gýildep, kúńirenip tur eken. Beıne ishinde ondaǵan múrıd zikir salyp jatqandaı. Meshittiń bas qaqpasyna jetken. Úsheýi de entigip qaldy. Kúmbez Saraıdan teristiktegi Qan Bazarǵa deıin úsh shaqyrym, ıakı jarty farsań . Qan Bazardan Pyshaqshy bıigindegi Kók meshitke deıin alty shaqyrym, ıakı jalǵyz farsań jer edi. Arasynda birneshe kóshelerdi qıyp ótti, áýizderden aınaldy, áıteýir namazdyger ótip, namazsham namazyn oqıtyn mezgilde meshitke jetti. Kók meshittiń artqy kishi kúmbezinen tebe quıqany shymyrlatqan azan úni estildi, shyraqshy azandy asa muńdy mysyr maqamymen sozdy. Ilanshy Qadyrhan jol shekpeniń sheship jiberdi de, meshittiń aldyńdaǵy aıtaqyrǵa jaıdy, tizerlep pendeshilik qaryzyn óteýge otyrdy.

Qos serigi sońyna tizilip, úlken kisiniń qımylyn qaıtalaýǵa kiristi. Ámirshi úsh bas paryz, eki bas súndetten turatyn namazsham namazyn oqyp qaldy; áýeli oń ıyǵyna, sosyn sol ıyǵyna qarady, qos qolyn aldyńa salyp mańdaıyn eki márte sájdege tıgizdi, ornynan kóterildi, súndettiń sońǵy qaıyrmasyn kúbirlep qaıtalady, taǵy tizerledi; sol kúıi sileıip uzaq otyryp qaldy, áldeqashan umytqan qıaly qapelimde esine túsip, sonyń shyrǵalańynan shyǵa almaı qalǵan kisi tárizdi. Álden ýaqytta baryp kóterilip, shekpeniń silkip qaıta kıdi, serikterine buryldy. Ekeýiniń júzine alma-kezek qarady.

— El basyna aýyr kún týar bolsa bir ájetine jarar qupıany kórsetemin. Kórgenderiń týraly eshqashan eshkimge aýyz ashpaısyńdar. Sert berińder! - dedi ámirshi.

— Qupıa kórimizge qosa kómiledi, — dedi eki jigit.

Ilanshy Qadyrhan taǵy jol bastady.

Meshitke kirdi, bul meken ábden eskirgen, sodan ishinde janaza sırek ótetin, namaz oqylmaıtyn. Manaǵy azan aıtqan shyraqshy kórinbedi, kúmbezdiń tómen túsiretin buralań basqyshymen tizesi dirildep jete almaı kele jatqan bolar. Ortalyq kúmbezdiń ishki keneresin mármár taspen kómkergen, ony qyzyl qyshtan soǵylǵan dóńgelek diń kóterip tur. Arǵy jaǵynda, kishi kúmbez astyńda zikir salatyn shaǵyn bólme bolatyn, qarańǵydan qabyrǵadaǵy aıshyq órnegi baıqalar emes. Jaı basqan aıaq dybysynyń ózi jańǵyryp qulaqty jarady. Kónerse de tákapparlyǵyn joımaǵan, syry ketse de syny ketpegen jaı.

Ilanshy Qadyrhan kirgen boıda sol bosaǵaǵa buryldy. Dál bosaǵanyń qulash keletin qalyn erneýi bar eken, erneý qaıyrylmasynda burǵynyń basyndaı ıretilgen aınalma basqysh joǵary ketip jatyr. Basqysh aq mármárden órilgen. Ámirshi álgi basqyshqa aıaǵyna salǵan joq, sanap turdy da, úshinshi tas tekpishekti ustady. Jaılap shirep tekpishek tasty kótere bastady. Basqysh jigi ajyrap, tas qozǵala berdi. Úsheýi qoldasyp álgi tasty jerge alyp qoıdy. Arǵy jaǵynan laqat qýysyndaı aýzy kórindi.

Úńgirge áýeli Ilanshy Qadyrhan, sosyn Ismaıl, sosyn Hısameddın endi. Bul jer asty sharyna , sosyn jer asty jolyna túsiretin aýyz edi.

Alǵash attaǵan aıaq tas tóselgen alańqaıǵa tireledi eken. Ilanshy Qadyrhan qarańǵyda sıpalap júrip áldeqaıdan shyraǵdan tapty. Qaltasynan shaqpaqtas aldy, shaǵyp ushqyn shyǵardy, pilteni tutatty. Tóńirek jaryq tartty.

Alańqaıdan jer astyna tup-týra on bes tas tekpishek tómenge túsiredi eken. Tekpishek otyz shyntaqqa parapar kólbeý burysh jasap tómendedi. Kirer aýyzdyń tóbesi asa pás-tuǵyn. Bular eńkeıip engen. Tekpishekpen jaı basyp tómendeı berdi. Aqyry edenińe jolaq-jolaqtas tóselgen shaǵyn alańǵa tireldi. Bul kishigirim kúmbezdi úı, qabyrǵasy berik qyshty buryshty etip qıýlasqan da almasa órilgen. Kilemniń zerindeı qysh órý naqyshy asa áserli.

Bólmeniń tústik baǵyttaǵy irgesinde úńireıgen laqat aýzy kórindi. Baǵytty Ismaıl oısha baǵdarlaǵan. Úńgirdiń ishi keýektelip qazylǵan. Kelesi basqyshtyń bastalar jeri osy bolǵany. Keýek ishi qapas qarańǵy, aýasy tar eken. Keýek naýanyń tike túser uzyndyǵy shamamen alty kózdeı bolar. İshindegi jol múlde kónergen, tekpishek etip qoıǵan tastary beıbereket shashylyp jatyr. Keıbiri synǵan, ketilgen. Álgi keýek bulardy quldılata tartyp otyryp, úshinshi esikke ákep mańdaı tiretti. Mańdaıshada oıyq bar sham nemese shyraǵdan qoıatyn oryn bolýy múmkin. Tóńiregi maı ysy sińip ystanyp ketken.

— Bul jer asty ǵaryna taza aýa arnaýly jeldetkish qubyr arqyly kelip turady, - dep túsindirdi Ilanshy Qadyrhan.

Bular úshinshi esikten ishke attaǵan, tómenge eptep túse bastady, munda da tas tekpishek bar-tyn. Bul tekpishekter de búline bastaǵan, kóp jerin topyraq kómip ketti. Tóbeden qulaǵan bolýy kerek. Osyǵan qaraǵanda sońǵy ýaqytta ǵarǵa eshkim jóndeý júrgizbegen, qurylys kútimsiz qalǵan. Osy tesiktiń ishi joǵaryda júrip ótken birinshi jáne ekinshi tekpishekterge qaraǵanda qysqa ári tik eken. Birden quldılatyp tartyp áketti. Munyń ishi de qapas, áriden dymqyl syz soǵady. Shyraǵdan óship qala jazdap ólimsirep qana janady. Osy keýek múlde tar dáneker bólmege jetkizdi. Dáneker dálizde túregelip turýǵa bolady eken, úsheýi de eńsesin kóterdi, qurysqan belin jazdy.

Osy saparda bular beıne úsh qaba túıdiń qubyrynyń ishimen tómengi qabatqa túskendeı sezindi.

Dáneker dáliz bólmeden jol eki jaqqa aıryldy.

Sol qol jaqqa ketetin aıryq tórt-bes qadamdaı júrgen soń úlken qaqpaǵa ákelip tiredi. Qaqpa shym shoıynnan quıylǵan. Aýzynda qol basyndaı qulyp tur. Ilanshy Qadyrhan qolyndaǵy shyraǵdandy Hısameddınge ustatyp, qoınyńa qolyn saldy, kiltin sýyryp aldy, qulypty ashty. Úlken qaqpa jarylyp jol bergen, keń bólmege endi. "Ǵar degeni osy bolǵany", dep túıdi Ismaıl. "Otyrarda hannyń tutqyn qyzdardy, qymbat qazynany saqtaıtyn ǵar degen jer asty mekeni bolǵan",— deıtin Ánet baba. Biraq ǵar qaı jerde, qalaı túsýge bolady, ol jaǵyn aıta almaǵan. "Ǵar atty keremeti osy!" — dep oılady Ismaıl.

Keń bólmeniń ishi jaryq eken, sáýle qaıdan túsip tur, ony Ismaıl bile almady. Tek bıik tóbede áldebir asyl tastar jyltyrap nur shashady. Taban astyńda túkti kilem, munyń da ár jerine jaqut tastaryn qondyrǵan. Hısameddınniń qolyndaǵy shyraǵdan shaǵylysyp jalt-jalt etedi. Ǵardyń ishi sharshylap qazylǵan da, qabyrǵasyn berik qyshpen órgen. Kóp jerin áshekeı qaptaǵyshtarmen bezegen. Qabyrǵanyń ashyq-aıqyn boıaý túsi, oımysh-oıýlary kózdi sýyryp jep barady. Oń qabyrǵada qosalqy esik kórindi. Ámirshiniń qoly Ismaıldyń ıyǵyna tıdi, eriksiz buryldy; bular sońynan qaıta ilesken.

Ismaılǵa tan osy bólmede qazir de kisi mekendeıtindeı bolyp kóringen. Bular kelerdiń aldyńda ǵana áldeqaıda shyǵyp ketkenge uqsaıdy. Tóbedegi nur shashqan tastar, edenge tóselgen jumsaq kilem, burysh-buryshtaǵy saltanaty mol jıhaz, oń jaqtaǵy ásem esik sony dáleldeıdi. "Sóz joq munda kisi mekendeıdi", dep túıdi ishinen Ismaıl.

Ilanshy Qadyrhan dáý esikti qaıta jaýyp, qulyp saldy, kiltin qoınyńa tyqty. İlgeri bastap ketti.

Dáneker dálizge qaıta keldi. Oń qol jaqqa ketetin aıyryq uzaqqa aparǵan joq, tup-týra jer asty jolyna jalǵasty. Jer asty joly qatar úsh kisi túregelip júretindeı keń, bıik, tóbesi kúmbezdenip qosylǵan qýma úńgir eken. Ár jıyrma-otyz qadamdaı jerde tóbede aýa, jaryq enetin tesigi bar. İshinde ustyn ne tireý baıqalmaıdy. Tóbeniń salmaǵy kúmbezdi qýalap qos qabyrǵaǵa túsetin etken. Qansha júrgeni Ismaıldyń jadyńda joq, álgidegi áserden aıyǵa almaǵan, bir aýyqta qalt kidirdi. Aýyzǵa jetipti. Ilanshy Qadyrhan sońynda ilesip kele jatqan eki jigitke buryldy, synaı qarady.

— Osy meken babalaryń qyzylbastarmen soǵysqan kezinde salynypty. Jer asty ymyrattary — ǵalıa men jer asty joly bul. Keler urpaǵynyń bir ájetine jarar dep oılaǵan bolar. Qazir biz qala qorǵanynan shyǵyp kettik.

Shyndyǵynda, bular jer asty jolynyń qupıa tesiginen shyqqanda baıqady, Otyrar shaharynyń salqar sahı súlderi alystan ǵana qaraýytady. Shyqqan jeri de eleýsiz, túp sekseýildiń ortasy, jyranyń erneýi edi. Ismaıldyń oılaýynsha, qala shyǵys bette bolýǵa tıis edi, baǵyttan jańylypty, shahar tup-týra temirqazyq juldyzynyń astyńda jatyr. Jer asty joly bulardy tústikke buryp áketipti. Qala teristik baǵyttan saryn beredi.

Ilanshy Qadyrhan jyradan shyǵyp dybys berdi, sálden soń áriden dúbir estildi.

Sorly saıdan bulardy hannyń senimdi nókeri kútip turǵan.

Nóker ertteýli úsh birdeı tulpardy jetelep jaqyndap kelgen. Anadaıdan atynan túsip, ıilip taǵzym etti. Jetegindegi tulpar par-par etip úrke berdi, jer ıisi shyqqan adamnan k.atty shoshynǵany. Nóker tizgindi taban tirep shireı tartty, jylqylardyń janary shatynap, jýasyp, tura-tura qalysty. Adamnyń pysy basty. Aýyq-aýyq tunshyǵa osqyrynady. Úsh erkek qatar kelip atqa qondy. Nóker de jaraqtaryn asynyp atyna mindi. Ilanshy Qadyrhan astyńdaǵy synaptaı syrǵyp turǵan sáıgúliktiń basyn shyǵysqa, Batyr Saıysy óter Kósegeniń kók jonyńa burdy, shoqyta jóneldi. Ózgeleri de satyrlap sońynan saldy. Tórt tulpardyń tuıaq dúbiri bir aýqymǵa deıin túngi dalany dúńkildetip sońyna qat-qat saryn tastap bara jatty.

JETİNSHİ SARYN

Bul zamanǵy Batyr Saıysta oınalatyn oıyn túri asa mol bolýshy edi.

Olardyń basymy jas batyrlardy qarýdyń qıly túrin meńgere bilýge, jaraqtarmen shaıqasý tásiline úıretetin. Soǵys sheberligine baýlıtyn. Osy kezde Deshti-Qypshaq jurtyna dástúr bolyp sińgen on eki urys tásili bar-dy; naıza salý, sadaq tartý, soıyl qaǵysý, aıbalta shabý, semser silteý, qylyshtasý, súńgi laqtyrý, arqan tastaý, qanjar salý, kúrzi úrý, shoqpar silteý jáne úzeńgi úrý dep atalatyn. Álgi qarýlardyń árqaısysy qoldaný ústinde neshe márte túrlenip, ádis taýyp, aty da kóbeıip ketetin. Bir ǵajaby osy on eki qarýmen de qapysyz qımyldaı alatyn batyr bolmaıtyn, birneshe jaraqty jaqsy meńgergen jigit kelesi qarýlardan shorqaqtap shyǵa keletin. Búgingi Batyr Saıys ótetin Kósegeniń kók jony qujynaǵan halyq; attyly, túıeli, jaıaý, qashyrly, ógiz mingen jurt legi kóp-aq. Oǵyl Barystyń dáp osy dýmanǵa arnap tikkizgen toqsan segiz kıiz úıi adamǵa aýzy-murnynan lyqa tolypty. As iship, aıaq jazyp, demalǵany saıys ótetin jazyqqa josylyp jatyr. Arty tyrnadaı tizilip áli kelip jetpegenderi qanshama. Kósheleri jetip úlgirgen jurt attarynyń terin úgip, ár tustan aýyq-aýyq burq etip bastalyp ketetin kókpar, salym, aýdaryspaq sekildi oıyndarǵa qatysyp qana júrgen. Bilegin baıqap sozyp, taqymyn asa qajatpaǵan jigittiń biri - Oshaqbaı. Shabǵar shaharyndaǵy Qońyrat rýynan shyqqan jas batyr. Keýdesi bir kushaq, orta boıly, bota sandy, taltańdaı basady, bul at ústinde kóp júrgenniń kesepaty. Shanaqtaı dáý basyn jibek oramalmen sharttanyp alǵan. Syrttaı ańystaǵan kózge boıynda buǵynyp, býlyǵyp jatqan kúsh bary biline qoımaıdy.

Ásirese qara jaıaý júrgende álsiz-aq sekildi. At ústine qonsa boldy pendege des bermes dúleıdiń ózine aınalady. Erge taqymy tıse arýaǵy ustap, jalǵa jabysqan dıýmen para-par bolyp ketedi. Sodan surapyl soǵys ashady, san qıly ádis jasaıdy. Bul atqosshy jigitterine qanyq syr. Degenshe bolǵan joq, ámirshi túsken otaý orda jaqtan kerneı úni estildi, eńiske qaraı andyzdap at qoıǵan jigitter kórindi, bular shabarmandar bolǵany. Batyr Saıys tóreshileri — aqsaqaldar, qarasaqaldar, kók saqaldar shyqty. Sońynan alpaýyt jylqyǵa mingen ámirshiniń ózi keledi. Kerneıdiń qaqsaýyq daýysy basylǵan joq; álgi saıyskerler saıysqa qatynasatyn qoldy lek-lekke bólip jikteı bastady. «Naızagerler, sońymnan erinder»! «Sadaqshylar, sol jaqqa shyq?», «Soıyl keshter, Seńgirbaıdyń sońynan sal»! «Aıbalta, aıbalta!» «Semserdiń serileri, oń jaqqa sapqa turyndar!» «Qylyshkerler, yldıǵa túsińder!» «Súńgishiler, keıinge serpil!» «Kúrzikeshter, ortada qal» degen zor daýystar samsaǵan topty lek-lekke kesip-turap saıyskerlerdiń sońynan súmeńdetip qoıdy. Bylaıǵy jurt jon ústinde úıirilip mólıip qaldy. Kózderin eńistegi byqpyrt shapqynǵa tigip: «endi ne keremet bolar eken» degendeı, sózden de, qımyldan da sappa tyıylyp, siltideı tynysty.

Oshaqbaı naızagerler tobyna qosylǵan.

Kerneıdiń dalany jańǵyrtqan daýysy basylyp, saz syrnaıdyń sozylyp shyqqan yzǵarly úni estildi. Ulyǵan qasqyrdyń, úni ispetti, jer-dúnıeni ańsyǵan qysań dybyspen titiretip barady. Bul Batyr Saıystyń bastalǵanyń marapattaǵan mezet edi. Naızagerler qyryqqa jýyq jigitter eken, bilekterin túrinip, qur aýany tolǵap-tolǵap túıresti de, kezek kútip maıdan alańyn tastap shetke shyqty.

Batyr Saıysty salt boıynsha eski qarýdyń ıeleri bastamaqshy. Jurt nazary kúrzikeshterge aýǵan. Kileń baltyry jýan, qapsaǵaı jaýyryndy, tórtbaq kelgen jigitter kórindi. Kúrzi qatty tıip maıyp qyp ketpes úshin ústerine qat-qabattap kıip alǵan. Belderi syqaıǵan qaıys belbeý. Mingenderi qospaq túıe, júriske emes, júk arqalaýǵa ǵana jaralǵan janýarlar. Taırańdap maıdan alańyna kelip kirgende quddy arqasyna qanar qondyrǵan qubyjyqtar sekildi. Maıdanǵa topyrlasyp shyqty da ámirshi turǵan jaqqa jappaı burylyp taǵzym etisti, qoǵadaı japyryldy. Sosyn eki lekke bólinip, alshaq ketisti. Qarama-qarsy turyp alyp aýyr kúrzilerin kóterip urysqa ázirlendi. Saz syrnaıdyń syzylǵan úni shyqty. Álgi qubyjyqtar umar-jumar shoqparlasa jóneldi. Áýelgide kúrzilerdiń bir-birine shartyldap tıgen dybysy men palýan jigitterdiń yńqyldaǵan daýystary estilgen. Ár kezde soqqy jegen qospaq túıeler baqyrysyp qalady. Ústerindegi jantalasyp qımyl jasaǵan ıelerimen isi joq sekildi; mań-mań basyp, keıde taırańdap, keıde oıqastap júgiredi. Kúrzikeshterdiń qımyly eren, syryqtaı uzyn qarýlaryn basynan asyra úıirip silteıdi kep, qara qusyn dáldep qulap kele jatqan qarsylastyń syryǵyn keri serpedi. Tyrapaı asyp toıtarady. Qapysyn taýyp qara sannan súıkep ótedi. Ár jerden birneshe kúrzikesh domalanyp túsip qalǵan.

Urysqa mashyq jigitter ádis qyla bastady; ásirese shoıyn qaranyń kúrzisi jurtty japyryp barady, ol ózgege uqsap jortyp ta, jantalasyp julynyp ta jatqan joq, qaı jaǵynan jaý kelse sol jaǵyna bult etip ońtaılanyp alady, kúrzi kórse qos órkeshtiń arasyna sińip ketedi, tusynan sorǵyp óte bergen qarsylastyń quıryǵynan nuqyp qalady, o shirkin aýyp túsedi. Osy mezet qapıada tý syrtynan kúrzi tóngen, buǵyn úlgire almaı qaldy, túıeniń arǵy búıirine domalap ketti. Qaıran qalysyp turǵan jurt dý etisip san soqty. Álgi kúrzi órkeshke tıdi. Shoıyn qara qulamapty... peri-aı, qaıys belbeýiniń bir ushyn jadyǵa baılap alǵan eken... túıeniń búıirinde qorjynǵa uqsap salpańdap júrdi-júrdi de, qaıta kóterildi. Jurt jaǵasyn ustaǵan. Shoıyn qara tý syrtynan kelgen álgi kúrzikeshti endi sońyna túsip súkektete qýyp tómpeshteı jóneldi, o shirkin túıesin taırańdatyp kep qashty, bas saýǵalap búkekteı jóńkidi. Jurt qyran-topan bolysty. Ózin túıeniń jadysyna baılap alǵan shoıyn qara ózgelerge qyrǵyn keltirdi, oǵan eshbir soqqy darymady, tizeden qaqqanǵa qulamady, túıeniń arqasyna jabysyp qalǵan jelim dersiń; qarsy kelgendi myqshıyp alyp jalpyldatyp ura beredi, ura beredi.

Kúrzikeshterdiń sútti pisirip kóbigin qaıtarǵanǵa deıingi mezgil ishinde julqysqan maıdany saıabyrsyp qaldy. Kóbi aýyp túsip, súıretilip turyp jaıyna ketken. Endi birazy qara qusynan kúrzi jep máńgúrt bolyp,túıeniń basyna ıe bola almaı qańǵyp jóneldi. Kúrzikeshter júldesin shoıyn qara alady; ol ózi soqqynyń sumdyǵyn minip júrgen túıesine jegizip, máz bolyp yrjıa kúledi, kezdigimen belindegi qaıys arqandy qıdy, endi qospaqtan sypyrylyp jatqan. Shabarmandar shýlasyp jetken, jetken de aıaq-qolyn sereıte kóterip ámirshige alyp ketti.

Kezek naızagerlerge kelgen.

Bular kúrzikeshter qusap japa-tarmaǵaı urys jasaǵan joq, áýeli jekpe-jekke shyǵysty. Oshaqbaıdyń qarsylasy Tarazydan kelgen Qypshaqbaı degen jigit edi. Boıshań, qoly asa uzyn kórindi, onsyz da quryqtaı naızasyn tolǵap qalǵanda esik pen tórdeı jerdegini ońaı túsire beredi eken. Oshaqbaı qaýip qyp ústine kireýke kıdi, bilegin jalańashtady, qarsylastan ózi andaǵan jalǵyz artyqshylyǵy qos qolymen birdeı shansha alatyny edi. Sosyn shapshańdyǵyna senedi. Kezek jetti.

Eki jigit janasyp kelip tize túıistirdi de, attaryn kilt buryp ajyrasyp ketti, biraz jer bozdaqtatyp barysty. Sosyn shapshań qaıyrylyp bir-birine at qoıdy. Oshaqbaı óz júreginiń dúrsilinen ózgeni estimedi, tizgindi tisine basty, endi baıqady, qarsylasynyń qarqyny qatty, sorǵytyp salyp keledi. Yrǵaı sapty naızasyn oń qolyna aýystyrdy. Sol mezette Qypshaqbaıdyń jylan basty naızasy zý etip keýdesine atyldy, qarsylasynyń alystan-aq naıza salǵany, bul bult etip jalt buryldy. Shapshań burylǵany sonshama, ishindegi ishekteri byrt-byrt úzilgendeı bolyp aýyryp ketti. Sátti paıdalanyp naızasyn qarsylasynyń on búıirine salyp úlgirdi, qatty túıremeı, kıimin ǵana tesip ótti. Bulaı etý saıystyń sharty. Keıde jigitter qyzyp ketip, ne kózine qan tolyp, shyn shanshady, mundaıda mert bolyp jatatyndar da bar. At basyn qaıta burysty. Oshaqbaı endi qarsylastyń naızasyn bult etip darytpaı, aldaýsyrata almasyn sezdi, anaý da ádis ap qaldy. Basqa tásil qoldanýy kerek, ol tásili at arshynyń jazǵanda baryp esine tústi, taǵy da álgi jylanbas naıza keýdesine jebe bolyp atyldy. Oshaqbaı at baýyryna denesin tastap jiberdi. Naıza jelkesin jalap ótti. Ózi ekinshi márte túıreı almaı qaldy, arttan shanshýǵa bolmaıdy, at basyn jedel burdy. Anaý da aınalyp úlgergen. Endi aryndap shappaı-aq taqasyp shanshysar shaq jetken. «Buraý» dep atalatyn aılasyna salmaqshy. Bundaıda jaý naızasyn óz naızasymen burap alý kerek, buǵan asqan shapshańdyq qajet, áıtpese qatty ekpinnen óz naızańnan aırylyp qalasyń. Oshaqbaı yrǵaı sapty qarsylastyń qarýyna qabattastyra berip, buraı túsip, tolǵap-tolǵap qaldy, alaqanynyń terisi sypyrylǵandaı sezilip jaman ashydy. Qarsylastyń naızasy túsip qaldy. Endigide janasa bere Qypshaqbaıdyń qara sanynan naıza salyp ótti. Qopań etkizip kóterip ketti. Biledi, qarýy qalyń etke daryǵan joq, saıys saltyn saqtap jeńil ǵana jaraqattady. Jigit tóńkerilip tústi. Osy mezet toıshylar, sosyn atqosshylar dúrlige shaýyp jetti, keý-keýlep attan kóterip áketti. Qoshemet, qolpash ne sán. Topqa jete shabarmanǵa shatyldy, shaqpaqtaı ǵana shal eken, jeti atasynan bastap túgendep-tústep attaryn atady, orta jolda qalt kidirtip duǵaǵa qol jaıdyrdy.

Saıys bıi arqasyna altyn oqaly shapan, tulparyna jasyl jalpýysh japty.

Qozy eti qaınar mezgil óte naızagerlerdiń jappaı soǵysy bastaldy.

Munda qarsy jaqtan kim kóp túsirse, denesine az jaraqat darytsa — júlde soniki. Ádis oılap, jer jaıyn talǵap jatýǵa ýaqyt tapshy. Ábjildik qana alyp shyǵady.

Oshaqbaı tulparynyń tartpasyn qataıtyp tartty, atqa qondy, andyzdap ketip bara jatqan jerlesterine jetip qosyldy. Qarsy jaq qalmaq jigitteri eken; toı izdep, salt qýǵan áýmeser, áńkús seriler. Dalanyń jelókpe qos aıaqty bórileri óńsheń. Qypshaqtardyń dalany dúńkildetken Batyr Saıysyna at arytyp, taqym tozdyryp ádeıilep kelip jetken beti. Eki tobyr á degenshe aralasyp, quıyndaı uıtqyp, qaraqurym maıdan bastaǵan.

Oshaqbaı lektiń shetin ala urys saldy. Tulpary synaptaı syrǵydy, eki márte búgilip tústi, eki mártesinde yrǵaı saptyny tolǵap úlgirdi. Qoly múlt ketken joq, qos at maıdandy tastap ıesiz shyqty. Tulpar basyn keri burǵanda kórdi, úsh jigit ózine andaǵaılap at qoıypty, shatqaıaqtap, shegine urysty. Tulpary da taısaqtap topqa sińer emes. Qarsy kelgen naızany qaǵyp qalǵanda qarý janap ótip, er qaptalyn urdy, qaıys kersendi qoparyp áketti. Ekinshi naızany dál qaǵyp qara jerge qadap ketti. Úshinshi naızaǵa úlgire almady, on qoldaýyn janaı kep tıdi, kózinen ot jarq etti, jaman aýyrsyndy, attan túsip qala jazdady. Astyńdaǵy esti janýar qutqardy, jalt burylyp, topqa sińip jóneldi. Kóz aldy qaraýytyp talyqsyǵandaı boldy, qan túkirdi. Kúsh alyp qaıta burylǵanda manaǵy tobyr jýsap qalǵan edi. Qarsylastar jaǵynan kózge túse qaırat qylyp júrgen jıren aıǵyrly dáý qalmaq edi. Álgi dáý demniń arasynda qypshaqtar tobyn tozǵan tondaı etti, tútesin shyǵaryp, ıt talaǵandaı julmalap tastady.

Oshaqbaı ańyratyp at qoıdy, aqyryp keledi, qalmaqtyń pysyn basyp tastamaqshy edi. Ol da júrek jutqan jyn kórindi. "Óziń kereksiń" degendeı kúrkildep tura shapty. Shart ta, shurt shaıqas bastaldy, er synardaı bop sytyrlady, at aýyzdyǵynan aq kóbik shashyrady. Jurt nazary endi osylarǵa aýǵan. Óńge urys sap-sap basyla berdi, jigitter pyshyrap ketti. Oshaqbaı jeńis júldesi dáp osy shaıqasqa baılanysty ekeniń endi sezgen. Aıanyp qalar eshtemesi joq, alaqanyńa túkirip, yrǵaı sapty qysa ustady. Dáý qalmaqta naızager eken, denesiniń epeteısiz iriligine qaramaı er ústinde maımylsha oınaıdy, syryqtaı qarýdy oqtaýsha úıiredi. Naızasy munykinen qysqalaý kórindi, saby tym jýan, buraý salýǵa, ne uryp túsirýge kónbeıdi. Jalǵyz-aq aıla, jaltara shaýyp, jaýynyń sol jaǵyn ala urys salmaqty, sol qol ámanda sharshaýyq keledi.

Áýelgi birer qaqtyǵysty baǵdarlaýmen, tásil izdeýmen ótkizdi. At basyn úshinshi márte burǵanda Oshaqbaı aılasyna basty, aǵyzyp kele jatyp jaýynyń aldyń kese oń búıirge jalt buryldy. Qalmaqtyń sol búıirine shyqty. Janasa bere naızasyn salyp ótti, anaý qopań etip qaıyra jalpıdy, endigi qaqtyǵysta qarsylasy ádis alyp muny sol búıirge shyǵarǵan joq, jolyn bógeı berdi. Aldynan syrǵyp óte bergen Oshaqbaıdy jazataıym shanshyp tastaı jazdady. Jyldamdyǵy qutqardy. Attar da shań jutyp shaldyqty bilem, shabysy báseńdep, búlkekke basty. Kerisinshe batyrlardyń qımyly qutyra túsken. Talasqan ıtteı boldy, ondy-soldy qulaı umtyldy, úńile tolǵap, naıza qaǵystyryp jantalasty. K,ar talyp, kóz qaraýytty, taqymdy ashy ter jedi, ańdaýsyzda jaraqty jandy jerge salyp alý qaýpi týdy.

Jas batyr jaqyndap kele jatqan qaterdi anyq sezgen. Jýyq arada qalmaqty túsire almasa hali qıyndaıdy. Óıtkeni, saıys salty boıynsha qarsy shaýyp bir-birin ala almaǵan naızagerler naızany turyp salysýǵa kóshedi. Muny tóreshi bıler talap etedi. Sonda salmaǵy zil batpan aýyr ári jýan naızaly qarsylasy surapyl soǵys ashady. Aldyrmaıtyn kúshke kıligedi. Dáý qalmaq bir ornyńda shyrq aınalyp naızasyn eki qolyna kezek aýystyrdy. Aýystyrar sál mezetti ańǵarǵan Oshaqbaı janaı bere yrǵaı saptyny tolǵap ótti, shanshyǵan joq, jýan saptyny urǵan. Dáý qalmaq sylq etip tómen túsken qarýyn qaıyra kóterem degenshe qarynan nuqyp ótti. Qalmaq túsip bara jatqan naızany kelesi qolymen qarmady. Kidirýge áste bolmaıdy. Yrǵaı sapty taqymynyń astyna súńgitip jiberip kóterip qalǵanda dáý qalmaq qopań etti. Tóńkerilmedi, aýyp baryp qaıta túzeldi. Oshaqbaı qarsylasynyń saıysqa shyǵar aldyńda astyna jelim quıyp, quıryǵyn erge jabystyryp alǵanyń bilgen joq-ty. Naızasyn shymyr tolǵap, taqym astyna taǵy sińirdi, dáý qalmaqtyń zil batpan salmaǵyna shydaı almaı jaraǵy shart syndy. Anyq jeńiske kózi jetip, qoly tıgen mezette naızasy synyp qapy qaldy. Kúıinip ketti. Sál keshikse kúni boıǵy jantalasy zaıaǵa ketkeli tur.

Naızanyń qolynda qalǵan tuqylyn tastaı salyp qalmaqtyń aıaǵyna jarmasty. Kókpar tartqandaǵy ádisine basty. Álginiń kelsaptaı aıaǵyn kózdi ashyp-jumǵansha úzeńgiden julyp aldy. Aldy da artqa qaıyra kóterip tarta jóneldi. Jıren aıǵyr táltirektep qulaı jazdaǵan. Qolyndaǵy kelsap aıaq er ústinen ajyraǵan. Taqymdap sozǵan saıyn salmaq ortaǵa lyqsydy. Táýekel dep sońǵy márte surapyl kúshpen julqı súırep tastap ketti. Úıdeı jigit omaqasa qulady.

Dáý qalmaq at aıaǵynyń astyna tústi.

Siltideı tunyp, tynyshtyq, keýlel turǵan jurt dúr silkinip kúńirene jóneldi. Qıqý, aıqaı, kúlki qosylyp qulaq jarady. Buryn jurt búıtip dańǵaza bolmaıtyn. Birazy jeńilgen jigitke janashyrlyq bildirip únsiz qalatyn. Bul jolǵy dýyl erekshe órlep barady. Oshaqbaı atyn buryp sońyna qarady. Jurt daqpyrtynyń syryn endi túsindi.

Dáý qalmaqtyń teri shalbarynyń quıryq tusy ot ornyńdaı bolyp oıylyp er ústinde ketipti. Jelim jyrtyp alyp qalǵan. Qulaǵan kúıi quıryǵy kúnge shaǵylysyp maıdan ortasynda áli jatyr eken. Shabarmandar shaýyp kelip, qoltyǵynan súıep, turǵyzyp áketti. Shaılaǵan úırekteı shaıqatyla basyp barady.

— Batyr Saıystyń naızagerlik júldesi seniki! Jurtyńnyń mereıin ósirdiń, tóbesin kókke jetkizdiń, jolyńnan taıma, batyrym! - dedi Ilanshy Qadyrhan, qarsy aldyńa kelip bir tizesin búgip otyra ketken Oshaqbaıǵa. - Budan bylaı İnjýdiń tómengi jaǵyndaǵy qalyń qypshaq pen qońyratqa sen ıesiń.. Jaýyrynyńdy tos, shapan-shapqytyńdy jabaıyn!

Oshaqbaı on qolyn keýdesine qoıyp taǵzym etti, sóıtti de ornynan kóterilip ámirshige jaqyndady. Qakpaqtaı jaýyrynyń berip buryla berdi. Ilanshy Qadyrhan janyńda turǵan Oǵyl Barystyń qolynan asyl matadan tikken, qos óńirine kúmis quımalaryn qondyrǵan, omyraýy jibek ádipti mol shapandy alyp jigittiń arqasyna japty. Qalyn jurt qoshemet qyp gýlesip turǵan. Endi burynǵydan beter dýyldasty, tańdaı qaǵa marapattasty. Batyrdy alys-jaqynnan kelgen rý bıleri óz eline qonaq bolyp, dám tatyp qaıtýǵa shaqyrysty. Kópshilik kózine myrza bolyp kóringeni, batyr arýaǵyn kóteriskeni edi. Oshaqbaı shyqqan qońyrat rýynan ózge de el bop etek jaıǵan jurt bar ekeniń qulaqqaǵys qylǵany bul. Báıgige tıesili shapanyń kıip, maqtaýyn estip jigittiń tóbesi kókke jetti, bas shulǵyp, jaırańdap kúle beredi. Keń adymdap yldıdaǵy shabarmandaryna jóneldi. Batyr Saıystyń endigi julqysyn qyzyqtamaqshy. Jebe tartar saıysy bastaldy.

Maıdan ortasyna úlken qada aǵash ornatypty, aǵashqa ton kıgizipti, sadaq tartqyshtar álgi qadany aınala shaýyp júrip jebe jiberedi. Múlt jibermeı tıgizý barda, qoramsaqtaǵy kúlli jebeni bir aınalymda túgel túgese atý bar. Ekeýin qosa qabat múltiksiz oryndaǵanda ǵana júlde tıedi. Báıgige qol jetedi. Qoramsaqta jebe artylsa ábjildigine min, qadaǵa tıgize almasa mergendigine min.

Sadaqshy jigitter kezekpen ortaǵa shyǵyp, at tizginiń barynsha bosatyp aınala shaýyp ótip jatyr. Ortadaǵy ton kıgen dińgek qap-qara bolyp jebe jutady, ári-beriden soń kirpige uqsap tikireıedi de shyǵady. Shabarmandar jetip baryp tondy sypyryp alady, dińgekke jańa ton kıgizedi. Batyrlardyń kóbi mergendikke mashyq eken, atqan jebeleri múltiksiz tıip kóz qýantyp jatyr. Biraq bir aınalymǵa dep alǵan jeti jebeni eshkim taýysa almady. Asa jyldam tartqannyń ózine qoramsaqta eki-úsh jebe artylyp qala berdi. Saıypker bılerdiń basy dań boldy, júldeni jeńip alar jigit qalmady. Aqyr sońynda aqyldasyp kelip: «qoramsaqtaǵy jebe sanyń kemitelik» desti, bátýa surap ámirshige shabarman shaptyrdy.

Ilanshy Qadyrhan sadaq tartýǵa ózi shyqpaqshy boldy. Jurt jaǵasyn ustap tańdanysty; «osynsha aýyr denesimen sadaq tarta alýshy ma edi», desti, «at ústinde mysyqsha oınaǵan ne mergender máńgip ketti emes pe», «qyzbalyqqa salynyp kúlki bolar», desti. Raıdan qaıtarýǵa eshkimniń dáti jetpedi. Ilanshy Qadyrhan ústindegi zil basqan kıimin sypyryp jeleń túıe jún shekpenmen qaldy. Jeńin túrindi, belin býyndy. Jeti jebe salynǵan qoramsaqty moınyńa emes, er basyna ildi. Qaraker tulpardy oınatyp ortaǵa shyqty. Burynǵy jigitter sekildi aınalymdy jaqyn alǵan joq, ton kıgen qadadan alystańqyrap ketti. Áýelgi jigitter qadaǵa jaqyn shappasaq tıgize almaspyz dep qaýpaılaǵan-dy, sodan aınalymdy tez taýysyp ala bergen.

Ámirshi astyńdaǵy qaraker jylqyny qatty tebinip qaldy, tulpar tik shanshylyp tústi, endigi mezette kósile shapty.Tizgindi tisine basqan. Aınalyp bastalar mejeden at tuıaǵy asa áýelgi jebeni jiberdi. Er ústine bir búıirlep jantaıyp jatyp alǵan. Jurtqa solaı kóringenmen, aıpara keýdesi erge tımegen edi, búgilgen qamshydaı bolyp qana jantaıǵan. Jebe sońynan jebe zyrlady. Kóz ilespes jyldamdyqpen qoramsaqqa qoly tıgeni sol, sary jebe saýsaǵyna iline sýyrylady, adyrnaǵa salady da tartyp jiberedi. Kózdemeıtin sekildi. Ytyrylǵan jebege, bultyldaǵan sadaqshy qımylyna qaraýdan kóz taldy, janary aýyrǵan jurt endi ortadaǵy. ton kıgen qada aǵashqa tigildi. Sanaýǵa kirisken... tórt... bes... alty... jeti... ýa, arýaq! El gý ete tústi. Josylyp shapqan qaraker atqa burylǵan. Aınalymdy abyroımen tamamdap ekpin alyp eńiske qara juldyzdaı aǵyp bara jatqan ámirshini kórdi.

Ilanshy Qadyrhan Batyr Saıystyń bas júldegeri boldy.

Sońynan qaýlap shapqan atshabar, atoıshy, shabarman degenniń beti jaman, birin-biri taptap keterdeı, tútip jibererdeı. Árkimniń oıy buryn jetip tizgin ustaý, kezeńi kelip turǵanda qoshemet kórsetip qalý edi. Quıryq tistesip baryp shylaýyna ilige bergen jandaıshaptyń qolyn han dyraý qamshysymen tartyp jiberdi. Baıǵus jigit at jalyn qushyp qala berdi. Ámirshiniń odaǵaı minezinen yzǵar tanyǵan, ses kórgen bylaıǵy jurt qýmady, tizginderin tartyp tosylyp qaldy.

Ámirshi sol josytqannan josytyp otyryp babalarynyń baıaǵydan bas qoıǵan Qaraspan taýyna ketti. Qaraspan taýy saıys ótip jatqan Kósegeniń kók jonynan kep tústikte, kók teńizdeı tolqyp bileýlengen buıra adyrdyń ortasynda mańǵaz turǵan edi. Qashyqtan qaraǵan kózge kemeniń dińgegi sekildi, birde alystap, birde jaqyndap buldyrap jatatyn. Ilanshy Qadyrhan aǵyzǵan kúıi sol taýdyń basyna bir-aq shyqty, tizgindi sosyn tartty. Sońynan salyp qalmaı kele jatqan nóker jigit Maqsut pen Hısameddın taýǵa mańdaı tirep kelip attan tústi, bular jaıaýlap kóterildi. Búıirin betege men bıdaıyq basqan dińgek qyratqa shyǵamyn degenshe Hısameddın entigip qaldy. Aqyry bıikke aıaq salǵan. Anadaı jerde betin kúnshyǵysqa berip Ilanshy Qadyrhan tur eken, túri asa susty. Aqyn denesi dir ete tústi. Bul qarsy aldyńda turǵan alyp deneli adam alǵash ret Kúmbez Saraıda kórgen kisisine múlde uqsamady, bóten bop kórindi. Shekesindegi býyltyq baıqalmady, onyń ornynan kóldeneń tartylǵan tereń ájimder basypty. Qastary qanat qusap serpilip ketken, ortasynda, sol qastardyń túıiser jerinde qos qatpar tik túsip tur. Janary tereńge shókken. Qarashyǵy aýmaqtanyp, tómengi jaǵy aq jolaqpen qorshalǵan. Kóziniń asty qaltalana bastaǵan, bul kóp oıdan bolady. Sosynǵy jaq súıegi bilinip, etteri sola túskendeı. Jaǵyn jaýyp baryp ıek tusynan shoqshalanyp bitken saqaly tip-tik, qozǵalyssyz qalypty. Qıaq uzynsha murty ersileý edireıedi. Astyńǵy erni sál shyǵyńqy. Ortasy dóń qońqaq murny búgile qalǵan. Osy suspen, osy qaraspen ámirshi kóp turyp qalar ma edi.

Hısameddın kelip halqynyń kútip turǵanyń, batyrlarynyń tosylyp otyrǵanyń maǵlumdady.

Batyr Saıystyń ótip jatqanyńa búgin besinshi kún, jınalǵan jurttyń etegi ydyraı bastady. El-elge, týǵan jerine keri attanyp jatqan jurttyń syńaıy eki túrli; biri báıgege qosyp saıysqa salǵan batyry júlde alǵan top; dańǵyra qaǵyp, asataıaq oınap, jigitteriniń kórsetken qımylyn ańyz qyp aıtyp daýryǵysady: ekinshi toby jún bolyp tútilip, jeńilgen, rýhy túsken eldiń syńaıy. Bulardyń túri jaman, qatyn bastaǵan kóshteı tizbektelip, tym-tyrys jyljıdy, at tuıaǵyn ańdıdy. Tus-tusqa qaptaı órip ketip jatqan jurt álgide ǵana osy dalanyń dańǵazasy, án-jyry sekildi edi. Tósin tútip dúbirletýshi edi. Endi kúıi tartylyp júkaıaq astyna tastalǵan kári qobyzdaı jadaý jatyr. Ár jeri alaǵattanyp, kóp úı kóshken jeri aq qaıyzǵaq kúıge túsip qalǵan. Osy sýretti aıqyndaı, anyqtaı túskisi keldi me, tústen keıin tústikten aýyr-aýyr bulttar shyqty. Kósegeniń kókseńgir ashyq aspanyń basyp keledi, kileń nar túıedeı shýdasy jalbyraǵan jabaıy bulttar. Burqyrap shyǵady da qorǵasyn salmaǵyn keń jaıyp, dala tósin syǵymdaı túsedi. Qyrat-qyratty qýalaı ósken aq shıler shýyldap shaıqalady, beıne beli buralyp qyrǵa shyqqan kelinshek syqyldy; kóńildesin kútip turǵanda qarsy aldynan qaraıyp qatygez kúıeýi shyǵa kelgendeı, burań bel shıler shýyldap berdi. At tizesinen keletin bitik jýsan qara jerge búk túsip, buǵynysa qalǵan. Jańbyr ısi ańqyldap esti. Bıik qyratta ámirshi ordasy áli tur. Mańynda tizilip qonǵan aq shaǵyl úıler birinen soń biri jyǵylyp, túıege artylyp kóship jatsa da ordadan qımyl, qozǵalys bilinbeıdi. Ár kezde túndigi jelp ete túsip, kóz ushyna deıin buldyrap baryp qalǵan kósh tizbegimen qoshtasqandaı, kóńilge bir medeý túısik qosatyndaı Ordanyń qarsy aldyńda, jaıpaq eńistegi uzyn kermede qaptaǵan attar, tuqymy da, túri de árqıly. Ústerinde qalmaq eri, qypshaq eri, arqanyń aq qaıyńnan qıýlap istegen qaz moıyn eri, tómengi ústirt eliniń jıdeden biteý shapqan qazan quıryq eri, ár jerdiń saltyna saı soǵylǵan saýyt-saımandar ilingen. Jalpýyshtary da álem-jálem, toqym qaptalyna zerlep rý tamǵasy salynǵan. Kele jatqan nóser ekpininen yqqan attar bir-birine tyǵyla túsedi, jal-quıryqtary ysyldap aýyq-aýyq yshqyna kisinesedi.

Tústikten bult seli burqyrap jóńkile berdi.

Ordada alqa qotan otyrǵan jurt áli qımyl tanytar emes, barshasy uıyǵan oı ústinde; tystaǵy dúrbeleń attanys, kóshkin, dúleı daýyl bularǵa qatyssyz, bógde dúnıe sekildi. Ilanshy Qadyrhan Batyr Saıysta ozyp shyǵyp, júlde alǵan, batyr atanǵan jigitterge, qyzdarǵa, sosynǵy batagóı tóreshilerge qonaqasy berip otyrǵan. Álgide ǵana ortaǵa tartqan astaý-astaý naryn et lezde túgesildi, arda emgen qulynnyń súbesi, jabaıy qulannyń kórpe jaly men marqa qoıdyń aq qardaı quıryǵy aralasqan aqtamaq as edi, jastar jaǵy qunyǵa kirisken. Qarıalarǵa túıeniń túz sińbegen jas órkeshi men baǵlannyń qumyraǵa salyp pisirgen quıqaly basy tartylǵan; tiske jumsaq, júrekke tımeıtin dámdi astan soń shaldar múlde qunyqty. Qoldaryna túıeniń úlken-úlken toqpaq jiligin alyp, qyzmetshilerge shaqtyryp, ishindegi maıyn aǵash zerenge lyqyta silkip túsirgen, sóıtken de ústine til týrap, qasyqpen aralastyryp, qazaqtyń áıgili aqshelek degen asyn jasady. Syılas qurbylaryna asata bastady. Aqshelek jelinip bitken soń, mıpalaý úlestirildi. Qonaqasynyń keń dastarqany jıyldy. Jurt ishekteriniń shurylyn tyńdap, tis shuqysyp, esineı tamsanyp múlgise qalǵan. Oń etekte otyrǵan Oǵyl Barys bosaǵa jaqqa burylyp, tabaldyryq syrtyńda júreleı jaıǵasqan qyzmetshi jigitke ym jasady. Sol-aq eken, ishke manaǵy ury tazydaı jylmań qaqqan eki-úsh jigit qaıta josqyndaı kirdi. Aıaqtarynyń ushymen basyp júrip jańa dastarqan jaıdy, ústine meıiz, qurma, órik, týralǵan qaýynqaq shashty. Ázirge eshkim qol salyp umtylmady, ádep saqtap, tórdegi ámirshini ańystady. Syrttan eki jigit sıraqtary maıysyp úlken taı sabany qoldasyp kóterip keldi, bosaǵaǵa túsirdi, qos qulaǵynan kóterip keregeniń basyna ilip qoıdy. Jigittiń biri sabanyń ishine pispegin salyp gúmpildetip tolǵaýǵa kiristi, kelesisi bilegin túrip jiberip mestiń kindik baýyn sheshti. Aǵash zerenderge kópirtip quıa bastady. Zerender qoldan-qolǵa ótip tórge qaraı jyljydy; ıisi tanaýdy kernedi, kádimgi ishine bilem shıki quıryq salyp jumsartqan, kúshala qosyp ashytqan, dámi qyshqyl, tilge úgitilme, zeńgitpe qymyz. İshke barǵan boıda birden qan tamyrdy qýalap basqa shapty, balqyta bastady. Ámirshi qolyndaǵy zerendi bappen shaıqap qunyǵa jutty, denesine túgel darytty. Janary jartylaı jumýly, oı ústinde otyrǵan syńaı tanytsa da kóńili alakúlik edi, kóz qurtyn jep bara jatqan pále bar. Onysy Oǵyl Barystan sál tómenirek jaıǵasqan qypsha bel sulý qyz edi. Barshyn qyz sol.

Batyr Saıysta erkekterden kem qalyspaı saıysqa túsken, arqan tastaýdan aldyńa jan salmaǵan. Jyryndy shyǵyp júlde alǵan. Mana Ilanshy Qadyrhan jurttyń jer kúńirentken dýylyna qulaǵyn sarsytyp turyp, osy qyzǵa shapan syılaǵan. Astyna at mingizgen. Sonda qyl qobyzdyń saǵasyndaı jińishke beline, sámbi taldaı tógilgen burymyna, kushaqqa tolmaıtyn jumyrtqadaı jumyr jaýyrynyńa, bultyldap aınalǵan myqynyńa qatty qyzyqqan edi. Syr bildirmeı tákappar kúıde qalǵan. Salqynqandy qalyp tanytqan. Jibek shapandy qos qolymen keń ashyp syrt aınala bergen qyzǵa japqan, japqan da kushaqtardaı bolyp qymtaǵan. Sosyn qos burymdy jylansha qysyp ustap shapannyń ishki óńirinen sýyryp arqasyna sulata salǵan. Tastaı salǵan joq-aý... qysqan kúıi sál kidirgen edi... sezimtal dene sezbedi deımisiń. Ámirshiniń aýyr qolynan úrikkendeı jaýtandap tur edi, kórmese, qapysyz uqqan, qalt jibermeı andaǵan. Buratyla ıilip taǵzym etip, atyna minip ketken. Ilanshy Qadyrhan qazir de synaptaı syrǵyma qymyzǵa túıilgendeı bolyp baıaǵy ystyq yqylaspen sol tusqa birer qıystap edi, qyz júzine lap etip tepken qandy kórdi. Bylaıǵylar qymyzdyń ýytyna joryǵan. Bul boıyn tartyp ala qoıdy. Oń etekte otyrǵan Oǵyl Barys tamaǵyn kenep dybys berdi, ámirshiden sóz kútken syńaı tanytty. Ilanshy Qadyrhan jańa ańǵardy, bosaǵadaǵy túregelip turǵan taı saba endi shyntaqtap jatyr. Zerendegi qymyzdy sarqa iship, kútýshi jigittiń qolyna yrǵytyp jiberdi. Aldyńdaǵy byrdaı shashylyp jatqan meıizderdiń birin alyp tisine basty, tamsanyp sál kidirdi.

— Jurtym, keregeń keń, ýyǵyń bıik, shańyraǵyń berik ekendigińdi taǵy tanyttyń! Bek osylaı bolsyn, osy marapatyńnan jatyń jasqansyn, jaýyń syrt aınalsyn! Saıys salǵan on eki túrli syn maıdannan súrinbeı óttińder, top jaryp júlde aldyńdar, shapan-shapqytymyz, tartý-taralǵymyz jatqa ketken joq, bosaǵanda qaldy! Áýeli táńiri, sosyn arýaq razy! Babamyzdyń aty ólip, rýhy umytylmasyn desek osy atoıdan tanbaıyqshy! Kósegede túıisken tósti kór ǵana ajyratsynshy!

— Bek aıtylǵan bátýa!

— Qulaqqa enetin sóz!

— Egeli sózge esti turar!

Desken daqpyrt ordany biraýyq kúńirentip turdy. Úıdiń túndigi jelpildedi, kókti qaqyratqan nóser daýsy qulaq jardy. Qymyz quıylǵan zerender kópshilikti kelesi márte jaǵalap ketti. Barshyn qyz úndegen , sypaıy syzylyp, qıys qarap otyra berdi. Ámirshi qaıyra dat aldy.

— Oǵyl Barystyń Kósegeniń kók jonyńdaı keń qany jıylmasyn, aǵaıynǵa degen ashyq kóńilin kirbiń tutpasyn. Eki dúnıede de aıtýly azamat bolsyn! Kósegesi kógersin, mereıi óssin dep qol jaıyp bata berelik, jurtym! Aýmı-e-e-en!

Desken jurt batasy ordany taǵy titiretti, shaldardyń kózine jas úıirildi, jastar jaǵy qozǵalaqtap tómen qarasty; «jaqsy sóz - jarym yrys», jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, mereıi tasysyn degen osyndaıdan shyqqan da. Ata qazaq sóz qadirlep ótti emes pe. Sózdiń qunyń qazaqtan artyq kim túsiner.

Ámirshi qaıyra dat aldy.

— Jurtym, Oǵyl Barystyń shabarmany osydan biraz kún buryn aıdalada qańǵyryp júrgen ıesiz tulpar kóripti. Álgi janýar ertteýli eken. Saıysqa kelgeli rý basylarynan surastyryp shyqtym; batyry opat bolyp, tulpary ıesiz ketken eshkim bolmady. Ǵajaby, álgi tulpardyń eriniń basyna qos dabyl ilinipti. Shabarman qýyp ustaı almapty.

— Jaý kelgende uratyn qos dabyl deseńizshi!

— Soǵys tilep júrgen páleket te!

— Balalardyń oıynyndaǵy. Oıyna ne kelse sony isteıtin jyndy kesh kóp búginde.

— Tulpardy ustap istiń anyǵyna jetken jón.

— Oǵan kimniń batyly baryp, júregi daýalar.

— Arandap qalmaıyq!

— Asa epti arqan tastaı biletin adam bolmasa ustaı almaısyń.

Daýryqqan kópshilikti ámirshiniń bıik daýysy bóldi. Ordany tynyshtyq jaılady, jurt tórge qarady.

— Osy iske Oshaqbaı men Barshyndy jumsaǵaly otyrmyn. Biri asqan naızager, biri arqan tastaýdyń mashyǵy. Sol tulpardy ne óli, ne tiri kúıinde qolǵa túsirsin, tamǵasyn aıyrsyn, Otyrarǵa jetkizsin. Ózge aǵaıyn oqıǵa anyqtalǵansha bul jaıtty dabyra qylmaı qupıa ustańdar. El ishi sezbesin.

Osy bátýaǵa qup desip toqaılasqan jurt oń etektegi Oǵyl Barystan attanýǵa pursat surady, «kóbeıelik» desti, «kel demek bar, ket demek joq» desti, sońǵy márte bata jasap dastarqan qaıyrdy. Dúrk kóterilip, ámirshiniń sońynan ilesti, syrtqa aǵytyldy. Qyzmetshi jigitter kebis qoıyp, qamshy usynyp, shapan jaýyp jantalasa kyzmet kórsetti.

Bul shaqta dal ada daýyl turǵan. Tómendegi uzyn kermede tizgindelgen jylqylar yshqyna kisinep atshabarlarǵa boı bermeı jatyr. Julqyna jer tarpıdy. Tyqyrshyp shyr kóbelek aınalady. Manaǵy beı-jaı bolyp manaýrap jatqan dalanyń tútesi shyqqan tósinen sońǵy úıler jyǵylyp, aqyrǵy kóshter uzaı bastaǵan. Endi han ordasynyń qyzmetshileri álgide bular shyqqan aq úıdi jyǵýǵa kiristi. Tapyrlap úzik, túńlik, basqurdy sypyryp jatyr. Batyrlar birinen soń biri Ilanshy Qadyrhannyń aldyńa kelip, ıilip taǵzym etip, haıyr-hosh aıtysty. Kóriskenshe salaýat surady. Attanyp jónelip jatty.

Bıik tóbeniń basynda Ilanshy Qadyrhan, Oshaqbaı, Barshyn, atqosshy Maqsut, az ǵana shoǵyr bolyp qaraýytyp qala berdi. Ámirshi alyp qushaǵyn jaıdy. Jas batyr kelip qaýsyra qysyp tós qaǵystyrdy. Qyzben bólekshe qoshtasty, baýyryna tartyp betinen súıdi. Aqyrǵy sózin aıtyp ekeýin de joq izdeýge attandyryp jiberdi. Osy mezet barmaqtaı iri tamshy betine tamdy, kózinen ytqyp jas shyqty, qyrat ústinde jalǵyz esken alyp aǵashtaı shaıqatylyp turyp qaldy. Alys qıyr qylǵytyp jutyp jatqan batyrlaryn, baýyrlaryn qımady. Olar osy dalanyń asaý kúlkisi, uzaq áńgimesi, dúrbeleń dúbiri, qýanysh-qaıǵysy eken ǵoı, solardan aırylǵan soń kóńil de kóshken jurttaı qulazıdy eken, jalǵyzsyraıdy eken. Butaǵynan, japyraǵynan aıyrylǵan aǵashtaı boldy. Álgide ǵana shýlasyp mańaıyn bóriktirgen, sylqym, erkin qylyqtarymen mezi etken. Kón kitapta aıtqandaı, «qatar ósken kisilerdiń aırylysqany — ólgeni» degen osy da. Qulazyńqy mekıendi, sap-sap basylǵan kóńildi kim toltyrar. Osy Ilanshy Qadyrhan bala kezinde jurtta qalǵan. Jortýyl dese dúnıeni umytqan ákesi de, kóshi-qon dese ishken asyn jerge qoıǵan sheshesi de baıqamapty. Jigit kórse jyrtyńdaı qalatyn kútýshi qyzdarǵa senedi. Qyzdar jigittermen kóńil kóteremiz dep kóshten jyraq ketedi de, balany kereń kempirge tapsyrady. Kesh sozylyp tarta bergen. Qonalqada baǵdarlap qarasa bala joq, kereń kempir shúıkesin qushaqtap qom ishinde uıyqtap jatyr, kútýshi qyzdar attaryn qan sorpa qylyp keshke bir-aq jıylady, balany endi esine alady, al shap. Sodan ekinshi táýlikte ákesi baryp, baıaǵy jurtta jýa terip jep, jabaıy bola bastaǵan bes jasar balany taýyp alady. Ýatyp aýylǵa alyp keledi... Sol oqıǵa Ilanshy Qadyrhannyń zerdesine tereń sińip umytylmaı qalǵan. Minezine dórekilik, qataldyq qosqan. Tap qazir jurttan jyraq qalyp, salt boıynsha eldiń eń sońynan attanar mezetti kútip turyp sol máýirtti esine aldy.

Ilanshy Qadyrhandy jalǵyzdyq qorqytqan.

SEGİZİNSHİ SARYN

Joq qaraǵan Oshaqbaı men Barshyn alǵashqy túndi Atyrabattyń kóz súrineri kem taqtaıdaı jazyǵynda ótkizgen. Tósinen jabaıy nóser etken ushy-qıyrsyz keńistik eshqandaı iz saldyrmady, taqaýda jortqan jylqy soraby baıqalmaıdy; Oǵyl Barystyń shabarmany ıesiz tulpardy osy tusta kórgen edi. Aq saz at julyǵyna jelimdeı jabysyp, júristi shabandata berdi. Ári-beriden soń boılary býsandy, qaıta tońazydy, alysty shola-shola janar jasaýrady. Kún eńkeıe qos joqshy tizgin tartyp qonalqy jer izdegen. Kóp shıyrlap júrip basyna shoq jyńǵyl ósken tóbeshik tapty. Tóbeshik dep kóńilge tutqany bolmasa budyrsyz keńistikten aıyrmasy shamaly, aınala kóz toqtatyp, kóńil bóletin qybyr bilinbeıdi. Aq sazǵa shyqqan boz seleý teńizi ǵana jybyrshıdy. Bular at baılaǵan jyńǵyl basyn beımálim maqulyq qyryp jep ketipti.

Oshaqbaı áýeli óz atyna, sosyn Barshynnyń minisine shylbyrdan shider saldy. Erin alyp basqa jastaıtyn etti, toqymdardy tósenishke jaıdy. Áriden seleý julyp ákelip aıaq jaqty jumsaqtady. Óstip júrip Oshaqbaı tula boıyn áldebir alaý qyzdyryp bara jatqanyń sezdi. "Jelkemdi kún jylytty bilem" dep, burylyp qarap edi, jartysy ǵana kókjıekte qalypty, qyzdyra alarlyq qaýqary joq. Qyz anadaı jerde iz kesip júrgen. "Jyńǵyldyń basyn jegen jabaıy qulan eken" — dedi. Oshaqbaıdyń denesi taǵy qyzyndy. At dorbany aldyńa alyp aýzyn ashty. Qyz kelip oramalyn jaıdy, júrelep qana jaıǵasqan, dorbadan pisken et, jal, jaıa alyp kezdigimen qıǵashtap týraı bastady. Týrap bolǵan soń kezdigin kók shópke súrtip qynyńa saldy, belbeýine qystyrdy. "Ákemniń kózi edi", dedi Oshaqbaı. "Dám alaıyq", dedi. Qyzdyń atyn ataǵysy keldi. Denesin taǵy alaý aralady. Batar kúnniń aqyrǵy albyrt jalqynyńa qarap qyryn otyrǵan qyz júzi alaburtyp kórindi, balqyp bara jatqan altyn taıtuıaqty elestetti. Oshaqbaıdyń boıyn taǵy álgi quıyn kezdi. Ekeýine de as batpady.

Jigitke tamaq jegizbegen álgi beımálim dert edi, Barshynǵa as batyrmaǵan qorqynysh boldy. Mıdaı meńireý jazyqta jaýynger jigitpen jol júrip, jeke qalyp kórgeni osy. Endi amalsyz aıdalada túnegeli otyr. Dúbára oıdan qyzdyń tamaǵyna tas keptelgendeı sezildi, tynysy taryldy, jylaǵysy keldi. Jaıylyp ketken tulparyna jetip baryp, shiderin sheship, yrǵyp minip qashqysy keldi. Qıqý salyp mylqaý keńistikti oıatpaqshy boldy. Biraq tilsiz úreı jigerin tusaı berdi.

Aı týa bular alańsyz jatyp uıyqtamaqshy edi.

Alańsyzy qurysyn, jigit párýana kúıge tap boldy, qyzǵa taqala túsip, sybyrlap atyn atady. Qyz qaltyrap úndemegen. Sulýdyń ystyq demi dińkesin kurtyp alasurtty. Ár kez kózin ashyp alady. Aýnap túsip, qasyndaǵy qyzǵa asyq kóńildiń, yqylasyn aıtýǵa taǵy batpaıdy. Qol salý uıat sekildi. Barshyn qalsh-qalsh etti, manaǵy jansyz dala endi qıly jándikke tolyp ketkendeı, ıý-qıý dúnıe bastaldy. Jylaǵan, syńsyǵan, ysqyrǵan, ulyǵan dybys kóbeıdi.

Jeti qaraqshy juldyzyna kóz tikken.

Oshaqbaıdyń esine osy juldyz shoǵyry týraly ákesiniń aıtqan eski bir áńgimesi tústi. Bul shoǵyr adamnyń juldyzǵa aınalǵan jany, solardyń rýhy-mys. Tústikke taman bir-birine jaqyn turǵan qos juldyz qyz alyp qashqan kúıeý jigit pen kúıeý joldas eken. Aldaǵy oqshaý shyǵandap bara jatqany kúıeý joldas kórinedi. Al janyńda kishkentaı serik juldyzy bar kelesi juldyz qyzben kúıeý jigit eken. Sońdarynan ubaq-shubaq salǵan bes badana juldyz álgi paqyrlardy qýǵan qaraqshylar-mys. Olardyń oıy kúıeý jigitti óltirip, qalyńdyqty oljalap qalmaqshy. Nesheme zamandar boıy osylaı qýysyp keledi. Qaraqshy juldyzdyń aldyńǵysy qalyndyq pen kúıeý jigitke qýyp jetti degenshe dúnıede aqyrzaman bolady. Bul juldyz sanaǵan kóregenderdiń boljap bilgeni.

Osy áńgimeni Oshaqbaı qasyndaǵy qyzǵa aıtyp bergen.

Qyz únsiz qalǵan edi, jigit basyn kóterdi, sulýdyń júzine úńildi. Eki kózi jasqa tolyp jeti qaraqshy juldyzyna qadalyp qalypty. Janary jerde jatqan qos juldyz sekildi! Aı sáýlesine shaǵylysyp jylt-jylt etedi.

— Biz kárteıgenshe qýyp jetpese eken, — dedi dirildegen únmen.

— Bizge uqsap at shaldyryp kidirip qalmasa jetkizbes-aý, - dedi Oshaqbaı.

— Attary shaldyqpaıtyn shyǵar, — dedi Barshyn.

— Kim bilgen sony,— dedi Oshaqbaı.

Qyzdyń baladaı sengishtigine, sezimtaldyǵyna qaıran qaldy. Syr pernesin tap basqandaı boldy. Denesin býǵan dert degeniń istetti, tónip kep qyzdyń úlbiregen betinen súıdi. Ot bolyp alaýlap jatyr eken, erniń kúıdirip alǵandaı boldy. Qysylýdan ba, asyqtyqtan ba, dáneme aıta almady. Óz denesi tıgende sezdi, qyz dir etip shıraı qalǵany. Ári shegindi. Shap berip ustap qalmasa múlde qataıyp alyp, boı bermeı, qarmaýynan shyǵyp ketetiniń bildi. Bildi de keýdesimen eze qushaqtady, kelesi betinen súıdi. Erni totıaıyn tıgendeı dýyldady.

— Jaý emessiń ǵoı, batyr!

— Asyqpyn ózińe!

— Jar tósegine degen abyroıymdy saqtasańshy!

— Maǵan dúrıa daladan artyq jar tósegi joq!

— Jibershi!

— Jarymsyń!

Oshaqbaı qapsyra qysqan, qyz kúlli kúshin jınap bulqyndy kep, torǵa túsken İnjý sazanyńdaı boldy. Jigit erniń shoqqa basqandaı bop qyzdy ernińen aıyra súıdi. Asyq sózin aıtty. Jylap jalynǵanyńa da, týlap bulqynǵanyńa da yryq bermedi. Dúleı kúshpen etegin túrdi. Tabıǵat-qudiret páktik pen kúnáharlyq arasyna belgideı qyp tutqan qyz perdesi dáke bop ydyrady. Pák ekeniń sonda sezdi. Denesi qorǵasyndaı aýyrlap, kúndelikti kúlgen, yzalanǵan, ókingen, opynǵan, qýanǵan, qyzǵanǵan, qarǵaǵan, ashynǵan, saǵynǵan, urysqan pendelik qalpynan arylyp tabıǵattaı tynysh, beı-jaı, marǵaý, ásem, ańqyldaq, albyrt kúıge tústi; jaı adamnan qýatty qudiretke aınaldy. Entigin basyp kóterile bergen. Qyz júzine zer sala qarady. Toqpaqtaı burymyn tistep alypty, ishinen óksip jatyr ma, álsin-áli keýdesi búlk-búlk etedi.

Dybysy shyǵyp ketpes úshin ádeıi burymyn tistegeni eken. Batyr qyzdy jaqsy kórip ketti.

Jas batyr maıdan dalasyn jeńispen tastap shyqqan edi.

Barshynnyń kózine tuńǵıyq zeńgirdegi jeti qaraqshy juldyzy quddy attyly kisi qusap jyljyp, shoqytyp jónelgendeı kóringen. Álgide Oshaqbaı áńgimelegen kúıeý jigit pen qalyńdyqqa qýǵynshy qaraqshylar jaqyndap qalǵandaı sezildi. Sadaq tarta bastady bilem, tómenirektegi juldyz sorǵyp aǵyp tústi. Taǵy bir at baýyryn jazsa-aq jetetin sekildi. Álgi qos ǵashyq sońdarynan salǵan súrkildi umytyp, at shaldyryp damyldaýǵa kiristi me, álde uıyqtady ma, oryndarynan jyljıtyn emes. Qyz denesi tońazyǵandaı taǵy qalsh-qalsh etti. Shashylyp jatqan kıimin jınady. Áldebir asyl zatyn shóp arasyna túsirip alyp, sıpalap izdegen joqshydaı kóńili qulazyp, janyń qarmandy. Júregi aınyǵandaı boldy. Janarynyń saǵasynan qos salqyn tamshy quldap kep qulaǵyna uıalady. Denesiniń qyzýy qaıta bastady.

Barlyq armany, barsha tátti úmiti keýdede qyjyldap júrip-júrip bir kúnderi osylaı jym-jylas bolardaı, joǵalardaı sezildi.

Bala kezinde býlardyń úıi Qaraspan taýynyń etegin jaılaıtyn. Jylqyshy ákesiniń jalǵyzy edi. Sheshesi erte qaıtqan. Erke ósken shola qyz kókesiniń qulaǵyn sarsyltyp júrip Otyrardyń Qan Bazarynan altyn tana aldyrdy. Jeńsiziniń keýdesine jarqyratyp taǵyp alǵan. Ógeı sheshesi qaskóı edi, "etegin jaba almaı júrgen qarǵa altyn áshekeı nege kerek", dep jer-jebirine jete keıidi, qulaǵyn juldy, aqyry jeńsizinen úzip alyp ábdirege salyp tastaǵan. Ákesi ǵoı quıymshaǵy oıylyp joq qaraýmen júredi. Barshynnyń esil-derti altyn áshekeıde. Ógeı sheshesiniń kózin ala bere tanany sharq uryp izdeıdi, aqyry taýyp alady; qýanyshtan júregi jarylardaı bolyp, qurbysyna kórsetýge júgiredi. Óńirine asyǵys ile salady. Úı aldyńda qaınap shyǵyp jatqan bulaq bolatyn. Sekirip óte bergende tósindegi altyn áshekeı úzilip sýǵa túsedi de ketedi. Sýatty keship ári izdeıdi, beri izdeıdi, taba almaıdy. Tas jaryǵyna sińip ketti me, aǵyp ketti me, onysyn bilmedi. Kóresini ógeı shesheden kórgen sonda. Burymynan tartty ma-aý, "jalmaýyz qar", dedi me-aý, "jer jutsyn" dedi me-aý, áıteýir jer-jebirine jetip jazalaǵan. Jortýyldan jún jep, jabaǵy sańǵyp kelgen momyn ákeni jaman mújigen, qyzynyń syrtynan sózben shoqytqan. Ne bolsa soǵan mojyp kúıingen ákesi: (áli qulaǵynda qalypty) "áı, qyz bolyp kógermessiń!" degen, sóıtip, júregine jazylmas jara salǵan.

Álgi sózden soń Barshyn jyltyraqtan jerip, erkekshora bolyp ketken. Ákesimen ilesip jylqyǵa shyqqan. Atqa minip, er kıimin kıip, ózgere bastaǵan. Sol oqıǵadan soń álgi úı aldyńdaǵy sý "altyn sýat" ataldy. Búginde de solaı desedi. Osyny oılap jatqan Barshynǵa óz altyn sýaty da sýalǵandaı sezildi.

Jigit qaıta aınalyp kelip qasyna jantaıdy, qushaǵyna qysty. Elik laǵyndaı úrkek deneni demimen jylytty, boıyn úıretti, asyq kóńildiń lebizin aıtty. — Jarymsyń! — dedi úzdigip. Tań bozy selbelep qana bilingen.

Attar shoqaqtap uzap ketipti. Mańaıdyń boz óleńin jep bitirgen. Oshaqbaı baryp, shiderin sheship, qos tulpardy jetelep alyp qaıtty.

Ertteýge kiristi, Barshyn qyz batyrdyń qolyna bir-birlep toqym, er jaraqtaryn áperip turdy. Ekeýiniń de kóńili órekpýli, asqa zaýqy soqpady. Attar erttelip boldy. Ózderi syrt kıimderin kıine bastaǵan. Barshyn qyz jyńǵyl tasasyna ketti, biraq sırek, sıdań butalar jarytyp tasalaı almady, qyzdyń qımyl-qalpy túgel kórinip turdy. Ol áýeli qos etek jibek kóılegin beline túrip baılady, sosyn jyryq balaq shalbaryn kıdi, shalbar ózine shaqtap tigilgen eken, tal shybyqtaı myqynyńa lyqyp qaptala qaldy. Endi álgi kóıleginiń etegin qaıta túsirip, shalbarynyń ishine saldy, belbeýimen qynaı belin býdy. Keýdesine jeńsiz jeleńin kıdi. Basynda qundyz bórki, moınyńa qoramsaǵyn asynyp, qolyna sadaǵyn ustap qalqadan shyǵa kelgende jigit júzin jalyn sharpyǵandaı boldy. Kún de arǵy jaǵynan qalshıyp kóringen. Barshyn sulýlyǵyn barsha boıaýymen qanyq ashyp kórsetti. Aqshyl mańdaıy bórik astyńda batyp bara jatqan tolyq aı tárizdi, aqyndar kúmispen kúptegen baldaq sabyna teńeýshi edi, dál sol aqsha mańdaı osy. Qasy qalyń, qara, ortasy qosylyp ketken. Janarynyń aýmaǵy keń aǵy az da qarashyǵy úlken. Muryny qyrly, tákapparlyq tanytyp tik túsken. Betiniń boıaýy bozǵyl, úsh kún buryn Batyr Saıysta qyzarǵan almadaı edi, búgin múlde qany qashyp ketipti. Ústińgi erni kórinbeıdi, jymqyryp alǵan-aý, astyńǵy erini jup-juqa eken, anyq baıqady, qany shyǵa shyt-shyt jarylyp ketipti. Ásem erinniń qalaısha shytynap jarylǵanyńa jas batyr túsine almady. Iegi suńǵyla súıir, oıyp keltirgen qobyz qulaǵyndaı, sol ıeginiń ústinde noqattaı qońyr meńi tur. Buǵaǵy bilinbeıdi, ıyq bitiminen sezdi; moıny suńǵaq, tósindegi tiregen qos áńgelekti jeńsiz jelek tyrsyldata tańyp, kózden jasyryp áketken.

— Jańa tanyǵandaı bolyp turǵanyń, batyr! - dedi qasyna taqaǵan qasa sulý. Syńq etip kúldi. At tizginiń ustady sadaǵy men qoramsaǵyn er basyna ildi. Oshaqbaı qyzdyń qoltyǵynan demep atqa qondyrdy. Ózi de tulparǵa mindi, álgide jasaǵan jeńil naz ben ázil, qımyl-qalpy jigitti balqytyp máńgirte berdi! Osyny sezdi bilem, Barshyn aıtty:

— Batyr, búgin joq qaraǵaly ekinshi kún ótti, eshteme ushyrata alar emespiz. Kóz taldy, kóńil toryqty. Ara jazyp, aıyrylysyp izdep kórelik. Kún bata Shýdyń Káriken dep atalatyn tuzdy saǵasynan tabylaıyq.

Janary jaýtańdap, «ne dep qalar eken» degendeı úrkekteı tosylyp tur.

— Adasyp keter, ne jalǵyz júrýge qorqar dep oılaǵan edim. Meniń de demegim osy. Ara jazyp qarasaq kóz qıyry keńeıedi, joq ushyrasyp qalýy jazym emes.

— Endeshe kelistik!

— Quba-qup.

Bókterine ilgen azyq dorbasy bar edi, sheship aldy. Barshynǵa usyndy, qyz áýelde alǵysy kelmegen, qystap kóndirdi. Eriniń qasyna baılap berdi.

— Er azyǵy jolda degen, qarnym ashsa qus atyp jermin. Qapy qalyp adasyp ketip júrme. Qonalqyǵa qas qaraımaı jet!

Kádimgi qosaǵyndaı buıyra sóıledi, buǵan Barshyn shamdanǵan joq, jalt etip qarady da qoıdy. Oshaqbaı sońǵy sózin sonshalyq ystyq yqylaspen, janyńa jaqyn tarta aıtqan. Atyn tebinip kelip, sulýdy qapsyra qysyp betinen súımek boldy. Qoshtasar mezettegi qımastyǵyn jetkizbekshi edi. Qyz bult etip qarmaýynan shyǵyp ketti. At basyn tústik betke buryp alyp ytyryla jóneldi. Lezde-aq qashyqtap, sol quıǵytqan kúıi noqatqa aınalyp, aqyrynda aıtaqyrdyń keneresine jetip kózden ǵaıyp boldy.

Oshaqbaı tizginiń teristikke burǵan, kóp uzamaı kóńili jaman qulazydy. Janyń beımálim ýaıym jedi, jaltaqtap, qyz ketken qıyrǵa qaraı berdi. Asyq jarymen endi qaıtyp kezdese almastaı qapaly kúıge tústi. Buryn tap bulaı kókiregi syzdamaýshy edi.

Kún qulanıektenip qalǵan.

Aınala mıdaı jazyq, asyq oınasa bolatyńdaı aıtaqyr, jyp-jylmaǵaı jady jer edi. Áredik jetim jyńǵyl ushyraıdy. Onyń ózi sýsyz shólden, qus sańǵyryǵynan, jyl boıǵy ulyǵan jelden qajyǵan, aǵaryp ketken. At cay jelispen keledi. Bir mezet batyrdyń kózine alystan dýadaq ushqandaı áldene qalbańdap shalyndy. Tulpar tizginiń barynsha bosatty, júzin ystyq kerimsal urdy. Álgi qalbańdaǵan neme buta túbine buqty ma, álde, sol jyńǵyldyń ózi me, zym ǵaıyp joǵaldy. İz kese shoqytty. Júregi dir ete qaldy, dál taban astyńda at izi josylyp jatyr, jalǵyz emes, alty qaraly. Qatar júrmegen, tizilip, biriniń izin biri basa shaýyp ótken. Aınalasyn seziktene sholdy, kóńiline qaýip uıalady. Ádette saıaq jylqylar qabattasa jarysa josıdy, tap mynadaı, úıezdegen qoı qusap bospaýshy edi. Sol súrleýmen kún tas tóbege shanshylǵansha shoqytty, esh qara kóriner bolmady.

Sol súrleýmen kún ekindi shaqqa eńkeıgenshe búlkektegen.

Alystan kókjıekte shubatylyp Shý ózeniniń saǵasy kórindi.

Kógildir tústi jibek jipteı shıyrshyqtalyp syrǵı aǵyp jatqan joıqyn arna baıqalmady, álgide alystan ǵana solaı kóringen, endi jaǵadaǵy qalyń jynys kózge kórsetpeı jiberdi. Qarsy aldynan perde tutqandaı sezilgen. Tizgin tarta júrdi, úzeńgige aıaǵyn tirep er ústinde túregelip turdy da oń men solǵa alańdaı qarady. Baldyr kókjıekti kózi talǵansha uzaq sholdy.

Káriken dep atalatyn tuzdy alqapty eńisteı bergen. Ǵasyrlar boıy sýmen ilesip kelgen qara tiken sor jınala-jınala, súzile-súzile jaltyraǵan kók seńgirge aınalǵan. Ústi túz, asty salqyn sazdy alap. Kárikendi jaǵalap at basyn kúnniń shyǵysyna burǵan. Alystan jalǵyz qara shalyndy. Jany jylyp júre berdi, jazbaı tanydy, anyq sol!

Káriken baǵzy zamannan beri tuzy shyǵyp shytynap qatqan qara uıyq batpaq-ty. Munda dimkási bar jurt kerýen tartyp kelip, qos tigip damyldaıtyn. Ot ornyńdaı etip tuzdy oıyp, sonyń balshyǵyna belsheden batyp, keńge túsedi. Dertine qaraı bireý uzaq, bireý az jatady. Tek uıyqta balbyrap, balqyp, uıyqtap ketpegeni jón. Bul kenniń serti. Balshyqtan shyǵyp bolǵan soń kespekke quıyp ala kelgen taza sýǵa jýynady. Jyly kıinedi. Qosqa kirip jas sorpa jasap ishedi. Sol kezde tula boıdyń terlemegen, uıyp, balqymaǵan jeri qalmaıdy, manaǵy túz ýyty shymyrlap tamyrlardy qýady, júıkeni shıratady, býyn-býyndaǵy uıalaǵan sarsýdy qýady; dertten qulan taza aıyqtyrady. Qazir mezgil kóktem. Kenge túsip emdeletinder kún ábden qyzyp, shildeniń kerimsaly soqqan kezde jóńkilip jetedi. Yldıǵa túse bergen Oshaqbaı oıyn qarsy aldyńdaǵy shoq qaraǵan bóldi, qaraǵan emes-aý, sonyń qasyndaǵy sheńgel alańdatqan, ádette sheńgel men qaraǵan qosylyp óspeıtin. Óstip kele jatyp sheńgel arasynan sholtań ete qalǵan jylqy quıryǵyn kórdi. Kóz aldy býlanyp, buldyrap júre berdi, jamanshylyqty sezdi.

«Dabyl ilgen ıesiz tulpar sol», dep oılady. Sosyn shoqyta jóneldi, quldılatyp keledi. At moınyńa lyqsyǵan erin de, aıaq astyńda qalyp jatqan qazan shuńqyr oqpan kenderge de kóńil bólmedi. Álgi jylqyǵa tezirek jetkisi bar, ıesiz mundardy ustaǵysy bar.

Jelke tustan kún qyzaryp bata bastaǵan edi, sońǵy shapaǵy sheńgel arasynda mólıip turǵan álgi attyń er-túrmanyńa shaǵylysty, endi baıqady, er ústinde eshqandaı dabyl kórinbeıdi. «Baýy úzilip túsip qalǵan shyǵar», dep jorydy. Iiniń alǵa salyp jiberip sorǵydy. Álgi at dúbirden shoshyp sekem alatyn emes, kóńiline dik aldy, "baılaýly bolmaǵaı", dep qaýpaılady. Qyzyl shapaqtyń astymen jaqyndap-aq qalǵan. Álgi atqa quryq boıy taqaǵan, taqaǵan da úńilgen. Tóbe quıqasy shymyrlap, ishi múzdap júre berdi.

At astynan arbańdap áldekim shyǵyp keledi, á desip es jıǵansha bolǵan joq, álgi páleket ytqyp jetip tizgininen shap bergeni. Astyńdaǵy tulpary shyńǵyra shatqaıaqtady, aspanǵa atyldy. Oshaqbaı jalǵa jata qalyp naızasyna jarmasqan. Áp-sátte taqymynan sýyryp alyp, qarmanǵan qoldy dál nuqyp ótti, tizgini bosap qoıa berdi.

Oıqastap shyǵa bergeni sol edi, oń búıirden zyrqyrap jetken jebe tulparynyń búıirine shym batyp joǵaldy, janýar gúrs qulady. Oshaqbaıdyń bir aıaǵy jyǵylǵan attyń astyńda qaldy. Endi ańǵardy, aınalasy andyzdaǵan attyly, beseý bolar, jer astynan shyqqandaı qaýmalap keledi. Jan dármen julqynyp aıaǵyn sýyrdy, naızasynyń saby bosamady, shart syndy. Osy mezet batyrdyń, moınyńa buǵalyq tústi, qos qoldap jarmasqany sol edi, julqa tartyp áketti, jyǵylǵan joq. Áýdem jerge deıin dedektep júgirip bardy. Yshqyrynda kishkene kezdik júretin, endigi qarýy sol ǵana.

Kezdikti oılaǵany bolmasa ala almady, buǵalyq tynysyn taryltyp jiberdi, kóz aldyńda jasyl saǵym oınady. Álgi adamdar es jıdyrmaı baılap-matap tastady. Buǵalyqty bosatty. Kóterip at artyna otyrǵyzdy. Osy kezde kóz ushynan jalǵyz qara bolyp quldyrap Barshyn jetken. Shyrqyrap jetti de, qunjyńdasyp jatqan jaý tobyn shyrq aınala shapty. Qoldan keler kómegi joq, jylap júr, attan salyp júr. Qyz daýsynan batyrdy surapyl qaırat kernedi, jantalasa julqynyp bilegin býǵan tusaý jipti byrt-byrt úzdi. Antalaǵan jankeshtilerden atsyz, jaraqsyz qutyla almasyn jáne bildi. Endi keshikse ózimen qosa Barshyn qyzdy da mert qylatyn.

Yshqyrynan kózdigin sýyryp aldy. Er ústine jaıǵasa bergen jigit qolynyń jarasymen aldanyp jatqan, andaýsyz qaldy. Artyna jalt qarady da baj etti. Qylpyǵan kózdik keýdesin qoparyp ótken. At jalyna sulap tústi.

Oshaqbaı jigitti aýdaryp tastap er ústine yrǵyp minbekshi edi. Álgi ólekse jalǵa jelimdeı jabysyp qozǵalmady. Ekinshi márte qyl buǵalyq moınyńa jylansha oratyldy.

Sol mezette bar daýsymen Barshynǵa aıqaı saldy.

— Óziń qutyl! Úsh kúnge deıin aman oralmasam opat bolǵanym, Oshaqbaıdyń qabiri dep aıtyp júrýge myna barmaǵymdy kómińder!

Dedi de sol qolynyń barmaǵyn er basyna qoıyp kezdigimen shaýyp aldy da, qyzǵa qaraı laqtyryp jiberdi. Barshyn qandy barmaqty qaǵyp aldy. Osy mezette opyr-topyr attaryna qonǵan qos jigit qyzǵa qaraı quıǵytty. Ustap almaq nıetpen atoılap sońyna tústi. Anyq qaterdi Barshyn endi sezdi. Syńsyǵan kúıi tizginiń kilt buryp bezip jóneldi. Keshki qarańǵylyqqa tas bolyp batyp joǵaldy. Sońynan súrendeı qıqýlasyp qos qaraqshy ketti.

Oshaqbaıdyń janyńda úsh jaý qalypty; tekemet basqandaı yńqyldasyp umar-jumar jáýkemdep batyrdy eseńgiretti, qaıyra matady. Bul joly qyl shylbyrmen baılady. Álgidegi jalǵa sulaǵan jigit jan tásilim etse de taqymy qarysyp, attan sypyrylmady. Úzeńgiden borbaıyn ázer ajyratty, astyna qamshy salyp júrip keri qaıyrdy. Erden sypyryp túsirgenshe serikteriniń jan teri shyqty. Kókpar shapqandaı entikti. Oshaqbaı ólgen jigitti endi tanydy, Batyr Saıysta kúsh synasqan dáý qalmaq eken. Júregi týlap kep aýzyna tyǵylǵandaı sezildi. Ózgesi qalmaqqa uqsamaıdy; er-turmany, ábzeli, jaraǵy moǵol jurtynyki sekildi. Basshysy bolar, syryqtaı uzyn, qara súr jigit alaqanyńa túkirdi.

— Meniń buǵalyǵym bolmaǵanda shetińnen jaırap jatatyn edińder! Álgi eki ıtte qypshaqtyń qanshyǵyna jete almaı tilin salaqtatyp áli-aq qaıtyp keler!

Alataýdyń teristik pushpaǵyn, Jońǵar ústine jaılaǵan uıǵyr eli batyrlarynyń sózi osyǵan keletin. Bulardyń qypshaq emestigine endi kóz jetkizdi. Álgi dókir basshysy barqyldap boqtap júr.

— Qypshaq kórseńder buttaryńa ish etip qoıasyńdar! Belinen jolbarys yrǵyp ótken túıedeı kıreleńdep qalasyńdar!

Barqyldaqtyń aıtyp júrgeni shyndyq, shegip jatqan túıeniń ústinen jolbarys yrǵyp ótti degenshe álgi túıeden qaıran joq jolbarystyń pysy basa ma, álde serti solaı ma, aýrýdan turǵandaı halge túsedi. Belin kótere almaı bozdaıdy. Aqyr sońynda mal bolýdan qalady. Mundaıda túıekeshter túıeni tezirek soıyp alýǵa tyrysady.

Dókir jigit kelip Oshaqbaıǵa qyl buraý saldy. Qyl arqandy qolynan, aıaǵynan kúrmep qorjyndap baılady da, ortasyna aǵash júgirtip burady dersiń. Qoly julynyp bara jatqandaı syzdap aýyrdy, shylbyr bulshyq etin kesti, kózinen eriksiz ytqyp jas shyqty. Sanasy buldyr tartty. Súıek-súıegi qaqsap shybyn jany kózine kórindi. Tistenip dybys shyǵarmady. Óstip jas batyrdyń esi aýyp, talyp ketkenshe azaptady...

Álden ýaqytta basyn kótergen.

Dókir basshy entigip anadaı jerde otyr eken. Jerge túkiredi, kúńkildeıdi. Qulaǵyna yzyńdaǵan sózderi jetedi.

— Baýyrshyq-aka, tutqynnyń aldyńa ózińiz otyrasyz ba?

— Oı, ákeńniń! Aıaq-qoly matalǵan tutqynnan qorqyp butyńa sańǵyp tursyń ǵoı shamasy, otyr qane, ólmeısiń!

Baýyrshyq akasy Oshaqbaıdyń aldyńa sómpıtip sarbazyn otyrǵyzdy. Kelesi sarbaz taǵy yzyndaıdy.

— Baýyrshyq-aka, myna ólikti qaıtemiz?

— Oı, ákeńniń! Qý qalmaqty súırep aparyp keń shuqyrǵa otyrǵyza sal, kórgen kisi tuzǵa túsip terlep jatyp ólgen dep oılasyn.

TOǴYZYNSHY SARYN

Quba belden kireýke kózdenip kún kóterildi; óıtkeni ashyq aspan jıegine aq óńez turǵan, astyńdaǵy boz dala saǵym tarqata qoıǵan joq; óıtetini, osy alap, osy tań qý jaýyryn súıeginiń arǵy jaǵynan qaralǵan. Jaýyryn ustaǵan jaýyrynshy Jalańash áýlıe bolatyn. Ertemen eki bas súndet, eki bas paryzdan turatyn pamdat namazyn oqı sala, jalańash tánińe túıe júnnen toqylǵan shekpeniń kıip, osylaı órlegen. Kúnshyǵystan kúnbatysqa qaraı sulap jatqan, Qońyrattardyń bas qoıyp, orda tikken Jetitóbe dep atalatyn qaraýyl bıigine tyrmysty. Tyrmysyp eń eńseli tóbesine shyqty, astyna túıeniń moınaǵynan jasaǵan bóstek tósetip, qolyna qý jaýyryndy alyp arýaǵyna syıynǵan. Qalshyldap, dirildep basynan taıa bastaǵan dáýletin shaqyrǵan. Qý jaýyryndy kúnge tósep alysqa súzile qaraǵan. Kóz aldyńda qý jaýyryn, odan áride Bári oınaqtyń jalpaq jazyǵy, árisi jaryq, dúnıe, arýaqtar álemi. Janaryna ne yqylym qubyjyq elestetpekshi edi.

Jalańash áýlıeniń qylı kózi birte-birte kishireıip nesheme oıǵa súńgip, súzilgenimen qıaly qalyqtap kóterile qoımady. Qozyǵa toıǵan kúshigendeı jer baýyrlap qalbańdaı berdi. Páli, qas qylǵanda arǵy-bergi ıtjyǵys zamandy boljaı almady, zerdesi jetpedi. Kózi jasaýrap ketip tizesiniń basyna oıysqan, bir qumyrsqa jorǵalap barady eken, suq saýsaǵymen shertip jiberdi. Ashyq qalǵan tizesin shalǵaıymen qymtap japty. Áldenege yzasy kelip kúpirlik jasap jekip jiberdi.

Túndegi qyraǵy kelinshekpen bolǵan, oıdaı degen, máslıhatty eske aldy... Qyraǵy kelinshek osy ólkeniń, týma perzenti, kádimgi shúıke bas, baıtal shaýyp báıge almastyń ózi. Dáp osylaı. Jalańash áýlıe oılaıtyn. Qardyń qutyrmasy bar ma. Ańshy ákesine tartqany ma, álde Allanyń ámirimen qyrannyń kózin janaryna jamap alǵan ba, qyraǵynyń ózi bolyp ósti. Dúıimge aty jaıyldy, eldiń sózi dýaly emes pe, álgi qardy maqtaı-maqtaı dabyraıtyp áketti. Jaýgershiligi mol párýardigar yqylymda jortýyldan zapysta bolǵan jurt kelinshekti qorǵan etti. Qaraýyl qaratty. Aqyry osy eldiń batyry Oshaqbaı jeke otaý tigip janyńa qondyrǵan, Jetitóbeni qonys qyp bergen.

Óı, buzylǵan betpaq zaman-aı!

Sodan beri álgi saıqal Jalańash áýlıeniń jalpaq dastarqanynan et alyp qashqan urydan jaman áser etti, zyǵyrdanyń qaınatty. Túnemesine kóz ilmeı, júreginiń tereń túkpirinen qarǵys aıtyp ta kórdi, «shashy uzyn páleden qutqara kór!» dep táńirine jalbaryndy, bolmady, qutylmady. Jaılaýyn taryltyp, beıit jasaýǵa dep bólip qoıǵan tóbelerine munara ornatty. Mezgil ete básekeles, baqtalas bolyp aldy. Jurt ta tik múıiz eshkige ergen qoı tárizdi máńgúrt tobyr emes pe, qyraǵy kelinshek ne dese, «ıe» desip, tompańdap sońynan ilese berdi.

Jalańash áýlıeni záýide janaza shyǵarǵanda bolmasa kózge ilip, kóńilge pir tuta bermeýge aınalǵan. Bastan bak taıaıyn dese óstedi.

Álgi Oshaqbaı batyr da eli tynshyp, urpaǵy órbip jatqan soń neǵylsyn, áýlıege qol berýdi, minájat qylýdy qoıyp, qyz aıttyrýǵa nıet qyldy. Baýyryn syzǵa tósep jatyp alatyndy shyǵardy. Sóıtip, úılenip, otaý kótergeli júrgende osy qyraǵy kelinshekpen kezikti. Kezikti de uıyqqan ıtteı shyrq aınaldy. Burynǵy kúıeýin bir aıdyń ishinde opat qylǵan qar eken, batyrdyń basyn asqabaqsha aınaldyrdy. Aqyry kóńil jarastyryp tyndy.

Jalańash áýlıe: «Oshaqbaı qaraǵym, basyń jas, han qyzyna úılenerlik qaýqaryń bar, álgiden kúnshilik jer aýlaq júrgin», dep aqyl aıtpaqshy edi. Qapy qalyp ushyrata almady. Batyr Saıysqa attanyp ketkeniń bilip ókinip-aq qalǵan.

Sonymen Jalańash áýlıe túndegi qyraǵy kelinshekpen bolǵan máslıhatty eske alǵan.

Qoıdyń qý jaýyrynyńa besikten qarap ósken balalyq shaǵyn oılap ketti. Jalańashtyń ákesi de jaýyrynshy, boljaǵysh kisi bolǵan eken. Kóz jumarynda sol shapaǵatty kásibin jalǵyz ulyna mıras etipti. Etpese de ákeniń qıyn jolyn qýar edi, qý jaýyryndy qolyna alyp suńqyldar edi, óıtkeni, es bilip etek japqaly kórgeni osy jaýyryn, estigeni jaýyrynnyń qasıeti, qulaǵyna quıǵany kóripkeldiń áńgimesi. Áýel basta dáp álgi qýraǵan qańqa besigine tańylǵan, sodan soń tóseginiń basyna ilingen, atqa minse dorbasynda júretin, uıyqtasa túsine kiretin. İlki zamannan jaýyrynshyny jasynan baýlyp, suńǵyla sezger, úńile kórer tárbıe beretin. Jalańash sol qatal mektepten ótti. Jurttyń «jaýyrynshy týa biter qasıet, al jaýyrynshylyq qıyn beınet» deıtini sodan.

Ákeden qalǵan mıras kásipti bala qor etpedi, qulpyrtyp áketti, bedelin az jylda-aq atyrapqa jaıdy. Boljap aıtqany bolyp jatty; qý qańqaǵa úńile qarap, ishin basyp búgile oılanǵan mezette kóz aldyńa nesheme qubyjyqtar elestetýshi edi. «Pálen jyly pálendeı páleket bolady» degende jurttyń júregi zirk ete qalatyn. Jalańashtyń mereıin ásire ósirgen onyń birer aı, ne birneshe kúnge buryn boljaǵany emes; jeti, ne on jyl aldaǵyny meńzep aıtqan árádik ǵaqylıaty edi. Jetim ýaqyt, betpaq zaman týraly qıalı tolǵamdar aıtatyn. Baq, dáýlet degeniń mal sońynda tompańdap júredi bilem. Áıteýir, qoı qorasyna mańyrap kirgen saıyn, jurt jaǵasyn ustap: «áýlıe-ekeń jorysa eken, boljasa ketti», desti. Bedeli shólge bitken daraqtaı bıiktep, dańqy urys dabylyńdaı dalany dúńkildete berer.

Oı, zaman-aı degen! Jortýyly mol jaýgershilikke toly kúnder jetti. Qara jerden qos qulaǵy tik shyqqan qubyjyqtaı qyraǵy kelinshek ǵaıyptan paıda boldy. Jurt sonyń sózine qulaq asatyn boldy. Ol qar ózi qusap boljamaıdy, qaraýyl qadaǵa shyǵyp alyp alysty sholady, kózine ne ilikse sony baıan qylady. «Kerýen keledi» dese, el aıyrbas zatyn ázirleı bastaıdy, «jaý keledi» dese, batyrlar jaraǵyn asynyp atqa qonady. El syrǵaqtap İnjý boıyndaǵy qalyń, toǵaıǵa sińip ketedi, e buǵynyp jatyp bas salar mezetti kútedi. Sodan kim jaqsy — qyraǵy kelinshek jaqsy bolyp shyǵa keledi.

Osyny oılaǵan Jalańash áýlıe tistene kúńirendi. Qapelimde aýzynan shyǵyp ketken kúnáli sózge óz-ózinen tiksinip qaldy. Kıeli arýaqtardy úrkitip alam ba dep qoryqty. Tfá! Tfá! Sodan Jalańash áýlıe qyraǵy kelinshekpen kereǵarlasyp ketsin bir, tájikelessin, talassyn. Naqa bir sharshy toptyń aldyńda aıtysqan jyrshylardaı boldy. Qaýyrsyny ushyp qalbaqtasty, kóknár ishken shaldaı barqyldasty. Endi birde es jıyp, entigin basyp, eline qarasa, sumdyq-aı, «aljyǵan bilem» desip, ózinen syrt aınalyp syrǵaqtaı bastapty. Jalańash áýlıe qarap otyryp ólsin be, jandalbasa qyp aılaǵa kóshti.

Talasty túndegi máslıhatpen tamamdaǵan.

Sýnaqtar salǵan Syǵanaq shaharynyń kúnshyǵys betindegi áıgili oryn Kók keshenge jınalǵan aqsaqaldar áýeli Jalańash áýlıeni tyńdady. Sonda Jalańash sózin «jurtym, halqym» dep bastady, sýǵa ketip bara jatqan balyqshydaı qarmandy, «jurtymdy oılap tún uıqymdy tórt bólemin, tamaǵyma as ótpeıdi», dep kóńil bosatty. «Jetinshi atam paıǵambardy kózimen kórip, sońyna erip sahaba bolǵan kisi. Sodan Arystanbab týypty, sodan Sıqym, Qıqym áýlıeler jaraǵan. Jyn-perimen joldas bolǵan bilimdi-bilikti jandar eken, kóripkel atanypty. Osylardan taraǵan urpaq «Jaýyrynshy» atamyz kórinedi, boljap bilgeniń, kózine elestegeniń, túsine kirgeniń jurtyna baǵyshtady; batyryn qaterli joldan qorǵady, qatynyń qursaq kótergish kir etek etti. Óstip eńirep júrip el tynyshtyǵyn oılasaq, endi kelip zerdesi taıyz, shashy uzyn, kóńilshek kelinshek sol eńbegime ýystap topyraq shashady. Batyryn azǵyryp, eldi azdyryp barady. Ózimdi baýyr taqyr, badyraq kóz etti. Ne jaýyryndy otqa tastap, qarǵys aıtyp, qańǵyp ketemin, ne qyraǵy kelinshekti kózimniń aldyńa kólbeńdete bermegin, halaıyq. Kelinshekti qurtpasaq bak taıyp, qydyr úrkedi, etegimizge páleket jabysady...» Jalańash áýlıe az aıtsa da syryn aqtardy, júdá bolmasa shyn ketiserin ańǵartty.

Alqa jurt, aqsaqal bitken keshennen syrtqa shyǵyp aqyl qosty, mol keńesti. Kelesi sóz qyraǵy kelinshekke tıgen.

Qyraǵy kelinshek tabaldyryq jaqtan kóterilip, qypsha belin búgip kópshilikke izetpen sálem etti, aqsaqaldar jaǵy rıza bolyp qalysty. Ózi de úrip aýyzǵa salǵandaı sulý eken, júzi bal-bul janyp, buǵaǵy dirildep degbirdi aldy, jurt nazary túgel baǵyshtaldy. Ashyq, jińishke daýyspen sóılep ketti.

«Qý súıekke qarap kúbirlegen jaýyrynshy emespin», dep bastady, kókeıinde ashý turǵan, ásirese áýlıeniń ózin "kóńilshek kelinshek", "zerdesi taıyz" dep, áıeldigin betine basyp qorlaı sóılegeni janyńa batty. "Boljaǵanymdy emes, kórgenimdi aıtamyn... Burynǵylar ótirik pen shyndyqtyń arasy tórt-aq eli, qulaqpen estigen ótirik te, kózben kórgen shyndyq dep tujyrymdaǵan. Meniń derim shyndyq, áýlıeniki jansyzdan estip jobalaǵan boljam ǵana. Ol kisi aıtqysh bolsa; on, ne on bes jyldan keıin keletin ǵazaýat kúndi emes, erteńgi kesepatty tapsyn, aldyń ala eskertsin. Alysty arbamaı-aq, jaqyndy aıtsyn. Eshkimdi kúndemeımin, óz basym kúnshilik jerden kele jatqan jaýdy sezsem, tústik jerden qarasyn kórem, qasıetim kózimde". Úni dirildep baryp kilt úzildi, sharshy toptyń aldyńda sóz sóıleý netken qıyn edi.

Qarıalar jer shuqyp otyryp qaldy, bir-birimen kúbirlesip, bas ızesip máslıhat qurdy. Bir bátýaǵa toqaılasty. Kóshenniń ásem kúmbezine keshki kúnniń qyzyl boıaýy juqqanda baryp jasy úlken kárıalar sheshimin aıtty. Kelinshekti áldekimge ámeńgerlikke berip, endigi kóripkeldikti Jalańash áýlıege tapsyrdy. Jurt Jalańash áýlıeniń sózine turmaq isine bas urmaq. Osyǵan qol jaıyp bata jasady da aqsaqaldar «aýmın» desti.

Aqsaqaldar tarasty, bylaıǵy ketpeniń ıyǵyna asqan dıqan, qamshysyn qonyshyna qystyrǵan malshy, qolyna syr sińgen zerger jaǵy Jalańash áýlıeniń qarıalarǵa astyrtyn dúnıe ótkizip úlgergeniń bilgen joq. Qyraǵy kelinshek endi qaraýyl munaramen qosh aıtysty, basyna taza jaýlyq salyp ámeńgerin kútedi, qıalyn qor etip, áldekimniń jekýinde, jeteginde ketedi. Jalańash áýlıeniń alshysynan túsken, sharshy toptyń aldyńda bedeli ósti, kelinshekti pysy basty. Shashylǵan abyroıyn qaıta jıdy, ashylǵan etegin qaıta qymtandy... Sol áńgimeni esine túsirip otyryp Jalańash áýlıe tanaýynyń astynan myrs-myrs kúldi, ózinshe máz boldy. Kún edáýir kóterilip qalypty. Qý jaýyryndy qaıta bir qolyna alyp kúnge tósep súzildi kep. Basy ishindegi dániń alyp keptirip qoıǵan qaýaq tárizdi dyń-dyń etedi, qıal keler emes. "Ýa, párýardigar dúnıe, osynshańa da shúkirshilik!" dep tizesine qaraǵany sol edi, dúbir estidi, júregi zirk ete qaldy. Jaýyryndy janyńa tastaı salyp jazyq, dalaǵa tigildi. Dalanyń betimen saǵym júgire bastapty. Dúbir zoraıa túsken, sóıtse, dál ıeginiń astyńda, oıpatta qap-qara qol keledi. Súńgisi me-aý, úzeńgisi me-aý kúnge jylt-jylt shaǵylysyp bet qaratar emes.

Jalańash áýlıe talyp túse jazdady, shamasynyń bar jetkeni janyńda pyryldap uıyqtap jatqan shapqynshy balany quıryqtan bir saldy. Kózi shaqshıyp aıaq astyńdaǵy qoldy nusqady, sosyn, «yldıdaǵy elge júgir», dep ym jasady. álgi jalańaıaq zántalaq zytyp-aq jóneldi. Qoryqqanynan úni shyqpaı, qara sany qorǵasyn quıǵandaı qozǵaltpaı qaldy. Keshegi Kók keshende qyraǵy kelinshekpen ólerdeı aıtysqany esine tústi, «beker óıtippin», dep kúıindi, ózin qarǵady.

«Tynysh úıde tary kójege toıyp alyp búk túsip jata bersemshi. Jeligip: «jaý qaraımyn, erteńdi boljaımyn» dep nege qaǵyndym eken. El qamy qara basymnyń sadaǵasy. Endi jaý súńgisine túıreletin boldym». Jaý jaqqa qaraýǵa dáti shydamaı jaýyrynmen jer shuqylady.

Sóıtkenshe bolǵan joq, álgi attyly top «oı, baýyrym!» dep aýylǵa qaraı at qoısyn. Elge qaza ákele jatqan qol óstetin. Jaýyrynshy áýlıe júregi jaryla qýandy, ornynan ytqyp kóterildi. "Batyr Saıysqa ketken Oshaqbaı batyr mert bolmaǵaı!" dep oılaǵan.

— Oı, baýyrym-a-ı!

Yldıdaǵy aýyl eleń etisti, artynsha-aq ıt ulyp, jylqy kisinep, oǵan álgi atoı salyp baýyrymdaǵan top attylynyń daýsy qosylyp atyrapty kúńirentip áketti. Jalańash áýlıe jaǵasyn ustady; batyr mingen qaraker tulpar kórinbeıdi, onyń ornyńda jal-quıryǵyn kúzegen arystaı arab jylqysy keledi, ústinde eshkim joq, ózgesi jylqyny jetektep, jylap, daýys shyǵaryp dańǵaza kóterisedi. At ústinde búgilip baýyrymdaǵan bireýi áıel sekildi, úni syzylyp jińishke shyǵady. Jaýyrynshy áýlıe astyńdaǵy bestegin alyp, jaıaýlatyp júrip, aýylǵa jetemin degenshe el ishi sýyq habarǵa qanyǵyp úlgeripti. Jamanshylyqty jurttan buryn jorı almaǵan áýlıe ishi jıdı ókindi. Áıtsede, jaýyrynymen boljap bile almaǵan kórsoqyr kináratyn alaman-tasyr baıqatpaı jibererin bilip taǵy qýandy. Bozdap qoıa berdi.

— Oı, baýyrym-a-aı!

Jalańash áýlıe kele batyrdyń otaýyna kirdi, azan aıtqandaı ańyrap, qarylyp qatar turǵandarmen kórisip ketti. Ezile eńireıdi. Endi ańǵardy, qushaǵyna qysqany qyraǵy kelinshek eken, jylan ustaǵandaı bop keri shegindi, tór jaqqa bettedi. Jaıǵasyp alyp sharta júginip Buhar maqamymen quran oqı jóneldi, jurt tynshydy, joqtaý basyldy. Úlken súreni ádettegideı tez qaıyrmaı, bes márte qaıtalady. Duǵa sońynan qarıalar Oshaqbaı batyrdyń jaqyndaryna kóńil aıtty. Sosyn baryp batyrdyń serikterinen jón surady. "Oshaqbaı qaıda" desti.

— Shý boıynda belgisiz jaý qapyda qolǵa túsirip baılap-matap áketipti. Úsh kún izdep ushty-kúıli taba almadyq.

— Ólmegen ǵoı onda! Aýylǵa at qoıyp ne jyndaryń bar?— dep tigildi Jalańash áýlıe.

— Batyrdyń tutqynǵa túsken mezettegi serti solaı: «úsh kúnniń ish inde qutyla almasam tiri qalýym eki tal aı. Týǵan jerde belgim bolsyn. Oshaqbaıdyń múrdesi dep kómińder, janaza shyǵaryńdar», dep sol qolynyń barmaǵyn kesip qaldyryp ketti.

— Astapyralla, onysy qanekeı?!

Qazaly habar alyp kelgender úsheý edi: biri Ilanshy Qadyrhannyń qasynan qalmaı júretin, Batyr Saıysqa birge barǵan senimdi nókeri Maqsut bolatyn. Ol jasynan saýdamen aınalysqan, iri alypsatar edi, onyń kerýenderi Horezmge, árisi Iranǵa ketip jatatyn. Ekinshi kisi áıgili atshabar Badrıddın edi, onyń ákesi Tajıdın birneshe jyl Otyrardyń datqasy bolǵan bilikti jan. Úshinshi kisi erlershe kıingen qypshaq qyzy Barshyn edi. Qyzdyń esimi Batyr Saıystan keıin-aq el-elge dúrkirep tarap ketken, qazir qulaǵy túrýli jurt estip-bilgen, erlik isin ańyzǵa aınaldyra bastaǵan. Bul úsheýi Ilanshy Qadyrhannyń tapsyrýymen Oshaqbaı eline qaıǵyly haldi estirte kelgen. Ári qaraly qaýymǵa ámirshiniń salaýatyn ákelgen. Jurt nazary túgel aýyp, qarıalar qańtarylyp otyrǵan... Barshyn arý qolyn qoınyńa júgirtti, oramalǵa oraýly zatty sýyrdy. Beıne bir asyly buıym ustaǵandaı asa eppen oraýyn jazdy. Ákelip Jalańash áýlıeniń aldyńa qoıdy. Qan juqqan oramal arasynda Oshaqbaıdyń jalǵyz barmaǵy jatqan.

Jalańash áýlıe tizesiniń dirilin ázer basty.

— Batyrdyń janazasyn ózim shyǵaram, — dedi.

Aýyldyń basshy qarıasy jigitterge jarlyq bere bastady; alys-jaqyn aǵaıynǵa habarshy attandy, soıys ázirlenip, úı tigildi, otaý aldyńa kerme tartylyp batyrdyń tulparlary baılandy. Osy mezet ishinen lúpildep otyrǵan Jalańash áýlıe áldebir qubylysty ańystady. Batyrdy joqtaıtyn jylaýly toptyń ishindegi qyraǵy kelinshek pen on qanattaǵy shart júginip otyrǵandardyń ortasyndaǵy Barshyn qyzdyń janary kezige ketti, kezikti de arbasqandaı, óńmeninen ótkize uzaq qadalysty. Áýlıeniń kóz aldyńa jylan arbaǵan balger elestedi. Sút pisirimdeı qadalysqan mezette balgerdiń janary qantalap, jylannyń basy qaltańdap ketip edi. Sońynda jylan sulyq túsken. Dáp osylaı súqtanǵan sumdyq sýyq qaras-tuǵyn. Álden ýaqytta Barshyn arý daýys shyǵaryp syńsyp jiberdi, janaryn jas jýdy. Qyraǵy kelinshek tákappar kúıde qaldy.

Bul ǵajaıypty kórip otyrǵan Jalańash áýlıe ishinen «shoq, shoq qarlar!» dedi, duǵa súresin sýdyrata jelip oqı jóneldi.

Osy oqıǵadan úsh kún ótkende Jalańash áýlıe baıyrǵy ádetimen Jetitóbeniń basyna qaıta shyqqan. Kún besin namazy oqylar ýaqyttan sál tómendegen. Ózinshe «qaraýyl qarap qaıtamyn» degen syltaýy bar. Shyntýaıtqa kelgende kúni boıǵy bas almaı soqqan maıly etti boıyna sińirmektiń. Ári kópshilik nazarynan oqshaýda damyldap kóz shyrymyn almaqshy. Júrek maıy aýzyna kilkip alys qyrqaǵa ázer kóterildi, kókiregi syryldap, samaı tamyry lypyp soqty. Sońynda sempıip bóstek, jastyq arqalap kele jatqan atoıshy balaǵa jaman kózimen qarady. Janarynda: mástek qurly qunyń joq, aıaq artýǵa laý qylar ma edi», degen keıis sózder turdy. Jekı júrip bóstekti jaıǵyzdy, jastyqty qoltyqqa qysyp shaljaıyp jata ketti. «Júgermek, mańaıdy qalt jibermeı sholyp otyr!» dep jarlyq aıtty. Zeńgir kókke qarap qıalǵa batty. Buıyrsa, batyrdyń janazasyna pidıaǵa tikken jeti qara túgelimen shurqyrap qorasyna qosylaryn sezdi. Sezdi de ishinen ádemi maqam oqyǵandaı yńyldaıdy, mińgirleıdi. Osy ómirdiń keıingi ýaqytta ózine sonshama ystyq sezilip, tátti bolyp bara jatqanyń oılady. Oıhoı, qyzyq dáýren qımas kúnder-aı!

Óstip jatyp kózi ilinip ketipti.

Atoıshy balany qara basty bilem, asyqty oılap, máńgirip otyrǵanda andamaı qaldy. Jetitóbeniń kúnbatys jaq astymen qara sendeı aǵyp aýyl jaqqa ótip bara jatqan qoldy kórdi. Batar kúnge shaǵylysqan qarýlarynan baıqady, anyq jaý! Baj etti. Jastyqtan basyn julyp alǵan Jalańash áýlıe jaman shoshyndy, jan qaltasynan jaýyryndy izdedi. Bolǵan isti baǵdarlap úlgergenshe atoıshy bala atqyp turyp aýylǵa zyrlady. Tóteleı tartyp bar daýsymen aıqaılap barady.

Jaýyrynyń endi tapqan Jalańash áýlıe sileıip otyryp qaldy. Jaý tusynan etip ketti. Jaýyrynshyny jaý alar, esepshini jut alar degen sózdiń aqıqatyna kózi endi jetti.

Top kisi aýyldan múrdeni shyǵaryp bara jatqan. İshinde qyraǵy kelinshek bar-tyn. Alystan, Jetitóbe baýraıynan jaısyz júgirgen balany shaldy. Jurt qańtarylyp qaldy Artynsha-aq Jetitóbeniń saıynan lyqyldaı asyp tógilgen qoldy baıqady. Dereý zýzaǵa baılaýly batyrdyń tulparyn sheship aldy da tizgin salyp ústine yrǵyp mindi. Zýza kótergen shaldarǵa: "Sizderge jaý tımes, ilgerileı berińder!" dep tapsyrdy. Ózi at basyp buryp aýylǵa shapty. Oıy — janazaǵa jınalǵan jigit ataýlyny atqa qondyrý, áıel men qyz-qyrqyndy İnjý boıynyń toǵaıyna qashyrý edi.

Aýylǵa atoı der kezinde jetti. Qyraǵy kelinshek aıtysymen-aq qarý ustaýǵa jaraıtyn erkek kindik atqa qonyp úlgerdi, oshaqtardyń oty sóndi, qyz-qyrqyn, bala-shaǵa Barshyn arýdyń bastaýymen toǵaıǵa sińip joǵalyp jatty. Áp-sátte-aq aýylda tiri jan qalmady, buralqy ıtter ǵana úı-úıdi erkin aralady. Atqa otyrǵan jigitter oılasa kele joıqyn qolǵa qarsy tura almasyn bildi, ashyq maıdan ashýǵa qaýqar joq, qarý az desti. Ekige bólinip, tún jamylyp qaptaldan shappaqshy bolyp kelisti. Sóıtip, keń ashylǵan qyshqashqa aınalyp, syrtty oraı keri sheginip ketti. Álgide ǵana dúrmek kótergen aýyl adyra qaldy.

Úlken joldyń ústinde zýzaǵa salyp múrde kótergen Maqsut, Badrıddın, tórt-bes aýyl aqsaqaly aqyryndap alǵa jyljyǵan. Kibirtiktep biraz júrdi. İsh úreılerin jasyryp úndemeıdi. Tizeleri qaltyrap júristeri óner emes. Alda kele jatqan Maqsut alystan shubalǵan shandy kórdi. Qalt kidirdi. Álgi shan týra tótelep salyp keledi. Júregi daýalamady, daýsy shyqpaı qaldy. "Qaıdaǵy bir tutqynda ketken Qońyrat batyrynyń arýaǵyn syılaımyz dep júrgende daǵaradaı basymnan aırylarmyn", dep oılady. Zýzanyń ózi ustaǵan aǵash saby qolynan sýsyp tústi. Shubalǵan etegin jınap alyp tura qashty. Qalǵan shaldar da múrdeni qara jolǵa búrk etkizip tastaı saldy. Shashylǵan tezekke uqsady, bet-betimen bas saýǵalap barady. Atyz-aryqqa buǵyp áp-sátte-aq yzym-ǵaıyp joǵaldy.

Kún bata shyńyraýdan aı kóterildi.

Jaý aýyldy anyq kózep úlken jolmen jóńkilip kele jatqan.

Buta arasynda jatqan Maqsut álgilerdi kıim kıisinen, qarý-jaraǵynan tanı ketti. Bular — naǵashy jurty qyzylbastar,

Abeskún teńizin jaǵalaı jaılaǵan jaýger jandar. Qyzylqumdy kesip kelip, İnjý ózeninen Meıramqala qoltyǵyndaǵy salmen ótken. Otyrardyń kóp bekinisine kórinbeı, oń jaǵalaýǵa shyǵyp alyp, jıektep jetken beti. Ádette qyzylbastar shahardy shabýǵa batpaıdy. Al, İnjý boıynyń sol jaǵasyndaǵy qarasıraq dıqandarǵa kóńil bólmeıdi, olja túspes, kúr qantógis jortýyl desip, olarǵa jolamaıdy. Kóz qurtyn jeıtin Syǵanaq pen Saýran arasyn jaılaǵan Qypshaq pen Qońyrattyń baı aýyldary.

Deshti-Qypshaqtyń aıy kókjıekten tusaý boıy kóteriler edi, kóteriler de appaq nuryn úlken jolǵa tóger edi.

Saýlap aqqan alpys qaraly qol tizgin tartty. Qol bastap kele jatqan judyryqtaı jarǵaq shal belgi berip, saryndy toktatty. Kerýen joldyń ústinde sereıip úlken zýza, ústinde dóńkıip múrde jatyr. Mańaıynda adam aıaǵynyń izi shubyryp túsipti. Kileń súıir taban másiniń izi. Álgi jolbasshy shal múrdeni kórmek bolyp oqtalǵan. Óliktiń betin ashpaqshy. Atynyń aıańyn basyp, eńkeıip kelip múrdeniń oraý jibin qylyshymen byrt-byrt qıdy. Tekemettiń oraýyn jazdy. Appaq kenep kebindi qaq aıyryp ishine úńilgen, tóbe shashy shymyrlap, arqasynan sýyq jylan jorǵalap ótkendeı boldy. Tiksinip ketti. Aı jaryǵymen anyq kórdi. Arystaı alyp múrdeniń qos qulashtaı keletin kebininiń ishinde ólik joq. Short kesilgen úlken barmaq jatyr.

Shalyń taıqyp shyǵa keldi, ózgeleri úńilmedi, tosylyp turǵan. Jolbasshy sileıip qalǵan qolǵa qaırylyp til qatty.

— Mynaý ala moıyn alyptyń aqyry eken! Júreginiń dúrsilin basyp qaıta qataıdy.

— Balalar, jolymyz bolmas, at basyn keri buralyq.

Jelikken sarbazdar sózge bátýa berer bolmady.

— Qara joldan ólik shyqty dep shoshyǵanymyz jaramas.

— Taqymymyz tesilip bes kún jortqanymyz zaıa ketpekshi me.

— Qaıtsek te osy aýyldy shaýyp qaıtamyz!

Oınaqshyǵan, qyzynǵan attar tizgin bosasymen-aq josqyndap jóneldi. Jarǵaqtaı jolbasshy shaldy shańǵa kómip jónele berdi. Jolbasshy aınalyp kelip kebindi qaıta japty, syrtyn tekemetpen qymtady. Qol sońynan sonarlaı saldy.

Qyzylbas qoly áýdem jerdegi aýylǵa áp-sátte-aq mańdaı tiredi. Adamdary jaý kele jatqanyń sezgen, sezgen de bosyp ketken. Tysta qybyr etken qımyl baıqalmaıdy. Birer sıyr men mańqataılaq kúldi aınalshyqtap júr. Ádette jaý shapqanda shyǵatyn bala sharyly da estilmeıdi. Ár jerde shala sóngen oshaq qolamtasy kóńirsıdi. Ash bórideı jalanǵan qol qaraılap kidirmedi, attan túse-túse qap úılerge súńgidi. Endi ańystady, ár úıden taıaq ustaǵan shaldar shyǵa bastady, aýyzdarynda ataly sez; ár úıden keıýana kempirlerdiń bajyldaǵan daýsy estildi, aıtqany qarǵys. Qol qyzyǵatyńdaı qyz, kelinshek qalmaǵan. Tek qana qoldaryna ilikken ádemi múlik, asyl buıym, jaqsy jaraǵa máz. Qorjynǵa, qoıny-qonyshyna tyǵyp taltańdap keri shyǵady.

Jolbasshy shalǵa munyń bári unamady.

«Qol aıyzyn qandyryp julqysar qarsylasy joq aýyldy shapqan jaman eken. Batyrdy emes, kempir-shaldy júndemek pe», dep oılaǵan ol. Shetke oıysyp atynan tústi. Bolyp jatqan alaman-asyrǵa tiksine qarady. Aıaǵymen teýip jylqynyń jas tezegin izdedi. Aınalasy aıtaqyrǵa aınalǵan asa uzyn kermege kezikti. Tamaǵy jutyndyrmaı, tynysy taryldy. Kórme mańy tuıaqshylar, byrdaı bop shashylǵan jas tezek. Endeshe osy arada álgide ǵana talaı tulpar qańtarýly turǵan. Endeshe aýyl erkekteriniń bas saýǵalap qashqany.

Munyń bári shalǵa múlde unamady.

Endeshe atqa miner aýyl erkekteri qapylys kezendi kútip buǵynyp jatqany. Tamaǵyna kúrt keptelgendeı sezildi. Atyn qańtara sap, kilt burylyp jigitterge jóneldi. Qolbasshyny izdegen. Úıdi-úıge kirip, suraý salyp júrip, úlken ábdireniń ishinen ázer taýyp aldy. Sandyq túbinen tyrbańdap altyn teńge terip júr eken. Qoıny, qonyshy syldyr-syńǵyr etedi. Jolbasshy shal sharyldaı urysty, namysyna tıdi, jeti atasynan qaıyra sybap shaqty.

— Júregim jamandyqty sezip tur!

Qolbasshy yrjıa kúlip sandyqtan shyqty, biraq ishinen tútep turǵan.

— Kári jolbasshy qoryqty eken dep quıryǵymyzdy qysa almaımyz.

— Kórmeniń mańaıy toly tezek.

— Tezek bolsa she?

— Jylqyniki, jap-jas.

— Aýyl janaza shyǵaryp jatqan. Janazaǵa jınalǵan jurt ár rýdyń adamdary, olar bir aýylǵa bola bastaryn qaterge tikpeıdi. Sosyn ashynyp, qaıryla shabarǵa jan da, mal da qalmaǵan. Endeshe jigitterdi nesine tizgindeımiz, adyra qalǵan aýyldy tonasyn, tozańyn shyǵarsyn.

— Jortýylda júrgen qoldyń aldynan ólik shyqqany jaman yrym.

Shaldyń aıtaıyn degeni bul emes-tuǵyn. Manaǵy múrdeniń ishinde eshqandaı ólik joq ekeniń, bul bir báleli jer ekeniń maǵlumdamaq edi. Qolbasshy qaıtadan sandyqtyń ishine kirip ketti. Jolbasshy shal jer bop jasydy. Osy qoldy talaı jol boıǵy qum daýylynan, qańsytqan shólden, betaldy adasýdan aman alyp kele jatqan bilgirligine topyraq shashyp týr myna jaman. Dýaly sózin mánapasqa aınaldyrmaqshy. Taýdaı aıbaryn tóbeshik qurly kórer emes. Osy oıdan jolbasshy shal shytyna qaldy. Betiniń túgi shyǵyp bahary buzylyp ketti. Lám dep sóz aıtýǵa dáti jetpedi, burylyp júre berdi. órme basyndaǵy qamshyq esti bolǵan aıǵyr minisine bettedi.

Bul janýardy qamshyq esti qylǵan shalyń emes, qolbasshy jigit edi. Osy aıǵyrmen birer márte qum ishinde kerýenge shaýypty; saýdagerlerdiń dúnıesin tonapty, oljalaǵan múlkin atqa artady da tyraqaılap qashady, tuıaǵyn espe qum tutyp, arqasyn aýyr júk ezgen janýar onsha jorta almaıdy. Sonda ústindegi áńqus jigit buzaýtispen órgen deıdi, qyzylmaı qylyp zoryqtyrǵan deıdi, sodan aıǵyr úıirge túse almaıtyn bolyp qalǵan.

Sonda: «Ózińiz sekildi úıirge qyzyqpaıtyn qylquıryq edi, laý etińiz», dep shalǵa syılaǵan edi.

Baı aýyldy azǵana qol aı aýǵansha aqtardy. Byqpyrt qylyp tonady. Atqa qonǵanda ańǵardy, qol-aıaǵy aýyrlap qalypty. Bókterge aýyr qorjyn baılanǵan, saýyrǵa kilem jabylǵan, er basyna ilingen altyn buıymdar jalt-jult etedi. Jylqy arshynyń kemitip typyńdatyp tastady. Beıne jaýger qol emes, qamsyz shubyrǵan kerýen dersiń. Sarbaz ataýly júkti áıel sekildi taqymy bosap qopań-kopań jeledi. Manaǵy aqqan juldyzdaı jyljyǵan qaterli ekpin joq.

Sýǵa toıyp berekesiz jorǵalaǵan kekilik úıirindeı úderip shyqty.

Qyzylbas qoly shaban júrispen Jetitóbe qyrqasynan asqanda aı batty. Mańaı qarańǵy tartqan. Aldaǵy jolbasshy shalǵa senedi, jol taýyp kele jatqanǵa uqsaıdy, sonyń sońynan súmeńdep ere bergen. Jyńǵyl men alabotasy mol Bórioınaq jazyǵyna tústi. Tústi de kibirtiktep qaldy. Oppa oqap pen oqpandar jıi ushyrasyp adymdy tusady. Onyń ústine ońnan da, soldan da sharyldaǵan jat daýys shyǵyp shoshynta berdi; áýpildek pe, málin be, álde aty beımálim páleket pe, dalany basyna kóterip barady. Qan muzdatar qaterli kez týǵan.

Shal oń búıirden ulyǵan bóriniń daýsyn estidi, elemeı júre berer edi, álgi únge sol qanattan ulyǵan daýys ulasty. Elsizdi jańǵyrtyp qaýmalap keledi. Artynsha-aq álgi saryn atoıǵa aýysty, jýsan túbirteginiń arasynan andyzdaı at qoıǵan qol baıqaldy. Bular dúr etip úrikti. Jaraqtaryna jarmasty. Biraq qalaı silterin bilmeı tosyla bergen. Toptana, tutasa qımyl kórsete almady. Qarańǵyda zyrqyrap jetken jebeler attardy tompyldatyp túsirip jatyr, jigitterden qaýqar qalmady, pyshyrap toza bastady. Kelesi qaptaldan da at dúbiri estildi, qyzylbastar qyspaqqa túskeniń endi sezgen.

Qos búıirden qysa qaýmalap urys salǵan mezette ortadaǵy top tútilip júre berdi. Áýeli jebege jem boldy, sosyn naızaǵa úırendi, sosyn tyrapaılap qashqan biraz jaýdy buǵalyq jibermedi. Ysqyrǵan jebe, párýana ún, shyńǵyrǵan jylqy, qaǵysqan qylysh alapty biraýyq jańǵyrtyp turǵan. Kóp tulpar ıesiz qańǵyp ketti. Az ǵana aty júırikter ǵana İnjý toǵaıynyń ishine bas saýǵalap sińip joǵaldy.

Tań bozy biline jazyqty qaıyra tynyshtyq basqan. Qazaqtar jaraly bolǵan biraz jaýdy kógenge tizip aýylǵa bettedi. Tóskeıde jalǵyz qara jolbasshy shal qamshyq esti aıǵyryn jaıaý jetelep qyr asyp bara jatty. Sońynan eshkim qýmady. Shal tótelep tartyp Otyrarǵa jetpekshi, qaharly ámirshiniń aıaǵyna bas uryp, qandy jolǵa bastaǵan jelókpelerdi aıypqa jyǵyp, tutqynǵa túsken jazyqsyz jigitterge saýǵa suramaqshy edi.

ONYNSHY SARYN

Qyraǵy kelinshektiń aılasymen aýyl jaý shapqynynan qat qutyldy: jaraly bolǵan jigitterdi qospaǵanda, zar ılep tutqynǵa ketken qyz joq, tonalǵan múlik qaıtyp keldi, jelikken qoldyń jelkesin qıdy. Sumdyq opatty estigen qyzylbastar endi qaıtyp atqa qonbas, qonsa da qypshaqtarǵa jolamas. İnjý boıyn mazalaýdan tıylar. Jeńiske jetken jigitter jaralysyp artyna tańyp, dabyrlasyp, gýlesip aýylǵa qaıtyp oraldy. Kóktemde jyly jaqtan kelgen uzaq qarǵalar men qystap qalǵan ala qarǵalardyń bastary qosylmaýshy ma edi, sóıtip aǵash basyn bazarǵa aınaldyryp jatatyn. Qazirgi aýyl dál soǵan uqsady. Taban joldyń ústinde qalǵan batyr múrdesin qaıyra ákeldi. Toǵaı saǵalap ketken janazashyl shaldar jıyldy. El es jıyp, etegin japty. Kúni boıy gý-gý sóz basylar bolmady. «Qaıran Oshaqbaı bolǵanda búıtip ıt jemi bop júrmes edik», desedi. «Qyraǵy kelinshektiń tapqyrlyǵy ǵoı qutqarǵan. «Jalańash áýlıe jaýyrynyń otqa jaǵypty». «Múrdeni tastaı qashqan Badrıddın dáretim buzyldy dep sý basynan shyǵar emes». Osy taqylettes áńgime ot suraǵan áıeldeı aýyldy túgel aralady. Tús aýa batyr zýzasy qaıyra jolǵa shyqty.

Tóbeniń eń bıik basynan qabir qazylǵan. Jylaýly jurt jaı jyljyp kelip zýzany qabir jıegine qoıdy. Qatyńdar qyryq qadam keıinde qalǵan. Erkekter japyryla tizerlep otyrysty. Arýaqty o dúnıe attandyrar sońǵy súre oqyldy. Sosyn batyrdyń et jaqyndary barmaq oralǵan kebindi qoldan-qolǵa ótkizip qabir ishine qoıdy. Aýzyn aǵashpen bekitti. İshine topyraq túsip ketpesin dep shıshypta tósedi. Ústine topyraq tastaı bastady. Áýeli jaqyndary, sosyn jamaǵaıyndary, sosyn jekjattary topyraq saldy. Qabir ústi lezde dóńkıip shyǵa keldi.

Osy mezet oı jaqtan saıaq salt atty shańqytyp shyqty. Jurt shoshymaly bolyp qalǵan eken, úrpıisip, kirpideı jıyryla qaldy. Álgi áýeıi yńyldap keledi.

Taqaı bere tizginiń tartty, sálemdesti.

— Assalaýmaǵalaıkóóm!

— Ýa, ǵaleıkým salam!

— Qoıar kóbeısin!

Jylaýly top myna sózdi estigende yzadan jarylyp kete jazdady.

— Oıbaı ákeńniń, mynaý ne deıdi-aı?!

— Qoıar kóbeıse-e-en!

— Ákelshi, ózin de qoıyp jibereıik!

— Bul ıtter qoısa qoıa salar, qoldary qyzylǵa tıip tur eken,— dedi de álgi ashshy tildi adam atyn buryp taıqyp júre berdi. Jylaýly jurtty keketip, muqatyp ketti. Top ishinen bireý daýystap qaldy.

— Óı, mynaý bádik qoı! Sypanyń bádigi,— dedi. Tútigip turǵan jurttyń júzi endi jylı bastady. Bul elde Omar degen sypa bolatyn. Qanyńa bitken qasıeti me, álde jurt «sypa, sypa» dep madaqtap júrip saǵyr adam etip jibergen be, ejelden erek qasıeti bar, qyzyq jan. Kásip qylmaıdy, jumys istemeıdi. Jortýylǵa shyqpaıdy. Dińge de berilmeıdi. Tek janyńa beıpil aýyz bádigin ertip alyp el aralap júrgeni. Jaı aralamaıdy, sypalyq minez tanytyp, jurtty kúlkige qaryq qylyp júredi. Osyny oılaǵan jurt bir túrli serpilip, jadyrap qaldy. Qazany umytyp oı jaqqa, sypa kele jatqan jaqqa tigildi. Shynymen el súısingen sypanyń qarasy kórindi, álgi beıaýyz jigit shabarmany eken.

Jurttan birdi tastap shyqty, sypaǵa qarsy júrdi. Búıtpeske bolmaıtyn edi. Báribir jeńiltek jigitter sypaǵa kúlemin dep, qabirdiń, janazanyń qadirin túsirer edi. Ne de bolsa kıeli orynnan oqshaýlap ketkeni jón.

Sypa taqap kelgen. Kópshilikke qarap qos alaqanyń keýdesine aıqastyryp ıilip taǵzym etti, bul sálem bergeni. Jigitterdiń biri baryp tizginiń ustaıyn dep edi, oń qolyn silkip, "qajeti joq", degendi uqtyrdy, murnyń shúıirip tur, shaldar jaǵasyn ustady, jastar jaǵy jyrtyńdaı kúlisti. Sypanyń júzi sonshama mańǵaz, tákappar edi. Jurttyń júzine emes, bórkine qaraıdy. Janynan qarmanyp áldeneni izdedi, aqyry tapty, altynnan istelgen tis shuqyǵysh eken. Jibek jipten baý jasap baılap qoıypty. Sypa tisin shuqydy. Top tosylyp turǵan, álden ýaqytta baryp syzdana shyrt túkirdi.

— Oshaqbaıdyń aýly osy ma? — dedi aqyryn ǵana.

— Osy, osy!

— Sonyń arýaǵyn eske alyp júrmiz!

— Batyr tutqynǵa túsip opat bolǵan.

— Jigitter, sypany aýylǵa bastańdar!

Sypa álgiden soń til qatqan joq. Jurtpen ilesip aýylǵa bettedi. Kárıalar atqa minip, jastar jaǵy jaıaýlatyp-aq eńiske aıańdaǵan. Úlken toptyń tabanynyń astyńdaǵy súrleýden bozamyq súlder kóterildi. Sypa sala qulash oramalyn alyp betin kólegeıledi. Qarıalarǵa taman oıysa júrdi.

Jastar ozyńqyrap ketken. Janazadan soń qaıdan áńgime bolsyn, ne sózýar degen shaldyń ózi nasybaı shaqshasyn eriniń basyna álsin-áli qaǵa beredi. Sypanyń kıimin marapattasty. Shekesinde qısaıa qonǵan aq kıiz qalpaq, tik jaǵa kóılek, syrtyńda jeleń shapany bar, aıaǵynda aq saqıan etik; etik te, shapan da, kóılek te kirsiz, kóz tartady. Malshysy sadyraǵa batqan, dıhany shańǵa shashalǵan, toıshysy maı juqtyrǵan, saýdageri ter sasyǵan sandalbaı keleńsiz zamanda aq kıip, kirsiz júrý keremetteı qyzyq edi. Eldiń tóbesinen qaraıtyn sholjańdyǵyn qaıtersiń. Sálemdesse qolyn keýdesine qoıyp ıiletin izetin, qol alyssa bes saýsaǵyn bósteki ustata salatyn sylqymdyǵyn qaıtersiń. Gýlesip kele jatyp baıqamapty, endi ańystady, sypa joldan shyǵyp bólek ketip barady.

— Oý, sypeke, qaıda ketip barasyz? — dep bireýi aıqaı saldy.

— Sypekeń ústine shań, qonbasyn dep jurttan jyraq júretin ádeti, — dep endigi biri uǵyndyryp jatyr.

— Osy jurttyń kóńiline keler dep oılamaıdy-aý! — dep áýelgi sóılegen kisi shyrt etip shamdandy.

«Páli, ony oılasa sypa bolama; sypa ata qazaqtyń aty-shýly erkesi emes pe? Erek jaratylǵan jan ǵoı! Tezek tárizdi dúnıeniń sońynan súmeńdese, mal jınap janyń puldasa, sózin satyp aryn buldasa ekiniń biri bolǵany da, bul kisiler záýide qydyr bop kezdesedi, bıfánı minez-qulqymen bul dúnıeniń tezekpen birdeı ekeniń dáleldeıdi; biz ǵoı tań alakeýimnen tyrbańdap oıanamyz, qasymyzda jatqan qatynyńyzǵa qaraýǵa júrek daýamaıdy, dáret alyp namaz oqýǵa qamdanamyz, suńqyldap kep táńirge aıan beremiz; ol kezde sypekeńder shaljaıyp jatyp uıqysyn qandyrady, tósektiń jylýyna tańǵy lázzattyń qyzýyn qosady; biz bolsaq namazdy tamamdaı salyp dalaǵa tapyrlaımyz, ketpendi shydap bala-shaǵany shoshytamyz, aryq qazyp, áýit oıyp, aram terge malshynamyz; sypekeń tisin shuqyp shaıǵa otyrady; biz bolsaq túske deıin tútemiz shyǵyp shań jutamyz, shaqyraıǵan kúnnen yǵyp tal panalaımyz, jylyp ketken shalap ishemiz, tóbemizge kelip saıraı bastaǵan bulbul qusty tas atyp qýamyz, óıtkeni azdap kóz shyrynyń alsaq deımiz, sodan tyraıyp jatyp oılanamyz, «oıbaı, pálensheden alatyn qaryzyńdy suramappyn ǵoı, pálenshege tólen beresi edim, qaýyndyqqa qanypezer bala qaptap ketken shyǵar», osyny oılap janymyz shoshıdy, damyldamaq túgili arbańdap júgire jónelgenimizdi baıqamaı qalamyz; sypekeń ol ýaqytta sýǵa shomylýǵa shyǵady, kelinshegine «bylqytyp as pisirip qoı», dep buıyrady, sóıtedi; biz bolsaq tús qaıta jeraǵashqa jarmasamyz, yńyrshyǵy aınalǵan jaman atandy júrgize almaı ıt jemi bolamyz, aıaq tyrp-tyrp, býyn syrt-syrt, keýde syr-syr etedi, sonda da súıretile túsemiz, ıtin dep jer aıdap júremiz; sypekeń bul kezde etke toıyp alyp, úıdiń kóleńkesine kórpeshe jaıdyryp, samal jutyp jatqany, yńyldaıdy, qıaldaıdy; biz sorlyǵa qas qaraıǵansha damyl joq, atandy otqa jiberemiz, jeraǵashtyń kirmesin sýǵa salamyz, ketpenniń bosaǵan basyn qaıta saptaımyz, tabaldyryqtan attaı sumdyqtyń naq ústinen shyǵamyz, balalar byqpyrt tóbeleske kirisken, shań-shuń aıqaı qulaqty jarady, júgermekterdi jekip syrtqa qýasyń, qatynyńa kijinesiń: «seniń-aq qazanyń tóńkerýli jatady» deısiń, «alty balamen arystansha alysyp ábden qajydym», deıdi ol, «óleıin dep kelgende basyńnan súıer adam bolsaıshy», dep túńilesiń, «súıeıtin adam taýyp al», dep tabalaıdy ol; sypekeń bul shaqta qoıý shaıǵa qanyp alyp, saptamasyn kıip, jelegin jamylyp, dombyrasyn tyńqyldatyp aýyl aralaýǵa shyǵady, qaıda jıyn, qaıda ahahý, sonyń tórinde otyrady; seniń keshki bylamyqty qylǵytýǵa ǵana shamań keledi, topyrlap kelip úıdi kóterip bara jatqan qara borbaılarǵa toqtaý aıtar jaǵdaıyń joq, basyń tıgen jerge qor ete qalasyń; sypekeń syńq-syńq kúlip, qyzdardyń býyna mas bolyp, qymyzǵa qanyp keri aıandaıdy, samalǵa keýdesin tósep án shyrqaıdy, otaýyna jetedi, sosyn aq tósekte mamyrlap jatqan jar qushaǵyna súńgıdi de ketedi, sóıtedi; biz bolsaq basymyz toqyldap, aıaǵymyz topyrlap jatyp jaman tústen shoshyp oıanamyz, tósek jetpeı domalaımyz, áıeline qol sozýǵa dármeniń bolmaıdy, aıaq-qolyń qorǵasyn quıǵandaı aýyrlap syrqyraıdy, qaqsaıdy, úrleısiń; sypekeńdiki ómir de, bizdiki ásheıin tyrbańbaı tirshilik qana, tesik ókpe kúıkilik, kebisi teris aınalǵan atańa nálet kúnder; solaı jamaǵaıyn, sypekeńdi jurt ómirdi súre bilgendigi úshin qurmetteıdi, sypanyń boıynan ózi tatpaǵan ómir lázzatyn tushynsam deıdi, ózi ańsaǵan kúńderdi kórgendeı bolsam deıdi, sypa sol arman-lázzattyń sebepkeri».

Sypa áli jurttan jyraq kele jatqan.

Shaldar jaǵy keıingige sabaq bolsyn dep sypanyń qalaı úılengeni týraly áńgimeni qozǵady. Sypanyń ákesi elge sózýar minezimen máshhúr Beken tarqyldaq dep atalǵan kisi eken. El kezip, sheshendik sóz jarystyryp júrgende aýlynan «áıeliń týypty» degen habar keledi, sonda Beken tarqyldaq: «ne tapsa o tapsyn, maǵan altyn sýatty bosatyp berse bolǵany», degen eken.

Osy sózben dúnıege kelgen bala sózýar ákesine úsh qaınasa sorpasy qosylmas sypa bolypty. Dombyra shertýden ózgege kóńil bólmeı, áýeıilep ósipti. Tik keter bir sezdi eken. Qart ákesi jalǵyz ulynyń otaý kótergeniń qatty qalaıdy, el aralap qyz qaraıdy, estip júrip Mańǵytaı rýynyń baıyna kóz tigedi, álgi baıdyń óner qýǵan ánshi qyzy bar eken. Bulǵaqtap ósken qyz tarqyldaqtyń tympıǵan balasyn qaıtsin. Baıǵus áke aıla oılapty. Ulyna baı qyzymen tobyq oına dep aqyl beredi. Ol oıynnyń mánisi: jigit eziniń unatqan zamandasyna tobyq syılaıdy, sóıtedi de: «tobyqty pálen merzimge oınaımyz, osy ýaqyttyń ishinde janyńnan tastamaı saqtap júresiń, qapysyn taýyp «tobyǵymdy ber» deımin, taban astynan qolyma ustatsań - utqanyń, sasqalaqtap taba almaı qalsań - utylǵanyń», deıdi. Sypa jigit dombyrasyn tyńqyldatyp otyryp sulý qyzǵa sertti tobyǵyn bergen deıdi. Qyz utylsa - tımek bolyp, jigit utylsa - sypalyǵyn tastamaq bolyp serttesedi. Endi Beken tarqyldaqtan uıqy qashady, sol qardyń tobyqty umytyp úıinde qaldyrýyn ańdıdy. Qyz syralǵy suńǵyla kórindi, tobyqty jatsa da, tursa da janynan túspeıtin etip jalańash tósine jasyryp syrtynan jeńsizin kıipti desedi. Muny jansyz jeńgetaıdan estigen tarqyldaq múlde túńilipti. Balasyna: «baıdyń qyzy aýrý ákesine jumasyna bir márte et týrap naryn jasap beredi eken, bar da et týrap otyrǵan ústinen túsip, ákesiniń kózinshe tobyǵyńdy sura», depti. Sypa jigit qapysyn taýyp aýylǵa urlanyp kirgen, ústine qyzdyń jeńgesiniń kıimin kıip, otaýǵa ot suraı engen eken; júzin kólegeılep kep, «erkejan-aý, maılysynan asatyp jibershi», dep taqymdasa otyrǵan desedi, qyz mol etke qolyn kóse bergende sypa tobyǵyn surapty, sulý sasyp qalypty, ákesiniń kózinshe jalańash tósine qolyn júgirtýge qymsynady, batyl eken, «jigitim, aılań asty, tobyǵyń tósimde tur, utsań da, utylsań da óz qolyńmen ala ǵoı», depti. Sodan tympıǵan sypa suńǵyla sulýdy ýájden jeńipti. Kóńil qosqysy keletiniń maǵlumdapty, aqyry taǵdyrlaryn qosaqtap tynypty.

Manaǵy bádik bular jetkenshe jurtty dúrk kóteripti. Úlken otaýdy bosattyryp, jasandyryp, sypa túsýge ázirlegen. Soıys ákeldirgen. Áıelder naqa bir aıt merekesiniń asyn pisirip jatqandaı, júristeri jiti, qımyldary minsiz, janazany tars umytqan. Úıdi-úıge býy burqyraǵan tabaq, sonymen qosa sypsyń sóz taratyp bolyp júr. Shetki úıden ádemi kıinip, tamyljı tógilip qyrmyzy qyzdar shyqty. Aldarynda baıaǵy bádik. Sypany qarsy alýǵa órip kele jatyr. Bala bitken taryǵa túsken torǵaı dersiń, sál daýysqa dý kóteriledi, qaptaı júgiredi. Qyzdar sypaǵa jetip sálem beristi, qoltyǵynan alyp attan túsirdi, otaýǵa bastady. Sypada ún joq, alshań basyp aıandaıdy, jurttyń aýzy ashylyp qalǵan.

— Bul dúnıeniń qojasy bir ózi sekildi.

— Týǵaly toıa as ishpegen-aý, jaǵy pyshaq janyǵandaı.

— Jurtty kózine iler emes, tegi.

Sypa segiz qanat aq otaýǵa kirip qaq terge baryp jaıǵasty. Maldasyn qurǵan joq. Tizerlegen kúıi shart júginip otyrdy, qolǵa qondyrǵan qarshyǵa sekildi, qazdıa qalǵan. Ústinde tik jaǵa jibek shapan, basynda kıiz qalpaq, saqal-murty jańa ǵana ustaradan shyqqandaı jyp-jınaqy. Esikke emes, mańdaıshaǵa qaraıdy. Oń búıirinde otyrǵan jan serigi - bádigi qulaǵyna tónip áldene dep sybyr etti. Sypa ishinen birdeńeni kúbirlep aıtqandaı bolyp qolyn jaıyp betin sıpady. Ózgeler de alaqandaryn betine aparysty. "Arýaqtarǵa kóńil aıtqany", dep uqqan.

As aldyńda qolǵa sý quıatyn bala kirdi. Kótergen tabaǵy men qumyrasy bar. Jurt: «áýeli sypekeńnen basta», dep balany tórge ótkizdi. Sypa qolyn uzaq jýdy. Kútýshi qyz usynǵan qol súrtkish sýlyq oramaldy almady. Belbeýiniń nıetine súrtti. Dastarqan jaıyldy, tabaq tartyldy. Et týraǵysh jigit sypaǵa pyshaq usyndy, bas mújisin degeni, bógde pyshaqty da jamady. Janynan qol basyndaı kezdigin sýyrdy, alaqanyńa súıkep, aldyńdaǵy basqa biraýyq qarap otyrǵan. Otyrǵan da qýaryp qalyp tańdaıyn alyp jegen. Sosyn bádigine ysyrdy. týralyp as alýǵa kelgende sypa taǵy bir óner shyǵardy, Jalǵyz týramdy alyp aýzyna saldy, ózgesin bádigi jáýkemdedi. Taý bop et úıilgen tabaqty meshkeı bádik lezde bosatyp berdi.

Sypa úshin sorpany da bádik ishti.

Sypa úshin qymyzdy da bádigi qylǵytty.

Sypa úshin bádigi aýyldyń qonaq káde rásimine arnap dombyra shertpekshi edi. Qojasy qabaǵyn shytyndy. Qolyn sozdy. Bádigi túsine qoıyp dombyrany sypaǵa ustata saldy. Sypa janaryn jabyqtan aýdardy, aspanǵa qarady. Qoınynan áldeneni izdedi, jibek baýly altyn tis shuqýyshyn aldy, tisin shuqydy.

— Bulardy ańystaǵan jurttyń kóbisiniń shydamy taýsylyp, shaldar jaǵy beli syrqyrap úıden shyǵyp kete bastady. Qas qaqpaı otyrǵandar asa tózimdiler edi. Sonshama salqyn qandy myna jannyń qıys-keris minezine tańdanady. Tún ortasy bolyp qaldy, taban aýdaryp selt eter emes. Beıne tór aldyńa ákelip qoıǵan tas balbal sekildi. Sypa tisin shuqyp boldy. Tic shuqýyshyn belbeýiniń jıegine súrtip qaltasyna salyp qoıdy. Aldyńda sulap jatqan dombyrany aldy.

Jurt siltideı tyna qalǵan. Manaǵy, beıit basynda "Oshaqbaıdyń aýly osy ma", degen sózden basqa áli eshteme degen joq. Endi aýyz ashyp, "áý" dese keremet bolatyńdaı kórindi.

Sypa óleń aıtqan joq, lám dep aýyz ashpady. Dombyrany shertti. Shertkende de ústińgi bos ishekti qaǵyp álde bir myńqyldaǵan dybys shyǵardy. Álgi dybys ádemi áýenge ulasty, túıeniń bozdaýyna, ıakı baqsynyń maqamyna uqsaıdy, lyqyldap tógile tústi. Jurt kúlkiden jarylǵaly otyr. Mynaý kúı emes, maqam ánsheıin. Ádemi áýen bir. Sypa shertip-shertip kelip árádik oń qolyn sylq túsiredi, dombyrany ustap sol qoly ǵana qalady. Álgi qoldyń saýsaǵy perne ústimen jorǵalaıdy kegi. Perneni nyqap basyp-aq áýendi úzgen joq, lyqyldatyp, tyńqyldatyp sozyp barady.

Dombyranyń ózi sóılep jatqandaı, al sypanyń júzinen kúıge elikken eshbir belgi bilinbeıdi, qozǵalmaıdy, tebirenbeıdi. Esik jaqtaǵy birer bozbala myrs-myrs kúlip jiberdi. Sol sol-aq eken, bylaıdy jurttyń da tıegi aǵytyldy, jaryla qarqyldasty.

— Mynaý kúı emes, birdemeniń dybysy ǵoı tegi!

— Dybys emes, maqam ba dersiń.

— Qaıdaǵy maqam, qandy qyzdyratyn kıeli áýen. Hor qyzynyń qasynda jatyp tyńdar ma ediń, shirkin!

Sypa qabaǵyn shytyndy. Dombyrany aldyńa sulatyp saldy.

— Bul Ábýnasyr Farabı babamyzdyń "Iirim" degen saz syrnaımen salatyn kúıi,— dedi de balbal bolyp qatty da qaldy.

Dombyrany tómende otyrǵandar aldy. Jurt daýryǵy basyla qaıta dastarqan jaıylyp, tabaq tartyldy. Maıǵa bylǵaǵan aqtary, syr eliniń "maısók" degen taǵamy. Balyqtyń ýyldyryǵyndaı bolyp maıǵa bógip jylt-jylt etedi. Munyń bir shataǵy, jas sorpamen qosylsa-aq bórtip shyǵa keledi, etke toıǵan adam jese jarylyp óleri anyq. Bile tura ádeıi ákelip tartyp otyr. Sypany synamaqshy.

Dástúr boıynsha sypa aldyńa kelgen asty aýyz tıip qaıyrýy kerek-ti. Tabaǵy bosap qaıtsa tym jaqsy.

Bul joly meshkeı bádikten qaıran bolmady. Úıme maısókti sypanyń jalǵyz ózi taýysty. Artynan shubat keldi, odan soń qymyz ishildi. Sypa syr bermeı shydap-aq otyr. Ózine izetpen usynylǵan ekinshi zeren toly qymyzdy taýysa bergende, júregi sý ete tústi. Asqazany shúr ete qalǵan.

Samaıynan terin súrtti, altyn ushty arsha tis shuqyǵyshyna jarmasty. İshiniń anyq buzylǵanyń bilgen. "Tań áleti taqaý ma eken", dep shańyraqqa qaraǵan. Juldyzdar sıreksı bastapty. Manaǵy ilese kelip jaıǵasqan top jóniń tapqan, bir-birlep shyǵyp úılerine tarap ketipti. Olardyń ornyńa kileń qyz ańdyǵan bozbala, qotan kúzetken malshy jurt toǵytyldy. Bári de áıgili sypanyń syryna qańbaq, qımylyn andamaq, kórip qalmaq.

Qara sany kesken tomarǵa aınalyp uıyp, astyńdaǵy aıaǵynan jan ketti. Beli shytynaǵandaı bolyp syrqyrady. Dál osylaı qybyr etpeı, qabaq shytpaı tandy atyrsa, sodan syr bermeı attanyp ketse jaraǵany. Sypalyq atynyń dabyraıǵany. "Ýá, arǵy-bergi atalarym, qınalǵanda jar bola kór", dep kúbirledi ishinen. "Jamandarǵa tabalatpa, súıegime tańba salma".

El ishi "sypa keldi degenshe qydyr kelgeni" dep, qashanda sypany qasıettep syılaýǵa qumar. Syı arty osyndaı synǵa, qınaýǵa ulasyp ketedi. Kónbeske quqy joq. Ata-babalary kónip kelgen kóne jol bul.

Arpadan ashytqan boza kele bergende bádik baıǵus «attardy qaraımyn», dep jeleý izdep zytyp joǵaldy. Úlesmin qaraqan basy ázer taýysty. Taýysqany bar bolsyn, basy zeńgidi, ishinde naqa ıt talasyp jatqandaı boldy. Tisin shuqyǵan bolyp taǵy da shańyraqqa qıystady.

Dombyra ekinshi márte aınalyp kelgende ol osy óńirge áıgili «alty saýsaqty» Qaıraýyqtyń kúıin shertti. Qaıraýyq kúı shertkende qaı qoly ishek qaǵyp, qaı saýsaǵy perne basqanyń eshkim ańǵara almaıdy eken. Eki búktelip, dombyranyń ústine túsip, surapyl suńǵylalyqpen tartqan. Sodan «alty saýsaqty» atanǵan. Bul kúnde alty saýsaqty Qaıraýyqtyń kóp kúıin jastar kelistirip tarta almaıtyn edi. Jurt kúı perisiniń atyn estigende selt etisti, qulaq túrdi.

Sypa «alty saýsaqty» Qaıraýyqtyń kúıin jalǵyz ishekpen salyp berdi. Birer shal saqaly dirildep úıine ketti. Áıel bitken jaýlyqtarymen betin basty. Jastar jaǵy kózderindegi monshaqtaǵan jasty jasyryp teris aınaldy. Kúı bitkende tań syz bere bastaǵan.

Tystan bádik kelip: «sypeke, attar ázir, arýaqtar rızalyq berse kóbeıelik», dedi. Kútkeni de osy sóz edi. Otaýdyń ıesi usynǵan tańasqan bıe sútin simirip salyp ornynan kóterildi. Bádigine súıenip baryp aqsańdaı basyp atyna mingen.

Aýyl-el sypamen jylap aırylysty.

Sypa da, bádik te qyr asqansha jaı aıańmen júrdi, aýyl shetinde úıirilip qalǵan jurt sońdarynan áli qarap turǵanyń biledi. Qyr asyp túskende baryp sypa qarysyp qalǵan jaǵyn ázer ashty. Qyryldap qana sóıledi, bádigine buıyrdy.

— Aýyl kórinbeı me eken artymyzǵa qarashy.

Bádik aýyldyń tóbesi qyr astynan kórinbeıtiniń aıtqan.

— Al endeshe!.. Súıegimdi sosyn jınap alarsyń! — dedi de Omar sypa attan aýdarylyp tústi. Túsken joq, qalyń jýsanǵa dalıa qulady; ishine ne qıly nárseni ispe degen qanar kósh kezinde túıe ústinen osylaı domalaıtyn, boı-boı bolyp, aqtarylyp qalatyn. Dál solaı boldy. Túni boıǵy óńeshinen ótkizgen maısók, jas sorpa, qymyz, shubat, boza, bıeniń shıki súti, — kúllisi qosylyp namysqoı jigitti jaıratyp saldy.

ON BİRİNSHİ SARYN

Qypshaqtar jýsannyń jasyn tek qana tamyrynan aıyrady. Osy ósimdiktiń sabaǵy árdaıym tabıǵatqa baǵynyp: kerimsal ursa keýdirep, jaýyn sýyn jutsa bylqyldap jasaryp jatady. Jyldyń qystan ózge úsh mezgilinde tóbesinen dúr etip nóser ótse-aq dý etip jas búr jarady. Qalyń qara jýsandy qonyshynan keship Otyrar dalasyn jaıaý aralap kele jatqan Ilanshy Qadyrhan osyny oılady. Jýsandy emes-aý, osyndaı ósimdik taqylettes, óz nárin tereńnen tartyp, kári sabaqty qaıta jasartyp, álsin-áli mańyna ádemi átirin shashatyn jasamys qypshaq jurtynyń búgingisi men keshegisine oı júgirtti.

«Dabyl ilgen ıesiz tulpardy izdep júrgen Oshaqbaıdy tutqyndap ketken kimder? Nege óıtedi? Ózgeni emes Oshaqbaıdy qolǵa túsirerlik sebep nede?»

«Batyrsyz qalǵan aýylǵa tutqıyldan tıgen qyzylbastar minezin qalaı túsinýge bolady? Batyrsyz aýyldy jaýǵa kózdegen jansyzdyń jymysqy tirligi emes pe?»

«Óz eliniń ishki-tysqy saıasaty qalaı?»

«Yqylym segizinshi ǵasyrdan bastap osy kúnge deıingi ulan-ǵaıyr uzaq ýaqytta Dáshti-qypshaq dep atalatyn İnjý úgiz ózeni men Harchýk taýyn, Horezm men Abeskún teńizderi jaǵasyn, Qulyndy dalasyn, Esil men Ertis ózenderi boıyn jeldeı esip, erkin kezip jaılaǵan san qıly rýlar jınaǵy bul. Kóne qara shańyraq, asa aıbarly el. Eski shejireshiler kóbine Deshti-Qypshaq, keıde Qańly-qypshaq dep hatqa túsiredi. Bul ulys kúnniń batysynda Bulǵar elimen, teristikte sabyrlyqtarmen, kúnniń shyǵysynda Mańǵul, Moǵol jurtymen,tústikte Horezm, tústik-batysta Qarahanıd handyǵy, odan ári tústikte qyzylbas elimen jıektesedi. Osy ulan-baıtaq úlken jerdi jaılap jatqan Deshti-Qypshaq beıne janartaý minezdes edi. Keıde kúsh-qýatyn japan dalaǵa sińirip tynshý qalatyn, keıde asa mol qol jınap jalyn qusatyn. Kórshilerin jalmap jutatyn. At basyn keri burǵan mezette tústik muhıtyna ótip ketken muz taýlary sekildi lezde erip joǵalyp jatady. Osy surapyl kúshtiń basyna qypshaq atyn dabyraıtqan Alasha, Tonykók, Oǵyl atty ataqty handar otyrdy.

Toǵyzynshy ǵasyrdan bastap, Deshti-Qypshaqtyń tústik jaǵy, dálirek oılasa, Otyrar men onyń qol astyna qaraıtyn qyryqtan astam qalalar Horezmniń jurymynda jatty. İnjý úgiz boıyndaǵy dıhan halyqta solaı japyryldy. Buǵan basta sebepker bolǵan musylman dińi edi. Arab qolbasshylary Otyrar men Ispıdjabty jańasha (grıgorıan, ıaǵnı kún kalendary boıynsha) 840 jyly, Tarazdy 893 jyly, Syǵanaqty 843 jyly jaýlap aldy. Qarańǵy halyqqa dińnen tor qurdy, esin aldy. Kóp uzamaı álgi shahardyń halqy kóteriliske shyǵyp, apıyn jutqan arabtardy keri qýdy. Bas bostandyǵyn jeńip aldy. Biraq arabtar bos ketken joq, diniń taratyp; sońyna sahaba, bab, ata degen diń ustar uıalastaryn qaldyrdy. Túlkige salǵan tútin sekildi dińmen el sanasyn ýlady.

Sodan Deshti-Qypshaqta Jalańash áýlıe, Arystan bab, Jylaǵan ata, Baba túkti shashty Áziz degen diń basylar dáýirledi.

Sol shyrmaýǵa erte ilikken Otyrar, onyń qaramaǵyndaǵy qyryq shaqty qala Horezmge saıası jaǵynan kiriptar boldy. Óıtkeni, eń myqty diń tizgini Buqarda edi. Áıtse de múldem bas ıip baǵynyp ketpedi. Buǵan, buryn-sońdy Ilanshy Qadyrhan oqyǵan tarıhshylar Ibn ál-Ásirdiń, Ábý-Isqaq Istahrıdiń, Ábýjafar át-Tabarıdiń, Ábilqasym Ibn Haýkáldiń, saıahatshy Shámseddın Makdısıdiń sózderi kýá.

Qazirgi Horezm ámirshisi Muhammed qasynda únemi qypshaqtan keńesshi ustaıdy. Ilanshy Qadyrhannyń óz basy Úrgenishtegi memlekettik keńes — Dýan-arzdyń múshesi. Aýzy dýaly aıtqyshtyń ózi. Aıbarly Muhammedtiń sheshesi Turqan hanym qazaqtyń qańly rýynan shyqqan. Ilanshy Qadyrhan sol Turqan hanymnyń týǵan jıeni.

Otyrardyń búgingi qudireti she?.. Kúnniń batysyndaǵy Mármár teńizi jaǵalaýynan bastalyp kúnniń shyǵysyna ketetin «Uly Jibek joly», ejelgi babyl jerinen shyǵyp, úndini kókteı ótip, Horezmdi basyp Qytaıǵa qaraı jol alǵan «Bas Jibek joly», sabyrlyqtardan tike Horezmge tartylǵan «Jaý joly» osy qalanyń ústinen ótedi, Otyrardyń «Qan Bazaryna» saýdasyn salady, keń saraıda qonyp damyldaıdy, sosyn taǵy da taýsylmas jolǵa shyǵady. Osynyń ózi týǵan qalasyn saltanatqa bólep, baılyqqa belsheden batyra berdi. Ataǵyn dúıim jurtqa jaıdy. Ózi baı, ózi ataqty elge jaý kózi buryn túsetini málim. Sodan arab halıfalary baıaǵyda dúrkin-dúrkin joryqtar jasapty. Bir-aq basyn jarǵa urǵan İnjý jaıyny sekildenip eseńgirep kete bergen. Jansyzdaryn jiberip eliniń osal jerin izdetti; handar arasynda alaýyzdyq taratty. Osynyń bári Deshti-Qypshaqty qylysh kúshimen baǵyndyra almasyn bilgen beıbaq kúnshildiktiń kesepaty edi.

Áýelde arab jıhankezderi Otyrardy «Farab» ne «Báráb» dep jazyp júrdi. Ábý-Isqak Istahrı men Shámseddın Makdısı «Báráb»dep atapty Otyrar kitaphanasynda saqtalǵan «Hýdýd ál-Álim» degen kitapta qalany «Páráb» degen. Osynyń bári Ilanshy Qadyrhannyń oıynsha: «qos ózenniń qosylatyn jerindegi ólke» degen maǵynadan shyqqan sóz. Arys ózeniniń İnjý ógiz ózenińe quıa beris jıegine ornaǵan Otyrarda qazir nesheme ǵulama, ónerpaz, kóripkel, sáýegeı, zerger meken etedi. Shahardy eki júz myńdaı halyq mekendeıdi; kóshesinde san júzdegen tasbolat tamdar, jádiger, keshender bar; monsha, meshit, saýda dúkenderi, ustahana, qyshhana, gúrthana, ásem áýizder bar. Oılap ketse ǵajaıyp baqqa enip, máýesinen tatpaı-aq, zámzáminen sýsyndamaı-aq kóńili toıyp júrgen jumaq pendesindeı sezinedi ózin.

Jádiger degen tastan salynǵan ymyrat, diń úı degeni túri kıiz úı tárizdi kúmbezdep salynǵan meken, bul eki qurylys ta shahardyń ortalyq kóshesinde kóp kezdesetin. Qazaq ata zergerliginiń álippesinde taǵy da eki qurylys kezigedi, olar — úı tas dep atalatyn kıiz úı sekildi tas úı de, sosynǵy keshen atty jeke dara turǵyzatyn kúmbezdi eskertkish, úı tas pen keshenderdi kóbine dıhandar mekendeıdi. Qalanyń shetki kóshelerinde tasbolat tamdar kóp ushyrasady, tasbolat tamdar kıiz úı sekildi dóńgelek emes, tórt buryshty, ne qorjyndy etip salynǵan. Úıleriniń qabyrǵasy árqıly ásem qyshtan qalanǵan, olarǵa tán turaqty qubylys esikteriniń birkelki tústikke qarap turýy edi. Tasbolat tamdardy ustalar, qolónershiler, toqymashylar jaılaıdy.

Syǵanaqta qypshaqtyń ejelgi qalasy. «Tuman jazbalary» deıtin kóne shejirede shahar onynshy ǵasyrda Sýnaq dep atalypty. Bul «sýy naq» qonalqy degen uǵymnan shyqqan kórinedi. Bertin kele, on birinshi ǵasyrda bul qala týraly kezbeler kóbirek jazady. Mahmud Qashǵarıdiń«Túrki tilderiniń sózdigi» degen eńbeginde «Sýgnaq gýzdar elindegi qala» degen túsinikteme bar. Keıinnen ózi biletin arab tarıhshylary sol

Syǵanaq pen Otyrardy salystyra dáripteıtindi shyǵardy. Rasynda, Syǵanaq olardyń uǵymynsha «qos ózenniń arǵy jaǵyndaǵy (Maverannahra) eldiń taǵdyryn bildirip turatyn birden-bir temirqazyq juldyzy ispetti edi. Shahardy elshiler men jaýshylar: «Deshti-Qypshaqtyń» ekinshi shańyraǵy, Uly Jibek jolynyń altyn qaqpasy dep sanady.

Úshinshi myqty shahary Ispıdjab edi. Ispıdjabty áýelde Qańly kósemderi salǵyzǵan. Qalanyń ózine tán ereksheligi sol, altyn, kúmis óndiretin, ken qorytatyn. Bıik taý basyna qazanshunqyrlar qazyp, oǵan tastardy salyp, ústine sekseýil órtep qola qaınatady. Ustalarǵa qarý-jaraq soǵatyn temir ázirlep beredi. Ispıdjab baby kóp ýaqytqa deıin bazarynda qul satýǵa ruqsat etti; qala bazarynan túrikter men slavándarǵa lek-lek quldar jónelip jatatyn!. Osy ozbyr tirlikti tyıǵaly Ilanshy Qadyrhan nesheme áreket jasap baqty. Áıtse de saýda qyzdyryp júrgen jedbýaz kázzaptardy kolǵa túsire almaı-aq qoıdy. Amalsyz álgi qanquıly babtyń kózin joıyp, onyń taǵyna Oǵyl Barysty otyrǵyzýmen tynǵan.

Kitap jazatyn eshki saqtıanyń jasaýmen aty shyqqan Tarazy degen shaharynyń saltanaty óz aldyńa bir tóbe.

«Saqtar oshaǵy» degen sózden shyqqan Iasy qalasynyń zergerlik óneri kózi bitelmes bulaqpen parapar»...

Otyrardyń jýsandy jazyǵyn jaıaý aralap kele jatqan Ilanshy Qadyrhannyń sanasyn torlaǵan oı osy edi, sońynan súrkil salǵan at dúbirin estidi, oıyn bóldi. Qaqpaqtaı jaýyrynyń shuǵyl buryp qaraǵan. Nókeri Maqsut kórinedi. Bir atqa minip, kelesi atty jetelep jaqyndap qalypty. Taqap kelgende baryp kóliginen tústi. Iilip taǵzym etti. Ilanshy Qadyrhan endi nókerine qaraı júrdi. Jańa baıqady, alyp deneli jigit áli qos qolyn keýdesinen almaı ıilip turǵan.

— Ne aıtqyń kelip tur, Maqsut? - dedi Ilanshy Qadyrhan anadaıdan daýystap.

— Oshaqbaı aýylyn shabatyn qyzylbastarǵa astyrtyn habar berip, jol siltegen atshabar Badrıddın eken, han ıem, — dedi Maqsut sol ıilgen kúıi.

— Ony qalaı rastaısyń?! .

— Qyzylbastyń jolbasshy jarǵaq shalynan estidim, tutqyn qazir Kúmbez Saraıda otyr, jaýaptasýǵa ázir, han ıem.

— Ýa, jaratqan, jansyz etegimniń astynan shyqty deseńizshi?!

— Badrıddınniń oıy burynnan buzyq bolatyn.

— Arandatyp turǵannan saýmysyń? Talaı jarlyǵymdy qıyn jolda qalt jibermeı oryndaı bilgen bilgirligin qalaı túsinem?!

— Onyń ákesi Tajvdın birneshe jyl Otyrar ámirshisi bolǵan. Qyrýar qazyna jep baıyǵan. Qatynyń qyryqqa jetkizgen.

— Láppaı degen.

— Sol ákesin raıbattap taqtan túsirgen siz dep oılaıdy.

— Sonda álgindeı opasyzdykpen ne muratqa jetpekshi?

— Kóksegeni alaýyzdyq, arandatý. Qyzylbas hany opat bolǵan az ǵana qoly úshin qun daýlaıdy, eki el arasynda qyzyl kóz janjal júredi, soǵys bastalady, oǵan keregi sol. Keregi sizdiń taǵyńyz.

Ámirshi myna sózden qatty ashýlandy, yzadan jerge túkirdi. Aýzyna jýsan dámi bilingen. Atqa qondy, tizgindi keri buryp, qalaǵa qaraı shoqyta jóneldi. Maqsut sońynan ilesti. Jýsandy dalany armansyz keship kelip, Otyrar shaharyna tus-tustan quıylatyn kerýen jolynyń birine tústi. Bul jolmen taqaýda mal aıdap ótken bilem, maıda tuıaq maqulyqtardyń shubyryndy izi josylyp jatyr. Borpyldaǵan ulpa topyraq at shashasyn qapty, shańnan jaıaý borasyn kóterildi. Jol kóp shubyryndydan kerpilip toza bastaǵan. Tizgindi qıys buryp borpyldaqtan shyǵa júrdi. Kóp uzamaı dalanyń jýsany maıdalady, bara-bara sıreksip, aralary alaǵattana tústi, endi kileń túbirtekke aınaldy. Alystan shahar súldelendi, aq shańqan aspanǵa kúmbezderin kóterip, munaralaryn shanshyp tákappar kórindi, beridegi qyzyl kúreń qorǵandary shegip jatqan túıeler sekildi. Qala ústin kógildir tútin basqan. Manaǵy jýsandy dala túgesilip, endi seleý, ebelek, boz, óleń, ıt qulaq, ıtsıgek ósken jazyq bastaldy. Jazyqtyń jıegi qalyń baýǵa baryp tireletin, bas aryqtan ótken soń-aq órik, jıde, shabdaly, jańǵaq, tut, torańǵy, qara aǵash toǵaıyna kiresiń. Kirmeı turyp-aq Otyrar qalasynyń súlderinen kóz jazyp qalasyń. Qalany qalyń baý kórsetpeı jiberedi. Betke átir ıisti samal soqty. Jynystyń arasynda salqyn sý syldyrap josyp jatyr. Beı-bereket emes, júıek-júıekpen, atyz-atyzben quldılaı aǵady. Bular baýdyń arasyna erkin sińe tústi. Kóleńkede qonyp otyrǵan bógelek pen sona sekildi jándikter dý etip ushyp, attarǵa qona bastady, tulparlardan tynysh júris ketti, pysqyrynyp, quıryǵymen shapattap jantalasqa tústi. Aǵash arasy qapyryq eken, ámirshi pysynap ketti, baýdan tezirek shyqqysy kelip shoqyta jóneldi. Kólikti kórer kózge shybynǵa talatyp, uzaq júrip jynystan ázer sytyldy, qalanyń tulǵasy qaıta kórindi; endi baqshalyq bastalady.

Otyrardyń bul teristik beti bolatyn. Qaýyn, qarbyz ekken jalpaq atyzdar kóz súrintedi, kókpeńbek kilem jaıyp tastaǵandaı. Qalyń pálek arasynan kúlába qaýyndardyń bultıyp-bultıyp bóksesi kórinedi. Qaýyn bitken torlaı bastapty, bul júzin jýyp, dám kirdi degen sóz. Qarbyzdyń boıaýy aıqyndala túsken, bul qabyǵynyń qalyńdaǵany, qabyǵy qalyńdasa ishine shyryn jıyp jatqany. Kógildir atyzdardyń arasyn qaq jaryp kele jatqan joldy sý ábden rásýalapty, keı jeri mımyrt batpaq, keı jeri kólkigen shalshyq, keı tusta at tuıaǵyn jelim saz qabady. Baqsha arasynan ótken joldyń syqpyty osy. Qalaǵa taqaǵan saıyn baqshalyqtyń túri de, túsi de ózgere berdi. Sol qol jaqtary atyzǵa qaýaq egipti, bul daqyldy kisi jemeıdi, ydys jasaıdy. Qaýaqtardyń kólemi ázirge kishkentaı, shaǵyn qysh qumyra sekildi; bul daqyl pisken kezde boı jasap úlkeıedi, qabyǵy qataıady, sosyn dıqan úzip alady, bas jaǵynan dóńgelektep oıyp tastaıdy, bul keleshek ydystyq aýyzy, sol aýyzdan ishke ojaý júgirtip dániń alyp tastaıdy; sosyn kúnge keptiredi, sosyn ystyqkúlge otyrǵyzyp qoıady, álgi qaýaq kúlge otyrǵan saıyn qyzara túsedi, sonymen ári jeńil, ári ásem ydys dúnıege keledi. Oń kanattaǵy asqabaq atyzdary boldy, páleginiń kólemi úlken, túıe japyraqtykindeı eken. Asqabaqtyń da qyzyly, aǵy, sarysy, kókshili kóz tartyp domalanyp jatyr.

Bas aryqtan ótisimen jasyl baqshalyq shahar úılerine jalǵasty. Bul negizinen qalanyń syrtqy meken-jaılary. Dıqandar otyratyn jer rabat dep atalady. Rabattyń belgili júıemen salynǵan kóshesi joq, yǵy-jyǵy, keıde jypyrlaı, keıde pyshyraı ornaǵan balshyq úıler ǵana. Úılerdiń arasynan kerýen joly áreń ótedi. Rabat túgesilip, qysh qorǵan badyraıa tústi, kóz aldyńda eńsesin kóterdi. Qaqpa aldyńda Ilanshy Qadyrhan tizginiń tartty. Maqsut qatarlasa berdi.

— Álgi qyzylbas shalymen keshke saýaldasamyn. Kúmbez Saraıǵa júre ber. Badrıddınge baıqaý bol, kóz jazyp qashyryp alyp júr me, — dedi.

Jolaýshylar eki aıyrylysty.

Ilanshy Qadyrhan qysh qorǵanǵa enisimen-aq at basyn joǵary burdy, shyǵys bettegi, Qyshqysh áýlıe qoryǵynyń ishindegi hansha saraıyna tartty. Mana ýákil úndi jigiti: «hansha kesheli-búgin syrqattanyp jatyr», dep qulaqqaǵys qylǵan edi. Endi jan seriginiń halin bilip qaıtpaqshy.

Tulparyna taqym basty. Keńsirigin qalanyń qapyryq aýasy kesti. Jańa ǵana juparyn jutyp, keń tynystap qaıtqan dalany oılady, sol dalada erkin josytyp, esh oısyz, esh qareketsiz júrgen jastyq shaǵyn saǵyndy. Onda sámbi taldaı maıysqaq, maqsatsyz, sezimtal edi, qazir qara aǵashtaı qatty, qatal, shart synǵansha jatqa yǵyn, dosqa ótin bermes birtoǵa janǵa aınalǵan. Keıingi kezde ózi de sezedi, jar tósegine de jylýy kemip barady, hansha saraıyna sırek soǵady, áıelimen árádik ushyrasady. On bes jyldan artyq kóńil qosyp, júrek jarastyrǵan Bıkemen tús shaıysqan, "e sen" degen kúni bolǵan joq. Qaıta jyl ótken saıyn asyq jary saraıdaǵy nesheme sylqym sulýlardan artyq kórinip, ózine tán ásem meıirimimen, jumsaq yqylasymen baýraı tartady. Jol júrip, ne jortýyldan súlelenip kelip ushyrassa-aq, baıaǵy bir jańa tabysqan jyldardaǵydaı qımas qushtarlyqpen óbisedi. Bıke: "pirim-aý, qushaǵyń qataıyp, alaqanyń ystyq bolyp ketipti ǵoı!" dep naz ete kúletin. Bul: «saǵynǵanym ǵoı», deıtin. Osylaı áziz yqylaspen syr jalǵasatyn. Jurt basqarǵan ámirshige keıde elshiler syıǵa Qyz tartý etedi, keıde alys jortýylda júrip "jat eldiń sulýymen kóńil jarastyrypty", dep estıdi, munyń bárine Bıke kóp mán bermeıdi, qyzǵanyshpen ámirshiniń aıaǵyna oralǵy bolmaıdy. Bar syrdy júrekpen uǵyp, únsiz shydaıdy. İlkide ushyrasqan mezetinde kókirekke jıǵan muń men qapasyn túgel aqtarady. Taǵy da óziniń rıasyz sengishtigimen, qulaı súıgen mahabbatymen mas etedi. Eki jardy qapalandyryp qyspaqqa salatyn, tyǵyryqqa tireıtin jalǵyz jaı bar, ol Bıkeniń qursaq kótermeı kele jatqany, Ilanshy Qadyrhannyń kindiginen tuqym taramaýy edi. Alǵashqy asyq jyldary buǵan mán bergen eshkim bolmady: kele-kele synadaı enip ketetin qaskóı oıǵa aınaldy. Jar tóseginiń jylýynan jeritip júrgen osy jaı ma dep te oılaıdy.

Hansha saraıyna kelip qalypty, atynan tústi, tizgindi taltańdaı basyp janyńa jetken kempir bet kútýshi jigittiń qolyna ustatty. Ózi jiti basyp, joǵary kóterildi. Qaqpany taǵy sol tarttyrylyp, erkektik qalpynan aıyrylǵan kempir bet jigit ashty. Iilip taǵzym jasady. Ámirshi syrt kıimderin sheship jip kermege ildi. Túkpirgi bólmege ótti, sońynda erip kele jatqan kútýshi jigit jótelgendeı boldy.

Burylyp álginiń júzine qarady. Jigittiń janarynda aıtylmaǵan sóz turdy.

— Han ıem, hansha jalǵyz emes, — dedi jigit áıel daýyspen sybyrlap.

— Syrqat janyńdaǵy kútýshi qyz ba?

— Joq han ıem, hanshanyń qasynda táýip bar.

Ilanshy Qadyrhan myna sózden jıyryla qaldy, "táýip aldyrdym dep maǵan nege aıtpaǵan", dep oılady." Kútýshilerdiń kúllisi syrtta sendelip júr, ol esigin tars jaýyp alyp, táýippen qalǵan". Kóńilin keleńsiz bir kúdik jaılady. Qarap turyp toryqty. Kútýshi jigitke "hansha bólmesiniń esigin ash!" dep jarlyq jasady. Kútýshi kiltti ázir ustap tur eken, shoıyn esiktiń japsaryndary uńǵyǵa suǵyp eki márte burady, esik ashylyp júre berdi.

Bólme ishi ala kóleńke. Dóńgelek terezelerdiń shilteri túsirýli. Ilanshy Qadyrhan alǵa ótip bıik tósekke bettedi, shymyldyqty serpip ashýǵa ońtaılana bergen, ózin-ózi toktatty. Aıaq tyqyryn estigen shymyldyq ishindegiler de qozǵala bastady, beride tutylǵan jibek matanyń dirilinen sezip tur. Kebiske suqqan aıaq tyqyry estildi. Áldekim jótkirindi, erkektiń úni. Shymyldyqtyń shetin aqyryn ashyp syrtqa shyqty. Shyqty da keri burylyp jibek matanyń ashylyp qalǵan japsaryn qaıta qymtady, syrtyn berip turyp taǵy jótkirindi. Ilanshy Qadyrhan belindegi qylyshqa jarmasqan. Álgi kisi beri buryldy. Janaryn jalt etkizip qaraǵan, han júzine shoq basqandaı boldy. Táýiptiń kózi asa ótkir eken, qadalyp turdy-turdy da kúbir etti.

— Hansha dem alsyn, býynyń jel alǵan eken, úzip shyqtym, - dedi. Janarymen esik jaqty nusqady. Qalshıyp qatyp turǵan ámirshi endi táýipti syrtqa bastady, jaryǵy mol úlken bólmege shyqty. Jańa baıqady, táýip pákene ǵana shal eken, saqaly appaq, seldir, basynda teri taqıasy bar, jaýyryny eńkish, jel úp etse usha jóneletin ebelek sekildi. Álgindegi qyzǵanysh sezimi seıile bastady. Ámirshini ala bóten tańqaldyrǵan nárse táýiptiń otty janary edi, sol janarmen kózi túıisse-aq tula boıyn shymyrlatqan páleket sezim jaılaıdy. Erkinen aıyra qany qyzady. Álgide lap etken ashýmen shaldy shaýyp tastaı jazdaǵanyń oılady, olaı etkizbegen osy janar-tyn. Endi qol kótermek túgili keıı de almady, rýhy túsip, únsiz qaldy. Táýip artyńda sólbireıip turǵan kempir bet jigitti qolyn silkip qýyp jiberdi, ámirshi ekeýi ǵana qaldy.

— Hanshanyń derti aýyr. Dáp osylaı emdelmeı, eskerilmeı júre berse birer aıda delquly bolyp ketedi, — dedi.

Ámirshi qatty shoshyndy, qaǵys estidim be dep qaldy; táýip shal jan qaltasynan táspisin alyp tyrsyldatyp tere jóneldi. Janary jumyla tústi. Ilanshy Qadyrhan táýip júzine endi tiktep qarady.

— Balam, saýalyńdy uǵyp turmyn. Jalǵyz-aq em: hanshaǵa jıi kelip turǵaısyń, — dedi.

Shaldyń janary birte-birte ashylyp kele jatty. Ilanshy Qadyrhan júzin taıdyryp áketti. Osy mezet ol ózine beımálim, beımálim emes-aý, bilmeıtin, paryqtaı qoımaǵan, zerdesine sap qorytyp kórmegen dúnıeaýı qupıanyń kóptigine tańdandy. Qol men qylyshtan da ózge shaqshadaı basty sharadaı eter, jigit jigerin borkemik jasar, almas qylyshty mort syndyrar nesheme aqyrettik kúshter baryn endi baıqady. Sol tuńǵıyq shymyrlatyp tarta berdi.

ON EKİNSHİ SARYN

Bes attyly bul túni de at aýyzdyǵyn almaı uzaq júrdi, osy Shý boıyndaǵy Kárikennen shyqqaly bergi onynshy tún bolatyn, bara-bara tuıaq asty saldyrama aqtasqa aınaldy; Oshaqbaı ózderiniń ózendi órlep kelip Talastyń taýyna kirgeniń bildi. Jigittiń quıymshaǵy oıylyp, taqymy tesildi, kesheli beri túz quıǵandaı dyzyldap ashytatyndy shyǵardy. Ashtyqtan bilem, kóz aldy qaraýyta beredi; ózin tutqyndaǵan jigitter kúnige tórt-bes mezgil at shaldyrady, jerge jantaıa ketip, dorbalarynan kesek et, malta alyp jeıdi, talǵajaý etedi. Oshaqbaıǵa eshteme tatyrmaıdy. Attar tún salqynyń Qunyǵa jutyp qanshama jol arshyndady, kóktegi juldyzdar sırep, jaz tańy biline bastady. Ózen boıy at alqymynan keletin bal quraq eken, jylqy adymyn tusap júristi mandytar emes. Ash bórideı bul kektegen top onynshy kúni de el qarasyn kóre almady; elsizben ǵana kele me, álde jurty kóship ketken be, bul arasyn Oshaqbaı aıyrmady. Áıteýir qyr astynan qyr shyǵady, belin jazǵan belder túgesilmeıdi, júıkeni jep barady. Álden ýaqytta attar tizesi dirildep boldyrdy da, kidirip qaldy. Oshaqbaıdyń qulaǵyna aldyndary qapsaǵaı jigit pen Baýyrshyqtyń kúńgir-kúńgir keńeskeni keledi. Ashtyqtan, sosyn azaptan talyqsı bastaǵan.

— Azyq taýsyldy, at arydy, el ishimen júrmesek bolmaıdy, — deıdi jigit.

— Patshasy bar úıge qonbaımyz,— deıdi Baýyrshyq.

— Baıeke, «patshasy bar úıińiz» ne?

— Balaly úıdi aıtamyn da. Ne aıtqanǵa kónbese, ne aqylǵa ermese bala degen patsha emeı nemene.

— Munyńyz jón eken.

Baýyrshyq toptyń sońynda ázer ilbip kele jatqan, baıaǵy Barshyn sulýdy qýyp jete almaı qalǵan jigitti shaqyryp aldy, álgi sózdi uǵyndyrdy, aldaǵy aýylǵa sholǵynshy etip jiberdi. Bular attan tústi, aldyńdaǵy qapsaǵaı jigit kelip Oshaqbaıdy kesken tomardaı qyp erdiń artynan sypyryp aldy. Jerge jantaıtty. Eshkimde til joq, jaqtary qarysyp,qarny qabysyp qaljyraǵan túri bul. Oshaqbaı talyqsyǵan kúıi myzǵyp ketken eken, «ýa, ákeńniń» degen barlyqqan daýystan shoshyp oıandy. Baýyrshyq jigitterdi sypyrta boqtap júr.

— Baıeke, patshasy joq úı bolǵan soń kelistim de.

— Oı, ákeńniń, rýyn nege suramadyń?!

— Bilmedim ǵoı, ashyqtyq, arydyq.

— Myna ıttiń jatyrlasy bolyp shyqsa qaıtesiń?!

Baýyrshyqtyń "myna ıt" dep turǵany ózi ekeniń Oshaqbaı túsindi. Qarap jatyp kózine jas aldy. Jasyp emes, qamyǵyp. "Jatyrlas" jigitterin oılady, İnjý jaǵasynda jaıbaraqat ómir keshken aýylyn elestetti. Qulaǵyna rýlastarynyń sambyrlap sóılesken daýysy keledi. Namysy jolynda jan bergen jaısańdar edi, beıhabar qalyp barmaǵyn shaınaǵan shyǵar... Aqyry bular atqa qondy, qyr asyp, aýyl shetindegi qarasha úıge kep mańdaı tiredi. Sholǵynshy jigit bastap kelgen. Úı ishinen jalańash etine shapan jamylǵan syryqtaı sıdam otaǵasy shyqty, at tizginiń ustap, jigitterdi ishke bastady.

Bosaǵada sazdan istegen shyraq tur, bilik boıyndaǵy eshki maıy bilem, shyrtyldap janady. Oshaqbaıdy shyraq qasyna qaldyryp, ózgeleri ozyńqyrap baryp tórge jetip jaıǵasty. Baýyrshyq úı egesimen amandyq surasty. Ózderiniń Buhar jaqtan kele jatqan saýdager ekeniń, jolda qaraqshylarǵa kezigip, ázer qutylǵanyń, "myna qoly baılaýly jigit sol kázzaptardyń biri, ózgesi kerýendi talap jatqan. Biz bezip joǵalǵanbyz. Álden ýaqytta artymyzǵa qarasaq osy jigit qýyp keledi eken. Kelseń kele ǵoı dep tutqyndap ákete bardyq", dep maǵlumdady. Otaǵasy sóz aldy.

— Áıel kórshiden qymyz suraı ketken, qazir kelip qalady. Óz bıemiz sýsamyr bolyp súti irip ketetindi shyǵardy.

— Sýsamyr degen ıt aýrý,—dedi Baýyrshyq. Dese de, oıy alaı-túleı. Sholǵynshy bolǵan jigitke alara qaraıdy.

— Qaı el bolasyńdar, jigitter?—dedi otaǵasy.

Baýyrshyq sholǵynshy jigitke jaman kózimen ata qarady.

— Qypshaqpyz ǵoı.

— Qonystaryń qaıda?

— Alataý bekterinde, áli alys, jeti kúnshilik jol, — dedi kúmiljip Baýyrshyq. Sholǵynshy jigit jer shuqylap otyrǵan. Esik ashylyp tystan táıtiktegene kótergen áıel kirdi. Qymyz sapyryldy. Jigitterdiń júzine nur júgirgen. Oshaqbaıǵa da qymyz tıdi, sýsynmen qosa boıyna jylý tarady, shatasqan oıy jazyldy, aıaǵyn sozdy. Úı egesiniń sózin tyńdady.

— Baıaǵynyń adamdary balalaryna aqyl úıretse: alaqanyńdy dúnıe turatyn etip qýys qyp usta, ashyq aýyz bolyp alaqanyńdy jaıyp jiberseń qolyńa eshteńe turmaıdy, al tym dúnıeqor bolyp jumyp qalsań qolyńa túk tambaıdy dep aıtyp otyratyn. Sender osy sózdiń sońǵy shartyn ustap saýdager bolypsyńdar, aı, jaratpaıtyn kásibim. Myna turǵan Tarazyǵa úıir jylqy aıdap baryp qur dambalshań qaıtqanym bar. Dúnıede masa men saýdagerdi jek kóremin...

Baýyrshyq tómende otyrǵan sholǵynshysyna taǵy tigildi.

Tap osylaı bolaryn Baýyrshyq mana sholǵynshy jigitiniń sózinen-aq sezgen. It-aı, múláıimsip kelip: "baıeke, aýyl shetinen kóńili ashyq bir jigit taptym. Qınalmastan "túsińder, qudaıy qonaq bolyńdar", dedi. Aty-jónimdi de suraǵan joq", degen. It-aı, eke, ekeleýmen tup-týra qypshaqtyń úıine ákep kirgizdi de jiberdi.

Baýyrshyq biledi, qypshaqtar kelgen qonaqtyń eshqashan betin qaıtarmaıdy, at ústinen aty-jóniń suramaıdy. Moǵoldar ǵoı: "ákeńniń aty kim?" "Naǵashyń qaı jurt?" Nyspyń qalaı?" "Quqyń ne?" "Qatynyń ne el?" "Atyń júırik pe?" dep ezbelep esti shyǵaratyn. Al myna qyzyl kóz Qypshaq úıine kirgizip alyp, qymyzyn berip otyryp shıki maı ishkizgendeı ishin iritip barady. Jaı sózben-aq boqtaýdan beter jerlep otyr. Ózderin masaǵa tónbegeni batady ásirese.

Endi ańystady.

— Bul baıǵusta qashyp keter qaýqar qaıda, jaq súıegi ǵana qalypty, — dep úı egesi turyp baryp tutqynnyń qolyn sheshti.

— Bul baıǵusty ashtan óltiremiz be? — dep baryp áıeliniń qolyndaǵy tabaqtan úlken et alyp berdi.

Baýyrshyq endi bolmasa úrgen búıendeı jarylǵaly otyr, tyrsyldap, pysynap qasyndaǵysyna sybyrlady.

"Attardy ertte", dep jarlyq etti. Sholǵynshy jigit te ilese ketti, syrtqa sytyldy.

As alyńdar, maldy erteńgisin jeısińder endi. Qarıalarmen máslıhat qurasyńdar.

— Alla razy bolsyn!

— Tonalǵandaryń týraly áńgime estımiz.

— Biz júremiz,— dedi Baýyrshyq et jep bolysymen-aq.

— Kún qyzǵansha jonǵa shyǵyp ketpesek attar boldyrady, sonaǵa talanady. El arasy alys, jeti kúnshilik.. Baýyrshyq úı egesi syryqtaı jigitten jaman shoshyǵan. Mysyqsha basyp, el kózine túspeı túndelete júrip kele jatqanda jurtty jınamaq, tutqyndy áldendirmek, mán-jaıǵa qanbaqshy. İshi ýildep júrip atqa qondy, Oshaqbaıdy qaıta matady, qapsaǵaı qaranyń artyna jarbıtty.

Torsyldatyp jele-jortyp jóneldi. Bylaı shyǵa Baýyrshyq sholǵynshy jigitti buzaý tispen aıamaı órdi. Qolynyń quryshyn qandyra urdy. At jalyn qushtyrdy. Manadan bergi boıyna zapyran bolyp jınalǵan ashý-yzasyn aıamaı tókti.

Jigitter jeti kún boıy el qarasynan jyraqtap sonarlaı súrkektedi, ystyq as degendi umytyp, at terin jep, ań atyp qorektendi: jetinshi kúni el qarasyn kórgende jaýyrynyńa qan qatqan sholǵynshy jigit ókirip jylap jiberdi.

Qıyryna kóz jetkisiz kókpeńbek keń ólke, kókbuıra jazyq. Alystan aq qarly taý munartyp turady. Kólderi kóp. Jaǵalaı jaılaǵan asaý halyqty Moǵoldar, ózderinshe uıǵyrlar dep ataıdy eken. Uly Jibek jolynyń tósinde jatyr; qyzdary kógildir, qatyndary qyzyl, erkekteri qońyrqaı kıetin kórinedi, Quryqtyń yrǵaı sabyndaı ylǵı boıshań, alyp tulǵaly. Oshaqbaıdyń Otyrardyń Qan Bazarynda kúnniń batysynan kelgen buıra shashty, alyp tulǵaly arısterdi kórgeni bar. Býlar da Azıa júregin jaılaǵan qoshqyl arıster sekildi. Qarapaıym turmys keshedi, qymbat kıinbeıdi, kóp jýynbaıdy, erleri asaý úıretýmen, áıelderi betin boıaýmen kún ótkizedi. Jeıtini jylqynyń eti, ishetini bıeniń súti. Mekenderi qypshaqtyń aq jumyrtqadaı kıiz úıine uqsamaıdy, shoshala ispetti qosyn ǵana. Tus-tusynan syryqpen tirep, basyn býyp, syrtynan kıiz jaba salady. Mundaǵy jylqy túliginiń sheti men shegi joq. Úlken sazdan qaptatyp aıdap ótkende kún kózin kilkip shań tutady, shoshynyp ushqan torǵaılar qanaty talyp quıma tuıaqtarǵa top-top qulap jatady. Shoshala irgesinde jatyp Oshaqbaı ál jıa bastaǵan. Baýyrshyqtyń segiz qatyny bar eken, toǵyzynshy kúni sýltan otaýynan túnerip turyp: "jolǵa attanamyz", dedi. Oshaqbaıdy aq atanǵa otyrǵyzdy, ózi araby aıǵyrǵa mindi, qyzmetshileri egizge aıaq artty. Qyzyl qumdy keship aıǵa jýyq qańǵyrdy. Qabyrǵalary qolǵa ustaıtyndaı bolyp adyraıyp ábden aryǵanda aq shandaq dalaǵa shyqty, quıynmen ilesip qol jatqan jerge keldi.

Kúnniń astyna kósilip jata ketken aq sypyradaı seleýli dala Oshaqbaıdyń júregin shaıqap-shaıqap jiberdi. Dalanyń beti byjynaǵan býdyr. Bul shyǵys qaǵanyshyń altyn ordasy boldy, qaz-qatar tigilgen shatyr shaǵaladaı aǵarańdaıdy, jer oshaq qardan tútin tik shanshylyp shyǵady, jaraqtardyń shyńyly, jylqylardyń shurqyry saryndap jetedi. Taqap kelgende kórdi, qaı jaǵyna qarasa da sartyldaǵan sarbaz, jóńkilgen lek, asaý úıretken, jarlyq taratqan josqynnyń, beti jaman, tyrapaılap shaýyp bara jatqany. Osy úlken tobyrda temirdeı qatań tártip bar sekildi. Aralasyp ketse-aq qumyrsqanyń ıleýindeı qujynaıtyny anyq. Bir baıqaǵany, jerin at tuıaǵy shıyrlap-tozdyryp jibergen,jel úpetse-aqshań búrketedi, shóbin kók tuqyldap jep bitirgen. Buryn belýardan maısa bolǵan mamyrstan ekeni kórinip tur, ór jerde soıdıyp-soıdıyp jetim aǵashtar kórinedi, bulaq sýy jyltyrap qana aǵady, áridegi arnasy keýip qalǵan. Osynshama el, osynshama jylqy qalaı ashtan qyrylyp qalmaı otyrǵany tańdandyrdy. ()ń qanattan aq teriden istelgen on shaqty shatyr shalyndy. Bular kólik basyn solaı burǵan. Jer astynan shyqqandaı dál tumsyǵynyń astynan qos attyly andaǵaılap at qoıǵany. Baýyrshyq dereý qoınynan áldebir jyltyraǵan jez qaıraqty sýyrdy, álgilerge kórsetti. Jol tosqyndar bulardy bosatyp qoıa berdi. Aq shatyrda eshkim qarsy almady, býyna pisip kele jatqan Baýyrshyq ıtyryqtady kep, búkeńdep júrip atyn qańtardy, túıeni shógerdi. Oshaqbaıdy qoltyqtap kólikten túsirdi. Bir túrli jógi bolyp, múláıimsı qalǵan. Shetki shatyrǵa bastady, esik aldyńda saqshy kórinbeıdi, turǵyndary talaq etip tastap ketken sekildi. Baýyrshyq jótkirinip dybys berdi, túsirýli turǵan týlaqty serpip ashyp, ishke engen, óńgeleri de sońynan súmetilip ergen. Kirmeı jatyp bir-birine basyn soǵyp topyrlap kidirip qaldy.

— Uıqymdy buzǵan qaısylaryń?! - degen jýan daýys óńmeninen ótti.

— Qaǵannyń súıgen nókerimiz.

— Túni boıy ıt ulyp jatqyzbaǵany. Tórletinder. Kútýshi kúń be, qyzmetshi qul ma dep oılaǵan edim. Qaıdan kelesińder?!

— Arysy Deshti-Qypshaqtan, berisi Jetisýdan jol aldyq.

— Oı, baýyrym-aı, kórispegeli kóp boldy ǵo-o-oı!— dep álgi shaljaıyp jatqan bularǵa tapyrlaı umtyldy, qushaq jaıa kóristi, jýan daýysy qulaqty jaryp barady. - Qaǵanǵa qyzmet kórsetem dep ish qusa bolyp ólýge aınaldym. Ne týǵan jer, ne toıyp isher tamaqjoq, kúnimen kúnge shyjyp, túnimen masaǵa talanyp óler boldym. Búıtken elshiligi bar bolsyn!

— Bul otaǵasy Iýsýf Kanka degen qypshaq aǵań bolady,— dep tanystyrdy Baýyrshyq. Ózi de ter aldyńa shaljaıyp jata ketti. Quıryǵy oıylyp otyrýǵa jaramaı qalǵan. Álgi góı-góı kisi eldiń amandyǵyn surady. Otyrarda týyp-óskeniń aıtty, jasynan kezbelikke úıir eken, sol kezbelik endi altyn bosaǵasynan, qatynynan, balalarynan aıyryp osy aq shatyrǵa qyńsylatyp baılap qoıypty. Qaǵannyń eń senimdi elshisi kórinedi. Qıynǵa salyp soqta ildirer qyrany eken.

— Qaǵannyń qahary qalaı?—dep surady Baýyrshyq.

— Betin aýlaq qylsyn, qazir aldynan tiri kisi shyqpaıdy.

— Táýba, endi qaıttik?!

— Áliptiń aıaǵyn baǵasyń da, quıryǵyńnyń jarasyn jazasyń. Jat ta tynyq. Aq túıendi soıyp as qylmasaq bolmaıdy, ashtan ólemiz.

— Qaǵan qazanynan sarqyt tımeı me tegi?

— Sarqyt sarqylyp barady.

— Joryqqa ázirlenip jatqany ǵoı onda.

— Bolsa bolar. Teristiktegi qalmaq, árisi jaqut eline joryq jasamaq edi. Álgi eldiń handary naǵyz kázzap, qýlyǵyna quryq boılamaıtyn páleler, yza baspaıtyn jyryndylar kórindi.

— Ne istepti sonshama?

— Qaǵanǵa kerýen-kerýen qazyna, noıandaryna úıir-úıir jylqy jiberipti, qyzdaryn tartý etipti. Endi qaǵan qylyshyn kimniń tóbesine oınataryn bilmeı dymy quryp otyr. Jeleý tappaı jyndanǵaly júr.

— Kórshi shatyrlarda jatqan qaı elshiler, otaǵasy?!

— Tabanyńa kóseý basqan arab elshisi ǵana, qalǵany qurydy, bezip joǵaldy, qaǵannyń qaǵaryn dáriptep dúnıeni kezip jyr jyrlap júr.

— Arab elshisin nege jazalaǵan, otaǵasy?

— Álgi baıǵus mańǵuldardy musylman dinińe engize qoıamyn dep mysyq dámemen kelipti. Qaǵan sezip qoıyp, qatty ashýlanǵan kórinedi. "Meniń táńirim Súlde, syıynarym qylysh, soǵan taǵzym et te elińe qaıt, túmenderim jetken kezde qaqpandy shalqasynan ashatyn bol", depti qaǵan. "Qudaıdyń quly, Muhammedtiń úmbeti ǵana qasıetti jerdi basa alady", depti elshi. Sonda qaǵan: "qasıetti jelaıaǵym senbisiń", dep tabanyńa kóseý bastyrypty.

— Jýyq arada jolyǵa almaımyn-aý, - dep kúńirendi Baýyrshyq. Kóz aldyńa qaǵannyń qylyshy, kóseýi, býy burqyraǵan tabaǵy kezek kóleńdep esin aldy; qarap júrip qatyndarymdy kóre almaı sheıit bolmasam jarar edi, qudaıa qaharyńnan aýlaq qyl, pálesinen saqtaı kór, shaýjaıyna jarmasyp, quıysqanyńa qystyrylyp júrip el bıleıtin halge jetsem qyzyl saqal qaqbasty jelkemniń shuqyry kórer edi, janazasynda boz qasqa shalar edim, dep ishinen ulydy.

Kúnde tańerteń oıana salyp qyrqaǵa shyǵatyn boldy. Alystaǵy bıiktiń basyna tikken qahannyń jibek shatyryna kóz tıip, uzaq-uzaq turatyn, ótken-ketkenniń shylaýyna oralyp: "qaǵannyń qahary qandaı?" dep suraıtyn. Óstip júrip Baýyrshyqtan ál ketti, qýat kemidi. Tirsegi tasqaıaqtaı toǵysatyndy shyǵardy. Janary shúńireıip ishine tústi. Aqyry aq atannyń asyq jiligi asylar kúni Iýsýf Kanka jaqsy habar jetkizdi. Etegin qolyna jınap alyp júgirip kele jatqan edi, aldynan Baýyrshyq shyqty.

— Súıinshi! Qaǵannyń qabaǵy jylypty, - dedi anadaıdan aıqaılap kánigi elshi.

Bular dúrligip bıik basyndaǵy sary shatyrǵa jol aldy.

Oshaqbaıdy aıqastyrǵan úsh naızanyń ushyna otyrǵyzyp shyǵys qaǵany Shyńǵys hannyń aldyńa alyp kirgen; kóz aldynda altyn taq, ortasynda eki búktelip atylýǵa yńǵaılanǵan mysyq murt jolbarys jatty, kóziniń aldyńda kóldeneń tartylǵan qos syzyq qana, mańdaıynda ájim joq, mańdaıynan tómen sulap bir tal uzyn shash túsipti, ol shashtyń túbi qaıda ekeniń baǵdarlap taba almady. Álgi jolbarystyń aýzy ashylyp, azý tisteri kórindi. Oshaqbaıdyń astyńdaǵy naızalar dirildeı bastady. Mysyq murt til qatty. Qaǵannyń aıaǵynyń, qasynda etbettep jatqan Baýyrshyq sultan betin jerden aldy, basyn kóterdi. Álgi sózdiń maǵynasyn Oshaqbaıǵa uǵyndyrdy.

— Kóktegi táńiriniń súıgen quly, handardyń hany, dúnıeniń ámirshisi qaǵannyń qoıar qos sharty bar. Birinshi sharty; qypshaq kolbasy Ilanshy Qadyrhandy qaǵanmen torsyq qymyzdy bólip ishiser kóńil jyqpasy etesiń soǵan ara aǵaıyndyqqa júresin. Kelesi sharty; osyndaǵy túmenbasylarǵa qypshaq qolynyń kúshin, syryn, jeńilmes tásilin úıretesiń. Sonda ǵana basyń bosanady. Áıtpese, Baýyrshyq sultannyń babasynyń qunyńa alǵan qun bodaýysyń. Qunǵa ketken jannyń suraýy bolmaıdy.

Oshaqbaı tereń oıda tuǵyn; qol jınap qujynamaı-aq, bále izdep at arytpaı-aq jaıbaraqat ómir keship jatqan jerlesterin oılady. Kúnge shaǵylysyp shabylǵan keshendi, aıaq astyńda domalaǵan hosh ıisti qaýyndy, qumdaǵy jantaq sabaǵyna shel qarbyz otyrǵyzyp jyl on eki aı toqtaýsyz jyljyǵan kerýendi, kúmbezderine ırek saǵym oralǵan saraılardy kóz aldyńa keltirdi. Keltirdi de mysyq murt jolbarystan tiksinip ketti.

— Aǵaıynnyń jaqyny kelisimen sharýa surar, saýaldasar; jaqtyrmaǵan aǵaıyn: "erteń de kún bar ǵoı", dep atyna minip malyna taıar, sosyn sıyr quıymshaq tatar. Qahan bizdi kelisimen qabyl qyldy, aǵaıyndyǵyn tanytty.

Suńqyldap sóılep otyrǵan Baýyrshyq sultan edi. Tórde jatqannyń eki ezýi qulaǵyna qaraı jaımen jyljyp barady eken, jym boldy. Etbetteı qulady. Tórdegi jatqan sary tisin kórsetti.

— Sheńgel de jerinde shýlasyn degen. Jat jerde tutqyn bolyp júrip týǵan jerdiń taǵdyryn taqymdaryńa bastyryp bere almaımyn, — dedi Oshaqbaı.

Baýyrshyq myna sózdi estigende muz jegendeı qalshyldap ketti.

— Bul pıǵyldan tyıyl, qaǵanǵa syıyn!

— Syıynarym satqyndyq emes.

— Áli-aq táýbańa kelersiń. Quıryǵyńnyń astyńdaǵy naızaǵa tik otyrarsyń...— Óstip bastyrmalatyp esti alar ma edi. Tórdegi jatqan basyn taǵy kóterdi, altyn taqqa syımastaı bolyp isip-kepti, yr etip aıbat shaqyrdy. Oshaqbaıdyń sózin mańǵulsha estigende burynǵydan beter qaharlandy. Tóbesinen mańdaıyna sulaǵan bir tal shashty ustady, qoly dirildep álgini úzermen boldy, Oshaqbaı endi baıqady, kúzetshi torǵaýyttar tompyldap etbetteı qulap jatyr, ózi de omaqasa jyǵyldy. Kóterip turǵan naızagerler naızasyn tastaı bere tizerleı ketisken. Qostaǵy jurttyń ómiri qaǵannyń jalǵyz tal shashyna ilinip turǵan, úzildi degenshe osynshasy opat bolǵany. Batyrdyń jaraly qoly taǵy qyl buraý salǵandaı úzilip aýyrdy, odan arǵysyn bilmeıdi... shyjyǵan kúnniń astyńda shıge oraýly siresken kúıi esin jıdy.

Oshaqbaıdyń kór azap kúni osylaı bastalǵan.

Manaǵy naızagerler batyrdy syrtqa súırep shyǵarǵan. Áýeli juqa kıizge orady. Besiktegi balasha qol-aıaǵyn qaqaıtyp, tysqa basyn ǵana qaldyryp qylqıtyp tańyp tastady. Endi kıizdiń syrtyn shypta shımen qaptady. Jippen shandyp baılady. Sopaqsha tiri qaýyn paıda boldy. Osy sopaqsha tiri qaýyndy taban jolǵa, aıaq astyna tastady. Tastaǵan da domalatyp tebýge salǵan. Áýeli tóbesine at quıryǵy baılanǵan sary shatyrdan shyqqan túmenbasylar, myńbasylar, júzbasylar tepti; olar qıqalaqtap jan terge túsip júrip sopaqsha tiri qaýyndy kórmedegi attarynyń aıaq astyna ákelip tastaıdy. Qoqılanyp tulparlaryna minip jón-jónine ketedi. Endi atqosshylar tiri qaýyndy keri tepkilep domalatyp qaǵan shatyrynyń janyńa jetkizedi. Áýelgide Oshaqbaıdyń kóz aldy buldyrap, ishek-qarnyń áldebir maqulyq aralap júrgendeı sezilip, esinen tana beretin. Kún batyp, qol tynshyǵan shaqta baryp munyń oraýyn jazatyn. Quldarǵa qosyp kógendeıtin. İshti qýatyn kók saýmal beretin. Shegirtkelerdiń shyrylyn tyńdap jatyp Oshaqbaı jaǵasynda jym toǵaıy bar, arasynda jolbarys jortqan İnjý ózeniń oılaıtyn; mańǵuldar ony Heshan múren dep ataıdy eken, qamysynyń syldyryn estigendeı bolatyn. Suńǵyla sulý Barshyndy saǵyndy. Óstip jatyp tandy atyrdy, bul jaqta kún birden shapaǵyn shashyratpaıdy, shań tutqan kókjıekke maltyp turyp alady, ol shań qumyrsqadaı qoldyki. Tań ata julmyt jigitter kelip Oshaqbaıdy orap tastaıdy, sosyn óńkendep, yńqyldap teýip jóneledi... Jas kezinde ákesiniń jumsaýymen Úrgenishke barǵan edi. Jolbasshysy bozbalany bozahana úıine ertip ákelgen. Bozahana ustaıtyn eńgezerdeı parsy eken, ekeýin sheshindirip, tek kóıleksheń-dambalshań qaldyryp qýys bólmege kirgizgen. Kirgizgen de ne qıly páleketterdi kórsetken. Oshaqbaı bozanyń ýytynan mas bolyp máńgirip ketti, jolbasshysy kóknár ezip ishti, sosyn dál osy úıde apıyn shegetinder, geroın deıtin qozy qumalaq kók dári ıiskeıtinder, morfı aralasqan qamyr jutatyńdar, marıhýan soratyndar, gashısh shegetinder bolatynyń aıtyp, olardyń, qıalmen-aq o dúnıege baryp-kelip otyratynyń jyr qyp qulaǵyna quıǵan. Ne qubyjyq kisilerdi kózine elestetken. Oshaqbaı qazir de aıaq astyńda domalaǵan kezde baıaǵy bozaqordyń qujyrasynda o dúnıege baryp-kelip jatqandaı jaman bir jaǵdaıda bolatyn. Sóıte-sóıte mańaıdaǵy qujynaǵan ómirdi sezinýden qaldy. Óli men tiriniń arasynda máńgip domalaı berdi, jata berdi. Burynǵydaı ishek-qarnyń suǵanaq maqulyq aralamaıtyn, tepken aıaqtyń ıesin de aıyrmaıtyn. Tek alystan saryn bolyp jetken İnjý ózeniniń syrǵı aqqan sybdyryn sezetin. Áldebir asyl zatyn joǵaltyp alǵan adamdaı máńgúrt kúıge túsken.

Oshaqbaı qanshama qıyn hal keship, azap kórse de óziniń súıegine sińgen, babadan mıras bop kele jatqan jaýger minezinen tanǵan joq. Qaıta túısigi alǵyrlana tústi. Joryqta qol bastap júrgendeı, naqa, kózine túsken jaý ómirin jiti sholyp, "qıyn-qystaý kúnderde kerek-aý" degeniń kóńiline toqı berdi. Jadyńa jattap úlgerdi. Áýel basta-aq batyr eske tutqyshtyǵymen erek bolatyn. Kóńili beıne Kóksheniń qumy ispetti edi. Álgi qumnyń beti sýsyp, tobarsyp jatsa da tizelikten oıyp jiberseń-aq kózeniń kózindeı tushshy sý móldirep jınala ketetin. Ylǵaldy astyńda saqtaıtyn. Oshaqbaı kóńili de ylǵal sorǵan sol qumǵa parapar edi.

Óstip jatqanda anadaı jerden júzdik lek lyqsyp óte bergen. Júrisine qaraǵanda sholǵynshy lek sekildi. Shombal bitimdi órim jigitter: bastary dýlyǵasyz, jaı aq sypyra terimen tanyp alǵan, ıyqtary qalqan ıinińdeı ishke kire túsken, at qaptalyn urǵan jýan sandary shoshytady. Teri shalbardan ba, álde bitimi solaı ma, baltyr degeniń jolbarystyń búkis belindeı. Atqa otyrysy da erekshe. Qatty tartylǵan sadaq sekildi, ımıip, búkshıip ketken. Áni-mini degenshe taý selindeı sarqyrap tusynan óte shyqty.

Sholǵynshy lekten soń samala kórindi. Ashshy shań qalyqtap kóterile tústi. Andaǵany, samalanyń jaraǵy jalǵyz sadaq eken. Ózge qarýy joq. Kádimgi maral múıizinen ıip jasaǵan, adyrnasy egiz órim taspa, jebesi qyzyl ushqat, "zarlaýyq" atty sadaq bul. Tym alysqa tartylady. Júz qadam jerdegini qapysyz túsire beredi. Jebesi ulyp, zarlap ushady. Negizgi qoldyń aldyńda júretin, nesheme qat tosqaýyldy qaqyratyp sógetin "Jebeli samala" osy. "Qylyshker samala" sońynan kórindi.

Oshaqbaı áýeli qylysh ustaǵan birde-bir bilekti baıqaı almady. Andap qaraǵan: bir qylysh erdiń artyńdaǵy bóktergide, kelesi qylysh sol taqymnyń astyna ilgen qynapta — ár jigitke qos qarýdan eken. Biri maırylsa kelesisi ázir. At ústinde maımylsha oınaıtyn aılaker kil. Qos qolymen birdeı qylyshtasa beredi. Bıik bókterden beri túse bere qıqý salyp, shapsyn kep: birde jylqynyń oń búıirine, birde sol búıirine qulaıdy. Qaraqurym qol áp-sátte qoǵadaı japyrylyp joq bolady da, kelesi mezette at ústine órtteı qaýlap qaıta kóteriledi. Jylqy jalyna jalyn tıgendeı.

"Qylyshker samalanyń" júrip ótken jolynan jumyr bas kúzgi qurtsha tógileri ras.

Osynshama qanquıly qoldy bir mezgilde bolmashy ymmen qyrǵyn urysqa salyp jiberer qaǵanyń aıtsańshy... qahan emes qahar!.. Tiri jyn!..

Mańǵuldyń kúllisi kóse, al qaǵany bolsa qyzyl saqal, jıren murtty. Qoıdyń kózi keshki kún shapaǵyna shaǵylysqanda jasyldanyp turmaýshy ma edi. Qaǵan janary dáp sol. Aıaq-qoly daýyl kúni kerege tiregen syryqtaı sereıińki. Qandaı bıik jylqy bolsa da tik turǵan qaǵannyń keýdesinen ǵana keledi eken. Denesiniń iriligine qaramaı jiti qozǵalady jyldam sezedi. Sadaq tartýǵa sonshama mashyq. Jaı sóılese de aıtqany jebemen parapar.

Ár sózi dabyl urǵandaı qulaǵynda áli shyńyldap turǵan.

"Shyǵys qaharymyn!"

"El-eldi jaýlap alý úshin emes, sol elge tynyshtyq ornatý úshin shabamyn. Myń san jortýyldy bir ǵana uly joryq sappa tıary qaq".

"Sharap pen kúshálaly qymyzdy kúnde tatpaı, sırek iship sylqıa toıǵan lázim".

"Mańǵuldan myńbasym, qypshaqtan túmenim bolsa — jer dúnıe alaqanyma aınalar edi".

Oshaqbaıǵa osy sózderdiń kúllisinen "qypshaqtan túmenim bolsa" degeni shoshytty: shoshytpaı qaıtsin, kúnderdiń kúnińde óz ulty óz ulysy qanquıly joryqtardyń uıtqysy bolǵaly tursa, óz uryǵy ýysyna qan sheńgeldep týsa, "qypshaq" degende jurttyń esine qylysh pen jebe túsetin bolsa — nesi jaqsy!.. Óıtip ósirgen abyroıy adyra! Óıtip jınaǵan baılyǵy adyra! Oshaqbaıdy óz rýyna degen qaǵannyń osy opasyz qulqy qorqytyp edi.

Jaz ótip, shilde jetti. Kóp uzamaı boqyraý bastaldy bilem. Myń san qol dúrlige kóterilip kóship jóneldi. Qaıtqan teńizdeı boldy. Shańnan kún kózi tutyldy. Batyrdyń oraýyn sheship, kórden turǵan arýaqtaı etip túıeniń quıryǵyna baılady, bul endi kóterem taılaqty aıdap júretin boldy. Basy aınalyp, súıegi saýdyrap álsirep-aq qalǵan. Aıdalada, japan túzde shań jutyp qalyp qoıar ma edi, kóterem taılaq kóp kómek kórsetti. İlbip erip, súmeńdep berdi. Jazyq taýsylyp, buıra-buıra qumǵa kelip kirgen. Qyzylqumdaı emes, qolmen úıgen kóristan elindeı jypyrlaǵan aq tóbeshikter ǵana. Baýyry ala shabyr ot. Túlki men borsyqtan aıaq alyp júrgisiz, qaı tustan da borsańdap júgirip bara jatqanyń kóredi. Olardy mańǵuldar qýyp jatpaıdy, qıqýlap aqshaǵyl qum tóbege shyǵaryp jiberedi de tusynda turyp alyp: "qıyt! qıyt!" dep aıqaılaı beredi. Álgi maqulyq tóbe basyna tyrmysady, aıaq astyńdaǵy shaǵyl qum sýsyp tómenge tarta beredi. Osylaısha, sút pisirim mezgil tyrbańdaǵan túlki aqyry ókpesi óship, tórt borbaıy tórt jaqqa ketip, syrǵyǵannan syrǵyp qıqýshynyń aldyńa túsedi eken. Mańǵul máz, túlkini qanjyǵaǵa baılaıdy da, kelesi tóbege shaba jóneledi. Jaı júrgeniń kórgen emes. Naqa janazaǵa at qoıǵandaı úıdiń tabaldyryǵyna deıin quıǵytyp keledi.

Jana qonys jaıdaq ózenniń jaǵasy boldy. Munda kelgen soń Oshaqbaıdy oramady, jalyqty ma, álde "máńgitip mıyn aınaldyrdyq" dep oılady ma, bosatyp, qyzmetshi quldarǵa qosty. Otyn terip, ot jaǵatyn etti. Sýyq túnde sıraǵyn qolamtaǵa qaqtap otyryp týǵan jerin eske túsiretin; shym-shymdap zerdesine batyrlyq namysy, yzasy, kegi qaıta oralatyn; ishi jıdigendeı bolyp burynǵy bolmysyn izdeıtin.

Qaǵannyń toqaly ul týǵan túni, tún emes-aý, tań áletinde jaman qostyń irgesinde búk túsip uıqyly-oıaý jatqan Oshaqbaıdyń sanasyna áldeqaıdan jelim oı jabysty. Uıqy kórmeı qantalaǵan kózin qıyrǵa qadasa da, aıaǵyndaǵy jarǵaq másisiniń jyrtyǵyn sanasa da álgi oı umytylar bolmady. Qaıta mezgil ótken saıyn tula boıyn meńdetip aýrýdaı býa berdi. Sol kúni qaǵan elinde ulan-asyr jıyn bolyp, úlken aınalma báıge shabyldy. Báıgeden ozyp kelgen at ıesine qutanymen qul, jasaýymen qyz tigilgen. Neshe yqylym elden toıshylar jınaldy. Oshaqbaı sanasyna jabysqan oıdyń oryndalar mezetiniń, endi týǵanyń sezdi. Sezdi de qostaǵy irkit quıǵan teri torsyqty aldy, ishindegisin ıtke quıyp, tazartyp jýdy. Shekpeniniń ishinen shandyp baılap tastady. Tabaqshylarǵa taqasty, sorpa tasyǵysh boldy, kózdi ala bere pisken etti torsyqqa toǵytady, úlesine tıgen azyqty da aýzyna almaıdy, jınaı berdi. Torsyǵy tompaıa bastaǵan kúni báıge aıaqtalǵan.

Qonaqtarǵa arnalyp tigilgen úılerdi torydy. At shaptyrym keletin kórmeni sholdy. Qaǵan torǵaýyttary da qaqaǵan aıazdaı arqany qysa tústi, qos pen qostyń arasyna aıaq bastyrmaı, kútýshilerdi jarty kún saıyn almastyryp, timiskı jortty. Torǵaýyttardyń mingeni kileń qysqa borbaı jylqylar. Oshaqbaıdyń kózdegen oıyn iske asyrýǵa jaramaıdy, qur beker opat etedi. Alys elden kelgen toıshylardyń attary ǵana sıraqty, eńsesi bıik, sezdirmeı shyǵaryp áketse, sosyn jelmen jaryssa, jelim oıdyń júzege asary haq.

Kóz aldyńda sumdyq boldy. Báıgeden álgide ǵana birinshi bolyp kelgen aqsaýyr at áldekimniń qanjaryna tústi, opatqa ushyrady. Oshaqbaı jandármen degende attardyń ara-arasymen sytylyp úlgergen. Sál keshikse jalaǵa iligetin edi. Aq saýyr attyń ıesi alapty basyna kóterip jaman ókirdi, "qunykerimdi taýyp ber!" dep attan shaqyrdy. Atshysyn jaryp tastady. Osy dúleı jyn oınaqtan at urlaı almasyn sezdi, sezdi de ishi ýildeı óksidi, sanasyna jelim bop jabysqan oıdyń údesine shyǵa almasyn bildi. Úı-úıdiń arasymen urysha búlkektedi, uıyqqan ıtterdiń ortasyna túskendeı boldy.

Toı taraıtyn kúni tań aldyńda kórme basy tynshyǵan. San myń at sap túzep múlgip turǵan. Sybdyryn sezdirmeı taqaı tústi, kózdegeni qoıan kók súmpis jylqy. Tórt aıaǵy naızanyń sabyndaı tórt jaqqa ketip, jal-quıryǵy taralyp, aryp qalǵan. Atshysy qaqqan qazyqqa parapar páleket eken. Manaǵy qandy oqıǵadan qatty shoshynǵan ba, álde at qadiri ótken be; myzǵıtyn túri joq, basy qaqaıyp qadalyp otyr. Óstip baqyl bola berse tań atyp qalatyn. Endi kútýdiń paıdasy shamaly.

Táýekel dep tizesin jazbaı attardyń kóleńkesimen jyljydy. Dál osylaı mysyqsha basyp jaqyndar edi-aý, taǵy bolmaıdy, kermedegi jylqylar úrkedi. Dúrligip, taptap keteri anyq. Jylqylar munyń eki aıaqty ıesi ekeniń sezgeni maqul, sonda ǵana boı tasa etedi. Atshyǵa sezdirmeı, ári jylqyny shoshytpaı jyljý, dittegen oıyn eki ese qıyndatty. Naıza tolǵar jerge taqaǵan mezette qoıankók sáıgúlik elen etti, qulaǵyn qaıshylady. Atshy aınalyp qarady: bul kezde Oshaqbaı birer attap jerge jatyp úlgergen, basyn ıyǵynyń ortasyna sińire buqty. Álgi qanypezer qadalyp qalypty, kózin ýqalady, aınalasyna alaqtaı qarady, endi kidirý opat bolýmen birdeı edi.

Oshaqbaı qoınyńa tyǵyp júrgen selebesin ońtaılap ytyrylyp berdi. Atshy aýyz ashyp úlgermedi. Áýelgide qatty shoshynyp quıryǵyn kótere bergen kúıi qaıyra qulady. Umar-jumar ustasa ketti, á degennen-aq beldesip ala almasyn bildi. Mańaıdaǵy attar paryldap úrke bastaǵan. Batyr selebemen atshynyń qolyndaǵy tizgindi qıyp jiberdi. Keleside selebe ózine qadalaryn bildi me, atshy jaman shoshyp, dalıa qulady. Qarýly jigitten qaýqar qalmaǵan. Jaryqshaq, jýan daýsymen mańaıdy basyna kótere aıqaılady.

Qoıankók sáıgúliktiń tizginiń ustap, tura bergende baıqady, anadaıdan andyzdap júgirip kele jatqan atqosshylardy kórdi. Attyń aqtaryn bosatyp ústine yrǵyp mingende shaýjaıyna áldeneshe qoldar jarmasa bergen. Tebinip úlgerdi. Tulpar beıne qaraqoshqyl bult ishinen sytylǵan naızaǵaıǵa uqsap syrǵyp ketti. Sońynda atoılaǵan, qıqý salǵan daýys kýlak tundyrdy.

Kún kókjıekke ıek artyp qaraǵan edi, yǵy-jyǵy mańǵul attanysyn kórdi, kúndegideı jaıbaraqat qozǵalys emes, aýyl ortasyna páleket enip ketip, sony jabyla qýyp shyǵara almaı júrgen baqsylar ispetti. Ala quıyn alamat kúı. Sol tozaq otynyń ishinen jalǵyz attyly sytylyp shyqqan, sońynan salǵan qýǵynshynyń ekpini sumdyq. Dala betimen kileń kókala quıyndar sonarlap syrǵyp bara jatty.

ON ÚSHİNSHİ SARYN

Oshaqbaı áýelgi shabysta-aq qýǵynshylardy saǵymǵa aralastyryp buldyratyp tastap ketken. Qoıankók sáıgúliktiń tulpar tuqymynan ekeniń endi sezdi. Qypshaqtyń ker dalasynda erkin kósilip qaıys taqym bolyp qalǵan eken. Á degende-aq alqymy jelge tolyp, eti qyzynyp, arshyny barynsha jazyldy. Jerdiń betine tuıaǵy tıer-tımes bolyp qalyqtap ushqan qus pa dersin. Mańǵuldyń topan aıaq, jataǵan, kelte sıraq jylqylary biraýqym qýǵan soń búlkekke basyp barlyǵyp qaldy. Tús mezgilinde túgel turalady, aıaq artýǵa ǵana jarap ilbı aıandaıdy. Áli de sońynan qalmaı salyp kele jatqan aıaqty qýǵynshylar - qalmaqtyki, ıaǵnı qypshaqtyki, ne sonyń jylqysyn mingen uıǵyrdyki ǵana. Jerdiń jaıyna jetik pe, álde Oshaqbaıdyń, qarasyn baıqap tótesinen sala ma, birer qýǵynshy qalatyn emes, mezgil ótken saıyn ara joldy qysqarta tústi. "Kún tezirek kesh kirse eken" dep tiledi. Qoıankók appaq terge malshyndy, qazir besin namazy oqylar mezgil, kún kóterilgennen beri damylsyz shabý atqa aýyr. Báıgege túsip júrgen jyryndy jylqy bolǵasyn ǵana jarap keledi. Endi baıqady, árádik taqymynyń asty dir-dir etedi, at titireı bastady. Jaqsy nyshan emes. Burynǵydaı sozylma shabystan jańylyp kibirtik halge tústi. Shabysy irigen sútteı irtik-irtik boldy. Dál osylaısha kete berse kópke shydamasy anyq. Sonyńa qaraǵan, qýǵynshy qarasy ár jerde úzilip tyrnadaı tizbektelip keledi. Aldyńǵysy jondy kese qulady. Saıdy quldılap kelip bulaqtyń ústinen tústi. Tizgin tartty. Atqa sý ishkizgen joq. Domalaı basyp kelip, basyndaǵy oramalyn aldy, bulaqqa batyryp malshydy, attyń alqymyn, saýyryn súrte bastady. Muzdaı sý ot bop kúıip turǵan denege muz basqandaı áser etti. Bulshyq eti shırap, tamyryn tartyp aldy. Endi tizginnen ustap olaı-bulaı jetelep júre tústi. Óziniń tańdaıy keýip, tili isip tursa da bulaqqa bas qoıa almady. Atyn tezirek sýytqysy keldi. Janýar júrip kep, keıde tórttaǵandap tura qalyp yshqynady, taǵy júredi, taǵy kidiredi. Ázer dep zár shyǵardy. Endi denesi jeńildeıdi.

Tizgindi beline oraı salyp, bulaq jıegine etbetteı sulady, tis syrqyratqan káýsar sýyn uzaq simirdi. Aıaq-qolyn barynsha jazyp tarbıyp jata bergisi keldi. Boıyna shym-shymdap nár júgirip maýjyrata berdi. Júreginiń dúrsilin tyńdady. Dúk-dúk-dúk. Osylaısha kósilip kóz jumǵysy bar, qaıǵyny da, qýǵyndy da umytar mezgildi sonshalyq ańsady, azaptan jalyqty. Dúk-dúk-dúk. Jer astynan jetkendeı bolǵan júreginiń dúrsili emes edi.

At dúbiri jaqyndap qalǵan.

Basyn kóterip aldy. Alpaýyt toryǵa mingen zor deneli qara saqal taqap qalǵan. Aqshıǵan kózin anyq kórdi. Bul endi atynyń aýyzdyǵyn salyp, yrǵyp mindi de, kósilte jóneldi. Úzeńgini janap ótip tuıaq astyna uzyn jebe zyrqyrap kep zirk etti. Sál keshikkende ózine qadalar edi. Anaý sońynan barqyrap aıqaıǵa basty. Sáıgúliktiń shyn ıesi osy qara saqal bolǵany.

Kelesi qýǵyn jebeler Oshaqbaıǵa jetpeı túsip jatty. Ony ysqyrǵan daýsynan ańǵardy. "Kún tezirek batsa eken" dep oılady. "Kóz baılanyp, qumǵa sińip qutylar kún týar ma eken?!"

At tuıaǵynyń astynan badanadaı torǵaılar ytqyp ushyp jatyr. Shyr etip shyrqaý kóterilip ketedi. Tús kezinde búıtpes edi, ystyqtan qorynyp jer baýyrlap jalbaqtar edi. Aýa da kóp sapyrylǵan qymyzǵa uqsap jumsara túsken. Taqymy ýdaı ashyp, kózin túz tosap tutty. Denesine jeleń kıgen shekpen etin qyzylshaqa etip jep qoıǵanyń bildi. Qarnyńa el qonbaǵaly táýlikke taqapty, endi esine tústi, búıirine baılap alǵan torsyǵyn sıpalady. Baýyn sheship, ishine qol júgirtti.

Túıir etti alyp aýzyna saldy, et emes, túıeniń sińiri eken, aǵash qabyǵyn qaızaǵandaı boldy. İshine nár jetpeı, qarnyń jylan jalaǵandaı ashqaraqtana tústi. Álgi párýardigár páleni túkirip tastap kelesi kolǵa ilikkeniń aýyzǵa sala bergen. Aldynan aýyl kezikti. Áýelgide júregi tas tóbesine shyǵa shoshyndy. Qashqynnyń jolyn tosatyn jyndybas jigitteri bolatyn, ondaıǵa tap kelse, quryǵany. Atty buryp áketýge kesh qaldy, nede bolsa ústinen shaýyp ótpekshi. Sońyndaǵy ólermen qara saqal eldi basyna dúrk kóterip attanǵa saldy. Ár úıden júgirip jigitter shyqty. Oshaqbaı shaıqastan qutylmasyn endi bildi. Qarsy aldyńda bir áıel úsh baqannyń basyn qosyp kóleńke etip, astyńda órmek toqyp otyrǵan. Shapqylaǵan kúıi álgi baqannyń birin ilip áketti. Qolyna kóldenen alyp er basyna uryp qarsh etkizip syndyrdy. Jýan jaǵyn qaldyrdy. Soıyl ornyńa qarý qylmaqshy. Aýyldy arqa tastap qaıqańǵa kóterile bergen. At tizginiń tartty. Qalmaı kele jatqan qara saqaldyń jolyn tosty. Qara saqal kúshine sendi me, álde, jebesi túgesilgen be, jaraǵyna jarmaspaı soıylyn julyp alyp aqyra shapqan. Ekeýi bir mezet ushyrasa ketti. Oshaqbaı baqandy der kezinde qorǵanysh etti. Tosyp qaldy. Uzyn aǵashty qulashyn kere ustap basynan asyra kótere qoıdy. Ózegine qorǵasyn quıǵan zil soıyl sorǵyp kelip baqanǵa tıdi. Shyń etip taıqyp ketti. Alaqany syrqyrap aýyrdy. Qara saqal atyn toqtata almaı sol ekpinimen aǵyzǵan kúıi óte shyqty. Oshaqbaı mezetti utty. Atyn tebinip qalyp qaptaldasa umtyldy. Naızagerligi ustap ketti. Uzyn baqandy naızaǵa uqsatyp qatty tolǵap jaýynyń búıirin nuqyp ótti. Ananyń kózi aqshań ete qaldy. Jýan aǵash at tepkisinen beter tıdi bilem, túsi ońǵan shekpendeı qýqyl tartyp, kidirip qaldy. Qoıankóktiń arynyń basyp, qaıta aınalyp kelgende kórdi, qara saqal er ústinen aqyryn sýsyp barady eken. Kóktemde, butaq basyna ilinip turyp-turyp, terisin qaldyryp, tómen sýsıtyn jylandy kórgen edi. Myna jaýy da sol terisin tastap túlegen jylanǵa uqsady. Qolynan zil soıyly túsip ketti, qalqany ushty, qoramsaǵy er basynda qaldy, ózi tomardaı gúrs qulady. Oshaqbaı qara saqaldyń atyn jetegine aldy da, shoqytyp jónele berdi.

Sońynan shubaı qýyp kele jatqan jigitter qara saqaldyń basyna úıme-júıme bolyp kidirip qaldy. Qaza kótergen ashshy aıqaı shyqty. Topyrlasyp attan tústi. Endi eshkim qýa shyqpady, kózine qan tolǵan ólermen qypshaqty ustaı almasyn bildi me, ne júrekteri shaılyqty ma, ýlap-shýlap keri josqyndady.

Oshaqbaı qos tulparǵa kezek aýysyp minip búlkekteı berdi. Qıyrsyz keńisti qansha jortsa da taýysa alatyn emes. Kún batyp, shyńǵyrlaýdan shalqaıyp aı týdy. Seleý basy tynshyǵan. Kúndizgi buıra tolqyndaı bolyp yrǵatylyp jatqan japan endi kerenaý kúıge tústi. Tabıǵatta kisi kóńilimen qosa kúızeletindeı: álgide ǵana ala quıyn qaptaı alasurǵan aptapty dala, endi jumsaq alaqanymen jatqyza sıpaǵan at jalyna uqsap sap-sap basylyp qalǵan. Tilersekti tusaǵan boz bıdaıyq baıaý yrǵalady. Batyr ábden qaljyrap tıtyqtaǵanyń endi sezdi. Túbine túsip panalaıtyn e aǵash, tóbesine shyǵyp damyldaıtyn e tóbe kórinbeıdi. Taqtaıdaı jazyqta jatyp demalý qaýipti. Ózge amaly qalmaı, kóp aınalyp atynan tústi. Tizginiń sheship qos atty shiderlep bekitti. Bıdaıyqqa otyryp dorbasynyń aýzyn ashty, ishinen et alyp, talǵajaý jasady. Erin basyna jastap tyrań etip kósilip jata ketken. Kózine shúpirlep juldyz toldy.

Zorlanyp jylaǵysy keldi, súıegi qataıǵaly qanshama jyldar ótti, jylaýdy da umytady eken. Dúbirli dáýir keshken Otyrar shaharyn saǵyndy, irgesinde jyljyp aqqan Arys, árisi İnjý sýyn laıymen simirer me edi; oıhoı, jaǵasyna sý ishýge barǵan neken-saıaq maldy quıryǵymen qaǵyp qulatyp áketip jatqan jaıyny, baqshasynda kún qyzǵanda tars-tars jarylatyn qaýyny, shyǵyr tartqan dıhan, qyz qoryp túni boıy kóz ilmeı jóteletin zymıan kempirler, páli, tabanyńa kirgen shóńgesi, shekesinen ótip murnynan qandy saý etkizetin aptap kúni qazirgideı kóz aldyńda. Qazir de kórip turǵandaı bolady. El-jurtynyń ár kúni qyzyq ómir edi. Búgin dúıim jurtty dúrliktirip toı beredi, erteń esti alǵan palýandar kúresi, sosyn kúıshiler jarysy, meshkeıler básekesi, jarapazan aıtqysh zarjaqtar, sypa degen páleketi qyzyqqa qarq qylatyn.

Seri degen elden erek júretin jigitteri bolady. Oshaqbaıdyń jas kezinde kórgeni bar.

Ákesiniń tiri kezi, tań bozynan turyp, úı-ishin dúrliktirgen: Pálen degen seri keledi", dep soıysqa mal aldyrǵan. Aýyldyń aqsaqaldaryn jınaǵan. Aqyldasyp kep qonaqty kútip alýǵa arnap segiz qanat aq otaý tikken. Qaraýyl tóbege sholǵynshy jibergen. Mal soıyldy, qymyz pisildi, qymyran ashydy, qonaq áli joq. Sholǵynshynyń kózi kirtıip keshqurym qaıtyp kelgen. "Jalǵyz túıeli kisiden basqa eshkim kórinbeıdi", degen. Ákesi jer shuqyp otyryp qalǵan. "Seriniń munysy qalaı? Batyr aýylyn mensinbegeni me? Túspeı ótip ketkeni me?.." Shaldar jaǵy: "Óı, páli-aı, ishegimiz shurqyrap ketti", desip úıdi-úıine taraı bastaǵan. Qyrqadan taılaǵyn baqyrtyp bireý túsip keledi, jaman túıekesh bolar desip otyrǵan. Álgi aýylǵa taqap kelip, taılaǵyn shógerdi, kóliginen túsip jaıaý júrdi. Ańystaıdy: maýyty shapany kúnge shaǵylysyp jalt-jult etedi, bórkiniń keneresi tolǵan jaqut tastar, alyp deneli, shalqaq tósti seriniń ózi. Ýá-á-á! Ákesi sasqanynan etegine súrine berdi, júgirip jetip, qolyn aldy, taǵzym etip úıge bastady. Oshaqbaıdy aýyldyń shaldaryna shaptyrdy. "Seri kelipti" degen habar lezde dúıim jurtqa tarap ketti.

— Óı, seri degen aq jabýly araby jylqy minip, nóker ertip, shalqyp júrmeýshi me edi! Mynanyń baqyraýyq taılaǵyna jón bolsyn?

— It bile me?

— Osy serige Ilanshy Qadyrhan bes qyzdyń bodaýyna kelgen júırik tulpar syılapty degeni qaıda?!

— It bilip pe?

— Qazir jaqsy atqa ıt batpaqtaıdy. Mynanyń horezmdik qıqar saýdager uqsap taılaq mingeni uıat eken.

Osy laqap kúlli aýylǵa lyqa tolǵan. Batyrdyń tikkizgen aq otaýynyń qaq tórinde murtyn salalap, qymyz jutyp otyrǵan seriniń sózi álgi laqapty sappa tyıdy. "Astymda Ilanshy Qadyrhan syılaǵan sáıgúlik bar edi, jolaı Arystanbabtyń shyraqshysy ushyrasa ketkeni... Seri-eke, týǵaly taqymyma jylqy basqan joq edim, minip júreıin, seri-eke... dep júıkemdi bosatty. Berip kettim. Bul dúnıe bes kúndik qyzyqqa tatyr ma eken!.." Aıtqany osy boldy. El arasy taǵy gý etti.

— Qany taza seriniń sózi bul!

— Qylyǵy qandaı sabazdyń!

Seri Oshaqbaıdyń aýlynda qonaq bolyp bes kún jatty. Oınady, kúldi, ishti, jedi. Keshqurym dombyranyń tyńqylyna qosylyp nasıat sózder soǵady, dúnıeniń jylqy tezegimen birdeı ekeniń baqyl qyp pálsapa aıtady, túnimen bozbalamen qosylyp serýendep ketedi, kúndiz uıyqtaıdy, besinshi kún legende ákesi serimen sońǵy ret salaýattasty. "Jalǵyzyma dep ustaǵan jorǵa júırigim bar edi, taqymyńa basqaısyń. Bir úıir jylqyny aldyńa salǵaısyń. Júrgen jerińde júziń joǵary bolsyn", dep batasyn bergen. Er kóńildi seri jigit pen kári qolbasshy tós túıistirip ajyrasqan. "Qıyn kúnde bir-birimizdiń qasymyzdan tabylaıyq", desip ýaǵdalasqan... Sol seri İnjýdiń muzy qaq-qaq shytynap jatqan qystyń qaqaǵan aıazynda, ákesiniń jambasy jerge tıgen kúni qaıta bir soqqan. Baıaǵy dostyq salaýatty umytpapty. Jer qaıysqan nókerlerimen aýylǵa at qoıyp eńirep jylap kelgen. Kári qolbasshyny arýlap jóneltisken. Bórkindegi eń asyl degen tastardy úzip qazanyń janazasyna tikken. Sodan keıin álgi suńǵyla serini kórgen emes. Jyldar ete Arqa qazaqtaryn aralap júrip jutta ashtan ólipti dep estidi.

Oshaqbaı japanda jatyp osy oqıǵany eljireı eske túsirgen. Kóz aldy býaldyr tartyp myzǵyp ketti. Asa talyqsyp qatty uıyqtady. Tan bozy biliner-bilinbeste attardyń qatty pysqyrǵan dybysynan shoshyp oıandy. Basyn kóterdi. Denesi myljalanyp isinip ketipti. Oıyn jıa almaı biraz zaıyr otyrǵan. Álgide ǵana sanasyn dańǵazaǵa toltyrǵan túsin eske túsirdi.

Túsinde Barshyn sulýdy kórgen. Qara jamylyp júr eken. Oshaqbaı qyzǵa úzdigip: Aman oraldym ǵoı, qara jamylýyńdy qoı", deıdi. Barshyn kelispegen syńaı tanytyp únsiz basyn shaıqaıdy. Kúnniń shyǵatyn jaǵynda kóldeneń sulap jatqan Qarataýdy nusqaıdy. Qarasa, Qarataý bókteri qaraqurym bolyp tómen leglip túsip kele jatqan qol eken. Jaý qoly ekeniń tanydy. Shoshyp, janynan Barshyn sulýdy izdeıdi, zym-zıa joǵalǵan, taba almaı alaqtap qalady. Jaý jaqta qalǵan arqasyn áldebir sýyq aıazdaı qarıdy.

Dúńkildegen dabyl úni estiledi. Daýys shyqqan jaqqa qaraıdy. Sóıtse, Barshyn sulý eriniń basyna qos dabyl ilgen alpaýyt tulparǵa minip alypty, qos bilegin kezek kóterip dabyl uryp júr. Atynyń qanjyǵasyna qan juqqan. Dúńk-dúńk-dúńk. Oshaqbaı jamanshylyqty sezip, janynan atyn izdeıdi, qapelimde qashyqtap ketipti. Júgirip jetedi. Tizginiń tartyp atqa qonǵan. Tebinedi kep. Astyńdaǵy kóligi tulpar siresip qozǵalar emes. Endi baıqady, shiderin sheshpepti, umytyp jetipti. Jerge qaıta túsedi. Qulaǵyn dáý dabyldyń yrdýan úni jaryp barady. Dúńk-dúnk-dúńk. Atynyń shiderin sheship, endi tura berem degende zerdesine áldene sap etkeni. Umytqany esine tústi. Jalt burylyp, aınala oraǵytyp shaýyp júrgen Barshynǵa aıqaı salady.

— Astyńdaǵy baıaǵyda ekeýmiz izdegen dabyl ilgen ıesiz tulpar ǵoı. Tasta tús! Astyńdaǵy at emes, jamanshylyq!

Oshaqbaıdyń jaman tústen jany aýyryp, eńsesi ezilip otyrǵany osy edi. Kidirýge bolmaıdy. Kıreleńdeı kóterilip qos atty shiderden bosatyp, birine minip, kelesisin jetelep sónýge aınalǵan aıdyń sońynan búlkekke basty. Dál osy aı ǵana Deshti-Qypshaqqa adastyrmaı aparary anyq. Sońynan súldelep ere berdi.

ON TÓRTİNSHİ SARYN

Qoıan jylyna qaraǵan kúz aıynda Úrgenishtiń Shah saraıynda Dýan-aryz máslıhaty bas qosty. Alqa jurttyń bárinen bıikte, mańdaı tórdegi úlken taqta Horezm ámirshisi Alla ad-Dın Muhammed jaıǵasqan. Art jaǵynda qaýyrsyn qalam, shıratpa qaǵaz ustaǵan keńesshisi, on qanatta et jaqyn qolbasylar, baptar men bekter, al sol qanatta qypshaq qolbasylary, olardyń ishinde Otyrar hany Ilanshy Qadyrhan bar. Kún qulanıektenip kele jatqanda jınalǵan jurt áli tapjylar emes, álgide Muhammedtiń uzyn sonar batagóı salaýaty bitken. Endigi sóz oń qaptaldaǵy qaýyn bas Buhar begine tıgen. Ol aldyńa asa qalyń sharıat kitabyn jaıyp salyp, qolyndaǵy qulash keletin táspisin tizesiniń basyna ildi, tamaǵyn kenedi.

— Shah ıem, zamannyń túzý ýaqytysynda ámirshige qarsy á dep aýyz ashý kúpirlik edi, qazir jurt qaǵyndy. Beıádep bekter kóz alartyp kóteriliske shyqty. Ondaı adam eki dúnıede de ońbaı ótedi, kórinde jatyp ókiredi áli. Samarqan begi Osmannyń beıbastyǵy talaı jurtty buldiretin boldy; sútke tamyzǵan aıran tárizdi, qolamta úrlegen jel sekildi páleket. Noqan Osmannyń basyn kesip qadaǵa shanshyp qoıǵan lázim. Sonda ǵana shahtardyń shahy, til-kózden aýlaq bolǵaı, abyroıyn asyrady, arýaqtaryn rıza etedi. Búlingen eldi yryqqa salar jalǵyz-aq tásil bar.

— Sonyńdy úıretseıshi!

— Ne asyldar bar ǵoı aramyzda!

— Túni boıy kóz ilmeı oılap shyqtym, - dedi álgi Buhar begi.— Qazir el arasynda qyz zeketi, túńlik zeketi, qyrman zeketi, tútin zeketi, jol zeketi, tarazy zeketi, qol zeketi degen jeti túrli alym bar. Bul áli az. Osy zeketterden op-ońaı qutylyp ketip, qaraqan qý basyn kúıittep júrgen kúnáharlar kóp. Álgi alymdardyń ústine taǵy da úsh túrli zeket qosqan maqul. Balıǵatqa jetpegen qyzdar úshin qalyń mal zeketin, perzenti kóp úıden tósek aqy zeketin, týmaǵan áıelderden bedeý zeketin alatyn etip jarǵy jazyńyz. Osy zeketterdi tólep qutylamyn dep júrgende mıy ashyp, máńgip bitedi, basyń qaıda deseń, qulaǵyn kórsetetin bolady. Sonda ǵana baıaǵy babalar armandap ketken sáldeńe boztorǵaı uıalap, sút uıytqandaı tynysh zaman týady, shah ıem!

Qaýyn bas bek sáldesiniń ushymen samaıyn, sosyn ezýin súrtti. Entigin basyp tor jaqqa qıystady. Saýsaǵyn táspi boıymen jorǵalatyp jiberdi.

Qulaqqa enetin jaqsy sóz,— dedi shahtardyń shahy. Kelesi tustan áıgili batyr qolbasshy Temirmálik sóz aldy.

Ulardaı shýlaǵan ash-jalańash elden ústeme zeket jıý ersi-aq. Halyqty bosqyn etemiz, asharshylyqqa ushyratamyz. Meniń derim: kúnniń shyǵysynan qaterli jaý jyljyp keledi. Qypshaq hanynyń aıtýynsha shyǵys qaǵany Alataý ústin jaılaǵan uıǵyrlardy qosyp alǵan. Altaı jynysyn mekendegen qalmaqtarmen aýyz jalasqan. Temirqazyq astyńdaǵy Sabyr elin qan josa qylyp júr; endi birer attasa — qarsy aldyńda Deshti-Qypshaq tur. Osy dúleıge tosý bolar kúsh qane? Eldiń etegin jabar aqyl qane?..

Batyr Temirmálik óńi túgili túsinde de jaýdy kóredi-mis degen sózge senbeýshi edim, endi ılanyp otyrmyn. Áıtpese, shyǵys qaǵany qaıda, Horezm qaıda? Ol da bir japan dalany kezip júrgen quıyn da, biz aspanmen tildesken bıik daraqpyz ǵoı. Quıyn daraqty qulata almaıdy.

— Shah ıemniń sózi durys. Shyǵys qaǵany quıyn bolyp kelse, saraıdyń esigin ashyp jiberip ishine kirgize qoıamyz, ujmaq úıge aparyp sylqym saıqaldarǵa jáýkemdetemiz. Birer kúnnen soń jynyń alǵan baqsydaı bolyp jaıyna keter.

— Jekjat bolyp shyǵa kelemiz.

Shahtyń qasynda turǵan keńesshi kóregen sóz alǵan.

— Áýeli qypshaqtarmen qylyshtasyp kórsin. Ańysyn ańdıyq.

Esik jaqtan basyn ıip Ahmed elshi salaýat surady.

— Meniń derim: İnjý boıyndaǵy qypshaq qalalary sý zeketin tólegisi kelmeıdi. Hany ketedi. Dýan-arz ne İnjýdiń nárinen salyq ónetin etip, ne ózen sýyn keri, eski arnasyna buratyn etip jarǵy shyǵarsyn. Sonda álgi shah ıem aıtqan alyp daraqtyń bıikteı bereri daýsyz.

— Qypshaqtardyń tirligi qıǵylyq qoı!

— Zorlyq deńiz.

— Otyrar ámirshisi Ilanshy Qadyrhannyń sózine qulaq qoıalyq,— dedi shahtardyń shahy.

Oń qanattaǵy jelpinip otyrǵandar jym boldy.

— Meniń derim: alaman asyr zamanda zeket jınap, salyq daýlaıtyn qyrýar qoldy qaǵanǵa qarsy qoıalyq. Qol kúshin biriktirelik. Otyrar qalalarynan sý salyǵy ónbeıdi, óıter bolsaq, týysqan baýyrǵa jaraqat túsedi, el arasyna arazdyq kiredi. Esepshini jut alar degen aqıqatty oılaıyq. İnjý ózeni zamandar boıy qypshaqtardyń emirene emgen anasy, anasyn esh ul salyqqa satpaıdy. Kelesi derim: Temirmáliktiń aıtqany aqyl. Qazir meniń janymda otyrǵan Oshaqbaı batyr Shyńǵysqan ordasynan taqaýda qashyp kelgen. Qaǵan qolynyń kúshin kórgen. Mańǵul qosynyń ol sheti men bul shetine shyǵý úshin attyly kisi alty kún júrgen. Olar jaılap ótken jerge úsh jylǵa deıin shóp shyqpaıdy, bulaqtar qańsyp, ózender sýalady. Jebesi jeldi, jylqysy beldi deıdi. Mańǵul jarty ǵumyryn at ústinde ótkizedi-mis; er ústinde et jeıdi, jalǵa sulap jatyp myzǵıdy, jaryn at saýyrynyń ústinde erkeletedi; astyndaǵysy zoryqsa, jetegindegi miniske aýysyp minedi. Jylqynyń jalyna jarmassa-aq jan ala almas saıtanǵa aınalady. Al jerge tússe taltańdap júre almaıdy.

— Páleketterdiń beti aýlaq!

— Attylysymen qypshaqtar shaıqassyn, bizder jaıaý qolǵa qarsy týrarmyz.

— Elshi jiberip syr tartsaq qaıtedi, shah ıem! Shahtardyń shahy saqalyń salalady, kózin jumyp tereń oılanyp qaldy.

Sol qanattan taǵy bir bek salaýat surady.

— Shah ıem, Ispıdjabtyń áıgili meshitiniń astyńda bir zamanda babalarymyz qazǵan jer asty joly bar-tuǵyn. Qazir sol qurylys qulaýǵa aınalǵan. Aqsha tógip, usta jaldap jóndetýge pursat berseńiz eken. Qyz qamaıtyn qujyraǵa aınaldyra salsam...

— Dáp meshittiń astyna shashy uzyndardy jınaý kúpirlik bolar.

— Onda meshitti shahardyń kúnshyǵys betine kóshire qoıamyn.

— Bolsa bolsyn. Yh-yh-yh!

Shahtardyń shahy mańdaı ájimin sıpap sharshaǵan syńaı tanytty. Qos qolynyń saýsaǵyn birine-birin kiriktirip syrtyldata bastady. Syrminez aqsaqaldar qıpyjyq qaqty. Dýan-aryzdy jabatyn sebep izdep suńqyldasyp ketti.

— Besin namazynyń mezgili taqapty, pirádarlar.

— Shah ıemniń asyl dıdary kúnniń aýǵanyń da baıqatpapty-aý.

Jylyna bir márte jınalatyn uly máslıhat bul.

Osy qolpashtaýdan soń shahtardyń shahy túsin jylytyp ornynan kóterildi. Dýan-arzdyń tamamdalǵanyń bildirdi, syrtqa bettedi. Sońynda shubatylǵan hanzadalar men bekzadalar, kútýshiler, elshiler, qolbasylar toǵytylyp kelip esikke kepteldi. Ilanshy Qadyrhannyń qasyndaǵy Oshaqbaı kúńkildep kele jatqan. "Kúni boıy bas qatyryp daýryqqanda jalǵyz aýyz áńgimeniń ushtyǵyna jetip, bir sózge toqaılasqan joqpyz, bul qalaı?" deıdi. Ilanshy Qadyrhan janaryn jalt etkizip qarady, suq saýsaǵyn kóterdi, bul onyń: "ishińdi tesip bara jatsa da dymyńdy shyǵarma", degeni edi.

Zamana týdy málimsiz mundar, Kishi joq endi úlkendi tyńdar, Kitap jazýǵa kóringen qumar.

BİRİNSHİ SARYN

EKİNSHİ JELİ

Zamana týdy málimsiz muńdar,
Kishi joq endi úlkendi tyńdar,
Kitap jazýǵa kóringen qumar.
Babyldyń mac taqtasynan

Otyrar jerin bul kezde aralap kórgen kisiniń kózine áýeli tas tóbeden tóske shanshylǵan shaǵyr shapaqty kún, dál sol kúnniń astyńda óz kóleńkesin serik etken jalǵyz ilikti torańǵy taldary, sosyn qý mekıen quba jon túser edi; túser edi de kórbilte sartozań jolyna salyp alyp alysqa-alysqa ketip jatqan kúreń súrleýge salar edi, bul kúreń súrleý Uly Jibek jolynyń súldelengen soraby-tyn; sol sorabtyń eki ezýi toly tezek, túıeniki, pildiki, sosyn eki aıaqtyniki, sodan soń jolaýshy kózin munarasy alqara aspandy tesip jibere jazdap turǵan meshitter, saraı kúmbezderi tartady, tartady da tap ózine sáýmeńdetedi, jolaýshynyń júıkesin jegen jaıpaq tóskeı taýsylmaıdy-aý, taýsylmaıdy, aıtylyp bitpegen qypshaq qıssasyndaı, artyńda "hosh-hosh" aıtysyp keri búlkekter góı-góı kezińdi kútip qala beredi; kózińe kók zerende turǵan kóldeı kúltelenip saǵym kórinedi. Jarasynda jaısań jumaq, ádemi áýiz, úr qyzdary, osylar elestep eseńgirep kele jatqanyńda álgi munaraly meken-jaıdy joǵaltyp alasyń; júregiń tas tóbeńe shyǵady, joǵaltqan joqsyń-aý, sylań saǵym endigi máýritte shólge aınalyp myń qubylǵan perdesine orap kórsetpeı qoıǵan sol jan saqtar salqar saraı taban astyńda taqaý-aq jatýy múmkin, kerisinshe montany syǵannyń, alaqanyńa qarap aıtqan boljamyndaı kóz qıyryndaǵy birdeme bolar, taban astyńda Uly Jibek joly joq, jetim súrleý ǵana, týlaqtaı kebersigen tańdaıyńdy jibitip, jan shaqyryp tynystaýǵa burylyp ediń ǵoı, endi bar oıyndy buıdalap tartyp keledi, "párýardigar zaman-aı, qysastanǵan kesapat taǵdyr, jalǵyz túıeni jeteletip, jortaqy atty yrqyldatyp qylasyndy qyldyń ǵoı", jolaýshy óstip jabyǵyp kele jatqan; dáp saǵymnyń etegine oralyp, quıynnyń qasynda qap-qara bolyp kúnge kúıgen dıqan júr, aryq qazyp jatyr eken; Ýa, tóbeńnen nan jaýǵyr Dıqanbaba, osy ólkede atyz-aryqtan aıaq súrinedi, bul taǵy ne qylǵanyń?" dep jón suraıdy bul, Dıqanbaba jaratpaǵan syńaı tanytady; "qolyna ketpen ustaǵan dıqannyń óz aryǵy, óz atyzy bolǵany jón, ózgenikine suǵyn salǵan dıhan emes, sen syqyldy saýdager ǵana", deıdi álgi; jolaýshy túsinip tur, bul óńirde dıqan men saýdager ıt pen mysyq sekildi, birin-biri ámse dattap balaǵattap júrgeni, bulardyń daýyn Qan Bazarda kórseń, oıpyrmoı, qaýyrsyny túsken áteshterdeı qalbalaqtasady, biriniń-biri kózin shuqyp miniń betine basady: jolaýshy saýdager emes-tuǵyn: Dıqanbabanyń ishirtkideı sózine ishin tartyp yzalanǵan joq; "Otyrar shaharyn jer jutyp ketken be bul?" deıdi, dıqanbaba qalyń kózine kólegeılep turyp-turyp: "áne bir quba bel túıe órkesh saǵymdy kórdiń be, ıe, tap sol saǵymnyń tústiginde shilbıip turǵan torańǵyny shalamysyń, sol torańǵynyń kóleńkesi ispetti qaraýytqan Kúmbez Saraıdyń munarasy, sol munaranyń astyńda qujynaǵan el, dep alaqanyńa salǵandaı etip anyqtap aıtyp beredi, bul jolaýshy taǵy búlkekteıdi, jetegindegi túıesi muryndyǵyn aýyrsynyp myńqyldaıdy, murnyń taqaýda tesken taılaq edi, ári-beriden soń taırańdap jeledi, jelip kele jatyp aryqqa súrinip julyny úzilip kete jazdaıdy, jolaýshy saýdager bolmasa da qara jerdi jyrymdaǵan dıqan bitkendi ishinen sypyra boqtaıdy, boqtap kele jatyp aýzyn basa qoıady, kúpirlik jasaǵanyń qarashy, oraza ustap aýyz bekitkeli bes-aq táýlik ótken, óı, yǵyr shyǵyńdy shyǵarǵan qatyn-balanyń qamy-aı, oraza ustap salqyn syz úıiniń tórinde shaljaıyp jatpas pa edi, qatynyń jumsap raqatqa batpas pa edi, qan shildeniń ystyǵynda jeligip "kúı aıtysyna" qatysamyn dep shyǵa qalypty, synǵa túsken qarsylasyn jeńip aty dabyraısa jaqsy-aý, saýsaǵy súrinip jurtqa kúlki bolyp júnjip qaıtatyndar da bolady, "ondaıyńnan saqtaı gór, jaratqan! Arǵy-bergi qos ishektiń pirleri! Qaıraýyq atymmen aıtystan jeńildi degenshe jer jutty deseıshi", óstip kúńirenip kele jatyp bókterindegi qorjyndy sıpalady, bir basynda bultıyp jatqan dombyrasyn baǵdarlady, kún kózi tıip qańsytpasyn dep shekpeniniń shalǵaıymen qymtańqyrap qoıdy; aıaǵynyń astyńdaǵy jetim súrleý kelesi bir súrleýge qosyldy, kóp uzamaı sartaban sorapqa aınaldy, torańǵynyń tusynan óte bergende sal bókse kerýen jolyna qosyldy, kerýen jolynyń eki ezýi toly órik, qurma aǵashtary, jemisteri pisip áldeqashan tógilip ketse de tanaýdy qytyqtaǵan ádemi ıisi shyǵady; kúıshi Qaıraýyq shaıyr ıisin qunyǵa jutady, sońynda súmeńdegen taılaqtyń muryny damylsyz shýyldaıdy; áldene jolaýshy kózin jylt etip qaryp ótkeni, baǵdarlap qarasa tal arasynda ketpeni jarqyldap dıhan júr. Tyrań-tyrań etip jer shabady kep, sonadaıdan kelip sálem beredi: "Ýa, Dıqanbaba, Otyrar shahary qaı tusta?" dep jón suraıdy, anaý ketpenińe súıenip shólmıip turady, sosyn basyndaǵy taqıasyn alyp ýmajdap betin súrtedi: "Otyrar kóshesi atyńnyń tuıaǵynyń astynan bastalady, bul Taldy kóshe dep atalady, ońǵa taman qıystasań Qyshqorǵanǵa tirelesiń, mańdaı aldyńdaǵy saýdagerler mekeni Altyntóbe, qanattary eldi meken Pyshaqshy kóshesiniń pushpaǵy", dep bajaılap bara jatqan: sóz arasyna "Qan Bazary qaıda?" saýal qystyryp jibergen, ananyń oıy belgili: "timiskip paıda izdep júrgen saýdager ekenińdi sezgem, qańǵybas kúshikter-aı, jol surap tirlik istetpeıdi", dep keıip tur ishinen. "Qan Bazar áne", dep shańy shyǵyp jatqan alaman aıtaqyrdy nusqady da alaqanyńa túkirdi, qabyrǵasynyń saıy shyǵyp jerdi burqyldatyp shaba jóneldi. Qaıraýyqtyń qarap kele jatyp kóńili syzdady, saýsaǵy dirildep dombyrasyn sıpady, qapa boldy; jasy otyzdy alqymdapty, áli búıirine maı, qorasyna mal bitken joq, eldi eńiretip pálen kúı shyǵardy, tekejáýmitin tebinip kedeılikten quryq boıy uzap shyǵa almaı júr; nesibesin osy joly synar!

Osy oımen burqyldaqty kópsite keship Qan Bazardyń ishine kirgen, óıdáıt, mundaǵy jurttyń beti jaman, beıne qumyrsqanyń ıleýi dersiń, biri satyp, biri saýdalap, biri satyp alyp óńesh sozyp jatqan dúnıeaýı pendeler. Qaıraýyq aýzyn ashyp ańyryp qaldy, ezine týra salyp bes-alty kisi júgirip keledi, "tal túste tonamaq pa, bátshaǵarlar!" dep oılaýy muń eken, álgiler jetip kelip shalǵaıyna jarmasqany, bir qaýǵa saqaldysy jiti qımyldap munyń qolyndaǵy buıda jipti julyp aldy da, taılaqty taırańdatyp jeteleı jóneldi, ózge kisiler "áttegen-aı" desip bet-betimen tarasyp ketti, buryn jetken kisiniń qolyna jarmaspaıtyn ózderiniń serti bilem. Qaıraýyq atyn tebinip qalyp taılaǵynyń sońynan salǵan, borbaılatyp jetip keldi; "ýa, aqsaqal, tal túste tonamaqpysyń, beri ákel buıdany", dep taqymdasa bergen, qaýǵa saqal bark ete qaldy, "tonaýshy emespin, deldalmyn , taılaǵyńdy artyq baǵasyna satyp beremin", dep bajaılady, baıyrqalatty. Kan Bazarda dúnıeńdi, malyndy áp-sátte satyp beretin alypsatar deldaldar bolady, olar tilimen aqsha tabady, aýzymen oraq orady degendi estıtin, myna qaýǵa saqal dáp sol qyzyl kóziń; mal bazary aınalasy at shaptyrym keletin áýliniń syrtyńda eken, "satatyn taılaǵym joq", dep Qaıraýyq qaıyra til qatqansha bolmady! Álgi dalaqbaı qaýǵa saqal taılaǵyn kóp túıeniń ishine qosty da jiberdi, myna shetke qydıyp shyǵyp, arshamen tisin shuqyp týra qalǵanda Qaıraýyq qaıran qaldy; álgide ǵana arbańdap júgirip kelip kisiniń shylaýyna jarmasqan arsyz adamnyń ornyńda bilikti, bilgir bazarkesh qalǵan, mal saýdalaǵan jurttyń tóbesinen qaraıdy, mardymsı til qatady, "páli, búıtip nan tapqanyńa bolaıyn", dep oılaǵan taılaq ıesi endi qaýǵa saqaldyń qalaı saýdalasaryn bilgisi kelip eriksiz tosyldy. Taılaǵyn satýǵa únsiz beıil berdi, "aıtystan jeńip syı-sıapatqa kenelsem júk artyp qaıtarmyn", dep shı borbaı nemeni jeteleı shyqqan, endi qarsy kezdesip qaǵyp áketken deldaldan qaımyǵyp-aq tur, túıe satyp alǵyshtar aǵylyp kele berdi.

— Jeti kún jortsa da shaldyqpaıtyn jelmaıanyń tuqymy, sadaq sıraq taılaqty tórt dınarǵa satamyn, — dedi qaba saqal deldal.

Qaıraýyq uıattan beti órtenip, aıaǵynyń basyna qaraǵan. "Deldaldyń saýdalap turǵany tyshqaq taılaq, suraǵany qos nardyń aqshasy, beti búlk etetin emes". Saýdashy da kópti kórgen saǵyr eken, bitispedi.

— Jarty dınardan artyq bererim joq,— dep qasqaıyp qarap tur. Qanypezerdiń aıtyp turǵany tusaq qoıdyń baǵasy.

Deldal da, saýdashy da berispeı biraz tájikelesti. Ári-beriden soń shańqyldasyp boqtasyp aldy. Endi bir mezette shúıirkelesip sóılesip ketti. Jan beretin naýqastaı qalypsyz dúbára kúıge túsken. Aqyrynda sybyrlasty, jymyńdasty, qol soqty, naqa kóp jyl kórispeı júrip jańa kezdeskendeı qushaqtasa ketti. Qaıraýyqtyń qolyna jalǵyz dınar tıdi, sóıtkenshe bolmaı, áldebir kúmis teńgelerdi qaba saqal óz qaltasyna jytyrdy, "bul meniń til aqym", dedi. Saýdashy taılaqty jetelep jónińe taıdy, deldal taǵy bazar syrtyna jol tosýǵa búkeńdep bara jatty. Taǵy da taqymy dymdanyp tórt túlik aıdap kelgen dala qypshaǵynyń jaǵasynan alady, malyn butarlap bazarǵa salady, "qol aqy", "til aqy", "kóz aqy" degen pálelerin tizip turyp qaltasyna toǵytady.

Jalǵyz dınardy alaqanyńa qysyp aıandap shette qańtarýly qalǵan atyna keldi. Endi kúı aıtysy bolatyn jerdi izdemekshi. Atqa qondy. Bazardy syrt aınala shoqytty, júregi daýamaı, yǵy-jyǵy jurt ıleýine jolar emes, jaman shoshynypty, "deldalǵa ushyrassam jaıaý qalarmyn", dep qaýip qylady. Óstip kele jatqanda toǵaı bop ósken shok talǵa mańdaı tiredi. Shoq taldyń ishi áýiz eken. Áýizden ári balshyq sákiler, máslıhatqa jınalǵan jurt otyratyn alańqaı bolyp shyqty. Aq sáldeliler qaptaı jaıǵasqan. Alańqaı tórindegi bıik taqta ótkir janarly, súıir saqaldy, alyp deneli kisi otyr. Qaıraýyq atyn qańtaryp alqa jurtqa taqaı bergen. "Jansyzdy jazalaǵaly jatyr" dedi qataryndaǵy kisi. "Buzyqty jurt kózinshe jazalaıtyn dástúr bar".

Shaǵyrmaq aq sáldeliler hannyń keńesshileri bolǵany ǵoı tórdegi alyp deneli adamnyń aýzyn baǵyp úńilip otyr, jel soqsa japyrylar qoǵa sekildi, qos qolyn keýdelerine aıqastyryp árádik búgile túsedi. Qaıraýyqtyń handy kórgeni osy, tulǵasyna súısinip, kóz qaryǵan saltanatyna qaıran qaldy. Han suq saýsaǵyn kóterdi, áriden, áýiz tasasynan eki jigit deneli kisini dedektetip súırep keledi eken, dáp ortaǵa jete bergende deneli kisi bulqynyp qalyp jigitterden bosandy da etbetteı sulady, han aıaǵyna bas uryp jatyr.

Otyrar ámirshisi qanyńa qaraıǵan; Deshti-Qypshaqtyń kindiginde júrip kúndes qatyńdaı kúńkil salǵan Badrıddınniń qylmysyn aıtyp betine basty, jurt júzine qaraǵysyz etip jerledi. Qyzylbastarǵa, árisi Qarahanıd handaryna týǵan jeriniń arýlaryn satyp, osal mezetin nusqap, qupıasyn sybyrlap júrgen beıaýyz beısharaǵa qaharyn qatty tókken. Kún astyńda jýsaǵan qoıdaı bolyp otyrǵan keńesshi-aqylshylaryna qolqa saldy. "Jansyzǵa laıyq jaza oılap tabyńdar", dep tabystady. Etbetinen túsip sary tozańdy ıiskep jatqan jalalyǵa kóz qyryn da salmady, tas tuǵyrǵa aınalyp, shanshylyp otyryp qaldy. Oń qanattan Barsakelmes degen araldy jaılaǵan jalbaǵaı qarıa salaýat surady. "Tentekti qarańǵy jerge qamap, jaıyn balyqtyń etin jegizeıik, ala sıyrdyń aıranyń ishkizeıik, astyna aq kıiz tóseıik. Aq pen balyqty aı boıy qosa qabyldaǵan kisi alapes bolyp shyǵa keledi", dep maǵlumdady. Odan tómenirek quıryq basqan kóse qolbasshy: "qopaǵa jibereıik, jolbarysqa jem bolsyn", dedi. "Eki basty jylanǵa arbataıyq, isip-keýip jatyp jan keshsin", dedi. "Butqa tańyp qoıalyq ta tabanyń jalańashtap sıyrǵa jalataıyq kúlkiden ishegi túıilip ólsin" desti. Qyzylqumnan kelgen kárıa sóz alǵan. "Qansyǵan shyńyraýdyń túbine tyrp etkizbeı baılap qoıamyz, shekesine ár kezde bir márte sý tamyzamyz, úsh táýlik boıy bir jerine sý tamyzsaq esirik bolyp shyǵa keledi", dedi. Ámirshi suq saýsaǵyn joǵary kóterdi, bul onyń sońǵy jazaǵa toqtaǵany. Pálendeı kóp kúsh jumsamaıdy, janyń aýyrtyp qınamaıdy, baılap qoıyp, shekesine tyrsyldatyp sý tamyza beredi; "qıalı bolyp ketsin bátshaǵar!" Qolyn silkidi, jańaǵy eki jigit etbettep jatqan jalalyny qoltyqtan alyp súırete jóneldi, anaý qol iliger qarmaý izdep tyrbańdap jantalasyp barady, baıbalamǵa basqan. Alystaı bere úni óshti.

Qaıraýyq áldebir jan aýrýyn bastan keshirgendeı kúızelip kete bergen. "Qazir osy alanda óner jarysy bastalady", degen jarshy daýsyn estidi, kilt kidirdi, keri qaıyrylǵanda kórdi, áridegi ámirshi túsin jylytyp jarlyq jasapty; aýqymdy alańnyń ortasyna sý sebilip, kilem tóselip, ústine uzyn jolaq kórpesheler salyna bastapty. Álgide ǵana ala kóz ajal kezgen keleńsiz ortany endi dombyra dýmanynyń dúrmegi ajarlaǵan. Kútýshi jigitterdiń bota tirsegi maıysyp jemis salǵan úlken tabaqtardy kóterip keledi, sońdarynda qumyra ustaǵan sulýlar, aqsaqal-qarasaqal ataýlynyń aldyńa baryp ıilip qolǵa sý quıady, sýsyn usynady. Olardyń ıbaly kyzmeti men ádemi álpetteri erkekterdiń ajaryn ashty, júzderine qan júgirtti. Qaıraýyq qaıyrylyp kep qorjynynan dombyrasyn aldy, atyna shider saldy; qaıta aınalyp kelgende manaǵy saltanatty alańǵa sińe almady, qujynaǵan jurt qaqpaqyldap jiberer bolmady, jarshynyń sańqyldaǵan daýsynan dombyra jarysynyń bastalyp ketkeniń ańystaǵan. Shanaǵy qazandaı úlken, ıini kelte sarǵysh dombyrasyn qysymdaı ustap ilgeri ótti, keýdesi qysylyp, shalǵaıynyń áldeqaıda keıinde qalǵanyń baıqady, qolymen tarta bergende dyr etip jyrtylyp ketti. Shalǵaıy jyrtyq, qaıraq tastaı qatyńqy jigitti jýan orta kózine de ilmedi. Áı, mensinetin emes, moınyń umsynyp qulaǵyn salǵan, túrikpen kúıiniń maqamymen bozdaǵan dombyra úniń estidi; álgi ún kúzgi bozanyń ýytyna uqsaıdy, tula boıdy dý-dý qyzdyryp jónelgen, bebeý basylyp: "bes kúıshimdi jeńseń bas báıgi ózińdiki, jigitim", degen ámirshi daýsy shyqty. Daýryqpalar kúıshiniń atyn dabyraıtyp qoshemettep jóneldi. Dýyldaq ortany: "ámirshiniń áıgili bes kúıshisi keledi" degen sypsyń habar jaılady, sol sol-aq eken, jurt jarylyp jol ashty, qazdaı tizilip, bilekteri sybanýly, belderi býýly bes jigit ótip kele jatqan; qaısysynyń kári, qaısysynyń jas ekeniń ajyratý qıyn; kileń saqal qoıǵan, mardymsı mańǵazdanǵan, áýletti kisiler; alqa ortaǵa jetti de áýeli ámirshige, sosyn halyqqa burylyp ıilip taǵzym etti; "túrikpenniń jynyń qaǵyp alady endi", "pysy basyp barady", "saýsaqtary qamshynyń sabyndaı eken", degen sózder qulaq tundyrady. Álgiler jaǵalaı otyrysty da túrikpen kúıshisin aıtysqa shaqyrdy. Jol boıynsha áýelgi máýletti qonaq aldy, qos ıiniń salyp jiberip, basymen tizesin ura jazdap, eki búktelip búlkildedi dersiń; keýdesiniń astyńda áldebir toty qus qulpyryp saırap jatqandaı boldy; tolǵap-tolǵap toqtaǵanda, tyńdaýshy jurt siltideı tyna qalǵan; bes kúıshi túnerip aıaqtarynyń ushyna qaraǵan; jurtqa qylǵan qysastyǵy kórinedi, tómendeý otyrǵan jalpaq kúıshi álgi túrikpen kúıin dál aınytpaı sherte jóneldi, ol da qadaý dombyrany toty qustaı saıratty, suńqyldatyp óltirdi. Uzaq kúıdiń yrǵaǵyn jalǵyz márte salǵanda-aq qaǵyp alyp, qaıta tartyp berýge suńǵyla saq qulaqtyq, alǵyr zeıin qajetti; ondaı qasıetsiz kúı aıtysyna qatysa almaısyń. Álgi zarlaýyq saryn basyldy, kúıdiń qarymtasy qaıtty. Endi jalpaq jigit aıtysqa arnap tól kúıin tartyp jibergeli qomdana bergen edi, jýan tórdegi egde kúıshi: "já, saldyramamen basymdy aýyrtpa!" dep tejep tastady, bilegin túrip, eki ıiniń búlkildetip ózi shertip jóneldi. Túrikpen jigiti jol ańdyǵan baýkespedeı árbir úndi qalt jibermeı zerdesine toqı bastady, kúı lyqyldap quıyla berdi, bul bárinen ózgeshe; óńkeńdeı jelgen jelmaıa ma, qıssa oqyǵan jyraý ma, áldebir ǵalamat saryn, tyńdaýshy jurt jaǵasyn ustaǵan: "baqsynyń arqasyn qozdyratyn maqam mynaý", "joldan taıdyratyn páleket saryn", "uzaq suńqyldy qalaısha qaıtalaıdy endi", desip sybyrlasa bastaǵan; endi ańystady, kún aýyp besin ýaǵy bolyp qalypty, qarıalar jaǵy setinep jatyr, ámirshi áli tapjylmaı tyńdap otyrǵan. Egde kúıshi shertpesin tamamdady, túrikpen jigiti sol saryndy buzbaı shubyrtyp tartyp jóneldi, tórdegi Ilanshy Qadyrhan qabaǵyn shytyndy: jat jerlik jigit ústińgi ishekti áredik bos qosyp otyr, egde kúıshideı dámdi dybysty terip tartpaıdy, aqyry saýsaǵy qarysyp jol ortadan úzip tyndy. Sarapshylar báıgini Kúmbez Saraıdyń bes kúıshisine berdi, túrikpen jigiti sýǵa súńgitip alǵan sýyrdaı bolyp, borshasy shyǵyp, dombyrasyn egde kúıshige qaldyryp shetke yǵysty. Kúmbez Saraıdyń kúmis saýsaq kúıshilerine qarsy aıtysqa shyǵýǵa eshkimniń batyly barmady, qaıta-qaıta qarqyldaǵan jarshynyń daýsy qarlyqty: osy mezet jetim kóńil bop turǵan Qaıraýyqtyń delebesi qozdy, áldebir jelik kımeletip áketti, ortaǵa shyqqan; jurt qyran-topan bolysty, jigittiń jyrtyq shalǵaıyna, suryqsyz nusqasyna, shanaǵy dáý, saby kelte dombyrasyna kúlgen. Ámirshi: "aıtysty ári jalǵaı berińder", dep ornynan kóterildi, ortaǵa kelip tizesi dirildep jaıǵasyp jatqan jigitti qomsyndy, "osydan dámdi kúı shyǵa qoımas", dep oılaǵan. Qan Bazardyń áýizdi alańynan alystap Kúmbez Saraıǵa bettegen, jarym jolda oıy buzyldy bilem, qıys ketti. Sońyńda senimdi nókeri Maqsut erip keledi. Kósheni kóteı ótip másisin aq ulpa shańǵa bóktirip shahardyń kúngeı shetine shyqty. Munda shok jıde toǵaıy bar. Sol toǵaıdyń ishinde joryq shatyry tigýli-tin, ámirshiniń kóńilin qubyltyp, oıyn buzyp, dedektetip tartyp áketip bara jatqan pále bar, ol mańǵul elshileri syıǵa berip ketken tańǵut qyzy edi. Saraıynan bólek ustap, hanshaǵa kórsetpeı qupıa saqtap kelgen. Búgin ońashada baquldasyp tildesip kórmek. Maqsutty syrtqa qaldyryp ózi shatyrǵa endi. Áýelgide úı ishinen eshteme kóre almady, qyzdy qashyp ketti me dep oılap, kilt burylǵan, selk ete qaldy, tutqyn qar bosaǵaǵa jabysyp tur eken. Sulýdyń qolynan ustady, júzine nur júgirtip jymıǵan boldy, qyz dir-dir etedi, ortaǵa jetektep kelip tula boıyn tinte qarady; ústinde jeleń jibek shapan, ishinde lypasy joq, mańǵuldardyń tutqyn áıelderdi osylaı ustaıtynyń biledi. Janary úlken, tuńǵıyq, ishine tússeń tereńine tartyp áketer ıirim sekildi, kirpigin álsin-áli qaǵyp sol tereńdi kólegeıleı beredi, úrkektep tur. Ilanshy Qadyrhan esh zulymdyq jasamaıtynyń ymmen uǵyndyryp kórdi, qyz túsinbedi bilem, basyn shaıqaıdy, bul: "elińdi saǵyndyń ba?" dedi, "bosatyp qoıa bereıin be?" dedi, basyn shaıqady, endi ańǵardy, aldyńdaǵy názik jannyń kóńildi qyjyldatyp qyzyqtyrar jeri aıqyn janary da, uzyn kirpigi de emes, juqa jibek shapan astyńdaǵy jalańash táni emes, qyzaryp, kópsip turǵan astyńǵy erini eken. Qypshaq sulýlarynyń erini juqa keledi, ámirshiniń mynadaı qany shyǵa qyzarǵan tok erindi kórgeni osy. Shydaı almaı qyzdy qapsyra qushty, qos qolyn joǵarylatyp kelip sulýdyń basynan ustady; beıne syndyryp almaýǵa tyrysqan asyl qumyradaı qos qoldaı qysyp, álgi ádemi erindi súıip aldy. Bir mezette tý syrtynan tysyr estildi, asyl qumyra qolynan túsip ketti.

Maqsut eken; "Han ıem, syrtta bes kúıshińiz kelip tur", dep habarlady.

Ámirshi shatyrdan shyqqanda kúnniń qyzarǵan shapaǵy betine shashyldy. Ekindige eńkeıip qalypty. Endi az ýaqytta batyp ketýge bet alǵan. Áride bes kóleńke tur, kóleńke emes-aý, soǵan uqsap soraıǵan kúıshileri ekeniń bildi. Rýhtary túsip, moıyndary ishine kirip ketipti, dombyradan aıyrylǵan. Taqap kelip mán-jaıdy surady. Egde kúıshi egile jaýap qatty.

— Qaıraýyq degen kúıshiniń sońǵy sarynyń sala almaı qor boldyq, taqsyr!

— Qaıraýyǵy nesi? '

— Álgi jyrtyq shapan, shaqsha bas, dáý dombyraly jigit she...

— Páleketti sharshata almaı silemiz qatty.

— Jany joq jyn ba dep qaldyq, taqsyr.

— Alty saýsaqty eken, taqsyr!

— Kúıdi bashpaıymen tartqanda salymyz sýǵa ketti, taqsyr!

Kúıshilerdiń endigi sózine qulaq salǵan joq, dereý tulparyn aldyrdy, jaraǵyn asyndy, atqa qondy. Sońynda Maqsut shaýyp otyryp manaǵy kúı aıtysy ótken áýizdi alańǵa jetken. Jurt tarap ketipti. Ámirshi qatty qapalanǵan, denesin shań basyp, josqyndaı jortyp Qan Bazardy súzdi, manaǵy kózine sonshama qorash kóringen jas kúıshini izdedi, jurttan aıyra almasa da, Kúmbez Saraıdyń sańlaq kúıshilerinen jeńip alǵan bes dombyrasy-aq anadaıdan men mundalap edi, ushty-kúıli joq, jer jutyp ketkendeı. Ámirshi jan-jaqtaǵy toǵyz torap kerýen joldaryna sholǵynshy shaptyrǵan. Óstip júrgende kún batyp, qas qaraıǵan. Álden ýaqytta Temirqazyq juldyzy astymen ketetin kishi joldan sholǵynshysy oraldy, "alty saýsaqty kúıshi jalbaǵaı jetim kerýenniń sońynan ilesip barady", dep keldi.

Ilanshy Qadyrhan solaı shapqan.

Bazarǵa aıdap ákelgen qoraly qoıyn, úıir-úıir jylqysyn satyp; satqanda da deldaldyń qolyna túsip tútilip shyqqan qyr baıy edi bul; aqshasyna astyq, mata, tuz, jemis, órik, meıiz satyp alyp, az ǵana túıesine teńdep qaladan shyqqany sol edi. "Meni de ilestire ket", dep alty birdeı dombyra óńgergen jigit ushyrasty. Qyr baıy áýelde ertkisi kelmeı kóp qıqaqtaǵan. Ury bolar dep senbegen. Jigittiń jyly shyraıyna, jóndem sózine qarap ishi jylydy, "júrse júre qoısyn, alty dombyra arqalaǵanyńa qaraǵanda aýysyp ketken paqyr bolar", dep ishinen aıaǵan. Endi ǵana shahardan uzap shyqqany sol edi, sońynan satyrlata shapqan at dúbirin estidi. Qyr baıy jaman shoshyndy. Túıelerdiń artyńda ilbip erip kele jatqan jigitke jetip keldi, tóbesinen qamshy úıirdi. "Óı, alty dombyrańnyń ishin, sońymyzdan salyp kele jatqan qaraqshylar seniń jemtiktesiń bolar, aıt qane?!" "Pirádar-aý, men jalǵyz attyly kedeımin". "Óı, aram qatqyr, qalanyń deldalyna bir márte jem bolyp edim, endi jol tosqan urysyna jem qylmaqpysyń!" dep Qaıraýyqty jáýkemdeı jónelgen.

Art jaqtan ańyrata salǵan alyp túlǵaly aıbarly adam bulardyń aldyń oraǵytty. Kerýen bir ýys bolyp úıirile qaldy. "Qaıraýyq qaısyń?" dep aqyrdy qýǵynshy kisi. Qaıraýyq atyn tebinip, alty dombyrasyn saýdyratyp alǵa ozdy. Baı jigittiń tuqym-tuıaǵyn qoımaı qarǵap jatyr. Qýǵynshy kisi atynan tústi. Qaıraýyq ta atynan túspek bolyp, aıaǵymen úzeńgini izdep tyrbańdap jatqan, álgi kisi adymdap kelip jas jigitti er ústinen ilip alyp baýyryna basty. Qatty qushyp biraýyq turyp qaldy.

— Qýshyq keýdeńe sıǵyzyp júrgen qasıetińnen aınaldym, — dedi tebirene kúbirlep.

Álden ýaqytta qos jigittiń qushaǵy ajyrady. Ilanshy Qadyrhan osy sýyt júrisin ýajymdady.

— Qaıraýyq inim, astyńdaǵy jaman tekejáýmitti ana Qaqsaýyqqa qaldyr, qazir kelip jetetin atqosshynyń jetegindegi tulparǵa min, alty dombyrany alyp Otyrarǵa júr, budan bylaı Otyrardyń sańlaq kúıshisi atanasyń! — dedi.

Keıindep qalǵan atshabar, atqosshylar jetti. Ámirshige japyrlap taǵzym etip, Qaıraýyqtyń aldyńa aıaǵyn sanap basqan sáıgúlik tosty. Qaıraýyq et qyzýmen bılep turǵan tulparǵa qondy. Shoǵyr top tasyrlatyp keıin josydy. Endi birýaqta kúmis saýsaqty kúıshiniń sońynda jazylyp bitpes áńgimesi bar keń dala, kerýli tún perdesi, perızat qylyqty samal jel, úrpıisip úrikken kerýen jetimsirep qala berdi, Deshti-Qypshaq jurtynyń jáne bir jaryq juldyzy aǵyp baryp Otyrar shańyraǵynan meken tapty.

EKİNSHİ SARYN

Osy zamanda İnjý ózeniniń naıqalǵan sol jaǵalaýynda Otyrar shaharynyń kóp serikteri bolatyn. Áıgili qalanyń ataǵy men abyroıyn Jaýhar, Besik, Oqsyz, Baltakól, Kelintóbe; Meıramqala, Qumıan, Qorasan dep atalatyn úlkendi-kishili qorǵandar men shaharlar qosyla kótergen, dosyna jaıar qushaǵy, jaýyna tosar aıbary bolǵan. Bul jaǵalaýdy jergilikti jurt Túgisken alqaby dep jalǵyz atpen atady. Túgisken jerin dıqandar jaılady. İnjýden jyryp úlken aryqtar qazdy, ol aryqtardyń boıyna júgeri, kúrish, qarbyz, qaýyn, tary ekti. Júgerisi bas alyp pisken kezde ishine túsken attyly kisi kórinbeı ketedi eken, kúrishi úsh sýdan soń-aq sabaǵyn kótere almaı qulaı bergen, tarysy qaıazdyń ýyldyryǵyndaı asa dámdi bolǵan; qarbyz ben qaýyndary shilde túse-aq pise bastaıtyn, álgi baqshalarǵa bara qalǵan kisi tarsyldaǵan dybys estıdi eken, ol dybys asa pisken daqyldyń kún qyzýyna shydamaı óz-ózinen jarylǵandaǵy úni kórinedi. Uly Jibek jolynyń Qyzylqumdy kóktep ótetin tarmaǵy Boran joly dep atalatyn; atalmysh qalalardyń ustasy men zergeri buıym jasap sol kerýen jolyna shyǵaratyn, aǵylyp jatqan saýdagerlerge satatyn. Jıegine jaqut tastaryn qondyrǵan sholpy, altyn tana, jylanbas bilezik, órnek kúmisten istegen syrǵa, qyp-qyzyl marjan tasynan tizgen sholpy berisi Buhar, árisi Baǵdat bazarynda qaraǵan kózdi súrindirdi, deldaldyń qolyn dirildetti, saýdagerdi saqylyqqa úıretti. Túgisken ustalaryn dúnıege máshhúr etti.

Jaýhar qorǵanynyń týmasy Ǵabbas álgi buıymdardy zer sala zerttemekshi edi.

Sol oımen ádeıi kelip Meıramqala bazaryn aralap júrdi. Úlken jaımanyń shetinde qol basyndaı kózeni shaldy. Kózge qorash kórinse de qupıa syry bar sekildi. Álgi kóze asa kóne, saz balshyqtan kúıdirilip jasalǵan. Túbi synyp túsipti. Aýzy súıir, oımaq kólemindeı ǵana, úsh jaǵynda úsh qyry bar. Sol qyrlardyń arasyna sharshylap ádemi oıý salypty. Kádimgi qazaqtyń qoshqar múıiz ult órnegi. Kóze ıesinen suraǵan. Ol: "bul kóze baǵzy zamanda táýiptiń synap quıyp alyp júretin ydysy, osy ydystaǵy synappen emdelgen kisige dert jolamaıdy", dedi. Taǵy bir jaımadan shaǵyn bilezik kórdi. Bilezik kishkentaılyǵyna qaramaı sonshama salmaqty. Eki basy da jumyr. Bir basy ishki jaǵynan bıdaı sıatyndaı bolyp ishine oıylyp túsken. Jumyr betine salynǵan ádemi órnegi bar. Kádimgi "jylan-baýyr" dep atalatyn Otyrar zergeriniń qoltańbasy bul. Álgi ernekte qyzdyń qasy sekildi qıyq, syzyqtar men tarydaı noqattar almasyp otyrady. Kúmis pen altynnyń qorytpasynan jasalǵan. Kún nuryna shaǵylysyp jalt-jult etedi. Bul buıym jas qyzǵa dep soǵylǵan. Salmaǵyna qaramaı, bilekti qyspaıdy. Óz-ózinen túsin ashyp aýnap turady. Zerger qorytpanyń qasıetin molynan paıdalanǵan. Kelesi jaımalarda úlkendi-kishili qumyralar qaptap tur. Ustap kórdi, bir qyzyǵy, bul qumyralardyń salmaǵy onyń úlken-kishiligine múlde qatyssyz, qaıta kóbine kólemi úlken qumyranyń salmaǵy jeńil bolyp keledi eken. Ydystardyń túri men túsi árqıly, birin-biri qaıtalamaıdy. Osyǵan qarap qumyrashynyń balshyq tańdaýy, ony kúıdirýi bıik bilimpazdyǵyn tanytady. Bul ydystarǵa quıylǵan sharap, ne sýsyn eshýaqytta buzylmaıdy, dámin joǵaltpaıdy. Qaıta saqtalǵan sharaptyń áýelgi tabıǵı qasıetin kúsheıte túsedi. Bul Ǵabbas kóregenniń kóz jetkizgen aqıqaty. Meıramqala bazarynyń kelesi bir jaımasynda shashqa taǵatyn sholpy jatyr eken. Sholpy jeti temir tanadan tizbektelip jasalǵan. Ár tananyń betine salǵan órnek-bederi árqıly. Tanalardyń qos betine de ernek júrgizgen. Salmaǵy aýyr. Mundaı ásem shashbaýlardy boıjetken qyzdar taǵady.

Bul sholpy tek sándik úshin jasalǵan emes; ol qyz burymynyń durys ósýine, jınaqy turýyna tikeleı sebepshi. Sholpyny "japyraq", "jylan kóz", "qos qulaq", "qos burym" dep atalatyn oıý túrleri órnektegen. Bul oıýlardyń barshasy qazaq zergerleriniń ejelden kele jatqan tól óner úlgileri. Sholpynyń qasynda jaltyrap tana jatqan, alaqanyńa saldy, tananyń betinde tamasha aıshyq bardy. Aıqasyp, almasyp kelip otyratyn, meńdýana shóbiniń basy tárizdi beder men laǵyl gúliniń bederi kóz tartady. Meńdýana qońyraýynyń ishi tola tarydaı-tarydaı dán, al laǵyl gúliniń ortasynda jalǵyz kóz bar. Tana qańbaqtaı jeńil. Jibek kıimderge taqqan mezette matanyń túsin ashyp qulpyryp keteri sózsiz. Kelesi bir jaımadan buryn-sondy kórip bilmegen shashbaýtas ushyrasty. Shashbaý tas kúmisten soǵylǵan, aınalasyna alty uıa jasaǵan, álgi uıalarǵa kózdiń jasyndaı etip jaqut tastaryn ornatypty. Tastar kókshil tústi, aınalasyndaǵy aqshyl kúmispen astasyp qulpyra túsedi. Shashbaýtas ádette syńar satylady. Ǵabbas kóregen "Otyrarǵa bara qalsam Ilanshy Qadyrhannyń úıindegi kelinime syılaıyn", dep sol syńar shashbaýtasty satyp aldy. Qaltasynan oramalyn sýyrdy da sharshynyń shetine uqyptap túıdi, qoınyńa tyǵyp aldy. Bazardyń baı jaımasynan ýys-ýys kúmis aqshalardy kórdi, tisine basyp temirin synady, betindegi jazýlaryn oqydy. Bir aqsha jalpaq, ári eki betinde de jazýy bar eken. Bederi de ala bóten ózgeshe. Óte kónerip, tattana bastaǵan. Otyrardaǵy aqsha soǵatyn zergerlerdiń qolynan shyqpaǵany kórinip tur. Ejelep edi, tili eski arabshaǵa tartyp barady, "jer táńirisi Eskendirdiń qos qanatty tulpary Býsefal", degen sóılem jazylypty. Ádette aqshalardyń betine patshalar men shahtardyń beınesi salynýshy edi, endi baıqady, mynanyń betindegisi attyn basy eken... o, táńiri... qos múıizdi Eskendirdiń tórt aıaqty serigi ǵoı mynaý... Ǵabbas kóregen sońǵy dınaryna álgi kóne tóngeni satyp aldy. Buıym bolyp jarytpasa da eski kúnderdiń eskertkishi retinde kitabynyń arasynda júrer, aty jer jarǵan jıhankez qolbasynyń ýaǵynda soǵylǵan aqsha kimde qaldy deısiń. Osy oımen kóńil toǵaıtqan kóregen kún batpaı Meıramqaladan attanyp ketti. Attanbasqa da bolmaıtyn edi. Meıramqalanyń mańaıy úlken aryq, aryqta kólkigen sý, sol sýǵa dıqandar ne qıly daqyl egip, jaıqaltyp ósirip jatady. Sý kólkigen jerde masa kóbeıetin ádeti. Kesh bolsa-aq Túgisken alqabynyń bar masasy Meıramqalany basyp alady, dyńyldap, yzyldap, byjynap kelip talaıdy. Álgi tyraqy dıqandar matadan masahana quryp alyp soǵan súńgıdi kep, úıine tútin salady, kóshede qalǵany tula boıyn shapattap júrgeni. Jurt: "Túgiskenniń masasy tabanyń men alaqanyńnan shaqsyn", degen qarǵys shyǵaryp alǵan. Sol qarǵysqa Ǵabbas kóregen ilingisi kelmedi, kóligin jiti bastyryp Jaýhar qorǵanyńa tartty.

Ǵabbas İnjý jaǵalap júrip otyryp aı týa Jaýhar tusyna jetken. Qorǵan ózenniń oń jaǵalaýyna ornalasqan edi. Endi ózenniń arǵy betine ótpekshi. Júrginshi jurtty ary-beri ótkizip turatyn salshy bolatyn, darıanyń jaıpaýyt jaǵasyna kelse, salshy salyn qańtaryp ketip qalypty. Uzyn jeti bóreneni qıýlastyryp, erneýine qaý turǵyzyp, áspettep jasaǵan úlken sal qaıranda sulap jatyr. Jalǵyz adam kóterip sýǵa túsire almaıdy. Ári tolqyn syryn, esý tásilin bilmegen kisi aǵyspen ilesip qańǵymalap ketedi. Salshy: "endi eshkim kele qoımas", dep oılasa kerek. Ǵabbas atynan tústi. Jaǵany jaıaý jıektedi. Osy mańda qaıyqshynyń qamys kúrkesi bolatyn. Qonys aýdaryp ketipti. Túbirtekke súrinip, betin jyńǵyl butasyna shapattatyp kóp júrdi, kúrkeni qoınaýdyń arǵy qoltyǵyndaǵy tumsyqtan tapty. Atyn qańtaryp, dybys qyp ishke kirdi. Qaıyqshy jigit qamys kúrkeniń ortasyna ot jaǵyp, otqa qumyra qoıyp otyr eken, qumyranyń aýzynan jaıynnyń tátti ıisi shyǵady. Qaıyqshy áýelgide beımezgil qonaqty jaratpaı qalǵan, kóregen shaldy saqalynan tanyp júzin jylytty. Ornynan tapyrlaı turyp qolyn usyndy.

— El-jurtyńyz amanshylyq pa, qarıa? — dedi daýystap. Tizesiniń ústine salyp qarmaq egep otyr eken, álgi qarmaǵy dambalyna ilinip, tozǵan bózdi dyr-dyr jyrtty. Jigit jyrtyqty qolymen japty.

— Shúkirshilik, Erdýaly shaýyp júr, Aıdaı qýatty, aýyl-el tegis aman, — dedi shalyń. Qaıyqshy ishinen kúlip yrjıdy. Túsinip tur; Erdýaly dep otyrǵany jalǵyz uly, Aıdaı jas áıeli, sol ekeýi arqyly kúlli el-jurtynyń amandyǵyn bildirip tur. Bul ózi qyzyq shal. Qaıda júrse de áıelin marapattap bitedi, bal asyn yń er jetip qalǵan y n jyr etedi. Aqkóńil, adal qýanyshpen aıtady. Áýelgide shaldyń bul syrynan beıtanys jandar: "jas qatyn alamyn dep aljasa bastaǵan bilem", desetin.

Kele-kele uǵyndy. Sóıtse, shalyndy — qypshaq erkekteriniń áıeliniń atyn atasa aýzy qısaıyp qalatyndaı qıqar minezi, balaǵa eljiremeıtin sýyq tabıǵaty kúıdiredi eken. Kúıgen shal qasaqana sóıtedi eken.

— Qaıdan júrsiz, qarıa?

— Meıramqalanyń juma bazarynan kelemin. Masasyna talanbaıyn dep qonbaı attanǵanym ǵoı. Qaıyǵyń júzip tur ma, balam?

— Meıramqalanyń syrtyndaǵy alapat qorymda ordaly jylan bar kórinedi, qarıa.

— Bolsa-bolar. Eli mal ustamaıdy eken.

— Malyn álgi jylandar shaǵyp taýysypty ǵoı, qarıa.

— Sóıtse sóıtken de shyǵar. Dıqanshy men zergerden ózge kisini kórmedim.

— Sol jylannyń bireýin óltirse myńdap, júzdep qalaǵa shabýyl jasaıtyn kórinedi.

— Qaıyǵyn júzip tur ma, balam!

— Ony qoıa turyńyzshy. Ótkizip salamyn, qarıa. Ózińizdiń dıdaryńyzdy kórip, qolyńyzdy alýǵa ańsaımyz, ıt tirshilik buǵalyqtap jibermeıdi, baryp-aq saýaldasyp qaıtar edik. Jylyna bir márte kórgende shamaly ýaqytyńyzdy qıyńyz endi. Dám tatyńyz. Jaman balańyzǵa aqyl berińiz, demalyńyz, damyldańyz.

Qaıyqshy jigit jalpaqtap jik-japar kúıge tústi. Býyn burqyratyp qumyranyń aýzyn ashty. Aǵash tabaq aldy. Qumyrany tabaqqa tóńkerdi, yljyrap pisken semiz jaıynnyń eti ortany toltyrdy. Iisi tanaýdy qytyqtady. Maıy jyltyldap tábetti tartty. Jigit syrttan qumyra toly salqyn sý ákeldi. Tizesi jyltyrap turyp shaldyń qolyna sý quıdy. Aldyńa shypta jaıdy, tabaq tartty. Ǵabbas kópten balyq etin jemegen, súıeksiz, qyltanaqsyz maıly súbeni aýzyna apara bergen.

— Endeshe Meıramqalany jylan buzady aqyry, - dep qaıyqshy qoıyp qaldy . Otqa sekseýil tastady. Bilegin sybanyp qolyn tabaqqa saldy. - Kóktemge salym sekseýil alýǵa Apanqaqqa baraıyn. Apanqaq degen qalyń jym toǵaıdy bilesiz ǵoı. Alystan-aq ysqyryq estidim. Álgi muńdar maqulyqtar eken, órip júr-aý, órip júr. Sekseýildiń butasy saý emes. Torańǵynyń túbi úıme-júıme. Áıteýir túıeden túspegenim aqyl boldy, ázer qashyp qutyldym... Toǵaıǵa ert qoısa qaıter edi?!

— Bolmaıdy, balam. Jym ortasyndaǵy qalany basyp qalady.

— Shaqqany múrdem qatyrady deıdi.

— Qala datqasyna aqyl berdim. Jurt qumnan eshkiemer degen kesirtkeni kóp qylyp ustap, qaladaǵy ár úıdiń áýlisine jibersin. Eshkiemer júrgen jerge jylan jolamaıdy. Jylan shaqqan kisige álgi eshki emerdiń sorpasyn ishkizse myń da bir em — ýdy tez qaıtarady.

— Alyrmaı-á!..

Qaıyqshy jigit aýyz asha tańyrqady. Jaıyn eti jaıyna qaldy.

— Qarıa, jaman jyly toǵys juldyzy aýa týady depsiz ǵoı.

— Aıtsam aıtqan shyǵarmyn.

— Onda baıqadyńyz ba, sol juldyz burynǵy ornynan tý maı júr!

— Balam-aı, japadan-jalǵyz qareket keship qaıyq eskenińde oılaıtynyń, osy ma? Aýzyńnan táýir áńgime shyqpady ǵoı tegi?!

— Táýir áńgime sırep barady, qarıa. Osyndaı ańsap júrip ushyrasqanda kókeıdegi saýalymyzdy sheship alsaq deımiz de... áıtpese... baıqaǵan bolarsyz, taqaýda qonys aýdardym. Burynǵy qaıyq shyǵaryp júrgen jerim bir túnde joq boldy, sý astyna ketti, onyń orny tuńǵıyq qoınaý qazir. Oılap otyrsam bul da tegin emes sekildi.

— Darıanyń osy tusy sol búıirge kóp aýnap ketipti. Qoltyqqa jetpeı toqtamas. Ózen arnasynyń aýysýy jamanshylyq emes, balam.

Jaıynnyń eti jartylaı jelindi. Kilkildegen maıy júrekke tıip bettetpeı qoıdy. Onyń ústine qaıyqshy jigittiń ýaıymy údeı túsken.

— Taqaýda salshynyń salyn jaıyn urdy. Saýdagerlerdi ótkizip kele jatady. Jaǵaǵa taqap qalǵan. Sol arada darıanyń sýy jarlaýyt bolyp kóterilipti de ishinen jaıynnyń jaly kórinipti. Álgi maqulyq pármenimen kelip quıryǵymen soqqanda saldyń bir jaq qaýy japyrylyp túsken. Salshy talyp qalypty.

— Jaıyn úlkeıse jaǵany qarap qylar degen burynǵynyń sózi bar emes pe.

— Keıde qaıyǵymnyń asty qaltyraı ma-aý, ıirim tarta ma-aý, páleket aınaldyryp júr. Bala kezimnen basyn ustaǵan kásibimdi taǵy qımaımyn. Óstip júrip jaıynǵa jem bolarmyn ba, qaıdam.

— Balam-aı, sary ýaıymdy qoıyp qaıyǵyńdy ázirleshi. Meni arǵy betke jetkizip sal. Atymdy osynda qaldyramyn. Erteńgisin salshyǵa tapsyrarsyń, sýdan ótkizip, qorǵanǵa jetkizip bersin.

— Osynda qona ketseńizshi, jatyp turyp demalasyz, tamaq sińiresiz. Áńgimeńizdi armansyz tyńdar edim, saýal qoıar edim.

— Erteń sáske túske deıin Otyrarǵa jetkenim jón.

— Apyrmaı, Meıramqalanyń juma bazaryn kórip, endi Otyrardyń jeksenbi bazaryn tamashalamaqsyz ǵoı. Jeldeı esip qyzyq dáýren keshti degen osy da!

— Bazarshylap júretin deldal emespin. Ámirshi Ilanshy Qadyrhan: "kúnniń shyǵysynan úsh elshi keldi, salaýat surasýǵa kóregen qatynassyn", dep shabarman jiberipti. Sodan barlyq sharýany tastap shabylyp Otyrarǵa baramyn.

— Apyrmaı, qarıa, elshimen suhbat qurǵan qyzyq shyǵar ózi.

— Qaıdaǵy qyzyq, ol seniń quda jekjatyń emes, aqtaryla áńgimeleser. İshine yzǵyma jylan tolǵan qap sekildi qyzyl kóz óńsheń, ańysyndy ańdıdy, qybyndy tanıdy. El men eldi ketistiretin de, bitistiretin de solar.

Shal qolyn jaıyp bata jasady. Qaıyqshy jigit tabaqty alyp, betine dastarqan japty, aǵash sákiniń ústine aparyp qoıdy. Qumyramen qonaǵynyń qolyna sý quıdy. Endi baıqady, kóregenniń saýsaqtary asa salaly, aryq, appaq eken, birer jerine qara sıanyń daǵy túsipti. Sıany shalyń ózi jasaıtyn. Bıdaıdy kúıdiretin, sosyn talqan qyp úgetin, álgi qara talqanǵa úkpe túz ben saǵyz shóptiń sútin qosatyn; osy qoımaljyńǵa sý aralastyryp sıa shyǵaratyn. Etbetinen túsip, keýdesine jastyq basyp, qaýyrsyn qalamdy shıqyldatyp jazyp jatqany. Jaýhar qorǵanyńa barǵan saıyn sálem bere kiretin, sonda kóretin... Shal ornynan kóterildi, shapanynyń shalǵaıyna jabysqan shópti silkip túsirdi. Syrtqa sytyldy. Sońynan eskegin alyp qaıyqshy jigit shyqqan. Tún tunyq eken, onyń ústine aı jaryq. Darıadan qoryqpaı-aq ótýge bolady. Jarlaýyttyń keneresine kelgende qaıyqshy shaldyń qolynan alyp, qoltyǵynan demep tómenge túsýine kómektesti. Qaıyqtyń kógeniń bosatty, ishine úńildi, eskekterin eki jaq kenere dep uńǵyǵa bekitti. Shal kelip qaıyqtyń ishine aıaǵyn sala bergen, shoshyp ketti, ishi kólkigen sý. "Balam-aý, qaıyǵyńnyń túbi tesik pe, ishine sý tolyp ketipti ǵoı", dedi kúdigin jasyra almaı. Qaıyqshy túsindirip jatyr: "sýda kóp turǵan qaıyqtyń ishine sý ótedi, bul qaýipti emes, bir deńgeıden aspaǵan, kóterilip bara jatsa tógemiz ǵoı. Bul ózi qaıyqtyń qańsyp ketpeýine septik, ári salmaqty etedi, anaý-mynaý aǵysqa yryq bermeıdi", dedi. Qaıyǵynyń jaqsy aǵashtan jasalǵanyń aıtady. Áýelgide bular mingen qaıyq qıqalaqtap jaǵadan qashyqtaı qoımady, syńar ezý jylqydaı jaǵaǵa tarta berdi. "Bul jerdiń aǵysy qatty, ylǵı eskekti keıin tebedi", dep túsindirip jatyr. Esip keledi.

Darıanyń ortasyna jetip qalǵan. Aı jaryǵy up-uzyn bolyp túsip tur eken. Kóregenniń kózine qylysh soqqan ustalar elestedi, áýeli uzyn temirdi qyp-qyzyl etip qyzdyryp tóske salatyn, temir appaq bolyp ketkenshe balǵamen uratyn, sosyn álgi aq temirdi birte-birte byjyldatyp sýǵa batyryp sýaratyn. Qazirgi aıdyń sáýlesi sol bir ushyn darıaǵa suǵyp sýarǵan qylyshtaı bolyp kórindi. Qaıyq shyr kóbelek aınalyp ketti, shal aýyp túse jazdady, jigit jantalasyp ese bastady. "Shúńeıtke keziktik", dedi qaıyqshy. "Nege aýlaǵyraq almadyń?", dep keıidi kóregen. "Qarıa-aý, shúńeıt degen ıirim sekildi emes, qazir osy jerden oıylsa, erteń ana tustan oıylady. Sý astynyń qalyby bar ma? Sham alyp shúńeıt izdep júredi deısiz be?"... Bul qaıyqshy jigittiń aqtalǵany. Aqyry joldyń jartysyna jetkende sý beti tynyshtaldy, qaıyq ta erkin kósildi, lezde-aq jaǵaǵa jetkizdi. Kóregenniń másisi dymdanyp qaldy, qaıyq túbindegi sý kóterilmepti; álgide shyr kóbelek aınalǵan mezette aıaǵyn-shylap alǵan. Shal qaıyqshy jigitke alǵysyn aıtty, batasyn berdi. Qaıyq aqysyn usynǵysy kelip oqtaldy da qaltasynan qolyn tartty, báribir jigit almas edi, qur renjitip tynar edi.

Osy oqıǵadan soń biraz kúnder ótken.

İnjý qoltyǵyndaǵy Jaýhar qorǵany tún tynyshtyǵyna shomyp turdy. Qorǵannyń ishindegi úıler tegis uıqyda, ottar óship, kisi aıaǵy basylǵan. Árádik mań tóbetter balpyldap úredi. Qorǵannyń ortasynda bıik dóń bar edi, sol dóńniń tóbesine tórt bóreneni qada etip qaǵyp, olardyń basyn kóldeneń aǵashtarmen qosqan, ústine kisi jatatyndaı jaıly shartaq jasaǵan. Shartaqtyń ústine satymen shyǵady. Ǵabbas kóregen sol satyny syqyrlata basyp shartaqqa kóterildi, álgide áıeli shartaq ústin jaılap, kilem tósep, jastyq tastap qaıtqan. Tóbedegi aı sútteı appaq, shalyn bıik ústine shyǵyp alyp kók tuńǵıyǵyndaǵy kóp juldyzdyń qozǵalysyn eseptemek, turǵan ornyń hatqa túsirmekshi, qıalyna yryq bermekshi.

Aı jaryǵymen kitap jazǵan kisiniń qıaly qanatty keledi; qaǵazyna úzilip túse jazdaǵan juldyzdarǵa qarap qoıyp, túngi samaldy simire jutyp, árádik shaljıa jatyp kerilip alyp, qaýyrsynmen shıqyldata berý shalyńnyń súıegine sińgen ádeti. Búgin de sol. Bul shaqta kózi ashyq dúnıeni keń aralap ketken óziniń "Evklıdtiń "Negizderin" kemeldendirý" dep atalatyn kitaby ǵulama esimin shyn dabyraıtqan. Alys-jaqynnan shákirtter izdep kele bastaǵan. Ilanshy Qadyrhan ózin Otyrar shaharyna qanshama shaqyrsa da kelispedi. Qulaq jarǵan jarshysy, azynaǵan azanshysy, shańǵa bógip legligen sarbazy, sapyrylysqan saýdageri joq; İnjý boıynda ıt daýsyna ǵana selt etip buıyǵy jatqan Jaýhardy qımaǵan. Ketse-ak qıalyn úzip alardaı sezingen...Iá-á-á... Bul kúnde Kúmbez Saraıǵa Deshti-Qypshaqtyń sańlaq perzentteri jınalypty-mys, syǵanaqtyq qyn Hısameddın, asqan kúıshi Qaıraýyq, "Tildi túzetý kitabyn" jazǵan jaýharlyq tárjimashynyń týmasy Ismaıl, shejireshi Ánet baba sonda desedi. Quba-qup. Atyń tóskeıden estilsin, esiktegi basyńdy tórge súırer uldar kóbeısin". Osy oıdan qart astrologtyń keýdesine jyly qýanysh kirdi. Saqalyn taramdady. Shıratpa qaǵazdy qaıta búktep, qaýyrsyn qalamdy qaǵaz qýysyna qystyryp bas jaǵyna qoıdy. Kósile jatty, kózin jumyp oı tuńǵıyǵyna shomdy.

Áýeli aqıyq ustazy Ábýnasyr Muhammed uly Muhammed Tarhan Farabı týraly oılady, sol jerlesiniń "İzgi qala halqynyń kózqarastary týraly kitap" degen ǵajaıyp shyǵarmasyn eske aldy, taqaýda úshinshi márte oqyp shyqqan. Ol kitapta ýly ǵulama qoǵam týraly zerdeli oı qorytqan, koǵamnyń ózi tolyq ám tolymsyz bolyp eki jarǵa bólinedi deıdi: tolyq koǵamnyń. ózi úsh túrli: úlken, ortasha jáne kishi, ol kisiniń joramalynsha úlken qoǵam - búkil jer júzindegi aqyldy adamzat ta; al ortasha qoǵam — belgili bir el, memleket; kishi qoǵamǵa jeke dara qala halqyn jatqyzǵan. Endi osy qalalardyń ózin " izgi" jáne "nadan " dep ekige bóledi." Adamdary baqytty bolý úshin birine-biri kómektesip otyrý maqsatymen birlesken qala izgi qala bolady, halqy baqytqa jetý úshin ózara kómektesip otyratyn koǵam da izgi koǵam bolady", - deıdi. Shynyńda da "ózim ǵana jetise qalaıyn" deıtin kápersiz jandar álgindeı ortaǵa syıysa ala ma? Nadan qalalardy Ábýnasyr babasy segiz túrge bóledi; bul qalalardyń halqy bas paıdasyn jurt múddesinen joǵary qoıady, ózimshil, menmen, maqtanshaq keledi; olardyń uǵymynsha ómirdiń eń asyl lázzaty baılyqta, bılikte. Mundaı adamdardyń arasyndaǵy baılanys ta bolymsyz, turlaýsyz nárse... Iapyrmaı, ǵulama babam osy kitabyn jazǵanda kóz aldyńda qandaı qalany elestetti eken? Aýyzbirligi mol, túsinigi tereń, bir-birine qol ushyn berip otyratyn qalasy osy Otyrar emes pe?

Ábýnasyr izgi qalany qatty ańsaǵan. Onyń oılaýynsha izgi qala turǵyndarynyń deni baqytty, bilimdi, ónerli, zerger, eńbeksúıgish, meımandos, shynshyl bolady; ósek, ótirik, urlyq, buzaqylyq joıylǵan. Jurt ta bir-birine únemi izgi nıetpen kómektesedi, qaıǵysyna qosyla qabyrǵa qaıystyrady, qýanyshyn qosa kóteredi. Eshbir qalamen soǵyspaıdy, biraq ózgeler shabýyl jasaı qalsa toıtarar qaıraty mol. Eshkimge esesin jibermeıdi. Ol qalanyń ámirshisi de erjúrek, bilimdi, qylyshty emes, kitapty syılaıtyn sanaly jan bolǵany lázim... oıpyrmo-o-oı... barqadar babanyń Otyrardyń erteńin elestetkeni ǵoı bul.

Shartaq ústinde shalqasynan jatqan Ǵabbas kóregen taqaýda ǵana kúnniń shyǵysynan kelgen úsh elshini esine aldy; álgi elshilerdi mańǵul ámirshisi Shyńǵysqan óz qolymen attandyrypty. Samarqanǵa óter jolda olar Otyrarǵa túsip damyldaǵan edi.

Qyzyǵy bar. Álgi elshiler úlken shaharda shanyń silkip, aýnap-qýnap, bel sýytyp apta jatypty. Ámirshige tańǵut sulýyn syılapty. Attaryn tynyqtyrypty. Attanady-aý degen kúni Kúmbez Saraıǵa kelip salaýat surapty desedi. "Deshti-Qypshaqtyń dám-tuzyna razymyz, ruqsat bolsa júremiz. Taqsyr-eke, qasyńyzǵa eń senimdi degen jalǵyz serigińizdi ertip shyǵaryp salyńyz, aıdalada aıtar sózimiz bar", depti. Sonda Ilanshy Qadyrhan biraz oılanǵan; elshilermen qalaı salaýat jasaıdy? Qasyna kimdi ertedi?.. Syǵanaqtyq Hısameddın elshi isinen habary az, jas áli. Qońyrat batyry Oshaqbaıdyń mańǵuldarmen qysastyǵy bar, sóz joq qaqtyǵysyp qalady, áziz tilshi Ismaıl jedel keńeske shorqaq, ári keıingi kezde kitap ezip qıalı bolyp barady. Kóz aldynan keńesshi, aqylshy degenderdi túgel tizip ótkerip shyǵady.

Aqyry kórgeni kóp, toqyǵany mol, aqyly darıa Ǵabbasqa toqtaǵan.

At jiberip shaharǵa aldyrǵan.

Elshilerdi kóregen men ámirshi Oqsyzdyń bozbuıra jazyǵyna deıin shyǵaryp salǵan. Qoshtasar mezgil taıanady. Elshiler bir mezette tizgin tartyp attan túsedi, aıdalaǵa shapan jaıyp jaıǵasady. Bul ekeýi de attaryn tusap jiberip jaqyndaǵan. Jýsanǵa júrelep-júrelep otyra ketisedi. Elshiler shóp syndyryp tisterin shuqıdy. Ámirshi belbeýin qattyraq tartyp qaıta baılaıdy.

Az-kem kidiristen soń elshilerdiń basshysy otyrarlyq asa sulý, alyp deneli Iýsýf Kanka sóz aldy deıdi.

"Taqsyr-eke, bas kespek bolsa da til kespek joq, aıtqan sóz atylǵan jebe, osynda qalsyn; biz shyǵys ámirshisine qyzmet qylsaq ta kindik qanymyz tamǵan týǵan jerdi umytpaımyz. Ulysymyzdyń tynysh ómir súrýin qalaımyz. Esińizde shyǵar, uıǵyr sýltany Baýyrshyqtyń Bilgish Tuıyq-Oq degen elshisi kelip babasynyń óteýsiz ketken qunyń suraǵan. Oǵan Siz: "Jekpe-jekke qun júrmeıdi: Babań qunsyz ólimmen ólgen. Qanyń qanmen jýǵyń kelse batyrdyń Oshaqbaı degen tuqymy bar, álgi sultanyń Oshaqbaımen jekpe-jekke shyqsyn, jeńip alsa aıtysarymyz joq", degensiz. Sol ýáde boıynsha Baýyrshyq sultan at arytyp kelip Oshaqbaıdy jekpe-jekte jeńgen, tutqynǵa alǵan. Tutqyn da basybaıly qulmen parapar. Quldy Baýyrshyq sultan shyǵys qahanyńa syılaǵan eken. Pále bolǵanda álgi mundar qashyp qutylypty. Qaraqan basy qurymaı, mańǵul eliniń eń júırik jylqysyn qosa ala ketken. Ámiri kúshti qahan qatty ashýly, izdemegen jeri joq-tyn. Keshe estidim, álgi mundar sizdiń qol astyńyzda kolbasy bolyp erkin jaılap júrgen kórinedi. Eki el arasy ýshyqpasyn deseńiz, qahan ashýyna sebepker bolmaıyn deseńiz; bireýdiń basy baıly kisisin qaıtaryp berińiz".

Eki jaq ta túnerip otyryp qaldy. Jaqynnan, jýsan arasynan boztorǵaı shyryldady. Attar pysqyrdy, aýyzdyqtyń syńǵyry estildi. Ǵabbas kóregen jer shuqyp otyrǵan eńseli elshige saýal qoıdy.

— Áńgimeniń qanyǵy kerek, Oshaqbaıdyń osynda ekeniń qaıdan bildiń?

— Tańǵut sulýy sezdirdi, — dedi Iýsýf Kanka búlk etpesten.

Osy sózdi estigende Ilanshy Qadyrhan áldenesin umytqan kisideı, sol umytqanyń esine tutqysy kelgendeı qınalǵan qalyp tanytty; janaryn yza jasy tutyp, tynysy tereńdedi. Budan ári shydaı almas edi.

— Qaǵannyń quıyrshyǵy, jadyńa saqta! Áýelgi sózimnen qaıtpaımyn. Oshaqbaıdy álgi jymysqy sultanyń artynan buǵyp kelip buǵalyqtap emes, qarsy shaýyp shaıqasyp alsyn, sonda ǵana basy suraýsyz. Baýyrshyqtyń osy isi qatyn qylyq,— dedi. Qazandyq astyna túsip shyqqan sekseýil tomaryńdaı bolyp qaraıyp otyrǵan, endi bir kúıinse lap etip janatyńdaı.

Molda torǵaı tárizdi jýsannan ázer asyp buqpantaılap otyrǵan myrtyq Mahmýd qozǵalaqtady. Bul ózi Horezmnen shyqqan, zaty musylman, keıinnen shyǵys qaǵanyńa satylyp ketken, asa zymıan qaterli adam edi. Sóıler kezde kisiniń betine týra qaramaıtyn. Bul joly da sóıtti.

"Ámiri kúshti qaǵan sózin aıtamyn. Shyńǵysqan Horezmniń kór kókirek shahyna, onyń shapanynyń astyńdaǵy bekteri men baptaryna yzaly; olar kileń saýdager, diniń satqan, baýyrynyń qanyń ishken qanypezerler. Sol muttaıymdardy táýbasyna keltirip, halqynyń kózin ashý úshin kómekke keledi. Jaqyn arada joryq jasaıdy. Deshti-Qypshaqtyń qolbasylary, handardyń hany Ilanshy Qadyrhan qaǵan jaǵynda bolsyn. Bul bitimdi ázirge Muhammed shahqa sezdirýdiń qajeti joq. Tek tós qaǵystyryp ýáde baılasyp qoıalyq. Kúnderdiń kúnińde qaǵan túmenderimen Horezmdi túte jónelgende, Ilanshy Qadyrhan myń san qolymen qanatyńda bolsyn. "Munysy úshin qalalaryna tımeımin, qudandal jekjat bolamyn, kóp qazyna syılaımyn" dedi... ho-o-osh... qaǵan sózi osy. Janyńda beısaýyt kóz joq, qysylmaı sózińdi ber, kepilge altyn qyran sýreti salynǵan tańbaly qaıraq tasty qaldyramyz".

Eki jaq taǵy da biraýqym únsiz qaldy. Kúlli el taǵdyry bir tal shashqa, bir aýyz sózge ilingen qıyn hal edi. Arbasyp, ańdysyp kelip, qanyń ishine tartqan mezet:

— Satyla almaımyn, - dedi Ilanshy Qadyrhan.

Myrtyq Mahmýd jylannyń kózindeı túıme janarymen buǵan qarap turyp-turyp myrs ete qaldy; keketkeni, ketiskeni edi bul.

Kelesi sońǵy sózdi túsi jyly, jalpıǵan semiz buharlyq Álıqoja aldy, bul da nesheme hanǵa, birneshe shahqa, eki-úsh sultanǵa kyzmet qylǵan, aqyrynda Shyńǵysqan ordasynan pana tapqan paqyr edi.

— Ilanshy Qadyrhan qaraǵym, Otyrar buqasyndaı bir bet ekensiń, balam da bir bet edi, aqyry múıizinen aırylyp qatynqumar bolyp ketken. Meniń derim halyq qamy, jalpy musylmanǵa janashyrlyq. Qurannyń jetpis ekinshi súresinde: "barsha musylman aýyzbirlikte bolyńdar, alys-jaqyndy dinińe ortaq qylyńdar", demeı me. Sol súreni jadymyzǵa tutar bolsaq, bárimiz musylmanbyz, ıtshe yryldasar jaıymyz joq. Al, shyǵystaǵy Shyńǵysqan ýálaıatyn nege óz dinimizge engizip almaımyz. Ári jalpaq jer ústinen dindes, muńlas baýyr tabar edik, ári saýapqa qalar edik. Álgindeı túsinispestikti qoıyp, osy otyrǵan barshamyz qudireti kúshti qudaı jolyna kyzmet qylaıyq, Shyńǵysqanǵa qosylaıyq, mańǵuldarmen aralas-quralas el bolaıyq, dinimizge engizeıik... ıá, sóıteıik.

Ǵabbas kóregen zymystan Álıqojanyń sózine shydaı almaı kıip ketti.

— Dińdes bolamyz dep júrip, kúndes bolyp ketpeıik. Dinińe kóringendi engize qoıatyn bolsań óziń sóıt, satylyp, butyna ish etip, sol qahannyń quıyrshyǵy uqsap júrgen joqpysyń.

— Astapyralla, tilińe shoq tússin júziqara!

— Qojekeń qudaıdyń oń kózi, tilińdi tartyp sóıle.

— Endeshe tantymasyn!

— Ol de bar maǵan, biz júremiz aryp-ashyp el qamyn oılap, bular salqyn saraıǵa tyǵylyp alyp, baıǵyz qusap qarǵa adym jerdi barlaı almaıdy.

—qart tegi! - dep aqyryp qaldy Ilanshy Qadyrhan. — El qamyn senderden suramadyq! Kók qarǵa artyna qaramaı áýlıe aǵashqa qonady degen. Suryqtaryńa qaramaı aqyl aıtpaq bolasyńdar, odan da adal astaryńdy taýyp ishińder, kóz jumǵanda erkin buıyrar toqymdaı qara jer taýyp ólińder! Joldaryń bolsyn! — dedi de Ilanshy Qadyrhan ornynan shuǵyl kóterilip ketken. Sońynan Ǵabbas kóregen ergen. Ekeýi de atjalyn tartyp minip, tizgindi bosatyp shaba jóneldi. Jazyqtyń betimen syrǵı aǵyp, álgide kókirekke tolyp qyjyldatqan yza-ókinishti jelge shaıǵyzyp biraz jerge baryp qalǵan, Ǵabbas artyna burylyp qaraǵan edi. Kóz ushynda kók buıra jýsan arasynda úsh úıim tezekteı bolyp úsh elshiniń qarasy qalyp barady eken. Baıaǵy otyrysqan kúıi-tin.

Ǵabbas kóregen aı astyńda shartaq ústinde jatyp osy oqıǵany oılaǵan.

Bas jaǵyna qoıǵan shıratpa qaǵazdy sıpalap tapty, eńsesin kóterip maldasyn quryp otyrdy, álgini tizesine qoıyp oraýyn jazdy. Tóbedegi appaq aı aýyp ketpeı turǵanda juldyz baǵytyn tápteshtep jazbaq bolyp qolyna qaýyrsyn aldy.

ÚSHİNSHİ SARYN

Ilanshy Qadyrhan aqylyn ashýǵa jeńdirip joryq qosyna jetkende shatyrynda saqtaýly suńǵyla sulý tańǵut qyzdy qylyshymen shaýyp tastamaq oıda edi. Shatyrdyń jibek perdeli esigin serpip ashyp ishke kirgen, qalt kidirip qaldy. Qyz tórdegi tósektiń ústinde úlbirep uıyqtap jatyr eken. Burynǵysynan da sulý bolyp kórindi, uzyn burymy moınyńa oratylyp qalypty, qylysh kóterip qandamaı-aq osy burymmen býyndyra salmaq. boldy, tóne tústi. İshi eridi, ádemi tok erini úzilip túsip jerde jatqan órik tárizdi, kóz tartyp, kóńildi uıtqytyp shydatar emes; ámirshi jeńsik asyn kórgen jerik jandaı janary jasaýrap, sońǵy márte súımekshi edi, oıanyp ketti; qyz jaman shoshynyp tósekten shorshyp túskeni, irgege shegindi. Ilanshy Qadyrhandy taǵy yza kernedi, manaǵy kázzap elshiniń; "Oshaqbaıdyń osynda ekeniń tańǵut sulýynan bildik", degen sózi esine sap etti; qyzdyń burymynan ustady. Ózine tarta túsip, qylpyǵan qanjarmen serpip qalmaqshy, tanaýyna jumsaq jupar keldi, ámirshiniń boıy balqydy; Qadyrhan da bala bolǵan, jotadan gúl tergen, sol bir fánı shaqta dúrkirep ótken nóser sońynan júgirýshi edi, dalany jelpigen jaısań jupardy jutýshy edi, dál sol erkin elitpe jupar, kóz aldyńda ýyljyp pisken órikteı toq erin qosylyp jan dúnıesin qorytpaǵa salǵan qorǵasyndaı eritti.

— Oshaqbaı batyrdyń osynda ekeniń elshige bildirgen senbisiń?

Qyz basyn shaıqady.

Ilanshy Qadyrhannyń esine endi cap etti; qudaı-aý bul qyz qazaq tilin bilmeıdi ǵoı, qaıtip qupıany ashpaq, qalaısha batyr týraly bilmekshi, kázzap elshiniń bar oıy qyzdyń kózin qurtý bolmasyn, anyq arandatqan.

— Men sizdershe bilemin, naǵashym qypshaq tildi sheshemnen úırengem, — dedi qyz kúbir etip. Ámirshi aıaǵynyń astyńdaǵy lyqsyp bara jatqan jerden teńselip baryp turyp qaldy.

— Otyrarlyq Iýsýf Kanka jaman adam, ol meni týǵan jerimnen aıyrdy, jolda jel ashpaǵan etegimdi kótermek boldy, kónbedim. Kárin tikti, kózimdi joıýdy oılady. Jolaı sáti túspedi. Sizge syılaǵany óshin alǵany edi. Endi jalaly qyp ketip otyr, han ıem!

Ilanshy Qadyrhan myna sózge bar júıesimen tebirendi, qyzdyń jan tazalyǵyna rıasyz sendi, áli de ashylyp bitpegen syrdy surady.

— Álgi jymysqy Oshaqbaı batyrdyń elde ekeniń qalaısha bilgen?

— Elshini shatyrǵa kelip halimdi bilip turýǵa ózińiz ruqsat etkensiz. El-jurtymdy saǵynbaýǵa shıpa bolar dep oıladyńyz. Iýsýf Kanka álgi shart boıynsha kún saıyn bir márte osynda bas suǵyp turatyn. Sol ádetimen kelgende Oshaqbaı batyrmen ushyrasyp qalǵan edi.

— Shatyrǵa kelýge batyrǵa kim pursat berdi? — Ámirshiniń daýsy qaltyrap qatty shyqty, shatynaǵan janaryna qan toldy.

— Maǵan málimsiz, han ıem!

— O, qaǵynǵan zaman, taza tórimdi bógde bireýdiń taptaǵany ma endi?!

— Jalǵyz márte túndeletip kelgeni bar, han ıem. — Janary jáýdir ete qaldy.

— Ózińiz İnjý boıynan jolbarys aýlaı ketken kúni. Ámirshi aldyńda tizesin búgip sýsyp baryp otyrdy.

— Naqaq kúıdirip týrsyz, han ıem. Batyr meni bul shatyrdan kezdestirem dep oılamasa kerek, kórdi de jaıyna ketti.

TÓRTİNSHİ SARYN

Shatyrda ótken álgi áńgimeden soń aı janaryn týǵanda Deshti-Qypshaq kindigin dúr silkintken oqıǵa boldy. Jetitóbe jazyǵyndaǵy qońyrat aýlynyń túndigi jelpildep, oshaqtary tútindep dýman bastalǵan, Oshaqbaı batyr men Barshyn sulýdyń qosylý toıyna qyryq rý qazaqtan toıshylar aǵytyldy; alqa topta jaýyryny jerge tımegen palýandar, jel aıaq júırikter, salymnyń, kókpardyń qaıys bilek páleleri; atqosshylary bir bólek, ózi bir bólek júrip shańnan qorynǵan sypalar, ataǵy jer jarǵan jalbaǵaı seriler, nebir kergime masyl saldar; toı bolady dep sybys taraǵaly ashyǵyp jýan qaryndaryn bosatyp úlgirgen meshkeıler; jyrshylar, jyraýlar, bádikter, aqyndar, baqsylar, dýmankesh dúrmek jurt sabylyp ketti.

Taıqazandar qumyrsqa bel jer oshaqtarǵa shermıip shógip jatty, aýyl syrtynan at shaptyrym keletin uzyn kerme tartyldy, kermede sulý sıraq jylqylardyń ne qılysy, yǵaı men syǵaı, syǵylysyp tur, kúngeı bettegi tóbe basynda saýyqshy jurt jınalǵan; asataıaq shyldyrlatyp, shańqobyz syzyltyp, dańǵyra qaǵyp, sapy shertip jer-dúnıeni dańǵazaǵa toltyryp barady; etektegi qosaqtalyp tigilgen jeti birdeı otaýda meshkeıler jarysy, oıpyrmoı, shirkinderde es bolsaıshy, shaptan túrtken qojasyna, daýryqqan jurtqa arqa súıep dandaısyp ónerin kórsetti dersiń. Eń bir shoı meshkeıdi — jalpaqbas súıir qaryn Qazanqap dep bes sózben ataıdy eken, jalpaq tórge jaıǵasyp alyp, sharta júginip otyr, aspazshysy janyńda kórindi; dermene jýsanǵa toıyp semirgen qunan qoıdy qos jigit ázer súırep esik aldyńa ákelgende, jalpaq bas súıir qaryn Qazanqap meshkeı qasyndaǵy aspazyna jarlyq jasady; "qoıdy baýyzdap, baýyzdaý qanyń sarqa aǵyz", dedi, "sosyn borshalap áýre bolma, terisin sypyr da qazanǵa tutas sal, bas-sıraq, ishek-qaryn, qyryq qatparshaq, ókpe, búırek degen maıda-shúıdeleri de qazanǵa tússin. Jalǵyz ǵana baýyrdy alyp qal. Ózgesin túgel as". Sóıtti. Terisin sypyrǵan boıda, taı qazanǵa tutas salǵan qunan qoı demde pisti. Úlken astaýǵa salyp meshkeıdiń aldyńa tartty. Meshkeı qolyn jýdy, bilegin túrindi. Janynan uzyn sapty selebesin sýyryp júzin jarqyldatyp alaqanyńa janydy. Astaýǵa tóngen; áýeli appaq qardaı bolyp tóńkerilip jatqan quıryqty jáýkemdedi, bilemdep tilip alyp, aýzyna salyp jalmady dersiń, naq bir shólirkep kelip qaýyn jegen kisideı boldy, kóz jumyp qylǵytty kelip, jutty kelip, tóbe quıryqty tolǵap-tolǵap tamamdaǵan mezette, esik jaqtaǵy birer jigit júrekteri loblyp dalaǵa zytty, jalpaq bas súıir qaryn sabaz endi súbege aýysty, sodan soń oń jambas, sol jambas; jaýyryn, toqpan jilik. eti, odan aýysyp qoldaýdy jeýge kirisken; bara-bara shaınaýy shabandap, kózi jumyla berdi, qoıdyń syrt múshesi túgesildi, endi ishek-qaryndy julyp jep rásýasyn shyǵardy, eń sońynda yńqyldap, kúrsinip kep, súıekterdi mújýge jumylǵan, jurt jaǵasyn ustaǵan: "mynanyń qaryny mespen parapar eken", "maı jutýy júregimdi kóterdi", "ishinde aıdahar jylany bolǵany", "aı boıy ash júrgen ǵoı shamasy", "munan óter meshkeı bolmas sirá", desip kúńirenisti, kúńkildesti; jalpaq bas súıir qaryn Qazanqap meshkeıi súıekterdi tyqyrlap mújip, endi sorpaǵa aýysqan, attaı jeti zeren shúpildegen sorpany ishti, sosyn qymyz surady, jurt qyran-topan kúlkige batyp ólip qalypty taǵy da jeti zeren qymyz qylǵytty, aldyńdaǵy dastarqandy jıýǵa ámir etti, soǵan ǵana shamasy jetken, ornynan kóterile almaı júrelegen kúıi kózi bozaryp melshıdi de qaldy: qos jigit kelip qoltyǵynan súıep turǵyzyp, aýyl janyńdaǵy tas bulaqqa áketti, sonyń salqyn sýyna jatqyzyp janyń kirgizip almaq, áıtpese, álgi jegenderiniń bári syrtyna teýip júregi jarylyp ólip ketýi kádik. Jalpaq bas súıir qaryn Qazanqap meshkeıdiń jegeniń jep, ishkeniń qylǵyta almaı biraz meshkeı jeńilip qaldy, pushaıman boldy. Aqyry qońyrat toıynyń bas meshkeıi Qazanqap ataldy, qarıalar astyna at mingizip, ústine shapan japty.

Toıshy halyq ónerpazdar men meshkeıler jarysyn qyzyqtap jatqanda baıqamapty; "sal kele jatyr", degen sybys taraǵan. Áıgili saldy kórýge qumar jurt aýyldyń kelesi jaǵyna aǵytylǵan. Josqyndap shabarmandar júr, erýlep atustarlar shyǵypty. Álgi aıtqan sal kórinbedi.

Kelesi tustan qypshaqtyń órim sulýlary syńǵyrlaı kúlisip keledi, saldy qarsy alýǵa barady: burymdary tirsegin soǵyp, basyndaǵy sáýkeleleri tákappar teńselip, jaqut tastary jyltyldap, sholpysy syldyrap, qoldarynda qaz moıyn dombyra, burala basyp bylqyldap, tizilip tusyńnan ótkende tirideı esińnen tandyrady, jupar ıis átirleri mańaıdy mas etti. Ortalarynda ánshi qyzdar, qosylyp shyrqaı jóneldi, beıne kúmis qanat ásem kús qalyqtap kókke kóterilgendeı sezildi, qyz aýzynan shyqqan án quddy kúmis qanat qusqa uqsaıdy eken.

Kerim sal áli kórinbeıdi.

Saldyń atyn ustap, qoshemet qylýǵa kelinshekter shyqqan, kileń jar tóseginen jańa turǵandaı ashyq rendi, jalyn janarly, jaıdary top; naz etip qylymsı qaraǵany mirdiń oǵyndaı; appaq tisterin kórsetip kúliskeni quddy káýsar bulaqtyń tastan qulaǵan dybysy sekildi, kógildir dalanyń reńin qyz-kelinshekterdiń sherýi shaıdaı ashyp, qyzǵaldaǵyn tókken kóktem mezetindeı qulpyrtty, kóz jaýyn aldy.

Sal zym-zıa joǵalǵan.

Shabarman jigit shaýyp kelip habar aıtty: "sal qyr astyńda attan qulap jatyr", — dedi.

Qyz-kelinshekter legi dý etti, bireýleri shoshynyp, bireýleri kúlisip jatyr. Kelinshekter sal syryna kánigi bilem, kilem kóterip júrdi. Sal ádeıi qulaǵan eken. Kelinshekter kelip kilemge salyp álpeshtep áketkenshe jata bermekshi, saldyń quqy solaı. Sal eldiń erkesi, jelkesinen túspes sholjańy. Kelinshekter baryp, jýsan ústinde shaljıyp jatqan saldy kóterip kilemge otyrǵyzdy, jabyla qaýmalap aýylǵa bet aldy. Qyzyldy-jasyldy alqa top jaımen jyljyp, ıirile bılep, betkeımen lyqyp kele jatqan. Kelinshekter legine qyzdar qaýymy qosyldy. Manaǵy merekeli orta kóz jaýyn ala qulpyrdy. Saldyń janary jasaýrap, osy qoshemet, osy marapazǵa mas bolyp máńgip otyrǵan; mańdaıy kere qarys, qoıý qasty, qyr muryn, qıyq murtty, at jaqty ásem jigit eken, buǵaǵy búlkildep án bastap jiberdi; qolynda úkili dombyra, basyndaǵy úkili bórikpen qosyla bulǵańdap tákappar saltanat jasap, ózin osynsha marapattaǵan qaýymǵa baǵyshtap áý dep daýys qalyqtatqan. Áýelgide áýletti daýsy kelinshekterdiń qulaǵyn jaryp ótken, aýyl ústinde erkin qalyqtady; asqa otyrǵan batagóı jurtty dúr silkindirdi, júz jasaǵan beıqam qarıalardy eleńdetti, sosyn toıly aýyldyń barsha dýylyn sappa basty. Qyzdardyń sylqym kúlkisi tıylyp, jigitke ańtaryla qarasady, kelinshekterden qymsyný ketti, dúrmektep kóterip kele jatqan salǵa aıyzy qana, beıil bere burylady. Tolyp týǵan aıdaı aqquba ánshige egile zer salady, uıat-aıatty umytyp janasa júredi, kózderi jasaýrap, birin-biri ıterip ilgeri ozady. Sal áni qýanyshker qaýymdy quıyn tıgendeı qyldy; jaz bolsa osy dalany boz bıdaıyq, basatyn, shilde túse tolyp pisetin, sol bıdaıyq. Teńizine áldeqalaı quıyn kirip ketse qyzyq kórinis jasaýshy edi, at tizesin uratyn bozala shóp jer qaýyp, myń burala úıirilip, serpile kóterilip, tolqyn ata qaıyra túregelýshi edi; toıly aýyl ánshi daýsynan sondaı kúıge ushyrady.

Sal saltanatyna alystan kóz salyp samarqaý turǵan qyraǵy kelinshek kóńilsiz edi, jany jalǵyzsyrap, jaman toryqty. Dıdaryna ǵashyq bolyp qulaı súıgen batyrynan búgin máńgige aırylady. Jat sulýdyń qushaǵyna salyp bermekshi. Mańaıyndaǵy úlken dúrmek, dál búgin úshinshi kún, selt etkizgen joq. Esh eliktirmedi. Kerisinshe janazaǵa kelgendeı kóńili sýynyp, qaıǵy jutyp qaraıa tústi. Sanasyna san qıly qıal toǵysty. Áýelgide Barshyn sulýdy qapysyn taýyp mert qylǵysy keldi, taǵy oılady, batyrdyń júregin jaýlaı almasa bekershilik bolady. Qaıyrylmaı ketken jigitke qysastyq jasasa she, jo-o-oq, ómiri tul bolyp ótse de batyrǵa qol kótermek emes. Batyrsyz eli qaraly, jeri qarań qara jamylyp júrip keshken kúni qurysyn, adyra qalsyn.

Qyraǵy kelinshek túılige qaldy.

Eńkeıip bara jatqan kúnniń astynan aǵarańdaı shubalǵan shańdy kórdi, endi bir aýqymda shań arasynan kósh súzildi, qalyńdyǵyn alyp kele jatqan Oshaqbaı batyr bul. Aýylǵa jetýge áli qozykósh jer bar. Qarap turyp kelinshektiń kóńili órekpidi, keýdesine óksik toldy. At jalyn qushyp jylap jibergisi keldi. Kermeden tulparyn sheship aldy, aýyzdyǵyn saldy, erge qondy.

Álgi jaqqa quıǵytyp shaba jóneldi, nege búıtedi? Maqsaty ne? Ózi de bilmeıdi. Qamshynyń ashshy órimin tistedi, at tizginiń barynsha bosatqan. Keń dalanyń qulashy jazyldy. Qulaǵynyń túbinen jel azynady. Jylqy jaly betin shapattady. Kelinshek aǵytylyp jylap kele jatqan.

Tizilgen kóshke taqap kelgende tizginiń tartty.

Túıelerdiń tizbegine kóz súrinedi, sońy qyrqanyń astynan áli shyqpapty, basqy narlar kelesi qaıqańǵa kóterilgen. Teń-teń jasaý, jıhaz artqan qubaqan tústi túıeler. Qalyńdyqtyń qaı jerde ekeniń ańǵara almady, basqy nardyń belinde balaqana bartyn, ishinde úlpershekteı úlbiregen sulýlar otyr, qaısysyna kóz salsa da ishi qyjyldap qısapsyz baılyq betine basyla berdi. Saltanaty súrindirdi. Óziniń jastyq shaǵyn eske aldy... qolynan qyrany túspeıtin ańshy ákesi durystap kıindire de almaǵan. Uzatylǵanda jasaý ornyńa on batpan astyq bergen. Qudaı-aý, endi oılasa ózine myna taǵdyr ábden kúlipti ǵoı! Qorlap kelipti ǵoı!

Endi ańystady, Barshyn sulý balaqanada emes, salt atpen batyrmen úzeńgiles kele jatyr eken. Osy mezette qalyndyq syńǵyrlaı kúldi, kelinshek ishin tarta qaldy. Jas jubaılar ózine kúlisti dep jorydy. Janary salqyndanyp surlana tústi.

Álgide ǵana Oshaqbaı qalyńdyǵyna áńgime aıtqan. Sóıtse, Barshyndy kim kóringennen qyzǵanyp júripti, ámirshiden de qoryǵan, astyrtyn andyp baqqan: bir kúni jaýyrynshy Jalańash buǵan syr aıtqan: "Ilanshynyń balasy shahar shetine, Arys jıegine shatyr tikken, Barshyn sulý ekeýi sol shatyrda kezdesip turady-mys, ámirshi árádik hanshaǵa bildirmeı kóńil toıattatyp qaıtady-mys", degen. Onsyz da elegizip júrgen batyr álgi sózden jaman shoshynady. Órt tıgen qaýdaı bolady. Tulparyna minip jolǵa shyqqan. Sabyla shaýyp álgi shatyrdy tabady, kóldeneń ushyrasqan kúzetshini ıterip jiberip, qylyshymen perdeni tilip qarasa... qasy-kózi qıylǵan beıtanys sulý otyr... qarap turyp-turyp keri qaıtady. Jalańash jaýyrynshy batyrdy ámirshige arandatqan eken. Oılamaǵan jerden batyr men ámirshi arasynda arazdyq týyp kete jazdady. Ázer túsinisti. Osy oqıǵany batyr jańa ǵana Barshynǵa maǵlumdaǵan; álgi kúlki sodan týǵan edi.

Qyraǵy kelinshek at tizginiń tartty.

— Batyr, salaýat suraýǵa bola ma? — dedi.

— Kelinshekti Barshyn sulý da tanydy. Oshaqbaı atyn oıqastatyp taqaı tústi. Sálemdesti. Kelinshek tulparyn tebinip kóshten jyraqtaı berdi, batyr da eriksiz sońynan ilesken.

— Jolaı kezikken jolbıkeni qushyp jar taýypsyń, batyr! Qosaǵynmen qosa aǵar, qońsyń qaıyrly bolsyn!

Batyr surlanyp ketken.

— Tuspaldamaı týrasyn aıt, qyraǵy kelinshek!

— Alǵashqy aq tósegińdi armansyz qyzyldaı almaı qapyda qalyp júrme degenim ǵoı, batyr.

— Alǵashqy tósegimniń saýabyn senen suramadym endeshe!

— Ol ne degeniń! Qypshaq batyrlary ne tósegin qyzyldap qyz alýshy edi, e kóńil jarastyryp tósek jańǵyrtýshy edi, qyz emes, áıel emes, erkekshorany qushyp ne kúıge túskeniń degenim de, batyr! Kóńilińe alma! Seni súıip edim, qaıyr-qosh bol!

Osyny aıtty da qyraǵy kelinshek tizginiń barynsha bosatyp betaldy shaba jóneldi. Batyr ańyryp qaldy. Álden ýaqytta baryp esin jıdy. Súlesoq ilbip kelip, kóshke qaıta qosyldy, jas qalyńdyǵynyń muńdy júzine tiktep qaraǵan joq, qaraı almas ta edi.

Kún qan qyzyldanyp batyp bara jatty.

Meńireý dalada qyraǵy kelinshek kóp sendelgen; at tizgini qalaı aýsa, solaı burylyp, máńgúrt kúıge túsip, basy aýǵan jaǵyna kete berdi. Boz dala kóz aldyńda munartyp jatty: áride ań ba, álde jylqy ma josqyndap ótedi, kóńil aýdaryp jatqan bul joq, at tuıaǵy oppaǵa túsip súrinip ketkende baryp tuńǵıyq oıdan maltyp shyǵyp mańaıyna qaraıdy. Taǵy eńsesi eziledi, taǵy máńgúrt kúıge túsedi. Jylaı-jylaı keýdesi bosap jansyzdanyp qalǵan tárizdi, endigi ómiri qyzyqsyz, tatýsyz qur áýreshilik qana; sol qur áýreshilikti tezirek taýysýǵa tıis edi-aý, mańaıyna qarady, arqasyna deıin shymyrlap ketti, tula boıyn muzdaı ter japty, janaryn ýqalady.

Tap aldyńda ertteýli at tur, eriniń basyna qazandaı-qazandaı qos dabyl ilingen.

Dabyl ilgen ıesiz tulpardy kórgende kelinshektiń tula boıy túgel qalshyldap ketti.

Shyndyǵynda ıesiz tulpardyń túri jan shoshyrlyq edi. Jal-quıryǵy uıysyp, shor-shor bolyp qatyp qalǵan. Terden be, shańnan ba at saýyry teńbil ala. Erdiń qasyna, qanjyǵasyna battasyp qan juqqan. Tartpa attyń baýyryn kesip tereńdep terisine sińip ketken. Kóp ýaqyt eri alynbasa óstedi. At janary da kisi shoshyrlyq, aq pen alasy aralasyp, áldebir ala quıyn ońaza kúıdi tanytady. Aýyzdyǵy qıylyp tipti, eki jaǵynda qur salbyrap júr. Dabyldyń beti shytynap torlaǵan.

Qyraǵy kelinshek marǵaýlap esin jıdy, qorqynyshyn basty. Iesiz tulpardy ustap alýdy oılady.

Astyńdaǵy tulpary shoshynyp jolaıtyn emes, endi qaıtpek, sál kidirse jumbaq at josyp jónelgeli tur. Jabaıy bolyp qalǵan. Ózi taqylettes tórt tuıaqtyny asa saǵynyp, ári asa shaldyǵyp amalsyz qaıyrylǵany edi.

Kelinshek at moınynan shylbyryn sheship aldy. Shýmaqtap qolyna jıdy. Shylbyrdyń bir basyn túıip tuzaq jasady. Táýekel dep tastap kórmekshi. Shylbyrdyń kelesi ushyn beline baılady.

Belin sadaqsha búgip oń qolyn serpip qaldy, at moınyńa tuzaqty dál túsirdi. Iesiz tulpar par etip úrkip josa jóneldi. "Kelinshektiń qolynan qyl arqan shyǵyp ketti. Arqannyń bir ushy tulpar moınyńda, kelesi ushy óz belinde edi, atyn tebinip qaldy, óz oıynsha sońynan qýa shappaqshy boldy, sóıtip shylbyrdy saýmalap qaıta tutpaqshy edi. Astyńdaǵy aty opasyzdyq etti, jalt buryldy, keri taıqydy. Tyrsyldap kerilgen arqan kelinshekti er ústinen julyp áketti. Kelinshek súıretile qulady, sóıtse de shylbyrdy qarmap úlgergen. Saýmalap ózine tarta bastady. Iesiz tulpar yshqyna shapty. Az ýaqytta arqandy bosatyp eńsesin kóterip almasa hali múshkil, kıimi jyrtylyp, jýsanǵa shabaqtalady, arǵy jaǵy anyq ajal. Alǵashynda kelinshek at arynyń azdap kemitkendeı boldy, arqandy shireı tartyp, keýdesin kótere berdi. Endi bir mezette tizerledi, qatty jýsan kóılegin qaq aıyryp sanyń shabaqtap ketti, tizesi ýdaı ashyp aýyrdy. Súıegi qan qaqsady. Endigi mezette qarǵyp túregelmekshi edi, at ekpini kúsheıip kóterile almady, búgilip qulaı berdi, eki márte umtyldy, ekeýinde de tizesin jaza almady. Endi jalǵyz amal shylbyrdy belinen sheship jiberý. Saýsaǵy qarysyp shıelenip qalǵan túıindi bosata bastady tyrnaǵynyń kóbesi sógildi.

Kelinshek belindegi qyl arqannyń shıesin sheshkendeı bolǵan, ál dármeni bitip qoly bosap ketti. Endi bar denesimen súıretildi. Qas qaǵym ýaqytta kóz aldyńa Oshaqbaı elestedi, alyp deneli, asa susty, ańqyldaǵan bala minezdi qyzyq qalpy, óziniń asyq jany, úmiti men tilegi. Kelinshek qos qolyn sozyp batyrǵa umtylady. Endigi bir mezette batyr ózin súıretken ıesiz tulparǵa minip alyp aıaýsyz qamshylap josytyp bara jatqandaı bolady. Kelesi bir mezette batyr dalany bóriktirip dabyl urady. Kelinshektiń qulaq tusy shaǵyp shyńyldady. Tańdaıyna ómir dámi bilindi, dermene dánińdeı ashshy, aýzyn qýyryp barady. Ómirdiń óz tańdaıyna munshama ashshy sezilerin bilmeı kelipti ǵoı. Odan arǵysyn kelinshek sezinýden qaldy, sanasy alaı-túleı kúıge túsip qarańǵy tuńǵıyqqa shym batyp joǵaldy.

Eriniń basyna dabyl ilgen ıesiz tulpardy birneshe kúnnen soń Qaraspan taýynyń jylqyshysy kóripti, jylqynyń moınyńda jylandaı ıretilgen qyl shylbyr ǵana bar desedi. Sabyla qýyp jabaıy bolǵan janýardy ustaı almaı qalypty.

BESİNSHİ SARYN

Tańǵut sulýynyń qasynan shyqqan ámirshi at basyn shahardyń tústigine burdy. Munda jańa salyna bastaǵan Arystanbab ymyraty bar edi. Sony kórmekshi, bas zergermen tildespekshi. Ymyrattyń eńse kótere bastaǵanyńa jyldan asqan. Qorjyn tektes qos qanaty, ortańǵy bólmeleri bitip, endi kúmbez keregesi qaýlanyp jatyr. Qaqpasy tústikke qaraıdy, qurylystyń arty toly áýlıeler qorymy, aınaldyra tut aǵashy egilgen . Ymyrat tutasymen tastan qalanypty; áýeli kerýen tartyp Qarataýdan tas jetkizý, kelgen tasty qashap, syndyryp bir qalypqa keltirý kóp ýaqytty alady eken, áıtpese, qyshtan órse baıaǵyda bitetin edi. Bas zerger ustalyqty Samarqannan úırenip kelgen qypshaq týmasy, jasy elýdi alqymdaǵan kórikti jigit edi, kórdi de shańǵa bókken jalpaq alaqanyń shekpeniniń óńirine súrtip, ámirshige kelip qol usyndy.

Teń ıyq adamdarsha tik turyp sálemdesti. Buǵan Ilanshy Qadyrhan shamdanǵan joq, qaıta ustanyń tákappar qalpyna tańyrqaı qarady. Zerger ámirshiniń tizginiń ustady, qoltyqtap attan túsirdi. Kyzmet kórsetýge kelgen shákirtterge tizgindi berdi, ámirshini ymyraqa bastady. Qaratas qalypqa quıǵandaı qyrlanyp jigi bilinbeı órilipti. Qarap kele jatyp: "qalaýyn tapsa qoj-qoj tas ta qysh sekildi árlenip ketedi eken-aý" dep oılady ámirshi. Osy ustamen Eski Darbaza shaharynda, sosyn Tóbe Qudyqta tanysqanyń eske aldy... Eski Darbaza Otyrardyń tústiginde Bógen taýynyń eteginde oryn tepken qypshaqtar Pompeıi. Jaqyndap barǵan kisiniń kózine áýeli tabıǵı jartastar shalynady. Jartas kileń borkemik aq tastar ǵana. Baıaǵy bir zamanda eńseli taý bolǵanǵa uqsaıdy. Jartas arasyna engen saıyn asa úlken shúńeıtke kezigesiz. Shúńeıt kádimgi shar aıaq sekildi. Keneresi de, túbi de aq qaıraq tas. Shúńeıttiń tústik baǵytyn ala ishkeri ozǵan kisi jartastan oıyp jasalǵan tas úılerge keledi. Úıler asa kóp. Kólemi de, pishini de qazaqtyń kıiz úıine uqsaıdy. Keneresi dóńgelenip oıylǵan, joǵary bıiktegen saıyn kúmbezdenip, keregesi qýsyrylyp ketedi, Tóbede jaryq, taza aýa enip turatyn tesik bar. Zer salyp qaraǵan kózge qabyrǵadan ádemi órnekter eles beredi. Osy tas úılerdiń barshasy Bas zergerdiń syzýymen jasalǵan desedi. Qurylys belgili bir júıege, óner zeri men qol bederine baǵynǵan. Darbaza shaharyn tamashalap bolǵan soń Ilanshy Qadyrhan Bas zergerdi sharq uryp izdetedi. Qol bederine asyq jandy Otyrarǵa alyp ketpekshi bolady. Aqyry Bas zerger joǵarǵy jaqtyǵy Tóbe Qudyq degen jerge ketipti degendi estıdi. Tóbe Qudyq - aınalasy at shaptyrym taqtaıdaı jazyq ústirt. Ústirt tórinen tasty tesip bulaq aǵady. Sol bulaqtyń jaǵasynda alystan qaraǵan Ilanshy Qadyrhan kózine jaıylyp júrgen túıeler kórindi. Taqap kelgende shógip jatqan tas túıeler ushyrasty. Kólemi kádimgi tiri túıeden úlken. Tutas tastan qashalyp jasalǵan. Belsheler múlde málimsiz asa berik eritindimen sylanǵan. Túsin bermeı jyltyrap tur. Bul syrdy zerger músindi saqtaý úshin emes, quıyp keltirgendeı minsiz, ádemi bolýy úshin paıdalanǵan. Kún batýǵa bet alǵan edi. Álgi túıe kózderine qyzyl nur kilkip, dóńkıip-dóńkıip mylqaý qalǵan. Moıyndary ásem ıirilgen, jondary jyltyrap, bulshyq etteri bileýlenip, tamyrlary battıyp, kóp qaraı tússeń tynystaıtyndaı bolyp kórinedi. Ilanshy Qadyrhan medresede oqyp júrgende kóne rým elinde mármárdan músin shapqan ustalar bolady-mys degendi estıtin. Solardyń talantyn marapattasatyn. Endi mine, qatty qara tastan-aq jabaıy qaılamen túıe músindegen ustaǵa amalsyz bas ıip tur. Músinniń asa úlkendigi, dáldik pen tendik zańyn zer sala saqtaýy tań qaldyrdy. Músinderdiń aınalasyna qumalaqshalar shashylǵan.

Qumalaqshany da zerger tastan shaýyp jasapty. Taqtaıdaı bıik ústirt, tesin tesip aqqan tas bulaq, batar kúnge moıyndaryn sozyp shógip-shógip qalǵan alyp tas músinder, torǵaıdaı shashylǵan qumalaqshalar tutas qosylyp Qazyǵurttyń qaıtalanbas sýretine ǵajaıyp sáýlet qosady eken. Búginginiń kózi kórip, kóńili súısinsin, keler urpaq eskertkish tutsyn dep jasaǵan qıal jemisi edi bul. Tastan qashalǵan túıeniń úsh birdeı músiniń kórip qaıran qalǵan Ilanshy Qadyrhan Bas zergerdi qulaı qurmettegen, sheberligine tánti turǵan, sodan Otyrarǵa alyp kelgen.

Arystanbab ymyratynyń úlken qaqpasy, tepe-teń etip eki búıirge sozyp áketken arqalyqtary eriksiz nazar aýdarady. Bas qaqpanyń bıiktigi toǵyz kóz. Keneresi jumyrlana órilipti. Beıne bir jýan esilgen arqan sekildi. Osy qaqpanyń mańdaıshasy taǵy úsh kózdeı bıiktetilgen de kúmbezdenip qosylǵan. Ymyrat tabaldyryǵynan attaǵan jan birden eń úlken, aýdany on segiz jarym qulash keletin ortalyq bólmege enedi. Bólmeniń eki búıirinen qos esik ketedi. Bólme kúnniń qaı mezgilinde bolsa da jaryq tartyp turady. Kúmbezdiń astyn qýalap ketetin kenerede dóńgelek terezeler bar. Qalanyp bolmaǵan bas kúmbezdiń aýdany jıyrma bes kózge teń bolýy kerek eken. Osyǵan sáıkes kúlli qurylystyń ishki bólmeleri bas kúmbezge tepe-teń túsetindeı etip órilýi tıis. Ortalyq bólme dóńgelek salynǵan keń jaı, ortada ádemi áýizge oryn qaldyrylǵan. Kúmbez asty áshekeı qaptaǵyshtarmen qaptalady, al qabyrǵalar kógildir syrmen boıalmaqshy eken.

Osynshama alyp qurylysty dálme-dál ólshep salýǵa nendeı syzyqtar men ólshemderdi qoldanaryn bilgisi keldi. Bas zergerge saýal qoıdy.

— Qypshaq ólshemderi týraly kitap jazyp júrmin, — dep bastady sózin Bas zerger. — Qaı ulttyń bolmasyn ózindik ólshem zańy bar. Qypshaq ólshemderi de eshkimnen kem qalyspaıdy; qazir qyrman zeketin, astyq saýdasyn tabaq, sharaıaq, batpan, qap, qanar, qumyra dep ólshep júrmiz. Bul ólshemderdiń eń kishkentaıy kóze, pıalaı, qadaq, mysqal bolyp keledi. Bulardyń bári kim kóringenniń oısha ala salǵan ólshemi emes, jyldar boıǵy qalyptasyp, tártipke túsken ólshemder. Mysalǵa qypshaqtyń bir mysqaly, horezm dırheminiń jeti bólegi, ıaǵnı dırhemniń tórt jarymǵa bólgenge teń altyn salmaǵy ekeni anyq. Jer kólemin tanap pen bap ólshemderi arqyly anyqtaımyz. Endi uzyndyqty: shynashaq ushy, barmaq, eli, súıem, tutam, qarys, qadam, taban, shyntaq, kez, qulash degen belgili ataýlarmen esepteımiz. Uzyndyqtyń eń uzaǵy farsań da, eń qysqasy shynashaq ushy bolady. Qazir osy qurylysqa qoldanyp júrgen ólshemimiz kóz, shyntaq, qarys, qulash sekildileri. Bizdiń bir kózimiz moǵol eliniń bir shyntaǵyna parapar. Bizdiń bir qarysymyz horezmniń bir nadjabyna teń bolyp keledi... — Bas zerger ólshem zańdary týraly kóp táptishtedi. Budan Ilanshy Qadyrhannyń uqqany álgi ólshemder kezdeısoq keltirile salmaıdy, el men eldiń, salt pen dástúrdiń ara qatynasynan qorytylyp shyqqan, bir toqtamǵa toqaılasyp alynǵan. "Áıtpese bireýdiń qarysy uzyn da kelesiniki qysqa, osydan qalaı ortaq ólshem týdyrmaqshy?" dep oılaıtyn. Kópten kókeıinde júrgen osy saýalǵa endi jaýap tapty.

Arystanbab ymyratyn áli tamashalap júrgen. On qabyrǵadaǵy jarma qaqpadan ótip, kishi bólmege endi. Tórt qabyrǵa da jarylǵan qyzǵaldaq qaýyzyndaı tepe-teń, jumyr qabyrǵadan turady eken. Tórt qabyrǵadan da ishke qaraı oıyq etip bir kózdeı tas órilgen. Tastar jalpaǵynan qalanǵan. Ustalardyń ymyrattyń sándigimen qatar beriktigin de oılaǵany edi. Eskertkishtiń taǵy bir ereksheligi, kúmbez astyna birde-bir tuǵyr ne tireý qoıylmaǵan. Ymyrattyń tóbesi qabyrǵanyń ishki jaǵynan qyzǵaldaq qaýyzyndaı ekinshi márte órilip bıiktetilgen de kúmbez qalpaǵymen japsarlasqan. Osydan qurylys qabyrǵasy eki qabat bolyp shyqqan. Bas zergerdiń qurylys esebine jetik jan ekenińe endi kóz jetkizdi.

Ilanshy Qadyrhan men Bas zerger záýlim eskertkishti kóp aralady. Syrtqa shyqqanda kún shaqyraıyp tas tóbege jetken edi. Kerimsal soǵyp tur. Shákirt ustalar úlken orda untaqtap jatyr eken. Bulardy kórip uradan shyǵa bastady. Ac tegisteıtin bolat súrginiń erneýine kelip jaıǵasty. Bas zerger sýsyn aldyrdy. Kóze toly tary kójeniń sýyn ámirshi uzaq simirdi, salqyn, dámdi sýsyn mańdaıynan ter shyǵardy. Murtyn súrtip tilge keldi.

— Soıystaryń túgesilgen joq pa?

— Ázirge jetedi.

— Suraıtyn ne muǵdaryń bar?

Taǵy bir kerýen qossańyz. Burynǵy úsh kerýen shaldyǵyp shaharǵa ázer jetetin bolyp júr, ıt arqasy qıa nan tas tasý ońaı ma?

— Erteńnen bastap seksen túıelik kerýen qolyńa keledi.

— Alla razy bolsyn!

— Ymyratty qaı mezgilge tamamdaısyńdar?

— Dátke qýat berse aıdyń altynshy jańasynda sońǵy tasty qoıatyn shyǵarmyz.

Ilanshy Qadyrhan qabaǵyn túıip oılanyp qaldy, qolyndaǵy kózeni shákirt ustaǵa usyndy. Bas zerger jumysty osynshama sozǵanǵa ámirshi renjigen bolar dep ishteı qaýip oılady. Ólsheýish jipti bilegine oraı tústi. Aq jarǵaq másisiniń basyna qarady. Ilanshy Qadyrhan ymyrat qurylysynyń uzaq ýaqytqa sozylǵanyńa nazalanǵan joq-ty, ózi de túsinedi, ymyrattyń salynýy qanshama qıyn ótse, qurylystyń dáýirleýi de sonshama uzaq bolady. Asyǵys salynǵan qurylys tez tozady. Jo-jo. Ámirshini qınaǵan bul oı emes-tin. Shekesinen ótken ystyqtan da shaǵyrmaq ám sanasyn torlap, eńsesin ezgen is bar edi.

Tap kúni keshe Tarazynyń Qypshaqbaı degen naızager jigiti kelgen. Kelgen boıda Kúmbez Saraıǵa enip ámirshige bas ıgen, aıaǵyna jyǵylyp aryzyn aıtqan. Aǵaıynmen arazdasyp jetipti. Ispıdjab begi Oǵyl Barys súıegine tańba salyp, namysyna tıipti.

Qypshaqbaıdyń et jaqyn baýyry Oǵyl Barystyń qaryndasyna ǵashyq, bolypty. Aǵasy qyzdy horezmdik batyr Temirmálikke atastyryp, qalyń malyn alyp qoıǵan eken. Áni-mine uzatamyz dep otyrǵanda tarazylyq jigit qyzǵa astyrtyn ushyrasady, ólerdegi asyq sózin aıtady. Jas qyz tarazylyq jigitti shyn súıedi eken. "Qolyńnan kelse qutqaryp qal", — deıdi. Namysyna bekingen jigit táýekel dep ulan-asyr toı kúni qyzdy jabyqtan sýyryp alyp atqa óńgerip qashqan deıdi. Bektiń jigitteri sezip qalyp sońynan qýady. Qos ǵashyq qashyp shyqqanda alakeýim tań eken, kún ekindige taqaǵansha qara kórsetpepti. Aqyry attary barlyǵady, artynan salǵan jigitter at aýystyryp minip qýa beredi. Qos ǵashyq qutylmasyn biledi. Sonda tórt aıaǵy tórt jaqqa ketip turalap qalǵan atty qushyp jylap turǵan jigitke qyz kelipti deıdi. "Jastyq jelikpen emes, janyńdy uǵyp qalap edim, qýǵynshylar qutqarar emes. Borkemik bolma, boıyńdy qataıt! Etegimdi tuńǵysh kóter de, óziń qutyl", depti. Sonda shyn asyqtar at kóleńkesinde albyrt kóńildiń maýqyn basypty... Arttan qýǵynshy jetip qyzdy kolǵa túsiredi. Jigit taýǵa shyǵyp ketedi. Qýǵynshylar ishinde Oǵyl Barystyń ózi de bar-mys. Qaryndasyna qyl buraý salyp azaptaǵan deıdi. Muny alystan baıqaǵan jigit jazyqsyz qyzǵa jany ashyp qaıyra kelip kolǵa ózi túsipti. Qazir qos muńlyqta Ispıdjab zyndanyńda tutqynda jatqan kórinedi.

Jalaly bolǵan inisin izdep kelgen Qypshaqbaı sumdyqtyń ústinen túsedi.

Barsha Ispıdjab shahary búlingen deıdi. Qalyńdyǵynan aıyrylǵan Temirmálik bir túnde bektiń tynysh shaharyna at qoıypty, adamdaryna tımegen, úılerin órtemegen, sarbazdaryn jaýyp jiberip baı úılerdi tonatqan. Tonaǵanda: "bektiń qaryndasyna bergen qalyń maldyń esesi bul" dep taıyp turǵan. İsterin aıtyp istepti. Jaman muqatyp ketipti.

Mal ashýy — jan ashýy degen emes pe. Ári qaryndasynyń qorlyǵyna kúıingen, ári úılerdiń tonalǵanyńa opynǵan Oǵyl Barys nár tatpaı baýyryn syzǵa tósep táýlik boıy jatypty. Kóńilin suraı kelgen qarıalarǵa til qatpapty. Jurt batyrdyń jatysynan shoshypty. "Tonalǵan múlikti el bolyp jınap ıelerine qaıtaralyq", desipti. Batyr yńyranypty da qoıypty. Tarazyǵa elshi attandyralyq, ne buzyǵyn tyıyp aıybyn tólesin, ne qyzymyzdy alyp qalyń malyn bersin", desipti. Bek únsiz jata beripti. Qarıalar Oǵyl Barystyń bul minezinen túńilip jaıyna ketedi. Kún ótedi, kelesi túni jigit eńsesin jıyp ornynan kóteriledi. Kórgen kisiler batyrdyń túri jan shoshyrlyq kúıge túsip qaraıyp ketipti desedi. Jigitterin shaqyryp alyp jarlyq jasaıdy. Zyndandaǵy muńlyq jigitti aldyńa aldyrady.

Tarazylyq jas jigitti tyrdaı jalańash etip sheshindiredi de temir tóske shalqasynan jatqyzyp tańyp tastaıdy. Nókeri kúlli sumdyqty kórip turady. Oǵyl Barys bilegin sybanyp jiberip qolyna uzyn qos shı alady. Álgi qos shıdiń basyna makta orap tutqyn jigittiń úrpine júgirtedi.

Qypshaqbaı inisiniń osy azabynyń ústinen túsken.

Arasha túsip umtylǵan eken, bektiń jigitteri jibermepti. Dýlat batyryq. Muny estigen ámirshi Ispıdjabqa jaýshy jiberip Oǵyl Barysty Kúmbez Saraıǵa shaqyrtqan. Búginderi kelip qalady. Batyrlardy bettestirip, shaıqalyp ketkeli turǵan qos shahar shańyraǵyn qorǵashtap kórmekshi... Jańa álgide Bas zergermen qosylyp záýlim ymyratty aralap shyqqandaǵy qýanyshyn sý sepkendeı basqan, eńsesin ezgen osy jaı edi.

Ilanshy Qadyrhan ornynan turyp Bas zergermen qaıyr-qosh aıtysty. Shákirt usta ákelip kóldeneń tartqan atqa qondy. Tizgindi shireı tartyp turyp er ústinde kóterilip maýty shapanynyń shalǵaıyn jıdy. At basyn buryp ymyrattan aınala berdi. Tótelep Kúmbez Saraıǵa tartty. Úlken kósheniń topyraǵy qopsyp ketipti. "Ústinen sý jiberip, sypyrtyp alǵan jón-aý" dep oılady. Sáıgúlik "shashasynan shań shyqty. Oń samaıyn kún kúıdire tústi. Saraıǵa taqap kelgende baıqady, jıde aǵashtarynyń kóleńkesine tartylǵan uzyn kermede jylqy tolǵan. Kerseni kúmispen kúptelgen moǵol eri, úırek bas qypshaq eri, aq qaıyn arǵyn eri aralas, saýyrlary kóbikke bókken, saýdyrap aryp qalǵan. Júgirip jetken at ustar jigittiń qolyna tizgindi tastady, attan tústi, jiti adymdap saraıǵa bettedi. Mármár basqyshqa aıaǵy tıgende júregi qatty soǵyp qýnap ketti. Jan dúnıesin jiger bıledi. Dittegen oıǵa shyn bekingen jannyń syńaıy edi bul. Kútýshiler qaqpany ashty. Bul ortadaǵy Saltanat saraıyna soqpaı qupıa esik arqyly túkpirgi bólmege ótti. Ýázir shal: "Saraıda Oǵyl Barys pen Qypshaqbaı otyr, solardyń batagóıleri kelgen", dedi. Ýákil úndi jigiti ámirshiniń jol kıimin sheshti,'Iyǵyna ásem shapanyń japty. Sýsyn keltirýge pursat surady, ákeldirgen joq. Saltanat saraıynyń tórdegi jarma esigi qaq aıyrylyp ashylǵanda tunyp otyrǵan jurt dý etip oryndarynan kóterildi. Ámirshini kórip jappaı ıilip sálem berdi. Ilanshy Qadyrhan bıik taqqa jaıǵasty. Qol qýsyryp turǵan jurt japyrlasyp qaıta otyrysty. Janarlaryn jerden alyp tórdi súzdi. Ámirshiden salaýat surasty, aǵaıyndarsha amandyq bilisti.

— Aǵaıyndar, úlken shańyraqqa ketisip emes, kelisip kelgenińdi tilemep pe edim! Bul daýlasatyn emes, bátýalasatyn jer emes pe? Qıly zamandy qoldaryńnan jasap jetipsińder, káne ne deısińder?!

Ilanshy Qadyrhannyń bul sózi asa yzǵarly shyqty. Eki jaqta janarlaryna qan tolyp otyrǵan qos batyr únsiz qaldy. Oń qanattan aqsaqaldy batagóı shal qamshysyn aldyńa tastady. Ámirshi sóıleýge pursat etti. Shal Oǵyl Barystyń daýgeri bolyp shyqty.

— Han nem, júginsek, tentekti tyıyp, aıypkerdi jyǵyp ber dep júginemiz. Bolǵan jaıdy bilip otyrsyz. Oǵyl Barys buzylǵan qaryndasynyń joǵyn joqtamaıdy, aıypkerdi jazalap kegin qaıyrdy; endi suraıtyny kek quny emes, aıyp quny; eldi búldirgen buzyqtan aıybyn alyp berińiz!

Sol qanattaǵy jalpaq bas kóse tarazylyq sóz aldy.

— Bóle tartar eshteme joq; jazaǵa jaza!.. er jigitimizdi qorlap jazalaǵan eken, endi jazǵyrary káne, ózderi aıypker. Kúılegen saıqaldy qolymyzǵa bersin, biz de kúntımesine kóseý qyzdyryp basyp kegimizdi qaıtaramyz.

Sol qanattaǵylar qatty daýryǵysty.

— Aıyp týraly sosyn sóılesemiz!

— Jazaǵa - jaza, kekke kek!

— Basy tegin jigitimiz joq!

Ilanshy Qadyrhan alaqanyń qatty soǵyp qalǵanyń ózi de sezbedi, shyn ashýlandy, taq shytynardaı bolyp syqyrlady. Daýryqpa sappa basyldy. Ámirshiniń qaharyna iligip qalarmyz desip batagóıler aýyz japty.

— Daýgerlerdiń ózin tyńdaıyq! - dedi sańq etip. Oǵyl Barys eńsesin kóterdi.

— Han ıem, oshaqtaǵy shoqqa qolymdy birinshi tyqqan - ózim. Jat eldiń tabasyna qalǵan da ózim. Aıyp surasam da, kek qaıyrsam da meniki ádil. Eki shahardyń túndigi jelpildep búlinip ketkeli tur. Men búgin óz namysymdy óz quıryǵymnyń astyna basqan jylaýlymyn. Jylaýlyny tabalamas bolar. Ashyndyrmaı, aıypkerdi jyǵyp, aıybyn tóletińiz. Sonda ǵana el betine týra qaraı alamyn, sonda ǵana jatqa taba, dosqa kúlki bolmaımyn, - dedi.

Qypshaqbaı batyr sóıleýge pursat aldy.

— Han ıem, meniń janyma batatyny jalǵyz inimdi qalyndyqtyń bodaýyna kelgen quldaı-aq suraýsyz, bátýasyz bilgeniń istep jazalaǵany. Artynan izdep keler jurty joqtaı erkinsigeni. Elimizdiń arýaǵyn basqa tepkeni. Bile bilgen batyr bolsa áýeli aıypqa jigittiń jurtyn jyǵar edi, suraýsyz jandaı súıegine tańba salmas edi. Endi Oǵyl Barystyń isinen bátýa, sózinen dýa ketti. Bilmeı istedi. Bilmeı istegenge aıypker joq, aıypty ózi, — dedi.

Zerdege salyp qarasa eki jaqtyki de jón sekildi, Oǵyl Barysty jyǵyp bergeli turǵan nárse onyń asyǵys, oılanbaı istegen isi de, Qypshaqbaıdy moıynsyndyrar nárse bir eldiń saltanaty men dýmanyń iritken inisiniń tentektigi. Bezbendep kelse birinen-biri asary joq, birin-biri basary joq pátýasyz páleket, surqyltaı zamannyń suńqyly. Tynyshtyqtyń jol tosar basy.

Saraı ishin biraýyq meńireý tynyshtyq basty. Otyrǵandardyń kóbi Qarataý qoınaýyndaǵy áıgili Qatynqamal úńgirin kórgeni bar. Tabanyńa múk ósip, tóbesinen sý tamshylap, aýasy yza tartyp turatyn jer asty meken-jaıǵa túsken kisi eń áýeli qulaqqa urǵan tynyshtyqty sezinýshi edi. Sodan soń boıyn úreı jaılaıtyn. Tap qazir de saraı ishin únsiz úreı kezdi. Kúllisiniń tilin tusap, qulaǵyn tundyryp tastaǵan sekildi. Ámirshiniń daýsy shyqty. — Eki jaqtyń da joqtap kelgeni er namysy, el namysy ekeniń bilemin. Qos batyrdyń aldyńa atadan qalǵan saltty tartamyn, sol saltty oryndańdar da, sońdaryńnan jelpildep kelgen batagóı daýgerlerdi tyıyndar, bátýaǵa kelinder, bitisińder.

Az kidirip sózin ári jalǵady.

— Erteń osy saraıǵa jalaly jigit pen qyzdy aldyramyn.

Sosyn qos batyrdy Kúmbez Saraı aldyńdaǵy ashyq alańǵa shyǵaryp qoldaryna sadaq beremin, qoramsaǵyna syńar jebe salamyn. Oǵyl Barys basyna qaryndasynyń sáýkelesin kıedi, Qypshaqbaı basyna inisiniń qoqaıma qalpaǵyn kıedi. Sosyn seksen qadam jerden bir-birine qarsy qarap turyp atysady, atysqanda qarsylastyń ózin emes bas kıimin túsirgeni jón.

İshek túsken jigit birinshi bolyp jebe tartady. Sondaǵy qoıylar shart mynaý: tıgize almasa — óz obaly ózine, qarsylasynyń quqyn oryndaýǵa moıynsunady. Bas kıimdi atyp túsirse jalaly jigit pen qyz sonyki, quny suraýsyz, ne isteımin dese de ózi biledi. Al qarsy qarap turǵan batyrdyń bas kıimin emes, múlt ketip ózin atyp mert etse; erdiń quny eki júz jylqy, aıyp óteýi jáne júz jylqy, opat bolǵan batyr jaǵyna úsh júz jylqy ótkizedi. Sonymen el arasy bitisedi.

Ámirshi shartyn maǵlumdady. Jinikken top sý sepkendeı basyldy. Eki jaq ta aýyr synǵa túskeli tur, osy jolda batyrynyń ne mert bolaryn, ne qun alyp qaıtaryn anyq sezgendeı. Batagóı daýger shaldar kesip-piship eshteme aıta almady, sóz ańysyn ıtke tastaǵan súıekteı qyp batyrlardyń erine ysyrdy. Ata saltynan shyǵarym joq, - dedi Oǵyl Barys.

— Atysýǵa men ázirmin, — dedi Qypshaqbaı.

Osy sózben alqa jurt alaqan jaıyp bata jasady, ýádeni buzbaıtyn bolyp serttesti, erteńgi bolar qandy shaıqasty kútisti.

Ilanshy Qadyrhan Ispıdjab shaharyna shabarman jiberip jalaly bolyp tutqynda jatqan jigitpen qyzdy ordaǵa aldyrdy. Balahanaly qos úlek Otyrarǵa erteńine sáske túste jetken. Úlektiń aldy-arty qos-qostan sarbaz, eshkimdi jaqyndatpaı, esh jerge kidirmeı sýyt júrip saraıǵa bir-aq mańdaı tiregen. Jalaly jolaýshylardy qarsy alýǵa eshkimniń dáti shydamady. Ámirshiniń tapsyrýymen Maqsut shyǵyp túıelerdi shógerdi, balahananyń shymyldyǵyn ashty, jigitterge jarlyq jasap sharýaǵa jekti. Qyz túıeden ózi tústi, betin eshkimge kórsetpedi, basyna qara jamylyp alypty, qyzmetshi jigitke jaı ilesip saraıǵa bettedi. Júrisi salǵyrt, samarqaý. Jalǵyz-aq qos etek jibek kóılektiń dirilinen sulýdyń myqyndy ekeniń ańǵarysty. Kelesi balahanadaǵy jigit talyqsyp jatyr eken, qyzmetshiler aq kıiz ákeldi, soǵan kóterip saldy. Shet-shetinen qaýmalaı ustap ishke áketti. Maqsut ámirshiden máýlet surap shahar shetindegi hansha saraıyna shapty. Hansha mekenińde táýip shal bar edi, sony ákelmekshi, tarazylyq jas jigitti kórsetpekshi.

Tań qulan ıektene Kúmbez Saraı aldyńdaǵy ashyq alańǵa keshegi batagóı, daýger shaldar, shabarman ám atoıshy jigitter jınala bastady. Báriniń de júzi kelige salyp túıip-túıip alǵan tary qaýyzyndaı, álem-jálem suspen qaraıdy. Túnimen uıqysyz ótkizgen kózderi dombyǵyp ketipti. Eki jar bolyp úıirilip tur. Jaraq asynǵan batyrlar da kórindi, jurt solaı qaraı oıysty. Hal surasyp sálemdesip jatyr. Batyrlar tilden qalyp tuńǵıyq kúıge túsken. Keldi de urysqa ázirlene bastady. Áýeli boıyndaǵy qoramsaq, qylysh sekildi jaraqtaryn sheshti, sosyn kireýkelerin aǵytty, qyzmetshi jigitter saýytty sypyrýǵa kómektesti. Endi jalańbas, jeleń kóılek, jeńil dambalmen ǵana qaldy. Burynǵy aıbar-rýhyn jalǵyz-aq aıaqtaǵy aq ezý saptama etik aıǵaqtap turdy.

Qaqpa ashylyp arǵy jaǵynan ámirshiniń ózi kórindi. Qolynda qyzyl tobylǵydan ıip, eki ushyna múıiz ornatqan úlken sadaq bileginde salpyldaǵan dáý qoramsaq; qoramsaq istegen isi de, Qypshaqbaıdy moıynsundyrar nárse bir eldiń saltanaty men dýmanyń iritken inisiniń tentektigi. Bezbendep kelse birinen-biri asary joq, birin-biri basary joq pátýasyz páleket, surqyltaı zamannyń suńqyly. Tynyshtyqtyń jol tosar basy.

Saraı ishin biraýyq meńireý tynyshtyq basty. Otyrǵandardyń kóbi Qarataý qoınaýyndaǵy áıgili Qatynqamal úńgirin kórgeni bar. Tabanyńa múk ósip, tóbesinen sý tamshylap, aýasy yza tartyp turatyn jer asty meken-jaıǵa túsken kisi eń áýeli qulaqqa urǵan tynyshtyqty sezinýshi edi. Sodan soń boıyn úreı jaılaıtyn. Tap qazir de saraı ishin únsiz úreı kezdi. Kúllisiniń tilin tusap, qulaǵyn tundyryp tastaǵan sekildi. Ámirshiniń daýsy shyqty. — Eki jaqtyń da joqtap kelgeni er namysy, el namysy ekeniń bilemin. Qos batyrdyń aldyńa atadan qalǵan saltty tartamyn, sol saltty oryndańdar da, sońdaryńnan jelpildep kelgen batagóı daýgerlerdi tyıyndar, bátýaǵa kelińder, bitisińder.

Az kidirip sózin ári jalǵady.

— Erteń osy saraıǵa jalaly jigit pen qyzdy aldyramyn.

Sosyn qos batyrdy Kúmbez Saraı aldyńdaǵy ashyq alańǵa shyǵaryp qoldaryna sadaq beremin, qoramsaǵyna syńar jebe salamyn. Oǵyl Barys basyna qaryndasynyń sáýkelesin kıedi, Qypshaqbaı basyna inisiniń qoqaıma qalpaǵyn kıedi. Sosyn seksen qadam jerden bir-birine qarsy qarap turyp atysady, atysqanda qarsylastyń ózin emes bas kıimin túsirgeni jón.

İshek túsken jigit birinshi bolyp jebe tartady. Sondaǵy qoıylar shart mynaý: tıgize almasa — óz obaly ózine, qarsylasynyń quqyn oryndaýǵa moıynsunady. Bas kıimdi atyp túsirse jalaly jigit pen qyz sonyki, quny suraýsyz, ne isteımin dese de ózi biledi. Al qarsy qarap turǵan batyrdyń bas kıimin emes, múlt ketip ezin atyp mert etse; erdiń quny eki júz jylqy, aıyp óteýi jáne júz jylqy, opat bolǵan batyr jaǵyna úsh júz jylqy ótkizedi. Sonymen el arasy bitisedi.

Ámirshi shartyn maǵlumdady. Jinikken top sý sepkendeı basyldy. Eki jaq ta aýyr synǵa túskeli tur, osy jolda batyrynyń ne mert bolaryn, ne kún alyp qaıtaryn anyq sezgendeı. Batagóı daýger shaldar kesip-piship eshteme aıta almady, sóz ańysyn ıtke tastaǵan súıekteı qyp batyrlardyń erine ysyrdy. Ata saltynan shyǵarym joq, - dedi Oǵyl Barys.

— Atysýǵa men ázirmin, — dedi Qypshaqbaı.

Osy sózben alqa jurt alaqan jaıyp bata jasady, ýádeni buzbaıtyn bolyp serttesti, erteńgi bolar qandy shaıqasty kútisti.

Ilanshy Qadyrhan Ispıdjab shaharyna shabarman jiberip jalaly bolyp tutqynda jatqan jigitpen qyzdy ordaǵa aldyrdy. Balahanaly qos úlek Otyrarǵa erteńine sáske túste jetken. Úlektiń aldy-arty qos-qostan sarbaz, eshkimdi jaqyndatpaı, esh jerge kidirmeı sýyt júrip saraıǵa bir-aq, mańdaı tiregen. Jalaly jolaýshylardy qarsy alýǵa eshkimniń dáti shydamady. Ámirshiniń tapsyrýymen Maqsut shyǵyp túıelerdi shógerdi, balahananyń shymyldyǵyn ashty, jigitterge jarlyq jasap sharýaǵa jekti. Qyz túıeden ózi tústi, betin eshkimge kórsetedi, basyna qara jamylyp alypty, qyzmetshi jigitke jaı ilesip saraıǵa bettedi. Júrisi salǵyrt, samarqaý. Jalǵyz-aq qos etek jibek kóılektiń dirilinen sulýdyń myqyndy ekeniń ańǵarysty. Kelesi balahanadaǵy jigit talyqsyp jatyr eken, qyzmetshiler aq kıiz ákeldi, soǵan kóterip saldy. Shet-shetinen qaýmalaı ustap ishke áketti. Maqsut ámirshiden máýlet surap shahar shetindegi hansha saraıyna shapty. Hansha mekenińde táýip shal bar edi, sony ákelmekshi, tarazylyq jas jigitti kórsetpekshi.

Tań qulanıektene Kúmbez Saraı aldyńdaǵy ashyq alańǵa keshegi batagóı, daýger shaldar, shabarman ám atoıshy jigitter jınala bastady. Báriniń de júzi kelige salyp túıip-túıip alǵan tary qaýyzyndaı, álem-jálem suspen qaraıdy. Túnimen uıqysyz ótkizgen kózderi dombyǵyp ketipti. Eki jar bolyp úıirilip tur. Jaraq asynǵan batyrlar da kórindi, jurt solaı qaraı oıysty. Hal surasyp sálemdesip jatyr. Batyrlar tilden qalyp tuńǵıyq kúıge túsken. Keldi de urysqa ázirlene bastady. Áýeli boıyndaǵy qoramsaq, qylysh sekildi jaraqtaryn sheshti, sosyn kireýkelerin aǵytty, qyzmetshi jigitter saýytty sypyrýǵa kómektesti. Endi jalańbas, jeleń kóılek, jeńil dambalmen ǵana qaldy. Burynǵy aıbar-rýhyn jalǵyz-aq aıaqtaǵy aq ezý saptama etik aıǵaqtap turdy.

Qaqpa ashylyp arǵy jaǵynan ámirshiniń ózi kórindi. Qolynda qyzyl tobylǵydan ıip, eki ushyna múıiz ornatqan úlken sadaq bileginde salpyldaǵan dáý qoramsaq; qoramsaq ishinde qus qaýyrsynyń bekitken qos jebeniń kiresi qyltıady. Jaqyndap kelip batyrlardyń júzine qarady; az-kem ańysty andady: "qurym qap kıgizińder", dep jarlyq jasady. Sońynda shubap kele jatqan qyzmetshileri ázirlep alǵan qurym qapty batyrlarǵa berdi, bul jebeniń keýdeden erkin ótip ketpeýine septik. Saýytty sheship, qurym kıgizýdiń mánisi - saýyt kıip atysý ekiniń biriniń qolynan keler is, batyldyǵyna syn túspeıdi, al jeńil qurym kıgen, jigittiń júrek jutqany bolmasa kópshiligi ózine kez kelgen jylan bas jebeden talyǵary haq. Bile tura ádeıi istedi. Batyldyǵyn synaıdy. Jigitter keýdesine jeńil qurym qapty kıdi.

Alqa top keıin serpilip ketti. Ámirshi ornynan tapjylmady, áli de birdeńeni kútetin sekildi. Saraıdan Maqsut kórindi, qolynda oraýly zaty bar, ortaǵa kelip shúberekti sheshkende kórdi, qos ǵashyqtyń bas kıimderi eken, Qypshaqbaı inisiniń aq jıek kıiz qalpaǵyn, Oǵyl Barys qaryndasynyń úki sáýkelesin kıdi. Sosyn baryp ámirshiniń aldyńa baryp ıilip, ózderiniń ázir ekeniń bildirdi.

Ilanshy Qadyrhan janyndaǵy Maqsuttyń qoramsaǵyna qol saldy, ishinen bir jebeni sýyryp aldy da, ortasynan qaq bóldi, "jebeniń úsh jaǵyn alǵanyń áýeli atasyń", dedi. Sosyn aınalyp ketti, eki taıaqshanyń syny qushyn birdeı etip teńestirdi de, kelesi jaǵyn jeńine súńgitip jiberdi. Jigitterge buryldy. Jebeniń qos synyq ushy tutamynan qyltıyp qana shyǵyp turdy. Áýeli Qypshaqbaı umtylǵan. Sýyryp aldy. Qolynda jebeniń tuqyl túbi turdy. Jigittiń «júzi birtúrli buzylyp, kúreńitip ketti.

Ilanshy Qadyrhan áýelgi jebe men sadaqty Oǵyl Barysqa usyndy. Maqsut seksen qadam jer ólshedi. Batyrlar syzyqtyń basyna ketti. Seksen qadamdyq qashyqtyq tobylǵy, sapty, qaıys kireli qypshaq sadaǵy úshin onsha alys jer " emes, dál osyndaı jerden jaýyn ońaı túsire beretin. Biraq bul jolǵy syn múlde ózgeshe, múlt jibermeı bas kıimge ǵana tıgizýi kerek. Seksen qadam jerge jetti de, Oǵyl Barys kilt burylǵan. Qypshaqbaı mejege buryn jetip qasqaıyp qarap tur eken.

Oǵyl Barys jerge eńkeıip alaqanyń topyraqqa kósidi. Qonyshyna qaqty. Jebe tartyp júrgendegi tásilin oılandy. Qazaq saltyńda sadaq tartqyshtar "kóz mergen", "qol mergen" bolyp ekige bólinetin. Kóz mergender jebeniń ushyn mejege anyq kózdep almaıynsha atpaıtyn, al qol mergenniń bar — keremeti tuspalynda bolatyn, sadaq ustaǵan sol qoly meń adyrna tartar oń qoly bir deńgeıden tabylsa-aq jebeni jibere beretin, óstip-aq múlt jibermeıtin. Qol mergender kózdep emes, kezep atatyn. Oǵyl Barys qol mergen edi. Sońysynan sekem aldy.

Qulashyn barynsha kerip, belin jazyp kóz ushyndaǵy qalpaqty izdegen. Kózben emes, jebeniń ushymen izdedi. Kóńili taǵy sekem aldy, sadaqty temen túsirdi. Buryn kezep qana atyp júrgen janǵa syqsıa kózdeý asa qıyn eken. Alystaǵy alaqandaı qalpaqty kezdep áýre bolmaıdy. Mańdaıynan ter shyqqanyń sezdi, samaıy shybyn qonǵandaı jybyrshydy. Qulashyn ekinshi márte kerdi, ekinshi márte jebeniń ushymen jaýyn izdedi. Jebeniń jylan basy jigittiń keýdesinen syrǵyp kóterilip bara jatty, tamaǵyna jetti, kúreńitken júzine jetti, sýmań qaǵyp mańdaıǵa erledi, jalǵyz elideı jáne kóterilgen. Oǵyl Barys tartyp jiberdi.

Kózin jumyp qaıta ashqanda kórdi, aq jıek kıiz qalpaq jerde domalap jatyr eken.

Artyńda demin ishine tartyp turǵan dandamaıy jamyrap ketti. Batyrdyń arýaǵyna syıynyp shýyldasty, mergendigin marapattady. Júgirip jetip qolynan sadaǵyn alypty, sáldeleriniń ushymen terin súrtip, qolynan táý etip bolyp jatyr.

Ilanshy Qadyrhan sadaq pen jebeni Qypshaqbaıǵa berdi.

Qypshaqbaı kóz mergen de, qol mergen de emes-ti, jaqsy naızager, jaýyryny jerge tımes palýan bolatyn. Sadaqty qulashyn kere tartqanda kóz aldyńda eshteme kórinbeı ketti. Ámirshiniń: "Dat!" degen daýsy shyqty. "Batyr, kózińe qan tolyp tur, ázirshe atpa", dedi. Qypshaqbaı sadaǵyn temen túsirdi, jylan bas jebeni kire qaıystan shyǵaryp aldy. Júreginiń dúrsilin basty. Álgide ǵana qoldy bolyp bas bıligi bógdege ketip bara jatqan inisin oılaǵan, ǵashyqtyqqa bola opat bolǵan jas qyrshyndy joqtaǵan, táýekel dep kek alyp tynbaqshy edi. Ámirshi sadaq tartýǵa máýlet berdi. Qulashyn qatty kerip, jerden qaıyra kókpar alǵandaı belin jazyp kóterile tústi. Jebeniń ushy tobylǵy sapqa tıdi. Kóz aldyńda at ústinde jantaıa jatyp naıza salǵany eles berdi, aıaǵynyń astyńdaǵy jer keıin lyqsyp bara jatqandaı sezildi. Taǵy da seksen qadam jerdegi qasqaıyp turǵan qas batyr buldyrap qana kórindi. Basynan úkili sáýkelesin izdegen. "Dat! degen daýys taǵy shyqty. Selk etip jebeni jiberip qoıa jazdady. Qarsylasynyń shashbaýyn kótergender shýlasa jóneldi.

— Qypshaqbaıdyń qolyn qan tartyp tur!

— Batyrymyzdy opat qylmaqshy!

— Oıy buzyq, qany qas!

Qypshaqbaı tereń-tereń tynystady. Sál búgile túsip qulaǵynyń shyńylyn basty. Alaqany tershidi, jebeni tisine basyp turyp, qurymǵa qolyn úıkep-úıkep súrtti. Uzyn jaraqty adyrna qaıysqa qaıyra salyp jatyp qarsylasyna kóz jibergen. Oǵyl Barystyń tizesi dir ete qaldy. Anyq ajal elestep ketken. Óz keýdesine ol eki márte oq jylan bolyp atylýǵa shaq qalǵan. Eki mártesinde de ámirshiniń "dat!" degen daýsy qutqardy. Endi úshinshide eshkimniń "dat!" demesin sezgen, sezgen de ózine kezelgen jylan bas jebeden jaman shoshyǵan. Dýlat batyry endi eshtemege qaramaı tartyp jibererin bilgen.

Sadaq saby synardaı bop búgildi, adyrna qaıys tyrsyl qaqty. Qulashqa jýyq uzyn jebe jigit qushaǵyna solaıymen jutyldy. Qypshaqbaıdyń kóz ushynda qarsylasynyń túgi shyqqan júzi, sosyn ajal elesi tolǵan álemish janary kórindi. Sadaq saby joǵarylaı berdi. Jigittiń qoıý qasynan eli asqanda jebesi qorǵasyn baılaǵandaı zil tartyp kóterilmeı qoıdy. Jylan bas jebeni qalyń qastyń arasynan alyp kete almasyn endi sezdi. Eshkim de aıqaılaǵan joq, eshkim ara túspedi. Qypshaqbaı sadaq kergen qulashyn tómen túsirip jiberdi.

Oǵyl Barysty mert qylyp opa tappasyn túsindi. Ata saltynan attap ótip ádil aıqasty qandaǵysy kelmedi. Qarsylasynyń ómirin qımady, óz namysyn qıdy. Ata saltyn adaldap jeńildi.

Osy mezette Oǵyl Barys keń adymdap kelip Qypshaqbaıdy qushaqtaı aldy. Kek býǵan qos arys tós qaǵystyryp turyp qaldy.

Ilanshy Qadyrhan da taqap kelgen. Erlik pen ezdikti, tarazylar synynyń dál osylaı aıaqtalaryn boljamaǵan. Namys jeligi júıkesin meńdepti. Jańa álgidegi tániń quıańdaı býyp turǵan jaman oılar ydyrap júre berdi. Bylaıǵy jurt ta tilge keldi. Eki jik arasyndaǵy muz qursaý sógildi. Seń júrgendeı sezildi. Jandaıshap top jaıdary kúıge túsip, jamyrasyp, aralasyp ketti. Shurqyrasyp kerisip jatyr.

Ámirshi saıys bátýasyn bildirdi.

— Qos batyr, endi baıaǵydaı týys boldyń! Ata salty kóńildi jarastyrdy, jaraqatty — bitistirdi. Endigi sózdi senderden estımiz.

Oǵyl Barys kúrkireı kúldi.

— Alasym joq, kegim qaıtty. Mergendigim Qypshaqbaıdyń jolyna pıda. Jastyq jelik taıǵaq jolǵa túsirgen eki balanyń bıligin batyrǵa berdim. Ózi sheshsin, ózi túıindesin!

Myna sózge Qypshaqbaı mort synardaı ılandy.

— Qıly zaman qysańynan iz taptyq. Jebemizdi kezeıtin bir-birimizdiń keýdemiz emes, kermaldasyp keler jaý bolsynshy,— dedi.

Tarazy men Ispıdjab shaharynyń qos batyryn qolpashtaǵan jurt at baılaǵan kermege bettedi, ámirshimen tós qaǵystyryp qaıyr-qosh aıtysty; budan bylaı jaqsy kúnderde, qýanyshty bátýamen ǵana tabysaıyq dep tarasyp bara jatty.

ALTYNSHY SARYN

"Kóriskenshe kún jaqsy bolsyn".

Jer kindigin jaılaǵan mańǵul ulysynyń qaharly qaǵany Shyńǵysqannyń kógildir Kerýen boıyndaǵy ordasy Qaraqorymnan Deshti-Qypshaq eline ekinshi márte elshi kerýen shyqty. Kerýendi úsh kúnshilik jerge deıin shyǵaryp salǵan Iýsýıý Kankanyń óz áriptesine aıtqan sózi álgi edi. Qaterli saparǵa basyn tigip, neǵaıbil istiń kýási bolýǵa jol alǵan tórt júz elý kisiniń kókeıindegi oıy da osy. Kóktemniń jylbysqy jolymen munsha jurttyń ne maqsatpen shatqaıaqtap josylǵanyń qaǵan men kerýenbasy Omar qojadan ózge eshkim bilmedi. "Kóriskenshe kún jaqsy bolsyn". Bul kerýenshi paqyrlaryń beıne joryqtaǵy batyrdyń habaryn kútken asyl arýdaı: ne, tamyr ustaǵan táýiptiń aýzyn baqqan sarjambas arýdaı jaqsy kúndi kúnin úırengen. Bal ashyp shaqyrǵan, jerik asyndaı saǵynǵan. Domalaq jerdiń ústin tynyshtyq kezgeli kóp bolǵan joq-ty. Uly Jibek jolynyń boıymen kerýen tizbegi áli shubap jatqan. Áıtse de muhıt sýynyń dúleı shaqyryp kóteriler kózindeı ishin tartqan surapyldyń sýyq lebi sezile bastaǵan. Sol shanshý lep erte turǵan elgezek jandy titirkendirýshi edi. Elin oılaǵan batyrdyń uıqysyn bóletin edi. Uly jol da qazynaly sherýdi emes, qan josa sabylysty kútetin tárizdi.

Osyndaı alaman aldy qysas kúnderdiń birinde Qaraqorymnan byjynap shyqqan kerýen jol boıǵy eldi jaman shoshytty. Shoshytqan tyrna tizbektiń moldyǵy emes, sýyt júrisi edi. Bes júz túıelik kerýen áýeli tústikke, sosyn batysqa burylyp apta júrgende kólik saýyryn sabalaǵan kódireń kóde sırep baryp Uly Jibek jolyna qosylǵan. Saparshylardyń jıhazy mol, saltanaty kóz tartady. Uzyna joldyń súreńsiz surqyna qyzyldy-jasyldy reń qosyp, beıne shubalǵan ot keń qıyrmen aqyryn júzip kele jatqandaı edi. Bas túıe men kelesi qos qospaqta úsh birdeı kúmis balahana teńseledi. Aldyńǵy balahanada betine jel tımegen mańǵul qyzy bar, ol kerýenbasynyń jolbıkesi , kelesi túıelerde kútýshi kúnder — olardaǵy kileń quıyn etek sulýlar. Qonalqyǵa jetip, túıeler tize búkkenshe áıelder kóp kózine túspeıdi. Taýdyń saraman tasyndaı boz qospaqtar biriniń quıryǵyna biri tirkelip, baıyppen, bappen yrǵala sherýleıdi. Túıe saıyn qos teń, teń ishinde nendeı qazyna bary beımálim, áıteýir kóliktiń belin ezip qaıqań qaqtyrady. Júk ústi túkti kilemmen jabylǵan. Ár tusta jel qaǵyp, kún jegen aspaz, kirekesh, túıekesh, qul, qutannyń basy qyltyldaıdy.

Kerýenbasy - Otyrar týmasy Omar qoja degen. Jumyr basyn san qaterge tigip júrip qaǵannyń senimine ótken jaýjúrek jan. Jebe jeter boıy ilgeri keledi, astyńda jal-quıryǵy tógilgen qypshaq tulpary, tizginiń súzip sońyndaǵy tizbektelgen sáýmendegen malaıaq paqyrlardan ozyp-aq ketkisi bar. Iesi jibermeıdi. Omar qyryqqa endi shyqqan, alyp deneli, asa nusqaly, kórikti kisi edi. Onyń ústine basyndaǵy aq jibek sáldesi reńin ashyp, kere qarys mańdaıy men qoıý qasyn aıqyndaı túsedi. Qyr muryndy, shoqsha saqaldy, janary ótkir. Betke aıtar tik minez. Berilse qulaı súıedi, ketisse mort synady. Jarǵaq shalbary aq jem, kópten beri attan túspegeni baıqalady.

Oń jaǵynda kespekteı jýan Hammal Meragı keledi, artyna qarar bolsa tutas denesimen burylady. El búldirgen dúregeı jan. Omardyń estýinshe osy jasyna deıin tórt patshanyń senimine kirip, toǵyz márte elshilikke júripti, birer batyrdyń basyn jutypty. Qaı rý-ulystan shyqqany belgisiz. Onysyn tis jaryp eshkimge aıtpaıdy, sonysyna qaramaı qalpaǵynyń ishine nan pisken maqtanshaq. Osy saparǵa júz kisige tatyrlyq aıla-amaly úshin alyp shyqqan. Alystan kóringen jolaýshynyń atqa otyrysynan pıǵylyn tanıdy; jıegindegi shóp basyna qonǵan shańynan kimder júrip ótkeniń qapysyz biledi; aspandaǵy qyrannyń qanat qaǵysynan jel baǵytyn aıyrady; qonalqyny kúnshilik jerden baǵdarlaıdy. Jibek jolynyń boıymen búlkektegen bóri minez jan.

Bulardan keıinde, kerýen qatarynda qara jorǵasyn aıańdatyp Paqyrıddın Dızekı keledi, qypshaq saltymen jeńil kıingen, aıaǵynda raqtıan etik, butyńda jarǵaq shalbar, keýdesinde jalań shekpen, basynda eltiri bórik. Altyn ydystaı taza kisi, qaltasynan arshadan jonǵan tis shuqyǵyshy túspeıdi. Oqyǵany mol, tili maıda, sypaıy. Eki betiniń nury tamyp, shyraılanyp turady. Qorjynynan qaǵazy, qaýyrsyny, dáýiti qalmaıdy. Jibek joly týraly kitap jazǵaly biraz boldy. Bul sapardyń hatshylyǵyna merkitterdiń Hara-Hoto qalasynan kelip qosylǵan. Jolǵa kónbis, erteden qara keshke báıitin aıtyp, sazyn yńyldap, kózin jartylaı jumyp búlkildeıdi de otyrady.

Kerýenniń bel ortasynda saýyt-saımany syńǵyrap kele jatqan Amın ad-dın Herevı batyr. Zaty tájik, dińi musylman. Otyzǵa jańa jetken shaǵy. Jebe tartýǵa, naıza salýǵa aıtýy joq sheber, osy kerýenniń betke ustar qalqany. Júz kisige qaımyqpaı qarsy shyǵa beretin jaýjúrek, arqasy bar adýyn. Dýlyǵasynyń astynan áli kún jep qaraımaǵan qylsha moıny kórinedi, sapar sońy Otyrarǵa jetkenshe qurym kıizdeı kóńirsýi haq.

Jylymyq kez. Tústikten jyly espe jel ótip jonnyń qaryn áketipti. Aýa tań asqan sútteı kirshiksiz taza. Qıyrdan qorǵasyndaı aýyr nóser bulty kórinedi, jer baýyrlaı jyljyp - teristikke kóship jatyr. Jibek jolynyń ón boıy qozǵa túsken sámbi taldaı bylqyldaı bastapty, at shashasynan sazǵa batyp, túıe qamyr basqandaı qaıqań-qaıqań etedi, Jibek joly kóne jyr sekildi.

Áýezi ilkiden bastalyp, jolaýshyny tereń tebirenter máslıhatymen baýraıdy. Súrleýdiń teristik jaq jıegi ylǵı alaǵat, aqtańdaq. Bul batysqa sherýlegen kerýenniń kóptiginen, josqynnyń moldyǵynan endi tústik jaq erneýine kók shóp tebindeı bastapty, bul batystaǵy Horezm, Deshti-Qypshaq, Kıev ulystarynan kelip jeter kerýenniń sıreýi, úzile bastaýy bolatyn. Jol syryna qanyq kisiniń batys pen shyǵys arasyndaǵy selqos minez, shalys saıasatty súrleý súldesinen tanýy ońaı. Ireleń, buralańy mol sartap jol kóz súrinter qıyrǵa deıin jylansha jyljyp ketip jatady. Beıne moldanyń oqýyna ushyrap jan keshken, eti aǵyp, qańqasy ǵana qalǵan jylan ba dersiń. Sol óli jylan qyrdyń qabyrǵasyn, beldiń belin oraı túsip, qıaǵa qaıqańdap, taý men ózenniń ańǵaryn jaǵalaı syrǵıdy da otyrady. Shólge ilinse qumnyń qoınaýyn qyraǵattaıdy. Taqyrǵa shyqsa aqbókenniń sońyna ilesken quıyn ispetti kókjıekke jetkenshe tike josıdy. Nýǵa kirse myń bulqyp, shyǵar jol izdeı buratylady kep. Jol — jylannyń aýnap túsip, keıde tapa-tal túste kóz jazdyryp ketetin kezi de bolady. Onda kerýenshi paqyrlar ár qyrattyń basyna úıgen mola tastardy betke ustaıdy. Bet alǵan baǵytta tas ne taý bolmasa, qıyrdyń ár tusyna balbal qondyrady. Balbaldy zerger ustalar tastan qashap jasaıdy. İlki jolaýshynyń keler kúnge túıe jetelep jeter býynǵa arnap qaldyrǵan tilsiz murasy bul.

Uly Jibek jolynyń uzyna boıy "kúnshilik" ne, farsań degen kólik júrisimen ólshenetin. Sol belgini medeý tutqan kánigi kirekeshter qonalqydan tań bozynan bas kóterer edi. Tizdeýli qalǵan túıelerdi ákeledi, shógeredi, qomdaıdy, júk artady. Sodan soń qos basyna júginise ketip, azynap, ulyp turǵan ash qarynǵa el qondyrady. Kerýenbasy Omar qoja serikterin janyńa alyp oqshaý otyrady. Kúzgi qundyzdaı jony jyltyraǵan kúreń mesten dónen qymyz jutady, Qoıdyń súbesin jep, jal qaızaıdy. Jolbıke men kútýshi kúń kúndiz uıyqtap, túnde erkek janyńa jatyp úırengen; álgidegi tań áletine deıingi sozylǵan mahabbat lázzatyna mas bolyp basy zeńgip, asqa tábeti shappaıdy. Saýmalǵa irimshik jibitip jegen bolady. Kún kóringen qyldyryqtaı tamaǵynan ázer ótedi. Kirekeshter qunan qymyzdyń qoıyrtpaǵyn jep, qurt talmap, meske jolaı quıyp alǵan salqyn sýdy ishedi. Taza aýada káýsardan erkin simirgen sýdyń ózi shıpa. Sosyn tyrna tizbek kerýen jol alady. Kún tyrmysyp áýeli qara qusty qyzdyrady, tas tóbege jetip samaıdan ter aǵyzady,, túıe shabynan aq kóbik kórinedi, kirekeshtiń kıiz qalpaǵy erneýinde ırek saǵym oınaıdy. Bas máńgirip, kóz qaraýytady. Baqana perdesin de úp etip shaıqap óter lep bolmaıdy. Kerýen tús kezinde kólik shógermeıdi, óıtse, túıeniń sińiri tartylady; ystyq kúnde júkti túsirip, keri tıeý ǵazaýattyń isi. Kirekesh bitkendi turalatar tyraqy jumys. Kánigi jolaýshylar kún aýa ǵana damyldaıdy, kólikti otqa qoıyp, az-kem myzǵıdy, aıaǵyn sozyp, júıkeni jegen yrǵań júristi umytqysy keledi. Týǵan jer, umyt ólke osyndaıda oıǵa oralady. "Bátir-aý, menen ózge jurt qatynynyń qasynda, balalarynyń ortasynda omalyp otyryp-aq kúneltedi. Kúneltedi emes-aý, qurtqa toıǵan qarǵasha taltańdap júrip ǵumyr keshedi. Erteń ne pálege ushyrap qalam-aý dep túnimen tizesin qushaqtap dirildemeıdi. Biz ǵoı, kirekesh degen paqyryń, paqyry nesi, tas mańdaı baıǵustyń buralqy ıtteı jat jerdi kezip, kóringenge telmirip júrgenimiz. Naqa bir ákeden qalǵan baılyqty bazarǵa salǵandaı deldalmen kergilesemiz, urymen pergilesemiz, jol boıǵy súrkil beınet nege turady. Aı júresiń, jyl júresiń, yrǵańdap kele jatyp uıyqtaısyń, aldyńa qoıǵan asty da teńselip otyryp qylǵytasyń, yrǵańmen án salasyń, yrǵańmen armandaısyń. Qyransha qalyqtaǵan asqaq qıalyń bir kúni júıke jegen yrǵańbaı áláýlaıdan, pás oıdan ári aspaıdy. Sondaı bir surqyl sapardan oralyp, áıelimen jeke qalǵanda jaman qysylǵany bar, ol: "batyr-aý, beli ketken túıedeı yrǵańyńa jol bolsyn", — degen. Sonda baıqaǵan: otyrsa da, tursa da, júrse de, tipti jar tósegine qısaısa da tirshiligi yrǵańnan artpaıdy eken. Sumdyq shoshynyp, jaǵasyn ustaǵan. Kirekesh bolǵansha batpaq ılep ıtqora salǵan kesh ilgeri dep túıgen. Osy sapar aman oralsa túıeni jelkesiniń shuqyry kersin, qutylady, tipti bolmasa qashyp joǵalady"... Kirekeshti Kerýenbasynyń aqyrǵan úni selt etkizdi, typyń etip ornynan turdy, á degenshe-aq jerde jatqan zil teńdi lyp etkizip arqalaı jónelgeniń bildi, bilse de ózin-ózi toqtata almady. Qoly da, beli de, sıraǵy da munyki emes, kerýen basyniki sekildi; qalaı buıyrsa solaı jumylady. Kidirgisi kóp kórdi, erik kúshi jetpedi, qashan júk túgel artylyp, qospaqtar tizilip jolǵa shyqqansha ózin-ózi kidirter qudireti bolmady. Sosyn bir túıeniń moınyńa jarmasty, ıirine aıaǵyn qoıyp, órkeshke tyrmysty, qos órkeshtiń arasyna jaıǵasqanda baryp ýh dep jan shaqyrdy. Kútýshi kúń men jolbıke qyzdyń kórgen kúni kirekeshpen salystyrǵanda jumaqqa para-par edi. Olar kúni boıǵy júriske beıil bere balahana ishinde uıyqtaıdy, qonalqyǵa jetkende baryp bas kóterip mańyna qaraıdy, as ishedi, sylanyp-taranady, bar armany - qojalaryna unaý, solardyń kóńilinen shyǵý. Uzaq júriske shydamaı sharshap, ne japan túzden jalyǵyp elirme bolǵan jolbıkeni kerýenbasy jolaı satyp ta ketedi. Ondaı kúıge ushyraǵan qyzdyń kúni qarań.

Jibek joly Jetisý ústinen ótkende jolaýshylardy kóp qajytty. Qoldyń salasyndaı bolyp týlap aǵyp jatqan ózender jıi ushyrasty, etkel izdep joǵaryly-tómen syrǵyp, júrip qalady. Onyń ústine jolbarys, qabylan jortqan jymy kep, qonalqyda shetke shyqqan túıeni jaryp ketip jatady. Qalyń eldiń suǵanaq kózi jáne bar. Kúzetshi qoly joq, jıhazy mol kerýendi tonap alýǵa dámegóıler de tabylar. Sodan Omar qoja Jetisý jerine kelgende Jibek jolynyń syrt tarmaǵyn qalady, bul tarmaq İle boıynyń sol jaǵasyn qyraǵattap baryp shaǵyl qumdy keship ótetin, sodan Talas boıynyń Bala saǵyn, Orta saǵyn, Bas saǵyn atty úsh shaharyna jetkenshe qopaly dalamen júretin, aq shaǵyl shóleıtti kezetin.

Kerýen Bas saǵynǵa segiz farsań jer qalǵanda dúleı daýylǵa ushyrady. Bult Aqyrash teńizi jaqtan kóterilgen. Áp-sátte mańaı qara túnekke aınalyp, azynady da ketti. Túıeler tórt taǵandap turyp aldy, bozdap, jer tarpydy. Dereý dóńgeletip shógerýge buıyrdy. Ortasyna balahanany túsirdi, attardy qańtardy, shetke teńdi úıdi. Osy jantalas áreketten baıqamapty, ulyǵan jel surapyl jaýynǵa ulasty, jańbyr emes burshaq bolar dep joramaldaǵan. Omar sáldesinen álde bir jylbysqy maqulyqty alyp laqtyryp jiberdi, laqtyrǵany qaıyra ushyp kep betine tıgendeı sezildi. Balahana ishindegi qyzdar qulyndaǵy daýsy quraqqa shyǵyp shyńǵyrdy kep. Kirekeshter men túıekeshter dúrlikti, attar úrikti, kerýendi úreı jaılady. Batyr emes pe, en áýeli Amın ad-dın Herevı sezdi, sezip qana qoımaı, eki-úsh maqulyqty ezip aldy. "Omeke, aspannan baqa jaýyp tur", dedi qatty daýystap. Eki arys onsyz da dúrligip júrgen jurtty shoshytpaıyq desti, nardyń yǵyna jaıǵaspaq edi, otyrar jerde mundar maqulyq byjynap júr, bas túıeni panalady. Omar oıyndaǵy kúdigin jasyrmady: jamanshylyqqa kórinbese ıgi edi. Batyr jubatý aıtty: "Omeke, táýekelge bel býdyq. Bir túıeni shalyp táńirden bata surasaq qaıtedi? Ábden aryǵan kólik onsyz da júkti aýyrlap kele jatqan joq pa, Omeke? Mundaı sumdyqty buryn-sondy estigeniń bar ma? Joq, Omeke, jolymyz bolmas dep oılaımyn. Keshe ymyrt úıirile baıqaǵan shyǵarsyn, aldymyzdy jolbarys kesip ótti ǵoı".

Dúleı jel batyr men kerýenbasynyń sózin úzip-julqyp áredik esittiredi. Baqa jaýyny sút pisirim mezgilge sozyldy. Sońynan qum sýyrdy, ishin tartyp jel yshqyndy, jolaýshylardyń azan-qazan súreńi basyla berdi. Bult óte daýyl basyldy. Batys jaqtan qan qyzyl bolyp batyp bara jatqan kún tabaǵy kórindi. Josaǵa malyp alǵan qalqan sekildi. İlinip turdy-turdy da tuńǵıyqqa batyp joǵaldy. Omar qoja endi baıqady, jurttyń báriniń túsi kúreńitip etipti, álem-jálem, jańaǵy qan qyzyl kúnniń túsine sonshama uqsas. İshinen táýbasyn atady. Kirekeshterge júk tıeýge jarlyq jasady. Taban asty bylqyldaǵan jaman jerden ińir úıirilmeı tezirek attanǵysy keldi.

Balahanadaǵy qyzdar esten tanyp jatyr eken. Ah shatyrdy túıe ústine qaıta qondyryp, qaıqańǵa jetelep shyqqanda baryp dybystary shyǵyp, aqyryn daýystap kómekke shaqyra bastady. Kerýenbasy jolaǵan joq ózgeleri balahanaǵa ruqsatsyz bas suǵa almaıdy. Júk olpy-solpy tıelgen be, aýyp túse berdi, túıelerde dármen joq, kózin tozań tutyp, táltirek qaǵady. Jibek jolynyń boıynda jatqan Qańlylardyń Bas saǵyn atty sáýletti shaharyna jete almaıtynyń Omar qoja endi sezdi. Ózegi órtene ókindi. "Áttegen-aı, jol toryǵan uryǵa jem bolyp júrmesek jarar edi", dep qaýip oılady. Aıdyń eskisi, ázirge týmaıdy. Óstip kete berse túıelerdiń tabanyń aldyratyn, jyqpyly mol sekseýil toǵaıynyń ishine endi de ketti, nede bolsa kidirgeni jón. Ázer dep ashyqtaý alań tańdady, baqa jaýǵan jonnan uzap shyqqanyńa qýandy. Túıelerdi qaıyra shógerip, júkti túsirdi. Ortaǵa ot jaǵýdy oılady. Bir kirekeshti sekseýilge jumsady, bul baıaǵy jyly oshaǵyn saǵynyp, máńgúrt bolýǵa aınalǵan baıǵus edi. Anadaı jerdegi túp sekseýilge bardy da patyrlatyp buta syndyra bastady. Kenet jan daýsy shyqty. Jigitter dúrligip solaı qaraı júgirdi. Álginiń daýsy jer astynan shyqqandaı asa zárli estildi.

— Jigitter, meni bir pále keýdemnen orap aldy. Qutqara kórińder, - dedi. Úni yńyrsyp baryp basyldy.

Kirekeshter aǵash basyna shúberek orap dereý ot qoıdy da, álgi beıshara qulaǵan jerge taqady. Jyǵylyp jatqan joldasyn kórdi.

— Jigitter, jaqyndaı kórmeńder! Aıaq bassańdar temir qursaý qysa túsedi. Tynysym tarylyp barady. Kirekeshtiń úni úzilip ketti. Janyńda jandy maqulyq baıqalmaıdy.

— Paqyrıddın jaryqtyqty shaqyryńdar!

— Sol kisi kórsin!

— Áýlıeniń tuıaǵy ǵoı sadaǵań keteıin!

Shekpeniniń etegin beline býyp Paqyrıddın jetti. Anadaı jerde sińirlenip bitken bir túp sekseýil. Sekseýil túbinde kirekesh jatyr. Kermege salǵan terideı siresipti de qalypty, qımylsyz, ólip ketkenge uqsaıdy. Qart ǵulama jaryqty joǵaryraq kóterýge jarlyq etti, jaqyndaǵan joq. Denesimen titirkenip dirildep ketti. Kirekeshtiń keýde tusynda jeńdi bilekteı jýan beldikti kórdi. Álgi beldik jaryqqa shaǵylysyp jylt-jylt etedi. Kúbirlep ázer aıtty.

— Sekseýildiń ıesi bar eken ǵoı. Túbinde jatqan aıǵyr jylan jigitti orap alypty. Onyń basyn tappasaq óltire almaımyz.

— Astapyralla, netken úlken maqulyq edi!

— Shaqpaǵanyńa qaıranmyn!

— Jaryqty kóbeıtip qorshaıyqshy! Sekseýil túbinen álsiz ún taǵy shyqty. Jyljyǵan tobyr qalt kidirdi.

— Jaqyndaı kórmender... keýdemdi syǵyp barady!

Paqyrıddın jigitterge toqtaý saldy.

— Taqamańdar! Óltirip alarmyz.

Osylaısha jolaýshy bitken joldasyn jylannan qalaı aıyryp alýdy oılady. Sekseýilge ot qoıýǵa bolmaıdy, kirekeshti qosa mert etedi. Amın ad-dın Herevı sadaǵyn alyp kózdep te kórdi, basyn shaıqap, jebeni adyrnadan qaıta aldy. "Jylannyń keýdeni oraǵan ortan belinen ózge jeri kórinbeıdi, jebe maqulyqty shanshyp ótip kisini mert etedi. Bastan tımegen jebe báribir óltire almaıdy",— dedi. Jigitter jylannyń basyn izdep jaqyndaı túsedi, kirekeshtiń jan daýsy shyǵady. "Qadam bassańdar syǵa túsedi, jolamańdar" dep bezek qaǵady. Jurt taǵy kidiredi. Sarsańǵa túsken mezette Paqyrıddın aqyl berdi. "Tańǵa deıin kútelik. Jylan báribir aldyrmaıdy", dedi. Kerýenshiler keri taıqyp túıeleriniń qasyna ketti.

Jylan oraǵan kirekesh túnniń bir ýaǵyna deıin joldastarymen daýystap sóılesip jatty. Keýdesin ezgen salmaqtyń azaıǵanyń aıtady. Alysta tiri jetim bop qalǵan balalary men tiri jesir áıelin áńgimeleıdi, solardyń qamy úshin qańǵyryp júrgeniń aıtady. Tań áletinde Paqyrıddınniń kózi ilinip ketken eken. Qalǵymaýǵa tyrysyp-aq otyr edi, kóp kúngi josqyn júris, odan bergi ushyrasqan qorqynyshty oqıǵalar tıtyqtatyp ketken sekildi, az ǵana ýaqyt tátti uıqyǵa shomdy. Tús kóripti. Mańaıdyń bári qulaqqa urǵan tanadaı tynshı qalypty. Tipti túıelerdiń kúıis qaıyrǵany, attardyń pysqyrǵany da bilinbeıdi. Aınalasynda pyrdaı bolyp shashylyp uıyqtap jatqan kirekesh, túıekeshterdiń de tynystaǵany sezilmeıdi. Sereıip qatyp qalǵan sekildi. Tynyshtyq ta sumdyq qorqynyshty bolady eken. Jansyz sýrettiń ortasynda turǵandaı sezinip, kómeıi kóterilip, qatty da qaldy. Dybys shyǵarýǵa dármeni bolmaı, tynysy tarylyp, shoshyp oıandy. Jastanyp jatqan erden basyn julyp aldy, áldeqaıda alystan boztorǵaıdyń álsiz shyryly estiledi, onyń da birte-birte úni óshti. Ornynan atyp turyp mańaıyna qarady, álgidegi túsinde kórgendeı, jigitterdiń bári shashylyp uıyqtap jatyr eken. Ortadaǵy úlken balahananyń jibek shilteri túsirýli, dir etip qozǵalmaıdy. Júgirip túnde jylan oraǵan kirekesh jatqan jerge jaqyndady. Álgide ǵana sarnap sóılesip jatqan beıshara sulyq qalypty. Júregi jamanshylyqty sezip janshyla soqty. Eshteńeden seskenbeı ǵarip janǵa jetip keldi, túndegi qaıys belbeýdeı keýdesin qysyp jatqan alyp jylan izim-ǵaıym joǵalypty, jigit arystaı bop jan keship jatyr. Qolynan ustap kóterip edi, shekpeniniń qoltyǵynan úńireıgen oıyqty kórdi, túnde jylannyń bas suqqan jeri osy! Amın ad-dınniń úshkir jebesinen qorǵalap zalym maqulyq basyn kirekeshtiń qoltyǵyna jasyrypty.

Dúrligis bastaldy, bolǵan isti kózimen kórip jaǵasyn ustady. Túnimen ǵarip jannyń halin bilip, anadaıdan saýaldasyp shyqqan kirekesh kúńirene daýys saldy. Joqtaý aıtyp jaman yrymǵa bastady. Jurt sheıit bolǵan beıbaqty arýlap jerledi.

Jibek jolynyń boıynda taǵy bir tómpeshik paıda boldy. Endi qashan jel úrip, qum basyp qalǵansha ótken-ketkenniń kóńilin aýdaryp, kózin tartyp jatqany.

Bas saǵyn shahary at shaptyrym jerde eken. Kerýen kóterile tizilip, aıaq jaǵy jolǵa shyqqansha alǵy túıedegiler alystan shaǵaladaı bolyp shúpirlegen qala kúmbezderin kórip qýanysty. Shahar ásirese atqan tańmen sáýlettenip ketedi eken. At shaptyrym aýmaǵyn qos saqına qorǵan oraıtyn. Syrtqysy kóne balshyq dýal. İshkisi sańǵyraǵan aqqyshtan órilgen asa bıik qabyrǵaly qorǵan. Ár jerinde úńireıgen, oqpany baıqalady. Sol bıiktiń qaqpaǵa taqaý betinde aıqysh-uıqysh syzyq, shubar ala daq kózge urady. Bul bir kezdegi qanquıly soǵystyń izi edi. Omar qoja lekip kele jatqan kerýendi janynan ótkizip, sońyn tosty. Amın ad-dın Herevı atarlasa bergen. Bir túrli júdep, tútigip ketipti, túndegi oqıǵanyń áseri batyr janyń qatty qozǵaǵan. Kerýenbasy serigine saýal qoıdy.

— Sadaq tartar bolsaq, jebeń sonaý qorǵan basyndaǵy kúzetshini qaǵyp túsire alar ma? Batyr bıikti dál mólsherledi.

— Mańǵul jebesi jeldi ǵoı, jetýin jeter-aq, biraq kireýke kıgen kisini ala almas. Mundaıda jaqynǵa ushsa da tıgen jerin qaqyratyp ketetin qypshaq sadaǵyna ne jetsin?!

Batyr kerýenbasynyń nege mundaı saýal qoıǵanyń túsinbedi.

Elshi kerýen táspiniń tasyndaı sorǵyp kelip qalanyń teristik jaǵyndaǵy aýmaqty Kerýen saraıǵa buıda tartty. Tyrandaı jaıǵasyp jatqan. Úlken áýliniń ishi jıhankez jolaýshyǵa lyqa tolǵan. Sarqyrap aǵyp jatqan tas bulaqtyń eki jaǵasyna tekemet jaıyp jiberip, maldas quryp, máslıhattasyp, as-sýyn iship, demalyp jatqandar qanshama. Endi bireýler meımandos shaharǵa toń-torys ókpelegendeı túıesin jadylap, júgin artyp, jolǵa shyqqaly jatyr. Áýliniń tóri bazarǵa aınalǵan. Teńin ashyp, dúnıe-múlkin jarqyrata jaıyp, kózdi qyzyqtyrady. Jurt qyzyldy-jasyldy jibekke, púlishke, masatyǵa, batsaıyǵa; altyn, kúmis zergerlik buıymǵa: jaqut, dúr, marjan, gaýhar, zýhra sekildi asyl tastarǵa suǵyna, yntyǵa qaraıdy. Kórgeniniń ózi dátke qýat sekildi. Bilegi býranyń sanyńdaı kúl men úkiniń qaýyrsynyńdaı úlpildegen qyz satyp, kóńili kúpti bop, tońaıǵan saýdager kerýen arasymen tok bórishe búlkildeıdi. Jemtiktes deldaldy jurt arasynan á degennen-aq jyǵa tanyp alady, áýeli ymdasady, sybyrlasady, sosyn qunjyń etip qol soǵady; bul keliskeni, ketisse — ala kózimen iship-jep, kórge túsken shek órmesteı bolyp ajyrasady. Sońynan aıbaraqtap topyraq shashady.

Omar qoja janyńa Hammal Meragıdi alyp qala ámirshisine syı tartýǵa jóneldi. Dástúr solaı. Jón biler, salt tanyr tekti jolaýshylar shahar ámirshisine ámanda tartý-taralǵy aparady. Suhbattasyp, áleı bolsyn aıtady. Aqsaqal, qarasaqal ámbılerdiń aldynan ótedi. Sonda ǵana Bas saǵyn qalasynan abyroımen attanary aıǵaq. Sarandyq qyp syı tartpaǵan kerýenbasyny ámirshi jek kóredi: jek kórdi degenshe bále jabysty deı ber, túıeńniń júgi aýǵysh bolady, ilgeri basqan aıaǵyń keri ketkendeı júrisiń ónbeıdi, jolaı "aýdaryspaq oınalyq" dep julynyp shyqqan jol-tosarlar kóbeıedi: qoıshy, áıteýir, ishirtki ishkendeı ishiń qabysyp kúr qol qalaryń anyq. Osyny ilkiden sezgen Omar qoja Bas saǵynnyń ámirshisine óziniń naq súıer jolbıkesin áketti, aldyńa tamyljytyp aparyp, sulýdyń betindegi perdesin ashyp jibergende álgi adamnyń kózi aqshańdap ketpesine kim kepil. Ári jolbıke joldaǵy súrkil beınetten be, álde qoryqty ma, İle toǵaıynan ótken kúnnen bastap aıkezbe aýrýyna ushyraǵan. Túnemesine, aı týsa-aq tóseginen turyp ketedi, sodan túıelerdiń órkeshine órmelep, joldy jaǵalap jyrqyldap júrgeni, aı batqanda baǵyp ornyńa kelip jatady. Omar kelesi aı týmaı turǵanda qutylaıyn dedi me, áıteýir, kerýen tize búkpeı jatyp jáýdiregen aqtamaq sulýdy jeteleı jónelgen.

Kún eńkeıe kerýenbasy qosqa qaıta kelgen. Paı-paı, qyzara bórtip alǵan, yqylyq atady, tarydan salǵan ýytty, bozaǵa sylqıa toıǵany kórinip tur. Keldi de kerýendi jolǵa shyǵarýǵa jarlyq etti. Topyr bastaldy. Qurysqan belin jazyp, shaǵyn shaılada qaýyrsynyń sýsyldatyp, saparnamasyn kóshirip otyrǵan Paqyrıddın Dızekı jaman qapalandy. Qapalanbaı qaıtsin, damyl joq qoı, damyl joq; kirekeshterdiń moıny qamshy sabyndaı bolyp soraıyp ketti, túıekeshter eki-úsh kúnnen beri kóz ilmegen. Endi ǵoı túıeniń jadysyna qosa tańyp tastamasa júre almaıdy, qalǵyp kele jatyp jyǵylýy haq. Álgide ǵana jurtqa tamaq istep bergen aspaz tabaqqa endi ǵana qoldy sala bergen-di. Qojasy áńgirlep áketip barady. Bul áńgirlek jurt qusap, jolaı kezikken shaharǵa qonsa qaıtedi, kólikterin tynyqtyrsa, kirekeshterin uıyqtatsa qaıtedi? Joq... qasaqana keri júredi. Júkti túsirip, endi tyraıǵan shaǵynda "júremiz" deıdi. Sodan kún astyńda kóńirsip kete barǵanyń. Kún aýyp, dala salqyn tartady. Kóliktiń júrisi endi ónedi. Sonda "qonamyz" deıdi. Qonalqyda tynyshtyq berse jaqsy eken-aý; "túıeni ári aıda, beri aıda!.. Otty túnimen jaǵyp otyr!.. Kúzetke tur! Kóz ilme!.. Qyrdy sholyp qaıt!.. Ac pisir!.. Dáret alatyn sý jylyt!.. Jaınamazdy ákel!.. Qumandy áper!. Túıeni qaıyr!.." Osyndaı jarlyq sandyraq sekildenip bir tynbaıdy. Kútýshi quldardyń qý súıegi qalady, qulaǵyń qaısy dep surasań kózin kórsetedi. Túnemesine jer baýyrlap jolbıkesine baryp, óńkeńdegen daýsy attardy óleńdeter, uıat joqsaýyǵyn qurar, saırandar. Osyny oılap qoı Paqyrıddın Dızekıdiń zyǵyrdany qaınaıdy, "munshama keri ketkir zántalaq jolaýshyǵa joldas qylǵan qaı qudaı" dep nalıdy. Áńgirlektiń aldynan shyqty.

— Ýa, batyr, kún bolsa batyp barady. Júrginshiniń joly qıyn, aldymyzda Talastyń taýy jatyr. Kólikti tynyqtyryp almasa qasýdan asa almaıdy, kirekeshtiń"beli ketken, kútýshiniń óńine uıqy tepken.

— Túıeniń arqasynda otyryp-aq uıyqtaıdy. Ýaqyt tyǵyz, jol uzaq, - deıdi áńgirlek.

— Jaý qýyp bara ma túge, álde bul shahardan sý shyqty ma?

— Onda ne ákeńniń quny bar?! Qaýyrsynyńdy qoltyǵyńa qys ta tompańdap jolǵa tús. Áıtpese asqabaqtaı basyndy qorjynyńa salyp beremin!

Zıaly jan jaman júdeıdi. Ákireńdekpen aıtysyp abyroı tappasyn jáne biledi, ol nákásqa qylyshpen kisi shabý degen jolbıkeniń qoınyńa barǵannan da ońaı. Aıtty bitti. Kirekeshter quraq ushyp júrip júk artty, túıeni buıdalap, bir-birine irkes-tirkes tizip, kerýen jolǵa tústi.Jetisý pushpaǵynyń qara barqyn keń jazırasy jetim kerýendi demde jutyp áketti. Aıaq astyńdaǵy Jibek joly ázer-ázer bilinedi. Jol taýyp kele jatqan Hammal Meragıdiń tapqyrlyǵy. Júris sýyt. Omar qojanyń kerýendi munsha nege súrkilge salǵany belgisiz, áıteýir jaı júris emes bul. Árádik artyna qaırylyp: "túıeden aýyp túskenińdi jaryp ketem", dep aıqaılap qoıady. Jan shoshytar jaman sózder aıtady.

Zıaly ǵulama Paqyrıddın Dızekı amaldyń joqtyǵynan ilesip keledi, mana-aq at quıryǵyn kesiser edi, áńgúdik kerýenbasymen ketiser edi; artyńda, aıshylyq jol keıinde qalǵan balalarynyń qamyn oılady. Solardyń kóz jasynan qoryqty. Myna Omar qojadaı qaıratty jigitti týǵan jerden aıyryp, osynshama beınetke jazyp, qaıqańdatyp qoıǵan Shyńǵysqan qahary muny tappas deımisiń. Ertesine dúnıeniń qaı qýysyna tyǵylsa da quryǵy jeter. Buǵalyqtap turyp saýaldasar. "Úmbetim, nege opasyzdyq ettiń? Alǵan joldan nege qaıttyń",— der. Sonda ǵoı Omar qojadaı sum ajyratyp alar deımisiń, "qaıta shoq-shoq aıtyp, arystannyń aýzyna ıtere túser. Sodan qorqady. Kesirim aıdalada, Hara-Hoto shańynyń arasynda ińgálap qalǵan balalaryma tıip ketpesin deıdi.

Óstip kúńirenip kele jatqanda asýǵa ilikti. Qıa jartastan qyldap etý qıynǵa tústi, sol qol jaǵy bıik jartas, on tizeniń astyńda shyńyraý quzar, aıaqty shalys bassań-aq shyńyraýǵa qulaǵanyń. Omar qoja túıelerdi bir-birlep jetelep júrýge jarlyq etti. Arqa tustan aı týdy. Bul da bolsa jolaýshyǵa úlken medet eken, aıaq astyna qarap, andaı basýǵa septesti. Tas terleı bastady, muny Paqyrıddın Dızekı jarǵa súıengen sol alaqanynan sezdi. Endi ne de bolsa alǵy túıeniń sońynan tyrmysyp qalmaýy kerek, kidirse-aq tómendegi quzarǵa qaraısyń, óıtseń basyń aınalyp júre beredi. Tizesiniń sary sýy bar edi, dirildeı bastady, aldyńda bara jatqan kirekeshtiń aýyr tynysyn estidi. Baıqus yńqyldaıdy, yńyrsıdy. Omar qojanyń "jaryp tastaımyn" degen qoqan-loqysy qulaq jarady. Aýyryp kele jatqan kirekesh shydamady bilem.

— Jaryp tasta!— dep aıqaılap jiberdi,— Jaryp tasta!

— Jaryp tastaımyn!— dep kerýen basynan Omar aqyrdy. Kirekesh tistene yńyrsıdy.

— Jaryp tasta... laǵnet... búıtip súrgen ómirdi ıt jesin...

Kerýen kidirip qaldy. Omar tap qazir qıa jolmen qyrǵa tyrmysqan kerýendi synalap kirekeshke kele almas edi. Zyǵyrdany qaınap ne qylaryn bilmeı tur. Ashý-yzadan órt bolyp qan túkiredi. Bara-bara aqylǵa, toqtamǵa kele bastady, óstip júrip kúlli kerýendi opat qylaryn bildi. Zoryqqan kóshti qorqytyp ta, jalynyp ta kórdi, eshteme óndire almady.

— Máńgi bastar óńsheń! Jetesizder, qunsyzdar! Senderdiń jolynda altyn basymdy aıaqqa teńep men júremin. Mıǵúlalar!

Quıryqtaryńa úski suqqansha eshtemeni sezbeı beresińder. Álgi qańlynyń qalasynan jedel ketpegende qandaryń sý bop aǵatyn edi. Qunyń áldeqashan tólengen, ótelgen, jalǵyz baqyr dınarǵa da turmaıdy. Otyrarǵa jetpeı damyldaýǵa haqymyz joq! Kór soqyr keshsheler óńsheń! Osy jolda qaǵan jarlyǵyn oryndaı almasaq týǵan jerdi qaıtyp tabandaryń baspaıdy.

Kerýen súlesoq ilbı bastady. Omardyń álgideı ashynyp aıtqan sózinen emes, Paqyrıddın Dızekıdiń qol septiginen edi. Ǵulama shal anadaıda jer baýyrlap jylap jatqan eńgezerdeı kirekeshke barǵan, basyn kótergen. Beıshara jigittiń kózinen qajyǵan, qaraıǵan, mysy quryǵan adamda ǵana bolatyn sumdyq sózdi oqydy. Ol sóz ózegine kúrt túsken dimkás jannyń janarynda bolýshy edi. Sol sózdi aýyr jaralanyp, aqtyq ret baquldasqan batyrdyń kóz sharasynan kórýshi edi. Kirekeshten sony oqydy. Ajal atty ot kózdi ajdahany, eki basty janalǵyshty kórdi. Kórdi de sumdyq shoshynyp, kirekeshti qoltyǵynan súıedi. Demep ornynan turǵyzdy, toqtaý aıtyp, jubatty. Kirekeshti ilbitip ákelip qatarǵa qosty. Jazmyshtyń jibindeı etip qolyna buıdany ustatqan.

Kerýen asýdan asyp jeli azynaǵan jon ústine damyldaǵan. Omardyń ashýy tarqady bilem, eshkimdi jarǵan da, shapqan da joq, túıelerdi shógerýge jarlyq etti de, tas yǵyna oranyp jatyp qaldy. Jurt túnimen yzǵyp shyqty. Yzǵymaı qaıtsin, erte kóktemniń ysqyrǵan jeli ash qursaq, dármeni az, aryq topty dirdektetsin kep. Ári-beriden soń keńterli túıeleriń bozdap ketti. Attar shurqyraı kisinesip tizgindi úze jazdady. Tań selbelep atqanda kerýen qaıta qozǵaldy.

Jibek joly kógildir yldıǵa qulıady eken. Atqan tańnyń nurymen jon ústi, odan arǵy adyrlar, kókjıekpen erneýlesken mıdaı jazyq perdesin ysyrǵan qyl qalam sýretindeı eles berdi. Paqyrıddın Dızekı qarap turyp qaıran qaldy. Qypshaq jeri munsha sulý dep buryn-sońdy oılamaǵan edi. Kún sáýlesiniń ózi kórkem dúnıeniń betimen sylańdaı syrǵıtyn sekildi. Saǵym ba, munar ma dersiń, shyndyǵynda ekeýi de emes, sheksiz qıyrdyń ústimen saırandaǵan sulýlyq qana edi. Sol sulýlyq taý-taýdyń arasymen synaptaı syrǵyǵan ózen ıiriminde edi. Sol sulýlyq keýdeńdi kerip bara jatqan kirshiksiz aýada edi. Jazyqqa biregeı óń berip barqyt túgindeı bop qyltıyp kele jatqan kók shópte edi. Shýda bulttyń oıqastap jóńkilýinde edi. Jolaýshyny kútken aýyl qarıasyndaı ár jerde qaraýytqan balbal tastyń bederinde bolatyn. Álgidegi kúlli ádemilik, ásemdik aıaq astyńda júz buralyp, tynbaı tolqyp Otyrar jerine ákele jatqan Jibek jolynda edi. Jibek joly júrgen saıyn jolaýshynyń et jaqyn baýyryńdaı bolyp etene jaqyndasyp, syrlasyp, syılasyp ketedi. Kerýenshiniń Uly joldy túsinde kórip, óńinde ańsap júretini tegin emes; álgi sulýlyqty, eldiń qasıetin, týǵan jerdiń táttiligin sezdiretin de, tushshynatyn da osy jol eken. Uzaq joldan qajyp kelgen jolaýshynyń úıine burylar mezetinde kóliginen túse salyp Uly joldyń jıegin qushaqtap jylaıtyny sodan bolar. Kópke deıin áýlisinen attap shyqpaı qańtarylyp qalǵan saýdagerdiń aqyr sońynda kerýen tartyp, osy Uly sorapqa qaıyra kelip qosylǵanda túıesinen domalap túsip aq shańnan táý etetini sodan shyǵar. Jibek jolynyń aıtylmaǵan dástúri, jyrlanbaǵan jyry mol, alys-jaqyndy kórip úırengen kánigi jolaýshy ámanda oǵan arnap qurbandyq shalady. Sóıtip bas túıesiniń tizesin qandaıdy. Artqy kóliktiń moınyńa týǵan jerdiń topyraǵyn tumar qyp baılap qoıady. Aman-esen qaıtyp oralýǵa dám jazsyn dep bata jasaıdy. Munyń bári Jibek jolymen kerýen tartyp kele jatqan zıaly jannyń oılaǵany edi.

Elshi kerýen Qaraqorymnan shyqqanyńa attaı aı tolǵanda ejelgi qypshaqtyń tý tigip, orda tikken qasıetti mekeni Qaraspan taýyna ilikti. Taqtaıdaı jazyqtyń ústinde jasyl barqytqa oranǵan aıbarly bıik edi. Qarsy aldynan nusqalanyp shyǵa kelgende kerýenbasy Omar shydaı almady. Kóńili bosap, atyn borbaılap shaba jóneldi. Kóz jasyn eshkimge kórsetpeýge tyrysty. Ishi-baýyryń ashshy bir óksik býy p, zapyran tastaǵandaı bop qoparyla solyqtady. At jalyna jatyp aldy. Tezi qatty, mort minez jandy qorytpaǵa salǵandaı eritken týǵan jerdiń saǵynyshy edi.

"Omarǵa sypalyqty tastatqan, elshilikke aıdaǵan qaı sor deseńshi".

Dúnıedegi eń tátti túısik týǵan jerdiń topyraǵynan bas alady eken. Renish, ókpe, naz, qýanysh, ińkárlik, ashý, jolda kóshken ker beınet, bári-bári nart taýdyń nusqasyn kórgende, kirshiksiz taza aýasyn jutqanda umytylyp júre berdi. Kúllisi qosylyp, saǵynysh atty lúpildegen sezimge ulasty. Qaraspan taýy dala muhıtynda júzgen alyp keme sekildi edi.

Taıanǵan saıyn shoktyǵy kóterilip, basy bıiktep aıbarlana tústi, kógildir munary seıilip, tasy da, butasy da, jyrasy da symbatty kemeniń san bólshegindeı eles berdi. "Netken ystyq eń, týǵan jer!" dep Omar daýystap jiberdi. "Oıhoı, zaman-aı, tóseginde shaljaıyp jatqyzbaı, suq ıtshe súmeńdetip qoıdyń-aý. Adamnyń basy allanyń doby degen, meniń basym qaǵannyń qańbaǵy boldy ǵoı. Qalaı jumsasa solaı yǵyp domalana berem. Óstip domalanyp júrip súıegim qaı saıda shashylar eken. Tynysh úı, jyly tósek buıyrmady. Butymnyń aqjem, quıryǵymnyń týlaq bolǵanyń elemeı aı júremin, jyl júremin, áıteýir ámirshiniń jarlyǵyn oryndap qaıtamyn. Qahan túshkirip qalsa, men "járákim alla" deımin. Janqıar eńbegimdi eskerýsiz tastamas, Otyrardaı bir shahardyń qojasy eter".

Osy úmitke maldanyp Omar ájepteýir kóterilip qaldy. At tizginiń tartyp, eńsesin jınap otyrdy. Sońynda búlkektep kele jatqan kerýendi tosty.

Jańa baıqady, arasynda júrgende bilmeıdi eken, qarsy aldynan qaraǵanda kóz aldyńa sumdyq sýret ashyldy. Túıeler ábden aryǵan, moıyndary qylqyńdap, tapyraqtaı basady. Kirekeshter de qajyǵan bilem, kólik ústine tik otyrmaı, ımıip, búgilip, jady aǵashqa tańyp qoıǵan dorbadaı salaqtaıdy. Keıbiri jantaıyp jatyp alypty. Áýen be, án be, tanaýlarymen yńyrsı kúńirenedi. Kún qaqtap, jel ótken júzderi otqa ustaǵan qańyltyrdaı. Jaqtaryna shybyn taıyp jyǵylǵandaı. "Myna túrimizden jurt shoshynar" dep oılady kerýenbasy. "Osy kúıimizben Otyrarǵa kirsek qoı, qala datqasy teń ıyq bolyp sóılesý túgili esiginen qaratpas. Qaharly qaǵannyń jarlyǵyn jetkizý muń bolar sodan. Kerýendi birer kún tynyqtyryp alǵan jón-aý".

Qaraspan taýynyń qoltyǵyn keýlep baryp buıda tartty. Túıelerdi shógerip-shógerip, júgin túsirip, otqa jiberdi. Kúń men qul as qamyna kiristi. Aıaq asty bylq-bylq etedi. Jýsan jańa búr jara bastapty, jupar ıisi tanaýdy qytyqtaıdy. Omar syz jerge shekpeniń tósep tastap shaljıyp jata ketti. Býyn-býyny bosap, sozylyp, sereıdi de qaldy. Jan rahatyna shomdy. Jiligine qorǵasyn quıǵandaı zil tartyp, júıkesi shymyrlady. Tas tóbede, zeńgir kókte noqattaı bolyp qyran qalyqtaıdy. Qos qanatyn jaıyp jiberip jaımen aınalady, pań, tákappar.

Qara jerde tyraıyp jatqan óziniń qanshama qaırattymyn, qanshama erkinmin, ermin dese de qyranmen salystyrǵanda eki aıaqty; jol shandatyp, qara jerdi mezi etýden aspaıtyn pende ǵana ekeniń túsindi. Pende bolǵanda da egin salyp jer kógertip júrgen dıqan emes, qysh quıyp ymyrat turǵyzǵan zerger usta emes, ánsheıin ǵana el-eldiń arasyna sóz tasyǵan, ámirshiniń "alyp kel, baryp keli", túıeniń sory. Ózindeı aqyldy jigittiń sory. Qırattym, japyrdym dep órekpip júrgeni pendeshilik qana. Árkimniń-aq qolynan keletin is. Bul keýdesi aıaqqaptaı, aldynan qul men kúń ótip kórmegen Omaryń, Omekeniń eshqashan da sol pendeshilik atty kúıki ómirden attap ótip, dúnıeniń betine órlikpen týra qaraı almaıdy, keń arshyndaı almaıdy. Óz betinshe soqpaq sala almaıdy. Jumyr basty jurt, jurt bolǵanda da mıy ashyp, máńgúrt bolýǵa aınalǵan, sóz tasyǵan, jansyzdyq etken elshi degen qý aıaq kezbelerdiń izimen ketedi ǵoı. Sóıtip kisilik qalpyn qor etip ótedi, óshedi. Jibek jolynyń ústinde shańy ǵana qalady.

Osy oıdan Omardyń tynysy tarylyp, janaryna jylankózdenip jas turdy. Keýdesin dıirmen tasy ezgendeı sezildi. Týǵan jerdiń jas jýsanyń jastanyp jatyp, qymyzdaı salqyn, shárbat aýasyn simirip jatyp jan keship ketkisi keldi. Sheıit ólimdi qalady. Kúlli denesin jer tartyp, et júregi báseńsı lúpil qaqty.

Óstip shaljaıyp jatyp shynymen jan keshse qaıter edi? Sońynan kim joqtaý aıtyp, kúńirene daýys salar edi? Elshi kerýen túıe basyn Kerlen boıyna qaıta burar ma edi? Qudiretti qaǵan on kózindeı bolǵan batyr serigin joqtap barmaǵyn shaınar ma eken? Páli-aı degen. Barmaq tistep kúıinetin qaǵandyq órseń-aý, kúıinbek túgili murtynan kúler, "mandaıyn tasqa soqqansha týralap tarta beretin bátshaǵar edi, ózine de sol kerek" der. Kerýenniń de qalyby qısaımas, júgin teńdep, kóligin ondap alyp búlkekteı Otyrarǵa tartar. Eshkim de ólimine qabyrǵa qaıystyrmas. Bir butanyń túbine júzin jasyra salar. Áne bir júıkesi tozǵan, asýdan ótkende jerdi qushyp jylaǵan kirekesh: "Omekeń o dúnıege attanyp ketipti degendi estigende júregi jaryla qýanar. Ol ǵana emes, osyndaǵy aryp-ashyp, tozǵan, sharshaǵan kirekeshtiń kúllisi ishterinen táýba aıtyp: "qyzyl kóz, quryǵy qatty páleden qutqarǵanyńa myń shúkirshilik" dep qýtyńdap qalar. Jymyńdasyp, yrjyńdasyp kerýendegi asyl qazynany bóliser, sóıtip kózdi ashyp-jumǵansha toz-toz bop joǵalar.

Shalqasynan jatqan Omardyń janaryna qalyqtap ushqan qyran shalyndy. Endi ańǵardy, qyran manadan beri óziniń tas tóbesine shúılige ushyp júr eken. Quzǵyn emes, er adamnyń basyn aınalyp bále shaqyratyn. Qanaty asyl, qaıraty qatty, seri minez túz taǵysynyń myna tosyn ushýyna jón bolsyn. Asyl qyran aspanda júrip-aq eki aıaqtynyń oıyn tanýshy edi ǵoı. Endeshe dál solaı! Qaýyrsyny sýsyldaǵan seri minez, asyl qyran týǵan jerdiń tósine jata ketip, qıly qıalǵa shomǵan Omardyń oıyn oqyp júr. Sharshaǵan, shaldyqqan jerlesiniń boıyna ál qosyp, júıkesine jiger bergisi kelgeni.

Keýdesine qyran kúshiniń shymyrlap quıylyp jatqanyń sezindi. Sezingen saıyn ómir dámi tańdaıyna táttilene tústi, tymyryna qosymsha búlkil qosyldy, boıymen qyzý júgirdi, súıek-súıegine deıin syzdap, qaıratqa toldy.

Jibek jolynyń shańy bolǵaly jatqan jigitke qyran kúshi sumdyq áser etti.

Kerýenbasy ornynan qarǵyp turdy.

— Túıeni ákel! Jazyla! Qumandaǵy sýdy jylt! Qosty jyq! Otty sóndir! Tenderdi túıege art! Sýsyn iship al! Kúnder balahanaǵa kirsin. Kirekesh, buıda tart! Hammal Meragı, joldy baǵdarla! Kerýendi basta!

Kerýendegi jolaýshylardyń jarlyqtan qulaǵy tundy. Sary búlkek bastaldy. Elshi kerýen tyrnadaı tizilip kelip Uly sorapqa qosyldy. Bul tustaǵy Jibek joly beıne túkti kilemdeı buıra jýsandy keń alapty arqadan osyp ótken qamshy izindeı uzynsha kesip ótetin. Qıyr taýsyla qoımaıtyn. Áıtse de túıe tabanyń qaqqan tas, ilgeri basqan aıaǵyn keri jibergen qum, tirsekti uratyn jyqpyldy jynysy joq; úlpildep jatqan kúreń topyraqty shashadan keship tartatyn da otyratyn. Qypshaq. dalasynyń keńdigin kerýenshiler endi sezindi. Bul keńistik tósin jaılaǵan jurtqa da mol minez bergen eken, kóz ushynan árádik kórinip qalatyn jylqyshy aýyl, aýyl mańyndaǵy jelide táspiniń tasyndaı tizilgen qulyn, úıezdegen jylqy, qońyraýlatyp salǵan án: kúllisi myna taban astyńda kerilip jatqan ker dalaǵa sonshama uqsas. Sonshama minezdes. Kisileriniń úıi qońyr, minezi ornyqty, qımyly jaı. Boıy bulaq basyna bitken daraqtaı bıik, usqyndy, nusqaly, kileń kóz toıattar sulý jandar. Jel qaǵyp, kún ótken júzi qara tory keledi. At jalynda oınaıtyn shabandoz, quıynmen jarysqan jel aıaq báıgeshil, naıza ushymen sarshunaq túıregen naızager, qaraqurym jaýǵa qaımyqpaı kirgen jaýger: ústinen kúni-túni aǵylyp ótip jatatyn dúnıeli kerýenge suǵyn qadamaıdy, kóligin torymaıdy. "Deshti-Qypshaq jerinde kerýen tonalypty-mys", degendi Omar óz basy eshqashan estimegen. Talaı márte Jibek jolynyń boıynda joryqqa attanǵan jaraqty qolǵa ushyrasty, biraq olardan tıtteı de zalal kórmegen. Áýelde qarsy aldynan qaptap shyǵa kelgen qoldan jama-a-an seskenetin, á degenshe-aq álgi samaladaı jigitter tusynan saýsyldap óte shyǵatyn, sodan júregi ornyńa túsip, jaǵasyn ustaıtyn. Qypshaq qolynyń márttigine qaıran qalatyn. Mańǵul sarbazyna kezikse ǵoı, áldeqashan talapaıy shyǵyp tonalar edi, túıeden de, jıhazdan da aırylyp, jol ústinde ash bórishe ulyp qalar edi. Mańǵul jerimen ótken kerýenniń qahannyń tańbaly qaıraq tasyn alyp, shybyn janyń shúberekke túıip júretini sodan, qaıraq tasty kórsetseń ǵana jankeshti zulmattar eshtemeńe tımeıdi, boqtap-buralap, naqa quny ketkendeı keıip, kijinip jónińe joǵalady. Janyńdy qaǵannyń qaıraq tasy qutqarady.

Kerýen Qaraspan taýynan shyǵyp kún júrgende alystan Otyrar shaharynyń dabysy saryndap jete bastady. Qulaqqa ómir shýyly quıyldy. Jibek jolymen qarsy ushyrasqan kerýen tizbegi kóbeıdi. Kileń mol dúnıeniń qazanyńa malyp alǵandaı alpynshaq-salpynshaq, qyzyldy-jasyldy alaman jolaýshylar.

Jol áldeneshe tarmaqqa bólindi. Beıne kóne İnjý úgiz ózeniniń teńizge quıar kezinde san taraýǵa bólinip, etegi keń jaıylyp, úlken aımaqty qamtıtyn asaý minezin elestetti. Shuǵyl tústikke bet alyp, Shash shaharyna ketip jatqan Kishi Jibek joly: teristikke burylǵan Kúmis jol — Qara taýdyń etegin bókterlep baryp Kúmistiniń asýynan asady. Sóıtedi de Shýdy jaǵalap kele jatqan Jaý jolyna qosylady, sodan tike teristikke tartady. Sarysý ózeniń órlep baryp, Saryarqany kóktep ótetin áıgili Han jolyna aınalady. Qazirgi elshi kerýenniń sorǵyp kele jatqan butaǵy Bas Jibek jolynyń Otyrarǵa bet alǵan aqtaban soraby edi. Sorap júrgen saıyn birese onǵa, birese solǵa burylyp beıne İnjý úgiz ózeniniń keń qoltyqty, kóp qoınaýly, tereń ıirimdi aǵysyndaı bekiniske, qalashyqqa, saraıshyqqa soǵa bastady. Soqqan saıyn saqyrlap qaınap jatqan joıqyn tirshilik tolqynyńa ilesip, júrisin jyldamdata tústi. Kóliktiń aıaǵyna jel bitti. Kirekeshter moınyń sozyp, álsin-áli kókjıekke tigilip, ataǵy jer jarǵan Otyrar shaharyn kórýge asyqty. Sharshap-shaldyqqan jol beınetin tars esten shyǵardy.

Otyrar toqsan joldyń torabynda dúm-dúnıeni jalmap jutyp jatqan tartpa shúńeıtti, ıirim aǵys ispetti edi. Iirim tym alystan baıqalmaıtyn. Syr ashpaıtyn. Kúnshilik jer qaldy degenshe-aq kerýenshilerdiń aıaǵy tasqaıaqtaı toǵysady, arbaýǵa túsken torǵaıdaı bolady. Tartpa shúńeıttiń kúshi sezile bastaıdy. Sol kúshtiń diń ózekti ortasyna taqaǵan saıyn júrekti qozǵap, kóńildi órekpiter áldebir qasıetti áseri seziletin. Sol sezim kúsheıe túsedi, bara-bara tula boıdy shymyrlatar taǵatsyzdyqqa tireıdi. Sál dybysqa eligesiń, sál dúbirge jeligesiń. Mańaıyń qyzyq áńgimege tolady. "Myna kerýen keshe Otyrardyń Qan Bazarynan shyǵypty?" "Shirkinniń jasaýy kózdiń jaýyp alady tegi!" "Balahanadaǵy úr qyzy ma dersiń! Eki aıaqtydan da sonshama sulýlar týady á!" "Alaqanyńa salyp qoıyp betine qarap otyratyn sýret qoı!" "Myna bekinistiń qaraýyl munarasy netken bıik edi, basyna shyǵýdyń ózi muń bolar!" "Joldyń ózi dalıyp keńip bara jatqan joq pa?!" Osyndaı gý-gý tańdanystar qulaqqa damylsyz jetedi. Iirimniń aıaǵyńdy tartyp, shyr kóbelek aınaldyryp úıirip áketip bara jatqanyń baıqaısyń. Tartsa, tarta tússe eken deısiń. Osy shaqta eshqashan kerýenniń basyn basqa baǵytqa buryp ákete almas ediń. Kúshiń jetpes edi oǵan. Dańqty shahardy kórýge yntyǵar ediń. Bar bolmysyńdy ıirimniń yrqyna beresiń.

— Otyrar! Otyrar! - dep kerýen basynda bara jatqan Hammal Meragı aıqaılap jiberdi. Jurt eleń ete tústi. Kerýendi jaı soǵyp ótkendeı boldy. Qalt kidiristep qaldy.

— Otyrar! Otyrar!

Kerýendegilerdiń tap qazirgi kóńil-kúıi dúnıeni tolqynymen terbep jatqan muhıt shetine shyǵýǵa zar bolǵan teńizshideı edi. Kókjıekpen astasqan telegeı kózdi jep, jandy jalyqtyrady. Talaı taý tolqynnyń astyńda qalyp qoıa jazdaıdy. Dúleımen alysyp jantalasady. Endi birde jelken dińgeginde turǵan qaraýyl-teńizshi qýanyshtan júregi jaryla jazdap "jer! jer!" dep aıqaılar edi. Kókjıekti qolymen nusqar edi. Dala muhıtyn aı boıy keship kele jatqan kerýenshiler dál sondaı áserge bólendi. Jolbasshy Hammal Meragıdiń sózi sumdyq shattandyrdy.

Arqa tustan kún kóterilip kele jatyr edi. Shahar tańǵy appaq nurǵa malynyp kózdi qaryqtyrdy. Áýeli kókti shanshyǵan aqshyl munaralar shalyndy. Sosyn sal jigittiń úkili bórkindeı bolyp kórkem kúmbezder kóterildi. Kúmbez búıirine kún nury shaǵylysyp jalt-jult etedi, jaqut tasyn ornatqan sáýkeledeı qubylady. Sosyn mármár tuǵyrǵa turǵyzǵan han ordasy Kúmbez Saraı boı kórsetti. Boıaýy aqshyl. Aıbary alystan aıqyndalyp, beder-beldeýi byjyrqaılana berdi. Qoldyń salasyndaı kósheler: ondaǵy sándi saraı, medrese, gúrthana, kúshhana, bazar, keshen, jádiger, diń úı, tasbolat tam, meshit, ymyrat úı, kerýen saraı, áýiz, qylýet — kúllisi kóz aldynan qalqyp ótkende kerýenshiler tańdaı qaǵyp, "ah" urysty. Ómirinde mundaı saltanatty kórmegendigin aıtty. Tamsanyp, tańdanysty. Ásirese Omardyń ishin órtegen shahardyń syrtyn tutas orap jatqan záýlim bıik qysh qorǵan edi. "Mundaı da bıik qorǵan bolady eken-aý", dep sanyń soqty. "Basynda qaraýyl qaraǵan sarbazǵa eshbir jebe jete almas. Qaqpasynyń ózi shym shoıynnan, qarasań qalpaǵyń túserdeı! Zańǵar ǵoı, ǵazaýat qoı! Tas atqysh taqyldaq túgili zymyranmen atyp ala almassyń!" Kerýenbasy óz-ózinen kúńirenip beı-jaı kúıge túskeni.

Endi ańǵardy, qorǵan ishindegi saltanatty sýret alystan qaraǵanda ǵana, kún arqan boıy kóterilgende ǵana aıqyn kórinedi eken. Sodan birte-birte munarǵa batyp, beridegi dýalǵa boıtasalaı beredi. Shahar ishin qorǵan kólegeıleıdi. Jolaýshy jaqyndaǵan saıyn qarsy aldyńda bedireıip bezergen qysh qabyrǵanyń ózi ǵana qalady. Óńgesi joq bolyp ketedi. Omar bul syrǵa sumdyq tańyrqady.

"Qudanyń qudireti, shahar ishi alystan alaqanǵa salǵandaı badyraıyp turyp, taqaǵanda yzym-ǵaıyp joǵalatyny qalaı? Jyn jutty ma? Kıeli jer dep estigenim ushqary sóz bolmady. İshi tola kitap ashyp, juldyz sanaǵan qıalı degeni ras eken!"

Omar Otyrar ustalarynyń jer bederi ilimin asa tereń biletiniń, shahardy sol ilimniń kúshimen qubyltyp salǵanyń sezbedi.

Otyrarǵa at shaptyrym jer qalǵanda lekip kele jatqan kerýendi kidirtti. Jibek jolynyń jıegine shyǵýǵa jarlyq etti. Bul tustyń túgi tyqyrlanyp, jeri tuıaqshıir taqyrǵa aınalypty. Kirekeshter kúlli túıeni shógerdi. Serikteri attan tústi.

Omar Uly jolmen qoshtasý rásimin jasamaqshy boldy.

Kerýenbasy, sosyn kirekesh, túıekesh, qul-qutan túgel túıeni tasalap ish dáret aldy. Jýynyp-shaıyndy. Kerýenniń bas jaǵynda kósilip shógip jatqan qara nardyń aldyńa jaınamaz jaıyldy. Qara nardyń aldyńda aq qozynyń júninen basylǵan shańqan tekemet. Kerýenbasy kebisin sheship shetine shyqty, qos qolyn keýdesine ustap súmpıip tura qaldy. Ózge jurt jol jıegin qazdaı tizilip tizerlese ketti. Omar qurannyń "Jol" atty jıyrma ekinshi súresin qońyr maqammen daýystap oqı jóneldi. Tóbe quıqany shymyrlatqan suńqyl ún qulpyra quıqyljydy. Bul qoshtasý áni sekildi muńdy bir súre edi. Uıyp tyńdap otyrǵan jurt kózine jas aldy.

Jibek jolymen qoshtasý qıyn.

Uly Jol jolaýshynyń anasy ispetti. Alysqa attansa tileýlesi, jaqynda júrse syrlasy. Taǵdyrdyń biz bilmegen kóp buralańyna salyp súrkildeter, alys-jaqynmen tabystyrar, sharshatar. Adam atanyń qolynan jetelep júrip ósirgen batagóı aqylshysy bul. Qol qýsyryp qarsy alar dosqa da, jol tosyp ańdysqan qaraqshyǵa da birge jolyǵady, báleni de, jalany da qosyla kóredi. Joly jaman jolaýshy ótse daǵy bul sorapqa sor at jamalady. "Aýyr jol"'dep aýlaqtaıdy. Tipti "jaý joly", "bóri jataǵy", "qaraqshy soqpaǵy" degen úreı týǵyzar attar dúnıege keledi. Osynyń bári júrip ótken jolaýshydan. Aqylgóı ana ony da kóteredi: tósinen jortyp, shań qaptyryp ketetin kezbe men saýdagerdi ulyńdaı súıedi, arqasynda aýnatyp erkeletedi. Kóz kórip, qulaq estimegen elge adastyrmaı aparyp, ıgi jaqsymen tanystyrar, jekjat eter. Jol bolmasa týǵan jerdiń ystyq demin, tátti dámin, jaqsy-jamanyń paryqtaı alar ma ekensiń; jat ólkede júrip saǵynysh atty qudiretti tushshyna alar ma ekensiń; keıingi býynǵa áz sózińdi qaldyra alar ma ekensiń; qaıdaǵy sóz! Qaıdaǵy qudiret! Jolsyz ótken tirshiligiń kórmádik, kózsiz kúnkóris-daǵy. Jibek jolynsyz qara qazaqtyń altyn ordasy, torqa bolar topyraǵy, saltanaty, sáni — Uly Otyrar dúnıege kelmes edi..

Omardyń qońyr daýsy dirildep buzylyp ketti. Eńkeıip, jaınamaz shetinen bir shókim topyraq aldy. Mańdaıyna basyp táý etti, kóz jasymen shylady. Kóp ýaqyt dámdes-tuzdas bolǵan, ótken ómiriniń joldasy, ilgergi úmitiniń tilekshisi bek jolyna júrek alǵysyn bildirip, qaıyr-qosh aıtysty.

Kerýen Jibek jolymen jylap qoshtasty. Sońyna qımasyndaı qaraı-qaraı ketti.

Omar shaharǵa elshilikke Hammal Meragı men Amın addın Herevıdi attandyrdy. Qala ámirshisine tartý jóneltip, salaýat bildirdi, shaharǵa kirýge pursat surady. Pursat kelse: osynshama kisini nesheme kúngi beınetke jegip, súrkilge salǵan, basyn qaterge tikken jarlyqty oryndamaqshy. Ol jarlyq — qaǵannyń quqy — qypshaq qolynyń sanyń, jaraq kúshin, shahardyń álsiz jerin bilý: surapyl tasqynnyń aldyńda turǵan Otyrardaı tas qamaldyń irgesin sógý edi.

Jansyzdyqqa jol alǵan.

Shahar ámirshisiniń "kirýge pursat" degen qos aýyz sózi tús áletinde kelip jetti. Uzyn kerýen quldılap kep qalanyń Altyn qaqpasynan quıyldy. Qaqpaǵa enip bara jatyp elshi Omar eriksiz artyna burylǵan. Nege ekeni belgisiz Jibek joly qan tústenip qalyp barady eken. Et júregi dir etti.

JETİNSHİ SARYN

Hıjranyń alty júz on besinshi jyly, jańasha, kún kalendary boıynsha myń eki júz on segizinshi jyly, qazaqsha Barys jylynyń kókek aıy edi. Otyrar ámirshisi Ilanshy Qadyrhan Horezmnen, shahtardyń shahy Muhammedten jetken jarlyqty oryndaýǵa kiristi; jarlyqta kúnniń shyǵysynan, qaǵan ordasynan Omar qojanyń bastaýymen kelgen tórt júz elý jansyz saýdager, kirekesh, elshiniń qaýaq qurly quny joq basyn. alý kerek-tin jáne olardyń qol astyńdaǵy bes júz túıege teńdegen asyl jıhaz, taıtuıaq kúmis, jamby, quıma altyndardy Buharǵa jóneltý qajet-ti. Muhammed shah taqaýda tósek jańartqan, jas ıis perızat Buhar týmasy edi, sonyń jasaýyna dúnıe tolmaı jatqan. Ilansh Qadyrhandy shahtyń jarlyǵynan góri, jaýyna degen qysastyq jeńdi. Jyldar boıǵy júregine berish bolyp jınalǵan yzasy qanǵa bastady. Jymysqy saýdagerlerdi Aq qorǵan bekinisiniń jazyǵynda laqsha baýyzdatty, qanymen jýsan sýardy, jurtyna "elin satqan opasyz óstip óledi", degen tálim úıretti. Álgilerdiń aram nıetpen ákelgen dúnıesin qaıyra teńdetip, Buharǵa jóneltýge jarlyq etti.

Bul kerýendi bastaýdy senimdi qyzmetshisi Maqsutqa tapsyrdy.

Kerýen Otyrardan shyqqanda aýa raıy ashyq bolatyn; kún tas tóbege shanshylyp alyp, jerdiń kóne quıqasyn kóńirsitip qýyra bastady, jýsan bitken bir ýys bolyp jerge jabysyp alǵan. Túıe tabanshamen bylq-bylq-bylq etip taptalady da, kelesi mezette bel jazyp qaıta túregeledi. Árádik týǵan jerin saǵynyp kelgen qustardyń ádemi úni estiledi. Bıylǵy kóktem erte shyqqan, onsyz da qary mardymsyz, súlesoq, sart esek qys qyr asýy-aq muń eken, tyrnalardyń tyraýy kerneıletip qoıa bergen. Sodan bul ólkege qarbalas kımyl kelgen; dıqandar ertemen turady, eski aryqtardy qaıta qyrnaıdy, atyzdardy bıiktetedi, shyǵyrdy jóndeıdi, ketpen shyńyly kóbeıedi. Otyrar shaharyna da kúnniń batysynan da, shyǵysynan da qazdaı tizilip qońyraýlatqan ubaq-shubaq kerýender toǵytyla bastaǵan, el-eldiń, qatynasy kóbeıip, damylsyz tirshiliktiń dońǵalaǵyn qaıta bir aınaldyryp jibergen.

Áne jerden de, myna jerden de mal aıdaǵan, asaý qýǵan jigitterdiń tóbesi qyltyldaıdy, qarasy kórinedi. Sary bıdaıyq betege, ızen, qazoty qalyń shyqqan. Buıyrsa, malǵa da, adamǵa da raqymy mol mamyrstan zaman bolǵaly tur. Jaıbaraqat tirshilik, qareketshil halyq, asyqpaı aqqan İnjý ózeni, alystan qaraýytqan Qarataý, aıaq-qolyn barynsha sozyp kerilip kerenaý jatqan dala tabıǵatyńda ózgeshe qubylysty tilemeıtin tárizdi, alys-julysty umytqaly ne zaman, osy kúı, osy kúnkóris qana jannyń raqatyna aınalǵan. Mań-mań basqan bas túıede kele jatqan kerýenbasy Maqsut osyny oılaǵan, kún qyzýynan maýjyrap, qalǵyp-múlgip ıt rásýasy shyǵa bastady. Árádik daǵaradaı basy bir jaǵyna aýyp túsip, selt etip kózin ashyp alady. Mańaıynda mıdaı jazyq, sońynda shubatylǵan kerýen, ol taǵy qalǵıdy. Qońyraýlary syldyrap, mań-mań basqan nar túıeler tanaýyn shý-shý etkizip, bastaryn shulǵyp qoıady. Birneshe aı azapty jol júrip, sińirleri sozylyp Otyrarǵa jetti de, apta ótpeı alys saparǵa jáne shyqty. Bul joly aıaqtaryna baılaǵan qurym joq, tasty jer, qyrat-qyrat asýlar alysta qalǵan, alda tabanǵa jumsaq tıer Qyzylqum, solaı qaraı bettep keledi. Tabanǵa bylpyp basylǵan jol júristi múlde samarqaýlandyryp jibergen sekildi, áıt-shý, arttaǵy quldardyń úni kómeski shyǵady, shala estiledi, taǵy esinedi.

Kerýenbasy Maqsut mingen qara nar mazasyz, ǵumyrynda nesheme kerýen tartyp, jol bastap úırengen janýar jer jaıyn, jol jaıyn kisiden kem bilmeıdi. Aýa raıyn aldyń ala sezetin qasıeti bardy. Sol qasıeti áldeneni sezdirdi me, ne alys sapardan sharshady ma, júrisi mardymsyz, aıańy ańǵyrt, eki jaǵyna jaltaq-jaltaq qaraı beredi. Ár kezde aýyr basyn qatty shulǵyp mań ketedi. Janýardyń bul minezine kerýenbasy Maqsut áýelgide mán bere qoımady. Óıtkeni ózi talaı márte kerýen bastap, túıe tartyp Qyzyldyń qumyn kesip ótken, uryǵa ustatpaı, qýǵynshyǵa iz qaldyrmaı úırengen jyryndy jigit edi. Keshegi oqıǵa esine oraldy.

Keshe, kún aýarda Pyshaqshydaǵy buǵan Kúmbez Saraıdan jaýshy kelip; "Ilanshy Qadyrhanǵa jet", degen jarlyq ákelgen. Bul asyǵyp-úsigip Saltanat saraıyna kirgende ámirshi jalǵyz kútip otyr eken. Túsi sýyq, qasynyń arasy tutasyp qosylyp ketipti. Asa bir jaısyz habar estise estýshi edi. Uıqy kórmegen kózi qyzaryp, dombyǵyp, túılige qaraıdy. Munyń sálemin erniniń ushymen "shúkirshilik" dep qana qabyldaǵan.

— Saǵan ǵana senip tapsyrǵaly otyrǵan jarlyǵym bar.

— Ámirińizge quldyq!

— Kúnniń shyǵysynan kelip jansyz bop jazalanǵan saýdagerlerdiń bes júz túıelik jıhazy qaldy. Teńge býǵan altyn, kúmis quımalary bar. Aryna senip tabystaımyn. Buraýyn joǵaltpaı Buharǵa jetkizesiń, sondaǵy Muhammed shahtyń qolyna tıgizesiń. Al mynaý kepildik qaǵaz, "aldym" dep tańbasyn bassyn, qoınyńa tigip alǵaısyń.

— Taqsyr, qol qosyp beresiz be? Jol qıyn, qaterli.

— Bere almaımyn.

— Qyzylqum bul kúnderi jol tosqan urylardyń jymyna aınalǵan. Zaman da qaǵynyp ketkeli tur. Jol aýyr, taqsyr.

— Kóp kózge senim az. Táýekel dep kirekeshtermen kete ber.

Ózińniń de on kisilik kúshiń, san kúndik aılań bar emes pe, saǵan senemin de.

— Qashan jol alýǵa jarlyq etesiz?

— Kúni erteń, tań bozynan buıda tartyńdar.

— Aýa raıyn andamaımyz ba, taqsyr?

— Oǵan pursat joq, qaıtken kúnde de kerýendi tez jetkizgen jón. Aýa raıy qubyla qoımas. Kóktemniń kúni ǵoı, qumnyń tynshý shaǵy. Qaýpaılamaı attanyp ketińder.

— Quba-qup!

— Alla jolyńdy ońǵarsyn!

Ilanshy Qadyrhan ıilip turǵan Maqsutqa jol saparynyń oń bolýyn tiledi, batasyn berdi.

Kerýenbasy qaıtyp sózge kelmeı, boıyna bitken toń minezben ishinen túıilip tez burylyp ketken-di...

Maqsut qandaı jolǵa jumsasa da Deshti-Qypshaq arýaǵynyń, onyń Ilanshy Qadyrhandaı aqyldy azamatynyń aıtqanynan attap kete almaq emes. Sol jolǵa jumyr basy pıda. San qıly qaterli saparda ámirshiniń jolyna basyn tikken, qorǵap qalǵan, endi osy jarlyǵyn da jan-tánimen oryndaýǵa beıil. Bul óziniń boıyna sińgen qasıeti. Oǵan qosa jigit jigeri, alǵyr oıy, adýyn, asqaq qaıraty jáne bar.

Ertemen tań bozy biline bastaǵanda Maqsut tóseginen turyp kıindi, jaraǵyn asyndy, úıiniń tóbesine shyqqan. Kógildir zeńgirge zer sala qaraǵan. Zańǵar aspanda janar tutar tuldyr joq, kiri ashylǵan kóılekteı samal tósinde jelpildep tur. Samaldyń keýdeni ashqan ádemi jupary bartyn. Kenet Maqsuttyń oń búıirine shanshý qadalǵandaı sezildi, tústikti túgel kómkerip jatqan İnjýdiń arǵy jaǵynan, Qyzylqum arasynan áldekim buǵynyp alyp jebe tartyp jatqandaı. Sup-sýyq yzǵyryq esedi. Denesi túrshigip tońazı bastady. Áldeneden qatty sezik qylady, neden? Hege? Ózi de onshasyn bilmeıdi. Kúnniń batysyna, jańaǵy bir búıirine shanshý bolyp qadalǵan yzǵyryq soqqan tusqa uzaq súzildi. Qara munardan ózge eshteńe kóre almady. Kidirýge bolmaıdy, ámirshiniń jarlyǵy solaı.

Jedel basyp Qan Bazardyń syrtyndaǵy kerýen saraıǵa jetken. Saraı aýlasynda qaýyrt qımyl, bes júz narǵa júk tıelip jatyr. Býra sandy, balýan bilekti kirekeshter aıaqtarynyń ushymen basyp zyr júgirip qyzmet qylady. Qoldasyp kep, lyp-lyp etkizip júk kóteredi, nar búıirine lyq etkizip teń qoıady. Qyl arqanmen tartyp tańady, jyńǵyl qazyqtan buraý salady. Mańq degizip buıdasynan tartyp turǵyzady da saraı qaqpasynyń syrtyna jetelep aparyp tize beredi. Osy julmyt qımyl sút pisirim mezgilge sozylǵan, kúlli júk tıelip, túıeler tyrnadaı tizilip bolǵan.

Maqsuttyń janaryna kúnniń áýelgi shapaǵy shashyrady. Bes júz túıelik áıgili kerýen tizbektelip Darbaza qaqpadan shyqqanda kóne kóshelerdiń qarbalasy bastalǵan. Namazǵa turǵan aqsaqaldar ańyra qarasady; bul qaqpamen buryn kerýen júrmeıtin, qol ǵana ótetin, ári myna kerýenniń júrisi tym sýyt. Az ýaqyttyń ishinde Arys kópirinen ótken. Kerýen basyndaǵy Maqsut tústikke, İnjýdi mańdaıǵa alyp jedel júrýge jarlyq jasady. Kún qyzyp jerdi kóńirsitip qýyra bastaǵanda baıaǵy mazań oıdy umytyp ta úlgirgen. Onyń ústine kerýenshi ataýlynyń nesheme qat zamannan qalmaı kele jatqan salty bar; kerýenbasy jolǵa shyqsa jamanshylyq shaqyryp ýaıymǵa berilmegeni lázim, ár nárseden shoshyna berse oılaǵany jolda shyn pále bolyp jabysady. Nede bolsa kerýen jolǵa shyǵyp qoıdy, alǵan betten qaıtý joq.

Tús áletinde uzyn kerýen İnjý ózeniniń jym basqan jaǵalaýyna kelip jetti. Ózenniń bul tusy ótkel bermeıdi. Bular biraz ozyńqyrap baryp jaǵasy jaıpaq Alpaýyt ótkeline tústi; eni atshaptyrym bolyp sozylyp jatqan ózennen ótý jeńil emes, baǵytyńnan aıyrylyp, taban jazsań ıirimge túsip ketesiń, sýdy asa saqtyqpen keshti. Jaıpaýyt jermen jyljydy. Maqsut jol bastap ákkilenip qalǵan, "túıeniń aıaǵy taıyp, oppa, ne shúńeıtke túser bolsa buıdasyn qıyp jiberińder", dep kirekeshterge jarlyq jasady. Sý jylandaı ıretilip, kóp júrip jaǵaǵa da shyqty. Sońǵy túıe kelip jetkenshe ıirilip kútip turdy. Syrǵı aqqan kók tuńǵıyq sońynda qaldy.

Qarsy beti Qyzylqum, buırat-buırat, jal-jal bolyp muhıttaı tolqyp janardy jeıdi, tóbede zańǵar aspan etekte sýsyldaǵan ystyq qum, odan ózge eshteme joq. Mań-mań basyp espege sińgen saıyn súrleý de buralańdaı qashyp esti ketirdi. Sońyna qaraıdy. Túıelerdiń arasynda anda-sanda qylt-qylt etip kirekeshterdiń bastary kórinedi. Meńireý ólke bar qupıasyn qoınyńa tyǵyp alyp momaqansyp jatyr. Árádik alystan shańytyp áldeneler kóringendeı bolady, bári buldyr eles, bári beımálim saǵym.

Kerýen tyrnadaı tizilip tarta berdi.

Tap osylaı toqtaýsyz júrip kóp jol óndirip tastady. Birinshi kúni tústenbeı tartyp, qonalqyda bir-aq damyldamaqshy. Kún de shaldyryp, maıy taýsylǵan shamǵa uqsap qyzaryp kókjıekke eńkeıdi. Aptap ystyq basylyp qumnyń lebi salqyn tarta bastady. Túıeler áli sińiri sozylyp sharshamaǵan sekildi, kidiris bermeı lyqyldap salyp keledi. Taılaq kezinen bastyryp, kerýen tartyp úırengen janýarlar jer tabanyń qýyryp arshyndaı aıańdaıdy. Eńseni basqan, ıyqty ezgen aýyr júkke ábden moıynsunǵan. Maqsuttyń qara nary jalǵa kóterile bergende árirekten áldene shandatyp josa jóneldi, ań ba, quıyn ba, ańǵara almady. Kózben alysqa uzatyp salyp qonatyn jerdi mólsherlep, baǵdarlap, biraz kidirgen. Sońǵy túıeler taltaıyp turyp qaldy.

Kerýen áıgili Belqumǵa kirgende kún sary maıdaı erip qum talqanyńa aralasyp sińip joǵalǵan. Maqsut yrqyldap oıǵa túsip kele jatqan qara nardyń buıdasyn tartty. Úlken qum qoınaýdy qorǵan tuta kerýendi ıirip jiberip, aıaldaýǵa jarlyq jasady. Nar bitken baqyryp shóge bastady. Kúlli túıe shógerilip bolǵan mezette qyzyl qoınaýǵa jańa bir shahar ornaǵandaı kórindi. Qaraýytyp, úıme-júıme bolyp, alqapty tutas alyp ketti. Kirekeshter endi tenderdi sheship túsire bastady, birazy qaýyrt qımyldap sekseýil syndyrdy, ot tutatty, as qamyna kiristi. Tender túgel túsirilip, jınalyp bitkende qas qaraıyp ińir úıirilgen edi. Qyrqadan qyltıyp aı týdy. Qyzmetshi jigitter qorjyndaǵy kesek-kesek pisken etti alyp, otqa jylytyp, dastarqanǵa salyp týraı bastady. Kúni boıy qajalǵan quıryqtaryn jumsaq qumǵa suǵyp, keıbiri kósile sulap, et jep, gýlesip otyr.

— Bul Belqum qaraqshynyń jymy desetin. Kóz uıqyǵa ketkende bas salyp qylyshtap ketip júrse qaıttik?— deıdi kerýenge osy joly ǵana ilesken jas kirekesh.

— Qaıdaǵyny aıtady ekensiń, jarqynym!

— Qarsy qaırat qylatyn qol da joq.

— Ne qyl dep móńireı beresiń endi?

— Saqtyqta qorlyq joq degenim ǵoı.

— Babań batyr bolǵan edi, óziń qoıandaı qaltyraısyń, bátshaǵar.

— Dáp sol babam aıtyp otyratyn. Belqum ury men bóriniń uıasy dep. Kóre qal, ár butasy ár pálege aınalady.

Kerýenbasy myna áńgimeni estip jatsa da úndegen joq. Shapanyń jamylyp, jadyny jastanyp myzǵyǵan bolyp jata berdi. Shynyńda da jas kirekeshtiń aıtqany ras edi. Jut jyldary osy qumnyń ár sekseýili bir-bir bórige aınalyp, ár soqpaǵy jol tosqan baýkespeniń dál ústinen túsiretin edi. Talaı márte kerýen bastap júrip shaıqasqany bar. Áıtse de qonýǵa týra keledi, qarańǵyda jol júrip, túıelerdiń tabanyń aldyrtqysy joq. Tań bozynan jol tartyp ketse tórt kún degende Buharǵa jetip barary kádik. Alda áli aýyr asý, sýsyz sahar shel jatyr. Soǵan kúsh saqtap, saılanyp ótkeni jón.

Basyn kóterip kirekeshterge jarlyq jasady.

— Jigitter, sekseýildi mol qyp úıip alyńdar, otty sóndirmeńder, teńge kúzet qoıyńdar!

Maqsuttyń kózi ilinip-aq ketipti.

Aı kóterilgen saıyn óńi bozaryp qanqyzyldana tústi, sekseýil shoǵy dersiń, jalqyn sáýlesi á degende qumdy alapty qaryp ótken. Manaǵy jas kirekeshtiń boıyn tilsiz úreı meńdedi. "Aı aǵaryp týsa búıtpes edi-aý", dep oılady ol. Qısapsyz qol surapyl urystan soń keshke salym damyldap sulaı-sulaı ketpeýshi me edi, myna jotalar dáp sol; aı endi qan sińgen qalqanǵa uqsady. Alqyzyl jalqynǵa bókken tory belder kóz salǵan saıyn alaburtty, júregin kóterdi. Jaman bir halge bastady. Osy shubyryndy kerýen sorabyn "Jaý joly" dep ataıdy. Jol ylǵı qum jotasyn bókterlep, sekseýili sırek shabyrdy qamshylar jaqqa qaldyryp kúngeıge tartady da otyrady. Ertede bul "Jaý jolymen" jas kirekeshtiń babasy kerýen tartqan. İnjý boıyndaǵy Otyrardan erte attanady eken, kúz túspeı turyp Buhar, Samarqan, árisi Baǵdat, Mysyr elin aralap saýda jasap qaıtatyn; mámlúk qypshaqtarymen qurdaı qatynasyp jatatyn. Sondaı uzaq saparda ańyzaq shólden opat bolmaý amalyn jasaıdy-mys. Qonǵan jerinen túıe jantaq degen shól shóbin izdeıdi eken. Tapqan túıe jantaqtyń qaýjaǵyn qyrqyp, sabaǵyn qaldyrǵan, Sol sabaqtyń ózegin bákimen qaq tiledi, arasyna shólqarbyzdyń shopaǵyn qondyrady eken, sosyn sabaqtyń betin qummen qaıta kómgen. Kerýen keıin qaıtar jolda shildeniń ańyzaǵyna ushyraıdy, kirekeshterdiń kózine ajal elesteıdi. Ólip-óship kóktemgi qonyp ótken jerine jetedi.. qarasa...jantaq sabaǵyna otyrǵyzyp ketken daqyl dáni kóktep, órken jaıyp, pálek arasynan bultıǵan shólqarbyz kórinip jatady. Kireshiler jantaqqa bitken shólqarbyzben sýsyndap alyp kelesi qonalqyǵa jetýge asyǵatyn, sosyn kelesige.

Álden ýaqytta uıqydaǵy Maqsuttyń qulaǵyna álde bir yzyń estilgendeı boldy. Álgi yzyń bileý-bileý býra san qumdardy kúńirente jóneldi. Júregi qatty soǵyp, ornynan uıqyly-oıaý qarǵyp turdy. Denesi múzdap qalypty. Tamaǵy qurǵap dybysy shyqpady. Alǵashynda kózine eshteme kórinbegen, birte-birte qum shaǵyldaryna jan bitip kóterilgendeı sezildi. Mazdata jaqqan ot sónýge aınalǵan, kúzetshi jigitter qalǵyp otyrǵan. Kerýen bastaıtyn qara nar ornynan oqys turyp úzdik-sozdyq bozdaı bastady. Maqsuttyń daýsy endi shyqty.

— Jigitter, qum daýyly keledi!

Jer dúnıe alasapyran kúıge túsip kúńirene jóneldi. Aı da jylt etti de, sóne qaldy, mańaıdy qara túnek basty. Óre túregelgen kirekeshter alǵashynda esteri shyǵyp dúrlige berdi, jaý shapty dep oılady, manaǵy jas kirekesh "bóri, bóri!" dep bar daýsymen mańaıdy kóshire shyńǵyryp jiberdi. Beli kóterile bastaǵan qum kózine myńdaǵan bóri bolyp kóringen.

Kerýenbasy Maqsut osy jamanshylyqtyń bolatynyń aldyń ala sezgen tárizdi edi, biraq tap mundaı sumdyqty túsinde de kórmegen. Bul óz ómiri ishinde estip-bilmegen soıqan, surapyl qum daýyly edi. Jer-kókti sabalap, ysqyryp, tútip jep barady.

— Jigitter, túıelerdi turǵyzyńdar! Qyrǵa tartyńdar! — dep aıqaı saldy.

Jan saýǵalap júrgen jigitter túk isteı alar emes. Qum qaýyp, jer tyrmalap domalap qalyp jatyr. İshin tartyp soqqan yshqyndy daýyl jatqan túıelerdi jalmap jedi, Maqsuttyń kózi túkti kórmese de, baqyryp-bozdap qum seliniń astyńda qalyp jatqan túıelerdiń jaıyn anyq sezgen. Kisilerin de baǵdarlaı almady, daýyl ma, álde sonyń shýyly ma, álde jany shyǵa shyńǵyrǵan kirekesh úni me, qaıdaǵy bir jaısyz dybys Maqsuttyń qulaǵynan ketpedi. "Daýyl turyp túıe jyǵylsa, eshkini kókten izde" degendeı, dúleı kúsh Maqsuttyń ózin de laqtyryp jibergen-di. Ol jerge etpetteı jatyp qansha jabyssa da toqtaı almady. Domalap bara jatyp búıiri qatty bir nársege soǵyldy, jandármen dep soǵan jarmasty, qara nardyń artqy sıraǵy eken. Janýar jan dalbasamen shapshyp, alasuryp, jóńkı jóneldi. Kerýenbasy endi aqtyq kúshin jınap, nardyń ıir moınynan qarmady; qaıratty mal maltyp, qarǵyp biraz jerge barǵandaı bolǵan, Maqsut esinen tanyp ketti.

Qum daýyly táýlik boıy damylsyz soqty. Burynǵy Belqum bul dúnıeden joǵaldy. Ólke typ-tıpyl ózge bir qum teńizine aınalǵan. Kelesi táýlikte demin ishine tartyp tynshı qalǵan osy teńiz tolqyndary arasynan qur súlderi ǵana qalǵan qara nar maltyp shyǵa keldi. Keshegi alyp túliktiń ornyńda saýdyraǵan tórt sıraǵy, káýkıgen basy ǵana ázer qybyrlap, kúńirene bozdap kep júrdi. Esti janýar qum espelerin tabanymen tarpydy, topyraq boratty, ıesin izdedi. Aqyry áldebir espe arasynan óli men tiriniń ortasynda essiz jatqan kisini taýyp aldy. Bul kerýenbasy Maqsut edi: kún kózi jylytyp, jel lebi esip, esin jıǵyzdy, kózin ashyp, basyn kóterdi. Mańaıynda qabyrǵasy yrsıyp maıa jondanǵan qum jotalarynan ózge dáneńe joq, meńireý jatqan ógeı dúnıe. Súıretilip turyp qara narǵa mindi, qyrqaǵa kóterildi, bul da jerden kózin almaı áldeneni uzaq izdegen, iz kesken, tiri jan ushyraspady. Qum tuńǵıyǵynda qalyp qoıǵanǵa uqsaıdy. Aqyry Maqsuttyń da mıy ashyp, máńgirip jónińe ketti.

Ol osy bir sumdyq oqıǵany Otyrar ámirshisi Ilanshy Qadyrhanǵa kelip maǵlumdaǵan. Ámirshi qatty opynyp, qum jutyp opat bolǵan kirekeshterdi, bes júz túıeni, teń-teń altyn, kúmisterdi izdeýge bel baılady. Kóregen kerýenbasy, jyryndy izshil, kánigi ańshy, sartaban jolbasshy qarıalardy jınady. Uzaq jolǵa ázirlendi. Biraq oıǵa alǵan isti oryndaýǵa jazbaǵan eken, bul jolǵy surapyl soıqan kúnniń shyǵysynan soqty.

SEGİZİNSHİ SARYN

Ǵabbas kóregen bıik shartaq ústinde etpetinen jatyp kón kitapty oqýǵa kiristi; aı sútteı jaryq, teristikten maıda samal esti, lyqyldap doń ústińdegi masa men shirkeıdi yldıǵa qýdy, Jaýhar qorǵanynyń kóne súlderi alystan qaraýytady, jebe atatyn oıyq oqpandary aı sáýlesimen badyraıa túsken. Kóregenniń qolyndaǵy Hısameddın aqynnyń taqaýda jazyp tamamdaǵan "Hıkaıalar" atty dastany edi, jas aqyn ustazyna ákelip syıǵa tartqan.

Qart oqymysty aı jaryǵynyń astyńda aqynnyń alǵyr qıalynan týǵan tolǵaýdy shólirkeı oqydy. Bir baıqaǵany jas aqynnyń jyr joldarynda tilmen aıtyp jetkize almaıtyn sire muń jatty. Sol muń jyrdyń aıryqsha altyn qabaty sekildi edi.

Sózdiń sýreti kórindi.

Munda kón kitap jazǵan aqyn týǵan, Munda "Negizderdi" taldaǵan ǵalym turǵan . Bolsa táńirim ekinshi ómir qıǵandaı Syǵanaqta kóz jumar ek qınalmaı. En dalada mekendegen erkin, erke el edik, Jurtymyzdy jeti qattyń ilimimen jebedik. Deshti-Qypshaq keńisinen kóteredi kún kózin, Tamyljyǵan nurǵa malyp Otyrardyń kúmbezin, Týǵan jerdi súıgen saıyn kúnge usaımyn kúnde ózim. Ótti tarıh sary dalaǵa jasap jaz, Erlik qana bul dúnıede jasampaz, Eshbir aqyn sendegini túgel taýsyp jaza almas. Ymyrattyń jolbarystaı búgiledi jondary, San ǵulama sol mekende asyl oıyn tolǵady, Namysymyz almas qylysh tat baspaıtyn qoldaǵy...

Osy jerge kelgende kóregenniń maqamy úzildi, tamaǵyna tas keptelgendeı bolyp, sáldesiniń ushymen janaryn súrtti, tereń-tereń kúrsindi. Kúrsinistiń syry bar-tyn.

Taqaýda kóregen sumdyq oqıǵanyń kýágeri bolǵan.

Kúlli Máýerennahrǵa qater tóndi, shyǵystan Shyńǵysqan qara dúleı daýyldaı jolyndaǵynyń bárin jaıpap kele jatyr-mys; aqyl oıdyń bıik shyńy bolǵan talaı ǵasyrlyq saltanatty záýlim ymyrat, zerger qolynyń bederin saqtaǵan sándi saraılardy kúlge aınaldyryp, halyqty qan josa etetin, at aýyzdyqpen sý ishetin, batyr er ústinde uıyqtaıtyn zaman týdy, "Úrgenishke, dýan-aryzǵa jınalyńdar!"— degen shahtardyń shahy Muhammedtiń jarlyǵyn estigen. Estigen de qypshaq qolbasylary men handary máslıhat jasaǵan. Kóp oılasyp Úrgenishke Ilanshy Qadyrhan men Ǵabbas kóregendi jibergen, bosýǵa tosý bolar, dúleıdiń betin qaıyrar qol sura; bilek qosyp kúreselik desken, sanaly mámileni kútisken.

Dýan-arz máslıhaty áýeli shet eldik elshilerdi qabyldaýdan bastalǵan. Kúnniń shyǵysynan úshinshi márte elshi kelipti.

Bul joly qaǵan sózin aıtýǵa Ibn Kefredej Bogra degen jıren saqal tatar jetipti, janyńda shubatylǵan selebe sekildi eki kómekshisi bar. Salt boıynsha áýeli elshiler sóz alǵan.

— Adal nıetpen jiberilgen qaǵan elshileri Omar qoja, Hammal Meragı, Paqyrıddın Dızekı ám Amın ad-dın Herevı jazyqsyz mert boldy; onymen qosa tórt júz qyryq alty kirekesh, bes júz túıe, nesheme qat asyl jıhaz, quıma kúmis, altyn túıirshikteri joǵaldy. Adal saýdagerlerdi arandatqan qypshaq hany Ilanshy Qadyrhan eken. Qahan jazyqtynyń basyn suraıdy, qanǵa qan, janǵa jan, sonda ǵana kegi qaıtady.

Ibn Kefredej Bogra sózin aıbat shege aıtty, saýsaǵymen saqalyn tarap surlanyp otyryp qaldy. Qoly toly jaqut tasyn qondyrǵan júzikter eken. Moınyndaǵy sala qulash táspisi de asyl tastardan tizilgen. Jaltyldap kóz qaryqtyrady.

Shahtardyń shahy oń qanatty kómkere jıektegen aqylshy, keńesshilerine buryldy, solardan sheshim kútti.

"Ilanshy Qadyrhannyń otyna qol kúıdirip qaıtemiz. Ózi úrlegen eken ózi óshirsin. Kiriptar bolyp ne qylamyz, shah ıem", desti.

"Qudaıa, kóresini qyryq pyshaq qypshaqtan-aq kórip boldyq-aý, jaýǵa shapsa jigitterimizdi jeliktirip sońyna ilestiredi, jaýdan qashsa qylyshqa bizdi qurban etedi, taýsylmaıtyn daý-damaıyn sheshemiz dep shaqshadaı basymyz sharadaı boldy; ne qyl deıdi endi! Arylyp tynaıyqshy pálelerden!" desti.

"Tórt musylman saýdageri bastaǵan elshi kerýendi qurtyp kelip, endi bizdi kiriptar qylmaq. Qunyń ózderi kótersin. Tóreligin biz berelik!" desti.

Sosyn sáldeleri bylǵańdap dýyldady dersiń, naqa bir saraıda zikir salyp, jarapazan aıtylyp jatqandaı boldy, bara-bara Ilanshy Qadyrhan men Ǵabbas kóregendi kózge shuqyp jekip, tildeýge basty; kúz aıynda qany tolyp jaly taralǵan jylqylar sál nársege jelige qap osylaı shurqyrasatyn, osylaı oqyranar edi, sosyn betaldy mańyp josqyndar edi; mundaıda qaıys taqym jylqyshynyń quryǵy kerek. Tór aldyńda úlken pil súıeginen istelgen taqta otyrǵan shahtardyń shahy qabaǵyn shytyndy, keńesshileriniń mándi sóz, toqaılasar bátýa tappaı kúr shurqyrasqanyńa qynjyldy. Bósteki áńgimege qarny ashty. "Bile bilgenge Horezm eline qaraqulaq bolyp otyrǵan qypshaqtar emes, shyǵystaǵy Shyńǵysqan emes pe. Qaryny toıǵanǵa marqaıyp qarap jatpaı, jymysqy ıtterin jiberedi kep, ol ıtteri kileń musylman taǵy. Musylman jurtynyń arýaǵyn qorlap qorqyta ma-aý, qun suraı ma-aý, tóbeni tesip barady. Bul atańa náletterden qutylatyn kún bar ma, álde kóresini elshiden kórip ótpek pe?!" Shahtardyń shahy jaman ashýlandy, terisine syımaı tyrsyldap yzaǵa býlyqty, janaryn jalt etkizdi, shýyldaq sáýrikter jym bolyp basyldy.

— Ilanshy Qadyrhan bótenimiz, emes, jıenimiz. Jaman qasyndaǵysyn qaraqtar degen. Bilgish bolsań elshige ýáj qaıtar! — dedi shahtardyń shahy shydamaı ketip.

Keńesshiler sóz aýanyń, oı arnasyn aýystyrdy, ózge arnaǵa tústi.

— Osy Shyńǵysqan degen kesapaty kim boldy eken?!

— Joryq jasap qaǵanyń shyqqan jatyryna qaıta endirmese bolmas; jer qaıysqan qoly bar-mys degeni ship-shıki laqap. Baıaǵyda qyzyl bastarda osylaı kókigen, shyntýaıttap maıdanǵa túskende kórdik, kóbi belin býyp, bórik kıgen qatyńdar eken, qaryq bolǵanbyz.

— Men aıtsam anyǵy sol: batyrymyzdy qapyda ustap baılap áketedi, qul etedi, bul bir; Ilanshy Qadyrhanǵa ýáde etken ant buzarǵa tańǵut qyzyn jiberipti.tutqyn qyz ant buzarǵa júrmeıtini anyq, Shyńǵysqannyń munysy bitiseıin degendik emes, ketiseıin degeni, bul eki; qudireti kúshti shahtardyń shahy Muhammedti "ulymdaı jaqsy kóremin" dep jáne mazaq etti, bul úsh; qazir qaı bazarǵa bas suqsaq ta İnjýdiń sary masasyndaı yzyndap ósek taratyp júrgen jymysqy saýdagerge kezigemiz, bul saýdagerler qaǵandy marapattap, qudireti kúshti shahtardyń shahyn dattap júr, bul — tórt. Shydamnyń da shıryǵar, aqyldyń da azaıar, sabyrdyń da sarqylar mezeti bolady. Sol mezet jetken sekildi, - desti.

— Elshiniń kileń musylman bolyp totyqustaı saırap keletini namysqa tıedi. Sonda jerlesterimizdiń ıgi jaqsylarynyń bári jansyz bolyp ketkeni me? Sonda tájikeleserimiz kim? Qaraqulaq mańǵuly qaıda?

— Elshimen tájikelesip abyroı tappaspyz.

— It terisin basyna qaptaıyqshy!

Shahtardyń shahy keńesshilerdiń sózin bólgen joq, kerisinshe bas ızep, eńserile tyńdap maquldaǵan raı tanytty. Endigi mezette esik jaqta jer bop jasyǵan Ibn Kefredej Bogra shydaı almady, qolyn keýdesine aıqastyryp sóıleýge pursat surady. Ámirshi basyn ızedi. Elshi sol ıilgen kúıinde qatty qaraıyp sóılep ketti. Daýysy kishi kúmbezdi jańǵyrtty.

— Muhammed shah, elshige til tıgizý keshirilmes kúná, aıyqpas qater, kóńilge túsken jara. Qaqpańnan qandaı qurmetpen kirsek, dál sondaı sıapatpen shyǵaryp salý paryzyń: Kel demek bar, ket demek joq. Óz basym musylman emespin, mańǵuldyń bir rýy "tatar" degen bolamyn. Tatarlar er júrek, jaýger, eki sóılemeıtin jandar. Tatar túmeni Shyńǵysqannyń senimdi torǵaýyttary. Qaısyńmen de teń ıyq bolyp sóılesýge qudiretim jetedi. Myna shı bórideı shýyldaǵyńdy tyıyp, bátýaǵa kel; ne qunymdy qolyma ber, ne ketisip kór! Ekiniń biri.

— Páli, qalaı tantıdy mynaýyń?!

— Tóbemizge jańǵaq shaǵyp, qudyq oıdy degen osy!

— Ketisse — qarań qaldyq!

— Qypshaq qylyshymen baýyzdar ma edi!...

— Sóıt! - degen daýys dúıim jurtty selk etkizdi. Dabyra sap basyldy. Bári tórdegi shahtardyń shahyna qarady, onyń shatynap iship-jegen janarynan, jan shoshyrlyq aıbarynan alańsyz yqty. Atylýǵa yńǵaılanǵan jolbarystaı búgile túsip, alǵa umtyltyp, oń qanatta otyrǵan horezmdik qolbasy Temirmálikke túıligip ketti. Sońǵy sózdi sol aıtqan. — Sóıt! Óz degenińdi kóz aldymyzda óziń orynda! — Shahtardy shahyna kereginiń ózi osy edi, qýlyq oılaǵan. Adal minez ańqaý qolbasy Temirmálikti kópten unatpaı júretin, onyń betke aıtar týralyǵyn jaratpaıtyn, qıyp túser qaısarlyǵynan qaımyǵatyn. Ańqaý batyrdy súrindirer or izdep júrgen, sol or osy máýritte tabyldy. Temirmálikke tap qazir jazyqsyz elshini óltirgizý ony omaqastyrýmen para-par. Sodan soń shyǵystaǵy shataq qaǵan elshisine qun suraıdy, sonda "kisińdi opat etken osy", dep ustap beredi. Ári qypshaq qylyshy osynda otyrǵandardyń ishinde-jalǵyz Ilanshy Qadyrhanda bar. Ony da "qylysh ıesi", dep kylmysker qyp kiriptar etýge bolady. Jalǵyz jebemen qos qulandy qulatý degen osy... ıá-á- á... Shahtardyń shahy ishinen jymıdy, syrty áli túlen túrtip turǵan.

Dýan-arz músheleri qaterdi sezip tosylyp qaldy.

Temirmálik abaısyzda qolyn otqa tyǵyp alǵan baladaı beı-jaı kúıge túsip, túnerip otyrǵan, oqysta aıtqan sózinen taıa almaıdy. Er úshin eki sóıleý ólimmen birdeı. Elshini óltirýge qoly jáne barmaıdy. Batyrǵa bárinen de namysy qymbat edi. Ornynan yrǵyp turyp sol qanattaǵy Ilanshy Qadyrhanǵa qaraı júrdi. Qylysh sonda. Óziniń de belinde aldaspany turyp, bireýdikine jata jarmasý jaman eken. Maıdandas seriginiń aldyńda kúná jasaǵandaı kibirtikteı berdi. Saraı ishin tylsym tynyshtyq bılegen.

Osy mezette Rabbas kóregen janyndaǵy ámirshiniń qylyshyn julyp aldy, ıesi ań otyrǵan, jarmasam degenshe bolmady, shal qylyshty laqtyryp jiberdi. Qylysh shahtardyń shahy otyrǵan taktyn dál aldyńa tústi. Kóregenniń aılasyn bári túsindi. Ilanshy Qadyrhan óz qylyshyn kózi tiride eshkimge ustatpas edi, shaınasyp óler edi, endi qylyshty Temirmálikke shahtyń ózi bersin.

Shahtardyń shahy tyrp etip qozǵalǵan joq.

Temirmálik baryp taq eteginen almas qylyshty kóterip aldy. Jalt burylyp tómende turǵan elshige qaraı júrdi. Ibn Kefredej Bogra taısalmaı tura bergen, janyndaǵy eki serigi júgirip kelip shahtyń aldyńa jyǵyldy, keshirim surap jalyna jylady, mańdaılarymen jerdi soqqylady. Álgi sózge elshiniń kinály emes ekeniń, qaǵannyń jarlyǵy solaı bolǵanyń jyr qylyp jóneldi. Qasyq qanyń kı dep ótindi. Eki el arasyna órt túsedi desti. Qaǵannyń qahary jaman desti. Shahtardyń shahy dúnıedegi eń parasatty, eń keshirimdi jan desti.

Shahtardyń shahy qanyń ishine tartyp sazaryp otyryp aldy.

Temirmálik jaltyraǵan qylyshty tisine basty, áýeli oń qolynyń, sosyn sol qolynyń jeńin túrindi. Júndes bilegin shyntaqqa sheıin jalańashtady. Qylyshty qolyna qaıta aldy. Aýany tilip eki márte shyrq úıirip ótti. Sosyn elshige aqyryn basyp jaqyndaı tústi. Bir attady, eki attady, jetti, Ibn Kefredej Bogra tapjylmaı tura berdi, tek úńile qaraǵan kisi elshiniń kózinen surapyl arpalysty sezer edi. Óshpendilikke toly jasyl ushqyndy kórer edi. Temirmálik kánigi qımylmen sol qolymen elshiniń ıeginen qapsyra ustady da temirdeı saýsaǵymen qysyp, kótere tústi, elshi tıtteı de qarsylyq bildirip qarýdy serpigen joq, sileıip tura berdi. Erkek bir qataımasyn, qataısa lypyldap aqqan qanyńa deıin qoıýlap, qaraıyp ketedi bilem. Elshi óz rýynyń súıegine sińirgen myqtylyǵyn muqatqysy kelmedi, arýaǵyn qorlamady, jany úshin jalbarynbady, jaǵyn ashpaı qarysqan kúıi tura berdi. Munyń aty — erkektik edi. Temirmálik oń bilegin jaıymen kótere tústi. Qylyshty jalt etkizip kúre tamyrǵa basyp turdy da elshini baýyzdap jiberdi.

Shapshyp aqqan qan kolbasynyń óńirin jaýyp ketti. Elshi denesi kesken tomardaı gúrs qulady. Temirmálik qylysh júzindegi qandy súrtken joq, keri buryldy, almas jaraqty shahtardyń shahynyń aldyńa tastaı saldy. Qylysh manaǵy kóterilgen jerine qaıta tústi. Temirmálik ornyńa otyrǵan joq, qaırylyp saraıdan shyǵyp júre berdi.

Shahtardyń shahy namazdyger kóleńkesindeı bolyp soraıyp taǵynan kóterildi. Aıaǵynyń astyńda bas uryp, janyńa saýǵa surap jatqan qos elshini másisiniń ushymen túrtip turǵyzdy. Sosyn oń jaǵynda turǵan keńesshisi Nesebi uly Ahmedke burylyp áldeneni kúńk etip sybyrlady. Ózi jymıyp kúledi. Osy isine kóńili tolyp toǵaıǵan syńaıy bul. Ornyńa qompaıyp qaıta jaıǵasty.

Nesebiuly Ahmed tympyńdap qoltyqtaǵy qosymsha bólmege júgirip ketken. Sálden soń qaıtyp oraldy. Qolynda jańa tutatqan qysh shyraǵdany bar. Shyraǵdannyń maıyn álgide ǵana quıǵan bilem, biliginen qaraqoshqyl tútin shubalyp shyǵady. Sońynda qos qyzmetshisi súmeńdep júrgen, solarǵa burylyp jarlyq jasady. Eńgezerdeı qyzmetshi quldar shahtyń aldyńda dirildep turǵan elshiniń birin qapsyra qushaqtady, qolyn artyna qaıyryp ustady. Nesebiuly Ahmed qysh shyraǵdandy kóńirsitip tutqyndaǵy elshige taqaı berdi.

Elshiniń úlken kúreń saqaly bar-tyn, Nesebiuly Ahmed sol saqaldy shyraǵdan jalynymen pyshyrlatyp órteı bastady. Saqal ıesiniń shyrqyrap jan daýysy shyqty. Shyraǵdandy aınaldyra ustap ıektiń ushyna jetti. Iek ushynan sol jaqty órlep joǵarylap samaıǵa apardy, endi qaıta tómendep kep oń samaıǵa órledi. Kilem ústine úzilip-úzilip kúl túse bastady. Nesebiuly Ahmed shyraǵdandy aýlaǵyraq áketkende baıqady, elshiniń jaǵy men ıegi úıtken terideı bolyp byrysyp qalypty, kúıgen saqal túbirtegi qaraıyp-qaraıyp noqattanyp, kórinedi. Elshiniń túri kisi shoshyrlyq, janary shatynap, bet-aýzy kúldi-kómesh, pispeı úzgen Buhar qarbyzyndaı bolyp alaǵattanyp qalǵan. Appaq sóldesi tómendegi álemish betke múlde kereǵar kóp syńaıdy sıyqsyzdandyryp jibergen. Qaraǵan jurttyń kóbi ishinen kúbirlep kózin taıdyryp áketti.

Ekinshi elshiniń ebelek sekildi appaq qaý saqaly da demniń arasynda joq boldy. Ornyńda qyzylshaqa kúıelesh álpet qana qaldy. Ol ne de bolsa beıil berip dybysyn shyǵarmady.

Nesebiuly Ahmed isin tamamdap keri taıqyǵanda baryp qos elshiniń ýildep kúńirengeni estildi, álsiz kúńirense de álde qarǵys, álde táńirge jalbarynysh, tóbe quıqany shymyrlatqan jaısyz bir ún saraıdyń ishin syrqyratty. Ǵabbas kóregen myna kórinisten, sumdyq únnen qulaǵyn basyp bezip joǵalǵysy keldi. Qasyndaǵy ámirshiden qaımyqty. Ámirshi asa qaraıyp, balbal tastaı qatyp otyrǵan. Onyń jan sezimin andaý qıyn-dy.

Shahtardyń shahy aýyr qozǵalyp alqa topqa qarady.

— Myna satqyndardy shekaraǵa deıin shyǵaryp salyńdar, endigári etegin súıretip súmeńdep kelmeıtin bolsyn. Shatpaqtap shataq izdegen qaǵanyńa qaharymyzdy jetkizsin,— dedi.

Saqaly órtengen qos kúıelesh elshini eńgezerdeı shabarmandar kelip súıreleı alyp ketti. Shahtardyń shahy ornynan kóterilip, taqtan tústi. Dýan-arz máslıhatyna jınalǵan jurt dúr etip taraýǵa aınaldy. Áýelde toıǵa kelgen qýanyshker halyq abaısyzda et jaqynyń opat qylyp alyp, osylaı kónilsiz taraýshy edi. Janazadan shyqqandaı aıaqtarynyń basyna úńilisip bir-birinen kózderin alyp qashady. Yńǵaısyz búgejekteıdi. Tap qazir áıgili Dýan-arzdyń osy máslıhaty aqtyǵy, aqyrǵysy ekeniń biraz pende bilgen joq.

Boljaǵan jalǵyz Ǵabbas kóregen edi.

Búginde aı astyńda kón kitap oqyp tebirengen kóregen sol bir sumdyq oqıǵany Deshti-Qypshaq pen Horezmniń jamandyq shaqyrtqysy dep boljaǵan, jalaly kúnińe joryǵan.

T O Ǵ Y 3 Y N Sh Y S A R Y N

Syr qazaǵy Oshaqbaı shilde kerimsalyna qaqtalyp alys jaılaýdan Otyrarǵa kelgen; sońynda júk artqan júz qaraly túıesi bar, atqosshy jigitteri úıir jylqyny tyqsyra qýyp Darbaza qaqpadan engizdi. Oshaqbaıdyń oıy Kókmardan meshitiniń quzyryna bas ıip, áýlıelerdiń qolyn alyp, jazdaıǵy jınalǵan zeketti tapsyryp qaıtpaqshy edi. Sosyn Farabı kitaphanasynyń ıesi Ánet baba dertti dep estigen, kóńilin suramaqshy. Bul zamanda el-elden kelip jetken zeketti meshittiń bas shyraqshylary qabyldaıtyn, dúnıeniń esebin alatyn, hatqa túsiretin, sosyn baryp ámirshiniń aldyńa aparatyn. İnjý ózeni men Qarataý boıyn, Shý men Sarysý saǵasyn jaılaǵan qazaqtarǵa zeket tútin basy bólinip salynatyn. Sosyn jylyna eki márte suraıtyn. Birinshi márte qoıdyń kúzemi qyrqylyp, maldyń kókke toıynyp, qany tolǵan kezde, ekinshisi kúıek bite jınalatyn. Bas jıdashy zeketti rý basylaryna tapsyryp qoıatyn, rý basylary aýyl aqsaqaldaryna, aýyl aqsaqaldary atqaminer azamattarǵa qol artady, solarǵa senedi. Jınalǵan zeket osy tártippen kerisinshe órleı-órleı baryp Otyrardyń qyrýar qazynasyna qosylatyn.

Oshaqbaı uzyn kerýendi meshit qorasyna engizdirip, shurqyraǵan jylqyny áýlige úıirgizdi, bas shyraqshynyń kóz aldyńa túgel tizip rý tańbasyn tabystady. Shyraqshynyń shıratpa qaǵazyn aldy. Zeket ótkizýmen kúndi aýdarypty. İsin tamamdap, atqosshylary men kirekeshterin eline qaıtardy, atyna keldi. Kúmbez saraıǵa qaraı júrgeli tur edi. Jaýyrynshy Jalańash ushyrasa ketti, áýelgide tanymaı qalǵan. Qol alysqanda baryp shyramytty, daýysynan tanydy. Shalyn kóp ózgeripti, sáldesi úlkeıe túsken, saqal-murtyn aq shalypty, janary aýmaqty edi, kóz eti kómpıip ósip qarashyǵy ishine túsip ketipti, jyltyrap qana kórinedi. Denesi irkildep ázer qozǵalady, alaqany ulpadaı jumsaq.

— Kókmardan meshitiniń kishi shyraqshysymyn, — dedi Jalańash,—Óziń qalaısyń, juraǵatyń aman ba? Janazańdy syrtyńnan shyǵaryp edim, ómiriń uzaq bolady eken, balam, tiri kisige óldi dep laqap tarasa sóıtedi. Eki dúnıede de erkin júresiń endi.

— Aýyldan nege kettińiz, áýlıe?!

— Óziń joǵalǵan soń berekeden aıryldyq. Kóringen shashy uzyn arýaǵyma til tıgizýdi shyǵardy. Qatyn bastaǵan el qarań qalmaı ma sosyn. Ári jaýgershilik kóbeıdi, tynysh jatyp tús kóre almaıtyn boldym.

— Shahardaǵy ómirińiz jaıly shyǵar, áýlıe?!

— Bek jaqsy, balam. Bes ýaqytyly namazyńa ýaqap bolsań bolǵany. Ózgesi ózinen-ózi kelip aýzyńa túsip jatady.

— Áýlıe, Kúmbez saraıdaǵy Ánet baba dertti kórinedi, jalǵyzilikti jan edi, basyna baryp duǵa oqyp shyqsańyz qaıtedi. Atyma mingizip aparar edim.

Jalańashtyń janary kórinbeı ketti.

— Ondaı qolbasyny estimedim ǵoı, balam.

— Ol kisi kolbasy emes, aqyn edi.

— Balam-aı, aqynǵa duǵa darymaıdy, ol da aýlyndaǵy sypa, seri, sal sekildi dinsizdiń biri de.

Oshaqbaı Jalańash jaýyrynshynyń dúnıe, dınar túspeıtin jerge basqysy kelmeı turǵanyń túsindi. Súıretilip baryp atyna mindi.

— Boı jasap jatqan qarıanyń arýaǵy razy bolar edi ǵoı.

— Aqynda qańǵyrǵan qandaı arýaq bolsyn, til men jaqqa súıengen pátýasyz nálet qoı ol!

Endi ishinen keıidi. "Osy jurt aýyz ashsa-aq janaza shyǵaryp berińiz", "duǵa oqyp jiberińiz", "quran shyǵaryńyz" deıtin bolypty, zaman ózgereıin dese óstedi; bara-bara qudaıdyń atyna kúpir keltirer tegi. Jáne de "áýlıe, qysqy soǵymnan sybaǵańdy jep ket", dep bireýi aıtpaıdy, aýzyn qý shóppen súrtken súmelekter óńsheń. Bulardy o dúnıede baqul bolsyn dep duǵa oqımyz, súre baǵyshtaımyz, álpeshteımiz, sóıtip júrip dandaısytyp aldyq. Qudaıdy umytyp, erkinsip, qyzdyń qoınyńa barady, kisi baýyzdaıdy, barymta jasaıdy, sharap ishedi, sóıte júrip kókseıtini — jumaq. O dúnıede de bilgeniń istemekshi ǵoı. Kúnálaryna biz kúıemiz, ne tatqan lázzatymyz joq, ne tapqan malymyz joq, neǵaıbil júrgen jan boldyq, ári-sáriniń isi ońbas degen osy".

Jalańash áýlıe kópten kóńilinde júrgen túıtkildiń shetin shyǵaryp úlgerdi.

— Joǵalyp ketkenińde jatpaı-turmaı janazańdy shyǵardym, quran tamamdadym. Artyńda qalǵan qarlar aýyz jarytqan joq. Záýide osyndaı Otyrarǵa kelgenińde tabaldyryq túbine eleýsiz tastap keter syıyń bolmas pa. Altyn taqqa otyrǵyz demeseń ózgesin istedik qoı. Qaıt deısiń?

— Áýlıe, ókpe-nazyńyzdy kóteremin ǵoı, — dedi. Shyndyǵynda ne aıtaryn bilmeı qalǵan, ot suraı kelip, qolyn kúıdirip alǵandaı boldy. Jalańashtyń Ánet babaǵa qaraı baspasyn bildi. Atyn kilt buryp júre berdi.

Pyshaqshy kóshesimen kele jatyp jany toryqty, álgi sóziniń oılaǵannan kóp-kórim pás, júdeý shyqqanyńa, aıtaryn kelistirip jetkize almaǵanyńa qapa boldy. Keýdesin yza ashytty. "Ózime de obal joq!—dep oılady Oshaqbaı,— "Aýzym qyshyp júre qal degenim ne. Arýaǵynan sadaǵa! Ánet baba kim, Jalańash jaýrynshy kim; aqyn shal asyl tas ta, álgi áýlıe jabysqaq tozań-daǵy ".

Oshaqbaıdyń jany kirsiz taza, búkpesi joq, bura tartary az, aıtqanǵa sengish-aq. Onyń ústine sózge olaq. Buıyǵy, buratana óskendikten be, ne mort minezdi áke tárbıesi me, egesken kisisimen ýáj jarystyra almaıdy, jeńilip tynady. Ózi de sezedi, ishine jınalǵan pıǵyl-pikiri aıtarǵa kelgende aýzynan bósteki shyǵyp, ne borpos estilip, esil oıyn tárik qyp ketip júr. Ii jumsaq, minezi momyn jigitke bul da bir jabysqan sor balshyq eken. Sor bolmaı qaıtsin, sezip júr, qurbylary áziz sózin ázilge jorıdy, rý aqsaqaldary aldyń oraǵytyp sóıleıdi. Jańa da alystan at terletip kelip zeket ótkizip, kyzmet qylyp júrgende.. álginiń... mánapas qyp jerlep tastaǵany. "Kópten ǵarip bop tósek tartyp jatqan Ánet babanyń kóńilin suraıyn, hal-kúıin bileıin, sosyn kún keshkirmeı turyp kózimdi joǵaltaıyn. Qarataý etegindegi aýlyma jeteıin, kelinshegimniń kóńilin aýlap suhbat quraıyn", dep oılady Oshaqbaı. Osy mezet kóz aldyńa janarynyń ústinde jana týǵan aı sekildi syzyqtaı qońyr qaly bar ádemi kelinshegi elestedi. Áýelde kelinsheginiń janaryndaǵy jińishke qaldy kórmeı júripti, osy jaqynda ǵana baıqaǵan. Baıqaǵan da barsha bolmysymen yntyǵa ǵashyq bolǵan.

Ortalyq kóshelerde kisi aıaǵy sırek, kún senbi edi, kópshilik Qan bazardan qaıta qoımaǵan kez. Árádik ıyǵyna qumyra qoıyp yrǵatylǵan qumyrsqa bel qyz kórinedi, kóleńkede aqtaıaqtaryn aldyńa sulatqan aqsaqaldar bas shulǵysyp, qýtyńdasyp áńgimege kirisken; bul tús bıik darbazalar, darbaza neǵurlym úlken ám eńseli bolsa, onyń ıesiniń de laýazymy myqty. Baı, saýdager, deldal darbazasyn bıik etip jasatady. Ol darbazanyń ishi keń áýli, áýli toly jemis aǵashtary, túbinen syńqyldap sý aǵyp jatady, áýli túkpirinde qýma etip salǵan tasbolat tam; bul tamdar kóbine úsh, ne bes bólmeli bolyp keledi. Birinshi bólme aýyzǵy úı, ydys-aıaq, qazan-oshaq turatyn dáliz, kebisińizdi sol dálizge qaldyryp ishke ótesiz; bul qazandyq bólme, qonaqtardy qabyldap, as jasaıtyn jer, tórinde tekemet, eteginde murjaly balshyq oshaq, bul qazandyq bólmeni báıbishe jaılaıdy; odan ári júresiz, tórgi bólmege jetesiz, munyń edenińde qaly kilem, qus jastyq, áýli jaq qabyrǵada súıekten oıyp jasalǵan úlken tósek, bul bólmeni jas toqal jaılaıdy; odan ári túkpirgi bólmelerde qurýly shymyldyqtar ǵana, shymyldyq ishinde on ekide bir gúli ashylmaǵan áńgelek tós qyz otyrady, bul úı ıesiniń kenje toqaly ma, álde qalyńdyǵy ma, pende bilip bolmaıdy. Oshaqbaı Otyrar shaharyn mekendeıtin tanystarynyń úıine barǵan saıyn osyny túsinbeı dal bolatyn.

At tuıaǵy shyqyldap tasqa tıdi. Kúmbez Saraıǵa aparatyn bos kóshe osy.

Oshaqbaı tulpary úrke bergen soń atynan túsip jetegine aldy.

"Dúnıe degen túbi túsken shelek",—dep oılady Oshaqbaı, "oǵan quıǵan sý turmaıdy, saýlap aǵa beredi, jamap-jasqaýǵa jáne kelmeıdi. Ol úshin jańa kenere jasaý kerek, al endi shirigen, sheti qajalǵan, keneresi ketilgen shelekke jańa túp salý múmkin emes. Dúnıe de osy shelek sekildi ustaǵanyń ustap, ustamaǵanyń tógip-shashyp dóńgelene beredi, dańǵyraıdy, dabyl qaǵady, biraq sonyń bári paryqsyz nárse. Bireý jarly, bireý baı, bireý batyr, bireý bopsasyz qorqaq; bireý arzan, bireý qymbat; qym qıǵash áreketpen júrip jatady. Tipti oıyńa almaǵan nárseler dúnıede masaırap jarapazan oınap shyǵady. Óıtpese álgideı otaýy, oshaǵy bar salıqaly úıde pendege belgisiz áıel zaty júredi, ony ne qyzyna, ne kúńine jorı almaı dal bolasyn degenge kim senedi. Áıtpese kúni boıy birer dırhem úshin daýlasa-daýlasa jaǵy qarysyp, ózegi talyp kelgen deldaldyń áýlisinde kómbesi jatady. Dáp sol kómbemen dúnıede alshań basyp ótýge bolar edi. Atymdy elge jaıamyn dep dúnıede dańǵyraýmen ótetinder qanshama, ne ózine, ne ózgege raqymy joq, tátti aýyzdyń dámin ketirip, jaqsy kisiniń kóńiline tıip ıtshilik ǵumyr keshetinder qanshama. Muny da paryqsyz ótken, tozyǵy jetken shelek demeı qaıtersiń".

Osy bir júdeý oıdy jetelep jas batyr Kúmbez Saraıǵa kelgen. Teristik bettegi shyryn qujyralarǵa buryldy. Áziz aqyn sonda turatyn. Ánet babanyń qońyr qyshtan soǵylǵan qos bólmeli qujyrasy tym júdeý kórindi. Syrt sylaǵy túsip alaǵattanyp qalypty.

Shóje torǵaılar shúpirlep otyr. Aıaq tyqyrynan dúr etip usha jóneldi. Atyn qańtaryp, tizgindi qujyranyń erneýinen shyǵyp turǵan parýaz aǵashtyń ushyna baılady. Dybys berip ishke endi. Aýyzǵy bólme alakeýim, áınegi teristik bettegi bólmeniń kórgen kúni osy. Kibirtiktep kelip ishki úıdiń esigin ashqan.

Shal tór aldyńda tórt qabattap búktelgen tekemet ústinde jatyr eken.

— Ata, halińiz qalaı? - dep jyljyp baryp shaldyń taramys qolynan ustady. Sup-sýyq. Júregine muzdaı úski suqqandaı sezildi.— Ýá, ata?!

— Qaı balasyń? - degen ún qulaǵyna áriden talyp jetti.

— Tanymaı jatyrsyz ba, jyraý?

— Daýysyńnan shyramytam, dáý de bolsań Oshaqbaı shyǵarsyń, alaqanyń túrpideı eken. Batyr bitkenniń qoly egeýmen parapar-daǵy.

Bul shalǵa taqalyńqyrap otyrdy.

— Kórgen jaryqqa, tatqan dámge razymyn, qalǵan qyzyq senderdiki. Ánsheıin jatqan arýaqpyn. Qataryń ketip kemigen soń dúnıeniń dámi bolmaıdy eken.

— Halińiz qalaı, ata?

Shal áldene umytqanyń esine túsirgisi kelgendeı batyrdyń júzine uzaq, úńile qarady. Oshaqbaı túsindi, qart aqyn qapa bolyp qamyǵyp jatyr.

— Sózim taýsylyp qalǵany, — dedi de, sulq túsip jatyp qaldy. Álgi sózdi ýaqyttyń taty jep, saǵy synǵan saǵyr shaldyń, qanshama qınalyp, nesheme qat oılanyp aıtqanyń ańqaý batyr baıyptaı almady. Bilgeni — shal boı jasap jatyr: Sezgeni - reńi pás, janary solǵyn. Jalǵanda "sózim taýsylyp qaldy" deýge eshkimdi jazbasyn da. Adam da jer betiniń dabyrasy, daýy, jyry, bazary-daǵy. Sol bazardyń dýyly basylsa, kúllisi sappa tilden aırylsa nesi qyzyq. Aıtaqyrǵa aınalǵany da, kókirektiń kór bolǵany da. Ol da bir jazarǵa oıy taýsylǵan jazýshy-daǵy, keýdesinen jalyny basylǵan aqyn-daǵy. Kirege salyp tartylmaı qalǵan jebemen para-par da. Shal qasynda otyrǵan batyrǵa ómirdiń osy ashshy aqıqatyn ańǵartqan.

Esik ashylyp ishke Hısameddın kirdi. Syrtqy jeleń shapanyń sheshti, sýdyratyp tósek jıegine úıdi, tizerlep kelip shalǵa úńildi. Shal júzine nur júgirdi, jaqsy shákirtiniń janyńda bolǵanyń qalap-aq jatyr.

— Ákemnen men de otyz bes jasymnan qalyp adam bolǵanmyn degen eken bir noqaı jigit. Óı demessińder, óz qoldaryń ózderińe jetken kezde ketip baramyn. İzsiz emespin, izimdi jalǵar jetkinshegim bar,teksiz emespin, tegimdi jańǵyrtar batyrym bar. Zamandasym Kólbuqadaı asqan kúıshi emespin, saryn aıtýdy mıras etken jyraý ǵana edim.

— Táýip shaqyrtaıyn ba?

— Alańdama. Táńirdiń ólshep bergen jaryǵynan ózge artyq jazbaǵan bizge.

Oshaqbaı turyp kıine bastady. Shaldyń kózin ala bere aıaq jaqta shońqaıyp otyrǵan aqyn jigitke kózin qysty, "syrtqa sytyl", dep ym jasady. Hısameddın tizesiniń qurysyn jazyp qarıamen qaıyr-qosh aıtysty. Oshaqbaı qyrdaǵy elge júretiniń aıtty. Eki zamandas tizbektelip syrtqa shyqty. Tysta kúıbeńdep júrgen qyzmetshi qulǵa dınar ustatty, "babanyń hali tómendese-aq Kúmbez Saraıǵa habar jetkiz", dep tapsyrdy. Bylaı shyǵyp batyr dat aldy.

— Sóılesetin sózim bar, sáti túspeı júr edi, — dedi batyr.

— Osy kósheniń aıaǵyndaǵy sharap ishetin gúrthanaǵa baraıyq, sonda otyryp áńgimeleseıik, — dedi aqyn.

Qyr qazaǵy gúrthanany bilgen be, úndemeı qurbysynyń sońynan ilesti. Álgidegi aýrýly qarttan shyqqandaǵy kóńilsiz kúıden arylmaǵan. Qosylyp kósheni aıaqtap keledi, biri attyly, kelesisi jaıaý, ótken-ketkenge kóńil aýdarmaı kóp júrdi. Uzyn kóshe sarqyla berdi. Oń qanatta qyshtan soǵylǵan pákene úı kezikti, soǵan burylǵan.

Oshaqbaı atyn úı aldyńdaǵy aqyrǵa emes, jurt kózinen qaǵa beristeý kóleńkege qańtardy. Syrt shapanyń sheship er ústine sulatty, samaıynan ter cay etti. İshke Hısameddın bastaǵan. Tabaldyryqtan attasymen-aq tanaýdy hosh ıis tepti, gúl ósirgen be, álde átir sepken be, úı ishiniń ıisi ala bóten. Keń bólme, bólmeniń eki jaǵynan aǵash nar jasap bıiktetipti, ortasynda eki kisi qatar júrip óterlikteı jol bar; nar ústine túkti kilem tóselgen, ár jerde qus jastyqtar jatyr, "shánıip jat ta qylǵyta ber" degen yqylas tanytady; úı qabyrǵasy da tutas kilem, alqyzyl boıaý men byjyrqaı órnekter kóz súrintedi. Bular tórge taman órledi de, oń jaqtaǵy narǵa kóterildi. Hısameddın narǵa shyǵa bergende kebisin sheship ketti, másisimen joǵarylady. Oshaqbaıdyń aıaǵynda saqtıan etik edi, ádep saqtap sheshe qalsa jalańaıaq qalǵaly tur, táýekel dep etigimen órlegen. Nar ústine shyqqanda baıqady, túkti kilem birtútas emes, bólshek-bólshek eken, árkim óziniń qalaǵan kileminiń ústine jaıǵasady, ózge jurttyń kilemine aıaq salmaıdy. Manaǵy ózderi kirgen esik jaqtan jiti basyp gúrthana ıesi keldi, ıilip taǵzym etti, "ámirińizge quldyq, qonaqtarym", dedi. Hısameddın qarbyz sýynan jasaǵan sharap surady, Oshaqbaı tarydan ashytqan bozaǵa yqyrar bildirdi. Qarsy qabatta jalǵyz qara bolyp bir jigit otyrǵan, álgi tanaýynyń astynan yńyldap áldebir maqamdy sozyp otyr. Áride qaba saqal saýdager shaljaıyp uıyqtap jatyr, úı ishinde ózge jurt kórinbeıdi. Qolyna qos qumyra alyp gúrthana ıesi keldi, sońynda sylańdaǵan sulý qyz ilesken, qyz jez tabaq kóterip alypty, tabaq ishinde meıiz, erik, qurma sekildi jemisteri bar. Qyz ıilip tabaqty aldaryna qoıǵan mezette Oshaqbaı tanaýyn áldebir ádemi jupar qytyqtady, sulýdan jańa jýylǵan matanyń ıisi ańqydy...

Hısameddın qumyrany jyldam kóterip, ishindegi sharapty sylqyldatyp jutyp jatyr. Batyr da sóıtpekshi edi, qoıý boza tamaǵynan erkin júrmedi, túıile berdi. Álgi sulýdyń ketip úlgirgeni mundaı jaqsy bolar ma, áıtpese batyryńa kúler edi, qasyn qaǵyp, naz kórsetip eseńgireter edi. Saqtıan etiginiń qyrtysyn jazyp tabanyńa úńile oılandy, kópten kókeıde júrgen oıynan shoshyndy, sol oı sharshatqan. Qarap otyryp júregi kóterilgendeı sezildi, aýzy kúshála tatydy.

— Meniń mańǵul ordasynan qashyp kelgenime jylǵa jýyqtady. Kórgen sumdyqty sózben sýrettep, kózge elestetip-aq aıtamyn, eshkim e dep mán bere qoımaıdy, qulaq aspaıdy. Sol dúleıdiń aldyńa tosý bolar aıla izdeıik, qalyń qypshaqtyń ıgi jaqsysyn máslıhatqa shaqyraıyq dep ámirshige de júgindim, syr ashyp eshteme demeıdi, Dýan-arzdyń mámilesin kútelik deıdi, al oz basym Dýan-arzdan mysqaldaı pátýa shyǵady degenge senbeımin. Aýzyńnyń dýasy bar aqynsyń ǵoı, el basyna tóngeli turǵan qaterdi jyrlap jarıa etpeımisiń, ámirshiniń aldyńa baryp júginbeımisiń?!

— Aıtqaly júrgen áńgimen osy ma, batyr?

— Osy!

— Dál osy sózdi talaıdyń aldyńa tarttym dediń ǵoı, olaryń kim?!

— Dýan-arzdyń bas múshesi Qarasha qolbasyǵa maǵlumdadym. Ol kókeń: "Mańǵuldar áýeli qypshaqtarmen soǵysady, ıtshe julqysyp júrip kúshi sarqylady, syrtynan baqylap qana turamyz, qaı jeńgeni bizdiki, qaı jeńilgeniń qosyla tonaımyz, jeńgeniń qosyla marapattaımyz", deıdi. Naǵyz bezbúırek zántalaq kórinedi.

— Aǵaıynmen alystan syılas degen osy bolady.

— Kelesi júgingen adamym Oǵyl Barys edi. Ol kókeń: "Tynysh qana buǵynyp jataıyq, sen tımeseń men tıme badyraq kóz, kele qalsa qonaqasy berip, shapan jaýyp syılaıyq, tas júrek bolmasa jylyr, jibir", deıdi.

— Úıge kirgen jylannyń basyna aq quıyp shyǵarmaqshy eken ǵoı.

— Jalańash jaýyrynshyǵa maǵlumdaǵan edim, "E, nesi bar, mańǵuly ne, shúrshiti ne, bári de uly salyq, kelsin de bılik qursyn, murnymyzǵa jip ótkizip jetelesin, bas bilgi etsin, áıtpese qypshaq-qypshaq degenge dandaısyp qudaıdy umytyp baramyz" degeni.

— Dúıim jurtty jalǵyz dınarǵa aıyrbastap júre beretin pıǵyly aram adam ol. Dindarǵa týǵan jer de, týysqan halyq ta qymbat emes, jıǵan dúnıesi artyq.

— Kelesi júgingen adamym Qypshaqbaı batyr edi. Álgi áńgúdik neme: "Attanshy-attan, dereý atqa qonalyq, mańǵuldardyń ordasyn shabalyq", dep ókireńdep bitti. Qazir elinde qol jınap júr dep estımin.

— Bilekke sengen jan sol! — dedi Hısameddın.

Oshaqbaı boza ýytyna qyzyp qaldy, asqazany sarymsaq jegendeı búrip aýyrdy. Álgi sýsynnyń bara salyp qońyltaq qaryndy jáýkemdep jatqanyn sezdi, sóz joq sonyń lany, boza jaqpaıtyn. Sypaıgershilik saqtap "sharaptan jeńil ǵoı" dep ishken. Osy mezette sulý qyz ekinshi qumyra ákelip aldyńa qoıdy, syldyr etip kúlgeni. Oshaqbaı qumyraǵa úńilip qarap edi, júregi kóterilip júre atqyp turyp, janyńda jatqan qalpaǵyna jarmasty. Álgi jutqany alqymyna kelip alyp barady. Sál kidirse buldiretin túri bar. Tabaldyryqtan jalǵyz-aq attap syrtqa shyqqan, al yńyran, al yshqyn. İshine ala qoıan kirip ketip sony qaıta qýyp shyǵara almaı júrgendeı boldy, jan teri shyǵyp tamshylady. Álden ýaqytta esin jıyp, kózin ashty, eńsesin kóterdi. Kóshe jıeginde birer bala bastary jyltyrap buǵan ańtarylyp qarap tur eken. "Kórer kezden uıat boldy-aý",— dep oılady. "Júgermekter nesine syqsıa qalǵan?" Jeti atadan jiberip jekigisi kep bir toqtaldy". Janyńa gúrthanada kyzmet kórsetken sulý taqady, qolynda qumyrasy bar, qumyraǵa úrkekteı qaraǵan, qyz: "salqyn sýmen shaıynyńyz, sergısiz", dedi. Alaqanyńa syzdyqtatyp sý quıdy, syldyr etip kúldi, kúlgeni sýdyń dybysyna uqsas, "túkpirgi bólmege baryp jata qoıyńyz, tósek jaıǵap, shymyldyq túsirip keldim", dedi. Sulý munyń kózine jáýdir ótip qaraǵan edi, júregi taǵy oınap shyǵa keldi. Osy mezette kóshe jıegindegi domalaq bastyń bireýi: "aǵa atyńyz qazyqtan bosanyp qashyp barady", degeni. Jalt qaraǵan. Alyrmaı, shońqıyp shyn jaıaý qalatyn edi, aınalaıyndar-aı! Qazyqta tulpary joq. Áride, kósheni qyrqyp etip búlkektep barady, Qumyra ustap turǵan qyz: "batyr, shymyldyq ishinde jorǵa baıtal bar ǵoı, jortaqy atty qaıtesiz", dedi syńq etip. Oshaqbaı bul sózge mán bere qoımady, júrek maıy aýzyna qalqyp at sońynan tapyraqtaı júgirdi.

Qulqyn sáriden tulpar arqasynan er túspegen, ash edi. Kókmardan meshitine mal aıdap keldi, shyraqshyǵa zeket ótkizdi; Jalańash jaýyrynshymen ýájdasty, qısyq sózge kelisti, Ánet babanyń kóńilin surady, jaqyn qurbysymen dastarqan qurdy, sóıtip júrgende tús aýdy... óńdi mine saqtıan etigi syqyrlap at sońynan júgirip keledi. Quntsyzdyqtan emes, kóresini mıtyń tirshilikten kórdi. "Qurý-qurrý" dep daýystady. Tulpar kóshede kóldeneń kezikken júrginshiden shoshyp, manaǵydan beter bezindi, jortysty qoıyp, endi kósilte jóneldi.

Batyr 6aji daýsymen aıqaılady. At ıesiz ekenińe endi kóz jetkizdi bilem, kilt kidirdi, qaıta qaıryldy. Oqyranyp moınyń sozdy. Osy mezette Oshaqbaı mysyqsha basyp kelip, torynyń shylbyrynan shap berdi. Attyń qońyr janaryn jas tutty. Batyr tulpardy uryp jazalaǵan joq, tartpasyn qataıtyp qaıta tartty, erge qondy. Tizgindi Darbaza qaqpaǵa burdy. Sharap ýyty sanasyn jaılaǵan aqynǵa da, báıek bolyp qyzmet kórsetken qyzǵa da qaramady, janyń jalǵyzdyq jedi. Qaraqurym halyq jaılaǵan qalada ózińdi esh seriksiz, jalǵyz sezingen qıyn.

Baǵanadan sanasyna shaıyrdaı jabysyp shyqpaı qoıǵan sarsań oı sharshatty. "Osy sharap iship, óleń jazyp, ań qýyp, jaıbaraqat kún keshken jurtynyń erteńi ne bolmaqshy?" "Óteýsiz, eleýsiz ótip bara jatqan jastyǵynyń qarymtasy qaısy?" Baıaǵy bir bozbala shaǵynda keýdesinde pyryldap ushyp júrgen boztorǵaı tárizdi quıtaqandaı armany bolýshy edi. Ol paqyr tynbaı qanat qaǵyp júrýshi edi. Endi esine tústi, sol boztorǵaı keýdesinen shyǵyp kóz kórmeske ushyp ketken be, álde qarańǵy qapasta jatyp ólip qalǵan ba, áıteýir joǵaltyp alypty. Armannyń joǵalǵany da.

Atynyń lypyldaǵan jyldam júrisine elikti. Biraýyqta eńsesin kóterip qompıyp otyrdy. Keshki kún qaraqoshqyl shahar úıleriniń arasyna sińip barady eken, qyzylıek kez. Keshe keshte jegen asy esine tústi: kelinshegi qysqy súrden saqtap qalǵan qol basyndaı qazyny jas etke aralastyryp asqan eken. Býy burqyrap tabaq keldi. Sonda qarakesek et ortasynda qaýynnyń jarty tiligindeı bolyp sary qazysy jatqan. Myna qaraqoshqyl qujynaǵan shahar úıleri, sonyń arasyna sińip bara jatqan jarty tilik kún — sol tabaqty elestetti. Otyrar shahary býy burqyraǵan úlken tabaq sekildi edi. Qarnynyń qatty ashqanyń endi sezdi. Tańerteńnen beri qara qonaqtamaǵan qońyltaq asqazandy álgidegi bozbuıra boza ishirtkideı shaıyp ketken.

At tuıaǵy shaqyldap qorǵan qaqpasynan ótti. Cap jelis búlkekke basty. Janýar osy júrisinen tanbasa, tolyp týar aı qamshylar jaqqa ótkenshe Jibek jolyna jetip jyǵylady.

Jibek joly men Otyrar egiz uldaı.

Birinsiz biriniń qyzyǵy joq, tirshiligi tuzsyz astaı dámsiz. Birinsiz biri úlken áńgimeniń kirispesindeı ǵana, orta joldan úzilgen qıssa ispetti. Jer ana qursaǵynan jaryp shyǵyp dúnıege kelgende Jibek joly Otyrar shaharynyń kerege jaıýyna, jurty qujynap, irgeli qonys bolýyna barsha bolmysymen járdem etti, ataryn shar tarapqa taratty Otyrar da qarymtasyz qalǵan joq. Uly súreńdi ǵıbratty saparnamasyn tolǵady, qazynaly kerýeniń attandyrdy, jelaıaq jıhankezin jóneltti, uzyna boıyna bekinisteri men saǵyndaryn shashýdaı shashyp jiberdi. Birin-biri marapattap ótti. Jibek jolyna kelgen qater tas qamal, shoıyn qaqpaly shaharǵa soqpaı óıtpeıtin. Otyrardan taraǵan súrkil joryq, dúmeı dýman Jibek jolynyń ústimen shandatýshy edi.

Oıhoı... Qazir de aı astyńdaǵy áıgili dańǵyl asa sulý. Aspandaǵy qus jolymen jarysa shańytyp, quldaı aǵyp sozylyp jatyr. Sorabyna kóz jetpeıdi. Kelisti kendikti jyrlaǵan uzaq dastan ispetti. Ol dastannyń jyr jolynda qasiret te, kúlki de, aıtys ta, bas alǵan qysastyq ta, yntyq asyqtardyń ot lebi de bar. Deshti-Qypshaq jerin úlken dombyranyń kúmbirlegen shanaǵyna teńer bolsaq: Jibek joly sol kıeli aspaptyń bebeý qaqqan ishegi edi, Otyrar tıegi edi. Qosyla kúńirenip kúı týǵyzar. Kóne áýen asa dámdi, qulaq quryshyn qandyryp, qıaldy qozǵar, keýdege quıyn jelik bitirer.

Qas batyr Oshaqbaı tyńdasynshy!

Túngi dalany belinen qushyp jatqan Jibek jolynyń boıynda ár qıyrda, arasy at shaptyrym qashyq-qashyqta kerýen qonalqysy kezigedi. Qıyrdyń uıqysyn qashyryp, kúńgir-kúńgir keńesip, salqyn aýany qunyǵa jutyp otyrǵan jolaýshylar mol. Túngi joldyń tiri arýaqtary. Ortasynda ot, meńireý túńdi qaýsyra jamylyp, qysyr áńgime shertisedi. Syzyltyp sybyzǵy shalady, qobyz kúıleıdi. Kúndizgi Otyrardan kórgen keremet qyzyqtaryn aıtyp taýysa almaıdy. Bul mezettegi Jibek joly tym sulý, tym kerbez, qylyqty kelinshekteı. Jolaýshy bitkenniń kóńiline qumarlyq sezimin oıatyp, uıqysyn qashyryp, manaýrap jatqany.

Qus jolynyń astyńda aq shańdaq kóılegi aǵarańdap jatqany!

Sonda ǵoı kólikten túse qap, etpetteı ketip qushyp súıgiń keledi. Kerilip jatqan kerbez joldy aımalap erkeletkiń keledi. Tósine qulaǵyńdy tósep júrek dúrsilin tyńdaǵyń keledi. Shyn asyqtyq, osy. Sóıtip jol jıegine jata ketseń ǵoı, qulaǵyńdy tóseseń ǵoı; jarym ortada júgi aýyp qalǵan jolaýshy jaıly, qapylysta opat bolǵan batyr týraly, joryqtaǵy jaryn kútýmen keıýana kempirge aınalǵan arý týraly; qysqasy, úlken ómir, jetilgen urpaq týraly áýezdi áńgime esiter ediń. Otyrar syryn uǵar ediń.

ÚSHİNSHİ JELI

Eldi halyq edim, endi elim qaıda?
Qaǵandy halyq edim, qaǵanym qaıda"
Qandaı qaǵanǵa budan bylaı
kúsh-qýatymdy jumsaımyn.

Iollyǵ – Teginnen

BİRİNSHİ SARYN

Oshaqbaı jar tóseginen shoshyp oıanǵan, arqasynan qumyrsqa júgirip ótkendeı boldy, áldenege sezik qyldy. Eshteme estilmeıtin sekildi. Ashyq túndikten sıreı bastaǵan juldyz shoǵyryn kórdi, tań jaqyn bolǵany. Aı batyp úlgirgen, ásheıinde keregege ilinip turatyn aq sáýlesi yzym-qaıym joǵalǵan. Janyń sıpalady, qolyna Barshynnyń burymy ilesti, sup-sýyq bolyp jastyqtan asyp jatyr eken. Álgide neden shoshyp oıanǵanyń oılady, esine túspedi, "tús kórgen bolarmyn", dep oılady, tysqa shyǵyp tulparyn qaraǵysy keldi. Otyrar shaharynan aýylǵa álgide jetip, sýytyp qoıǵan; otqa tań ata jibermekshi edi, shahardan shyqqaly bir táýlikke jýyq cap jelispen júrip alys jaılaýdaǵy aýlyna ázer ilikti. Ádette jol júrip sharshap kelgende alańsyz uzaq uıyqtaıtyn. Búgin ala bóten elegizýli, jaman tús kórgendeı shoshymaly kúıge tústi. Atyn barlap qaıtýǵa erindi. Jyly tósekke qaıyra qısaıdy, kórpesin jamyldy. Boıy shymyrlap marǵaý uıqynyń qushaǵyna ene bergen.

Áýeli qańsyǵan kerneıdiń ishinen jel ótkendeı azynaǵan dybys shyqty. Tynysyn tartyp tyńdaı qaldy. Sálden soń álgi dybys sybyzǵydaı sozylyp tebe quıqany shymyrlatty, bara-bara asa bir jat daýysqa ulasyp ketti. Jamanshylyq belgisindeı ántek ún biraz suńqyldap baryp kilt úzildi. Oshaqbaı tóseginen atqyp turdy. Shyrt uıqydaǵy Barshyndy oıatty.

— Bul jaılaýǵa qashan qonyp edińder?

— Qashan qonǵany qalaı?

— Bul jaılaýǵa qashan kóship kelip edińder?!

— Búgin de, tústen keıin. Batyr-aý, ne bolyp qaldy?

Óziń emes pe eń: "Aýyldy jańa jurtqa aýystyryńdar", — dep jarlyq jasaǵan.

— Myna dybysty buryn estip pe ediń?

— Batyr-aý, bul ne sumdyq?

Oshaqbaı etigin júre kıip syrtqa sytyldy. Torysy qazyqty shyrq aınalyp tepsinip tur eken. Beldeýge tik shanshyp qoıǵan naızasyn ile ketti. Barshyn sadaǵy men qoramsaǵyn kótere shyqqan eken, atynyń tartpasyn tartyp keri aınalǵan batyrdyń qolyna ustatty. Shylaýyna jarmasyp júr.

— Aýyldy oıatyp, attardy erttetip saq otyrǵaısyń. Men qyr asyp bilip qaıtaıyn. Baqyl bol, Barshyn! - dedi de jas batyr tulparyna mindi, tizgindi bosatty. Qazyq kemirip tyqyrshyp turǵan at ytyryla jóneldi. Bet aldy kúnniń shyǵysy, Qarataýdyń Súıindik asýy edi. Sońynda qoǵadaı japyrylyp, burymyna oratylyp Barshyn kelinshek qala berdi.

Oshaqbaıdyń tynysy taryldy, jalǵa betin basty; tań aldyńda alys kókjıekten appaq juldyz aqpaýshy ma edi. Aq kóılekti batyr sol juldyzǵa uqsady. Tula boıy ert tıgendeı qyzyndy. Quıma tuıaq tasyry men azynaǵan jel qosylyp qulaǵyn tundyrdy. Asýǵa shyǵa attyń shaty jyrtylardaı jazyldy. Sońǵy juldyzdar sónip mańaı aǵara bastaǵan.

Oshaqbaıdyń kózine qos aq qasqyr shalyndy, qyrqany quldap bermen josyp keledi, bul óńirde buryn-sondy aq qasqyr bolmaıtyn. Álgide azynap ulyǵan dáp osy mundar maqulyqtar ekeniń bildi. Taqap qalǵanda kórdi, ekeýiniń aýzynda eki bóltirik bar, tún álpetinde bóltirigin tistep aýa qashqan qasqyrlardy kórgeni osy.

Álgiler qarsy ushyrasqan attylyny kórgende qalshıyp, qatyp tura-tura qalysty. Baýyryn kótermegen kúshikterin jerge túsirip aldy. Arlany bolar, jer baýyrlap jatty. Azýdy qandar qyrǵyn shaıqasty kútti. Kózinde qamsaý ot pen óshpendilik turdy.

Aq qasqyrlar Qarataý ústinde jortpaıtyn, olardyń mekeni Aqyrap ústindegi salqar sahara edi, ol da bulardyń arshynyń sozyp adymyn ólsher altyn mekeni tuǵyn. Baıalysh arasynan túlki qaǵyp jeıtin, sekseýil túbine kúshikteıtin. Kúni qyzaryp tóbede uzaq turyp alatyn buırat shaǵyldyń ústinde armansyz búlkekteýshi edi. Onda tabanǵa bylpyp tıer jantaq ósetin, urshyqtaı úıirilip shaýyp júretin qaıyny bolatyn; aspannan aıaǵy salbyrap tústi me, ne qara jerden qos qulaǵy tikireıip tik ónip shyqty ma, onshasyn bilmeıdi. Qos aıaqty qaptady dersiń. Álgiler zyrqyratyp ımek taıaq alatyn atty, azýyn qarshyldatyp tazy qosty, sosynǵysy jaman tústeı jan shoshytar kúnder boldy. Uıalastarynyń kóbi qos aıaqtylardyń beline teri bop oralyp ketti. Aıǵa qarap ulyp qan qusty. Imek taıaq sadaqtyń jebesi men shybyq borbaı tazylar uıalastaryn opat qyldy, ózin týǵan jerden bezdirdi. Bezbúırek etti. Qarataý ústine osylaısha aýyp kelgen.

Oshaqbaı qapysyz uqty, tulparyn qıys burdy. Qasqyrlardyń bóltirigin asap aýa qashýynda, qulazyp ulýynda jumbaq syr baryn sezdi. Búıirleri qabysyp, tabandary qanaǵan, altyn mekeninen aırylǵan jetim haıýandardy aıady; jandarynan syrǵyp óte shyqty. Asýdan asyp, qasqyr qashyrǵandaı alaman apatty barlaǵysy keldi. "Maqulyqtardy munsha bezdirgen ne hal" dep oılady ishinen.

Qarataý qyryna kóterile bergen. Kún sáýlesi kózin urdy. Sol sáýleniń astynan qara qurym qaptaǵan qoldy kórdi. Júregi shym etti. Qol keri ketip barady. Janaryn jas tutty. Atyn buryp jartastyń qaltarysyna buǵyndy. Alaqanyń kózine kólegeıledi, sol!.. Dál sol sumdyq!.. Surapyldyń áýelgi tolqyny bul!.. Júregi qatty dúrsildep kep keýdesin taryltty, qol birte-birte aqshyl tumanǵa aralasyp alystap ketti, kóz ushynda qaıtqan sýdaı etegin jıyp, aqyrynda joq boldy. Oshaqbaı álgi kórinistiń aldamshy ekeniń bildi. Jaý qoly ózinen óri ketip bara jatqan joq, kerisinshe, dál osy turǵan Súıindik asýyn tustap keledi. Ádette tań aldyńda kóringen nárseniń barlyǵy saǵymǵa oranyp alystap bara jatqandaı eles beredi. Tipti, alystaı-alystaı kózden ǵaıyp bolady. Endi kún arqan boıyndaı kóterilip, jer betinen tańǵy bý taraǵanda álgi alystap ketken nárse ıegińniń astyńda turady. Joq qarap úırengen Oshaqbaı tabıǵattyń osy bir sylqym qupıasyn qapysyz andaǵan.

Endi bir mezette qaıtqan sýdaı qaptaǵan qol osy asýǵa jóńkilip kelip bas urary haq.

Tańǵy aýany atoılaǵan ashshy aıqaı tilip ótti. Selk etip aıqaı shyqqan jaqqa qarady. Alysty barlaımyn dep aıaǵynyń astyńdaǵyny kórmepti. Sumdyq aıaǵynyń astyńdaǵy qysańda eken. Biri attyly, kelesisi jaıaý — eki jigit soǵysyp jatyr. Jaıaýdyń qolynda uzyn naızasy bar, attylyda aıbalta, siltegen saıyn kúnge shaǵylysyp jalt-jult etedi. Jaıaý jigitti shyramytatyn sekildi, ózin emes, qımylyn, naıza tolǵasyn tanydy. Oshaqbaı barlyq qaýipti umytyp tulparyna qamshy basty. Asýdyń bul tusy tik shúńeıt edi, jaı aıańmen júrmese domalap ketýi kádik. At eriksiz arshynyń tejep, kıtińdep, sıraǵyn sanap basty. Dál osy mıtyńmen qysańǵa jetkenshe jekpe-jektiń nemen tynary belgisiz. Jaıaý jigittiń aty áride jebege ushyp teńkıip qalypty.

Batyrdyń eki kózi shúńeıttegi shaıqasta edi.

At ústindeginiń qımyly qatty, aıbaltasyn ońdy-soldy erkin siltep jaıaýdy taptap kete jazdaıdy, biraq qarýyn daryta almaıdy. Naıza jiberer emes. Aldyń tosyp kidirte beredi. Naızager jigit sharshaǵan bilem, naızasyn tek qorǵanysqa tolǵap júrgendeı kórindi. Oshaqbaı jan daýsy shyǵa aıqaılady. "Naızańdy abaıla! Naızańdy abaıla. Shaýyp túsiredi!" Jigit jalt qaraǵan, Oshaqbaıdy tanymasa da, ózine janashyr kele jatqanyń shyramytty. Shyndap qımyl kórsete bastady.

Álgi oıdan Oshaqbaıdyń tamaǵyna tas tyǵylǵan. Naızany shaban túıredi degenshe baltaǵa shaptyrǵany. Jigit boıynda ózge jaraq joq edi. Qoramsaǵy men qalqany sanyń bos soǵyp salpyldap júr. Qypshaq jigitine járdem kele jatqanyń sezgen jaý burynǵydan beter qutyrdy. Naızaǵa tiktep at qoıdy. Ne atty túıretip, ne jaýyn túsirip tynbaq syńaımen úńile shapty. Naızager kóz ilespes shapshańdyqpen naızasyn kóterip úlgerdi, at keýdesinen qarýyn taıdyryp áketti, qaraqusynan tóngen baltany kórdi, jalt buryldy. Aıbalta aýany osty. Búgilip bara jatqan jaýdy búıirden qatty nuqyp qaldy. Mańǵul batyry at jalyn qushty, anadaı jerge barǵanda tulparynan aýyp tústi. Álgideı qatty nuqýdan boıyn jınap tiktene bergen qypshaq jigitiniń aıaǵy taıyp ketti. Aýyr naızany qolynan túsirip aldy. Mańǵuldyń sharýasyn tamamdadym dep oılasa kerek, qımyly jaı, osy mezette attan aýǵan mańǵul atqyp tura salyp umtyldy. Óńmeńdep keledi. Jerden kóterile bergen naızanyń ushyn shaýyp jiberdi. Qypshaq jigitiniń qolynda kúr jartykesh sap qana qaldy. Endi jaýynyń jolyn sonymen bógedi.

Oshaqbaıdyń eri at moınyńa lyqsyp shúńeıt tabanyńa endi jetken. Sadaǵyn julyp alyp jebe saldy, adyrnany salalap tarta bastady. Júrisi jaısyz tulpar kózdeter emes. Anyq kórdi. Jaý qolyndaǵy aıbalta ekinshi márte kóterildi, ekinshi márte temen tústi, qypshaq jigitiniń qolyndaǵy uzyn taıaq qaq bólindi, sumdyq-aı, jigit jaraqsyz qaldy. Aıbalta úshinshi márte tómen túskende qypshaq jigitiniń keýdesine sińdi. Oshaqbaı odan ári shydamady, kóre tura baýyryn ólimge qolymen qıǵandaı sezindi, sadaǵyn tartyp jiberdi. Jebesi laǵyp ketti. Jaqsy kózdemeı asyǵys atqan jebe óstedi.

Aıqaılap at qoıǵan. Mańǵul jigiti qolyndaǵy aıbaltasyn túsirip aldy. Teńselip ketti. Qos qoldap búıirin basty, janyńa kep oıqastaǵan Oshaqbaıdy anyqtap kóre de almady, gúrs qulady. İshine qan tolyp ketkeniń bildi. Búıirindegi jaradan eshteńe shyqpapty.

Oshaqbaı tulparynan tústi, jetip baryp qypshaq jigitiniń betine úńildi. Tanydy. Tarazy shaharynyń áziz batyry Qypshaqbaı eken.

El shetine jaý kelgende jurttan buryn óre tura kelip atoı shaqyrǵan, keýdesin birinshi bolyp jaý aıbaltasyna tosqan qyrshyn batyrdy joqtady. Sáýrik túsken úıirdeı pyshyramaı bilek qosyp birlesip shyqqanda ǵoı, el bolyp etek jısa ǵoı, bulaısha torǵaıdaı tozbas edi, ár saıda múrdem qappas edi. Bas-aıaǵy bútin bolar edi. Qypshaqbaı batyr Tarazy shaharynan bastap shegine urys salǵan, qoldy túgel opat qylǵan, aqyrynda attan da, qarýdan da aıyrylǵan. Basyn kóterip otyryp jańa baıqady, Qypshaqbaıdyń jan keship ketken túri sekseýildiń oshaqqa túsip janbaı qalǵan sý tomary sekildi edi, jasyna jetpeı semip, jas dáýrenniń qyzýly, qyzyqty kúnderinen maqurym qalyp, baz keshken beıbaq bul. On qolynyń bas barmaǵynda tisiniń izi bar, ózi shaınaǵan. Ómiriniń qyrshyn keterin bilip barmaǵyn tistedi me, álde týǵan jerin jaý aıaǵy taptaǵanda túsken tańba ma, ol arasyn bilmedi. Jaqsy zamandastyń opat bolǵanyńa qaıǵyryp otyra berýge bolmaıdy, jelke tustan jaý kele jatyr.

Qypshaqbaıdyń aýyr denesin kóterip aparyp tóbege qoıdy. Eńisten seldiń sýy alyp ketedi. Endi qaqpa tastardy úıshiktep úıip betin japty. Sosyn batyr súldesin uzyn-uzyn tastarmen bastyryp shyqty. Oba úıdi. Óstip júrgende kún arqan boıy kóterilip qalǵan. Asyǵa qımyldady.

Atyna minip asýǵa qaıyra tyrmysty. Jelkesin kún qyzdyra tústi. Jalǵyz aıaq joldy soraptap birese ońǵa, birese solǵa burylyp, attyń saýyryna shómıip, tyrmysyp keledi. Asýǵa órmeleý asa qıyn. Tas basyp úırengen jylqy bolmasa, ókpesi kúıip, tasyrqap, turalap qala beredi. Birneshe márte eńkeıip tulpardyń kózin súrtti. Birneshe márte attan túsip, toryny jaıaý jeteledi, tizgin alaqanyń kesti. Qatty alqynyp, aýzy kermek tatydy. Kóz aldyńdaǵy shoqalaq tastar jyljyp bara jatqandaı sezildi. Aıaǵy taıyp shúńeıtke qulaı jazdady. Aty alyp qaldy, ne qıly asýdy órlep, kıik otyn terip jep, arqar qusap taýda ósken janýar qıynǵa talmaı órmeledi. Eki tanaýy jelge tolyp jelpildep ketti. Mana shúńeıtke jyldam túsken batyr qaıtar joldyń sonshama qıyn bolaryn oılamapty.

Samaı tamyry lypyldap soqqan mezette asýdyń qyr arqasyna aıaq artty. Jel azynap tur eken. Qalpaǵyn ushyryp ákete jazdady. Búgilip baryp boıyn tiktedi. Atynyń keńsirigin sıpady, alǵash ret artyna kóz salǵan-dy.

Tómende qalǵan qısapsyz jyra, shatqal jymy kóz tundyrdy. Sol jyra, shatqal jylansha ıretilip qozǵalatyn sekildi. Janaryn tutqan terdi súrtti. Asý astyńdaǵy qap-qara jym jaý tabanyńa túsken eken. Shúńeıtke leglip quıylyp jatqan qoldyń túri jaman. Qarataý shatqalyn qaraqurym jaý basypty.

Tulparyna mindi de shoqyta jóneldi. Qaqpa tastardan at arshyny jazyla qoımady. Oshaqbaı qamshy urdy. Janýar yshqyna josyp jónele berdi, aýylǵa tez jetpese bolmaıdy, beıqam jatqan jurtty kótergeni jón, Otyrarǵa shabarman jibergeni jón. Ózi Qypshaqbaı qusap asý aýzynda aýyl jigitterimen qala turady. Jaý aldyń toıtara turady. "Jaý keldi" dep jetken shabarmanǵa shahardaǵylar qalaı qarar eken, kóz aldyńa elestetip kórdi: Dýan-arzdyń bas múshesi Qarasha kolbasy: "mańǵuldar áýeli qypshaqtarmen soǵyssyn, qaı jeńgeni bizdiki", deıdi. Ispıdjab begi Oǵyl Barys: "qonaqasy berip, shapan jaýyp syılaıyq, tas júrek bolmasa jylyr, jibir", deıdi... áı, párýardigar dúnıe-aı... Jalańash jaýyrynshy she: "murnymyzǵa jip ótkizip jetelesin, bas bilgi etsin, qypshaq-qypshaq degenge dandaısyp qudaıdy umytyp baramyz", deıdi. Oshaqbaıdyń ishi jıdı óksidi, at jalyn qashyrlatyp shaınady. Kókiregin salqyn jel qarydy.

EKİNSHİ SARYN

Kelinshek qol tımegen aq taqymyn qaıyń erge qajatyp, astyńdaǵy alaman aıǵyrdy qan sorpa qylyp shaýyp Otyrar shaharyna endi. Arshynyń basyp jónel deme aıańǵa tústi. Endi baıqady, qala syrtynan at qarǵyp óte almaıtyn qyl aıaǵy qurdym or qazylypty, ordyń syrty jalpaq dalanyń etegin kemirip jep, ishki erneýi bilezikteı bezer qorǵanǵa suǵynyp jatyr. Or ishi kólkigen sý. Aıǵyr tuıaǵy topyrlap aspaly taqtaı kópirden ótti. Qaqpaǵa kelgende ańǵardy, qysh qorǵan tym bıiktep dabyraıyp ketken eken. Arqar jon záýliminde qysh órgen zerger me, qaraýyl qaraǵan qol ma, barmaqtaı bolyp áldekimder qarańdaıdy, quzar basynan qaraýytyp ázer shalynady. Burynǵydaı tizbektelip kirip-shyǵyp jatqan kerýen kórinbeıdi. Dúnıeni jalmaǵan páleketter áne keledi, mine keledi dep, kútisken qanózek shaq-tyn. Tas túıin bolyp bekingen shahar syqpytyna Barshyn sulý kóz suǵyn kóp qadaı almady. Kesheni úrkitip, soraptaı búlkektep Kúmbez Saraıǵa tóteleı tartty. Ordaǵa shaýyp kelip mańdaı tireý jaman yrym sanalatyn, Barshyn tizgindi kelteledi. Saraıǵa taqap kelip atynan tústi. Taqymy túz tıgendeı ashydy. Kibirtikteı basyp mármár basqyshyna aıaǵyn sala bergeni sol edi, qalt kidirdi.

Úsh erkek tómen tógilip kele jatyr eken. Tanydy, aldaǵysy ámirshi, sosyn serigi Maqsut, sol ıyqtaǵysy Horezmnen qol ushyn bergeli jetken kolbasy Qarasha. Kelinshekti kórip kidiristep qaldy. Ámirshiniń janarynan saýal oqydy. Kelinshek keýdesin ıip tájim etti.

— Han ıem, mańǵul túmenderi Súıindik asýy arqyly Qarataýdan beri asyp kele jatyr.

— Aldaǵy qol kimdiki eken? - dedi Ilanshy Qadyrhan salqyn qandy minez tanytyp.

— Astapyralla, sumdyq qoı mynasy? — dedi Qarasha kolbasy.

— Merkit hany Arsylan kórinedi, — dedi Barshyn.

— Oshaqbaı batyrdyń ózi qaıda?

— Top jigitimen jaý aldyńa attanǵan.

— Topan sýdyń aldyń bes-on bórimen bógeı qoımaqshy, á. Bátshaǵardyń batyryn, - dedi Qarasha kolbasy mysqyl aralas únmen. Ámirshi jaratpaı qarady. Jyrtyńdap kúle bastaǵan kolbasy jym bolyp basyldy. Kózqashty qylyp kelinshekke tigildi.

Ilanshy Qadyrhan janyndaǵy Maqsutqa qarap jarlyq jasady.

— Qos dabyl uryńdar! - dedi. Bul el basyna qater tóngende qoldy túgel dúrk kóteretin belgi bolatyn.

— Qadyrhan-aka, syńar dabyl da jetpeı me? - dedi Qarasha kolbasy. Bul qol túgel kóterilmeı-aq, qaqpalardy bekitip saq turyńdar degen belgi edi.

— Áýeli jaýdy ashyq dalada qarsy alamyn. Qypshaqqa qylyshty erkin silteıtin maıdan qajet. Qorǵanǵa tyǵylýǵa erte áli.

— Qoldy zaıada qyryp almaıyq degenim ǵoı, Qadyrhan-aka!

— Turan jeri jolynda qaı elim bolsa da zaıa ólim emes! Óziń Otyrarda qal, qorǵandy qaıta baǵdarlap, Horezmnen kelgen qoldy aralap shyq!

— Quba-qup, Qadyrhan-aka!

Ámirshiniń jarlyǵymen Kúmbez aldyńdaǵy saqadaı saı turǵan dabylkesh jigitter dabyldaryn er basyna ilip, japyrlaı atqa qondy. Qol jatqan kóshelerdi sharlap dabyl uryp jóneldi. Atoıshylar qolbasylarǵa jarlyq áketti. Kún tas tóbege jetkenshe myń san qypshaq qoly atyna minip, jaraǵyn saılap, qaladan shyǵyp ashyq dalaǵa lyqyldap aqtaryla bastaǵan. Naıza ushy kúnge shaǵylysyp jalt-jult etedi, dýlyǵalardyń shashaǵy jelbireıdi, sadaqtar sandy uryp, qoramsaqtar bókseni sabalaıdy: jigitter keýdelerine tor kóz kireýke kıgen, bilekteri túrýli, birazy arqalaryna qalqan baılaǵan: kúrzi, soıyl, súńgi, qylysh sekildi qol qarýyn jalańash ustaǵandar da áredik ushyrasyp qalady. Ekindi mezgilinde on myń qol qaladan shyǵyp boldy.

Ilanshy Qadyrhan shahardy horezmdik kolbasy Qarashaǵa tabystap, qol bastap attana bergen. Sońynda syńsyp jylap hansha qaldy. Senimdi nókeri Maqsutty súmeńdetip ertip saraıdan shyqty. Barshyn sulýǵa, qolbasylarǵa qosyldy. Mingenderi kileń ırek qamshyny súımeıtin, salpıyńqy saýyr, aıpara alqymdy alaman tulparlar. Shańqytyp — shahardan shyqqan. Ámirshini kórgende daladaǵy eshki qumalaǵyndaı pyshyraǵan qalyń qol etek-jeńin jıyp táspiniń tasyndaı tizilip tura qaldy. Qolbasydan jarlyq kútken. Ilanshy Qadyrhan qulash keletin aldaspanyń sýyryp alyp tóbesine kóterdi; "arýaq!", "aýmın!", "attan!" degen daýystar dalany basyna kóterdi, aldaspan jarq etip kúnniń shyǵysyn nusqady. Ámirshiniń astyńdaǵy alyp tulpar tomardaı tuıaǵymen topyraq shasha ilgeri josydy. Qara sel sońynan aǵytyldy. Dalanyń júzin jer baýyrlap ushqan shań japty, álgi shań birte-birte qanat qaǵyp bıiktep ketti, aqyr sońynda kún kózin japty. Dúrkiregen dúbir kópke deıin basylmaı turdy, sonan soń alystan estilgen nóser daýsyndaı sarynǵa ulasty, sosyn dombyranyń ústińgi sheginiń myńqylyndaı meńireý maqamǵa aınalyp, aqyry qulaqta yzyń qaldyrdy. Ymyrt úıirildi. Kókti kóp juldyz jaılady. Jerde de myń san juldyz jymyńdaıdy. Bul Qarataýdan asyp úlgirgen jaý qoly-tuǵyn, dalaǵa qosyn tigip, jyltyratyp otyn jaǵyp beıhabar jatyr. Qypshaq qoly tún aýǵansha saýlaǵan; jypyrlaǵan jaý otyna jete almady, úrker aýa ámirshi qoldy kidirýge jarlyq etti. Báribir bul túnde jaýdy ornynan basa almaıdy, tań ata baryp iligetin túri bar. Óıtip aramter bolyp sabylǵansha, kidirip, attyń terin úgip almaqshy. Kún kóterile qyrǵyn maıdan bastalmaqshy.

Bógen men Shaıan ózenderiniń shalǵyny belýardan keletin jasyl alqabynda tań habarshysy torǵaı shyryldaǵan joq, maqulyq bitken túnde kelip basqan at tuıaǵynyń astyńda opat bolǵan-dy. Seleý basy shyqtan ada. Shegirtkeler sekirmeıdi. Jylqylardyń oqtyn-oqtyn pysqyrǵany estiledi. Altyn kúnniń jibek jipteı qyzyl sáýlesi jasyl alqapty osyp ótti. Qara jerge jan kirdi bul jappaı kóterilgen qol-tuǵyn. Jaý jaǵy áli qybyrsyz, uzaq súrkil jortystan, qıyn asýdan alańsyz qajyp tyrapaı asyp tynshý jatyr. Bıik tóbeshiktiń basynda qadaý aǵashtaı bolyp turǵan Ilanshy Qadyrhan edi, kóz jeter jerdi úńile, uzaq sholdy; jaý legin eseptemek oıda edi, qanshama qadalyp qarasa da kókjıekti tutas alyp qaraýytyp jatqan jaý tobyn mólsherleı almady, esebinen janyla berdi. Jeldiń baǵytyn andady. Janyń belgisiz úreı jaılady, buryn búıtpeıtin, talaı jekpe-jekke shyǵyp ta kórgen, júregi búlk etpeýshi edi. Janaryna jalqyn sáýle toldy. Kún kóterilip ketpeı turyp jaýǵa shapqany jón, áıtpese jigitterdiń kózine sáýle shaǵylysyp, kibirtik qaqtyryp, erkin qımyldaı almaı qalady.Tóbege Maqsut kóterilgen. Qoldyń túgel atqa qonyp ázir turǵanyń maǵlumdady. Ámirshi álginde on myń qoldy úsh topqa bólgen: birinshi topty bastaıtyn naǵyz qanquıly qolbasylar edi, olardyń jaý-júrektigi sonsha, jalǵyz bolsa da tutasqan jaýǵa taılyqpaı ene beretin; olar mańǵuldardy qaq mańdaıdan qaqyrata urady. Kelesi topty Ilanshy Qadyrhannyń ózi bastamaq, bular jaýdyń teristik qanatynan tıedi. Mańdaıdan jáne sol qabyrǵadan soqqy jegen páleketter oń búıirdegi Bógenniń jarlaýyt jaǵasyna oıysary anyq. Úshinshi topty Maqsutqa tabystaǵan, ol qıyn halde bolmasa urysqa kirmeıdi, urymtal mezetti kútedi, jaman aıtpaı jaqsy joq, aldary eki lek opat bolsa tyqsyrǵan jaýdy bógeı turmaqshy. Bul Ilanshy Qadyrhannyń aılasy edi. Tabıǵatyńda qypshaq ashyq dalada urys salýǵa mashyq.

Bul hıjranyń alty júz on altynshy jyly, ramazan aıy; qazaqsha qoıan jylynyń qyrkúıek aıy; jańasha jyl sanaýdyń myń eki júz on toǵyzynshy jyly, sentábr aıynyń alǵashqy aptasy edi.

Ilanshy Qadyrhan aldyńa ákelip tosqan atqa yrǵyp mindi, alaman tulpar eren salmaqqa shydaı almaı syrǵyp ketti. Ázir turǵan qos lek shekesi qyltıǵan kún astymen synaptaı syrǵyp jóneldi. Jaý qosyny ıek astyńda edi. Tutasa shapqan at dúbirinen áýelgide jer silkindi me dep oılasa kerek, kúzetshileriniń kózine kúnniń batysynan lyqyǵan bult seli kóringen, tyrbańdap attaryna aýyzdyq salamyn degenshe bolǵan joq, álgi qap-qara nóser bulty joıqyn kolǵa aınaldy. Jan daýyspen attan saldy. Qosaqtap-qosaqtap otqa jibergen jylqylar úrkip jóneldi. Oryndarynan atyp-atyp turǵan merkitter bezek qaǵyp kólikterin qýǵan, úrikken jylqynyń deni ustatpaı, álgi qaraqoshqyl qolǵa aralasyp ketti. Kóbi qara jaıaý qaldy, keri taıqydy. Bult seli aldyńǵy qostarmen tumsyq túıistirdi, jalmap juta bastady. Keıingi jaqta shep quryp jatqan jaý atqa qonyp úlgirgen. Maıdan qos ústinde bastaldy.

Áýelgide eseńgiregen jaý kimniń qypshaq, kimniń myq, kimniń merkit, kimniń tańǵut eken in ajyrata almaı jan dalbasaǵa túske n. Qaraıyp kóringenge jebe jiberip óz adamdaryn ózi sıretip-aq tastady. Qolbasshysy ákki Arsylan dereý daýylpaz tartqyzyp óz legin shegindirip áketti; jebege jem bolyp julmasy shyqqan alǵy top sońynan ilesti. Ilanshy Qadyrhan sol qanattan urys bastaǵanda anyq sezgen, sál keshikse jaý tas túıin judyryqqa aınalyp ketedi, astyńdaǵy atyna qamshy basqan. Sońyndaǵy quıyndaı zýlaǵan jigitter ol jaq, bul jaǵynan ysqyrtyp jebe jiberip keledi. Óıtetin de jóni bar, ámirshisin qorǵaǵany. Alaman tasyrǵa tasqaıaqtaı kelip tıisti. Almas qylyshyn ońdy-soldy silteı bastady; qolym shyǵyp qaldy ma dep qaýpaılaǵan, qyzynyp alǵasyn jaı otyńdaı jaıtańdatty. Tıgen jerin alyp túsedi. Shaýyp jatqan joq, nuqyp qana júrgendeı. On shaqty at demniń arasynda aldynan oınaqtap shyqty. Bir mezette on sany dyzyldap aýyrdy, jebe qadalypty, qatty bulshyq etke darı qoımaı dir etip tura qaldy. Tartyp kórip edi, sýyrylmady. Sap jaǵyn qylyshymen qıyp jiberdi. Qarsy beti qaqyrap sógilgen jaýyn kórdi, biraq shashylǵan tarydaı bastary pyshyraǵan joq, jasqana urys jasap barady. Etegin túre tıisken. Soǵystyń eń qıyny jaýynyń etegin kóterý, sosyn álgi etekti qaqyratyp boı-boı etý. Sosynǵysy ońaı, tabanyńa túskeni deı ber, óz degenińdi istep tynasyń. Qylysh shaqyly azaıyp, onyń ornyń naızagerlerdiń yńqyldaǵan saryny basty. Qoıan-qoltyq aıqastyń arasy alshaqtap bara jatqanyń baıqatty. Merkitter at ústinde maımylsha oınaıdy eken, naızany bultyldap darytar bolmady. Kózdi ashyp-jumǵansha at baýyryna túsedi, endi qas qaǵymda saýyrda sulap jatqanyń kóresiń, ońtaıyn ańdap arystansha alysa ketedi. Ústerinde sary ton. Taýda ósetin túıejapyraqtyń tamyryn keptirip, sony qaınatyp narpos degen boıaý jasap, tondy árlegen. Álgi tondary dyr-dyr etip jyrtylǵany bolmasa ıesiniń túgi qısaıyp júrgen joq. Endi ańǵarǵany, tondary tym úlken de deneleri shaǵyn kórindi, sonda naıza múlt kete beredi. Qypshaqtar men merkitter kezek túsip jatyr; maıdan uzaqqa sozylatyn túri bar. Aıla oılap, aınalasyn baǵdarlaǵan. Jaýdyń ortańǵy shebi buzylyp, qypshaqtyń myqty qylyshynan jýsap túsken eken, endi qalǵany oń qanatqa oıysyp barady. Arqasynan súıeýi ketken teristik bettegi tondy perilerdiń shebi ońaı setinedi. Urys bastalar aldyńdaǵy Ilanshy Qadyrhannyń aılasy oryndaldy. Jaý denesi lyqsyp baryp Bógenniń jarlaýyt qabaǵyna urdy. Qypshaqtar atoılap shaýyp qorshaýǵa aldy. Aldy ózenge keptelip, arty boshalap berekesi ketken páleler kúıreı jeńildi. Bas saýǵalap qashýǵa da shamasy kelmedi, qylpyǵan qylyshqa kelip ózderi tústi.

Qypshaq qoly jeńiske masaırap jeligip alǵan; mysy túsip, úreı jaılaǵan azyn-aýlak jaýdy jáýkemdeı jóneldi. Ilanshy Qadyrhan jaý qolbasshysy Arsylandy izdedi. Qalyn shoǵyrdyń ortasynda bolar dep boljaǵan. Qasyndaǵy jigitter: "han ketti", dep aıqaı saldy. Sóıtse, sol jaq shette sala qulash aqboz atty kósiltip barady eken. Deneli jan kózge demde tústi. Sońynan saldy. Yǵy-jyǵy maıdan dalasynan sýyrylǵan súńgideı boldy; alda Arsylan, sońynda Ilanshy Qadyrhan, tizbektele sozylyp qaıqańǵa kóterilgen. Ámirshiniń kóz aldy qaraýytyp júre berdi. Álgide qara sanyńa qadalǵan jebeniń saldary ma dep oılady, qan kóp ketti dep qaýpaılaǵan. Kóz aldyń túgel tundyryp qaraýytqan jaý legi eken, shegi-sheti joq, japyrylǵan qoǵadaı bolyp jaqyndap qalǵan. Arsylannyń qutylyp ketetin túri bar, ári yzadan, ári jeńisiniń kópke sozylmasyn sezgen Ilanshy Qadyrhan qoramsaqqa qol saldy. Jebesin ońtaılady. Aldynan qarsy shyqqan qoldy kórip Arsylan arynyń basqan eken, aralary tez qysqara tústi, bul uzyn jebeni adyrnaǵa salyp shirene sozǵanda sadaqtyń solqyldaq saby sol saýsaǵyna kelip tireldi, jiberip qaldy. Jebe zyrqyrap aǵyp Arsylannyń jelkesine qadaldy, alyp dene shalqaıyp ketip qulaı jazdady, boıyn túzep at basyn keri burdy. Ilanshy Qadyrhanǵa qaraı birer tebindi, aýzyn ashyp áldene aıtqysy keletin sekildi, umtylyp keledi. Ilanshy Qadyrhan qalt kidirip ekinshi jebege jarmasqan. Arsylan atynyń jalyn qushty, İnjý boıynyń sámbi talynan jasaǵan kishkene taıaq jelkesinde shoshaıyp ketti.

Kidirýge bolmaıtyn edi, tulparyń ornyńda shyrq aınaldyryp, shaýyp oıpatqa túsip joq boldy. Sońynan qýa shyqqan jigitterge betpe-bet ushyrasty. Qypshaq sarbazdary maıdan dalasyn tastap shyqsyn dep jarlyq jasady. Ózendi jaǵalaı shaýyp Maqsut qolyna qosylýǵa ámir etti.

Surapyl daýyldaı jelke tustan qaptap kele jatqan jaý legin kórgende júregi zirk ete oıqastap shyǵyp, qolbasy sońynan qasha josqyndaǵan. Zamanalar boıǵy soǵys tarıhynda nesheme qolbasyny qaırańǵa otyrǵyzǵan, barmaǵyn shaınatqan, jeńilis taptyrǵan osyndaı júrek shaılyǵýy edi. Júregi shaılyqqan qol bopsasyz balamen para-par. Ol qansha myqty bola tursa da jasqanyp shabady, qansha qaırat qylsa da qylyshy qylpyp túspeıdi, jebesi tımeıdi, naızasy batpaıdy, aty júrmeıdi. Tasqa túsken pyshaqtaı armanda ketkeniń sodan. Osy júrek shaılyǵýyna qarsy qanshama tásilder tabyldy, nesheme urandar aıtyldy, atoılar shaqyryldy; áıteýir sańlaq, qolbasylar sarsańǵa túsken. Sanyń soqqan. Keıin sheginip bara jatqan qypshaq qolyn da osyndaı jaman jaǵdaı bastalǵan. Attar byrdaı bolyp shashylǵan ólikterge súrine berdi, qol bytyraı jaıylyp shegingen; dál osy mezette urys bastalsa qypshaqtarǵa opat keledi. Jandaryn saqtaǵan nárse jaýdyń áli jete almaı kele jatqany edi. Shegingen qol men lyqyǵan seldiń arasy qysqara berdi.

Dál osy jaǵdaıda jaýmen urys salýǵa áste bolmaıdy. Olar bytyraǵan qoldy bulqynýǵa keltirmeı jutyp jiberedi. Qarsy shaýyp tireske túskeni lázim. Ilanshy Qadyrhan qoldy kidirtpedi, sál bolsa da ýaqytty utqysy keldi, az bolsa da arttary tyń qolǵa jaqyndap taban tiremekshi edi. Artynan myqty súıeý sezingen samala taısalmaı urysary haq; eń bastysy álgi shaılyqqan júrekti basyp alýǵa bolady. Osy jaıttardy sanasynda kezek salmaqtaǵan Ilanshy Qadyrhan syrǵyp bara jatqan erjúrek batyrlaryn kórgende qan jutqandaı sezindi, ózegin ókinish tildi, qanezý qyrqalardy kózben sholdy. Álgide Maqsutqa jóneltken shabarmannan habar kútti. At tizginiń tartyp, shyrq aınalyp keri buryldy, jaýǵa qarsy bettep turdy. Áıgili qolbasylary da ár jerde jigitterin top-top qylyp úıirip kidire bastady, qanquıly urysqa ázirlendi.

Qarataýdyń kóne qyrqasynan asyp tógilgen jaý qypshaqtar men Arsylan qolynyń qaqtyǵysyn sáske túste estigen. Estigen de at jalyn túıip lek-lek bolyp ashyq daladaǵy maıdanǵa asyqqan. Áýelgi lekti uıǵyr sýltany Baýyrshyq bastap kele jatqan; onyń jeteginde qos júırik bar; urys ústinde aýysyp minedi, tańnan keshke deıin qoly talmaı qylyshtasatyn surapyl kúshtiń ıesi tuǵyn. Keshe túnnen at ústinen túspegen. Asýdan endi asa bergende qypshaqtyń bir top qylyshyna kezikti. Álgi ıtter qysań aýzynda turyp alyp qane jibersinshi, keshke deıin qyrqysqany. En jaqsy qylyshkerleri qapelimde opat boldy. Zántalaq-aı, qypshaqtyń saıaq tobyn qańsylatyp qyryp salyp, birer jelaıaǵyn qashyryp tynǵanda barmaǵyn shaınady ǵoı. Shaınamaı qaıtsin; qutylyp ketkenniń biri óziniń ata jaýy, baýyzdaý qunykeri Oshaqbaı eken. Kesh tanydy. Álginiń tóbesinde naıza úıirgen eptiligin, azynap shabar aıbatyn shyramytyp, "qyzyl kózdi qaıda kórdim", dep turǵan. At jalyn qusha qulaǵan bir qypshaq: "baqul bol, Oshaqbaı!" dep aıqaı salǵan. Tóbesinen kúrzi túskendeı sezindi. Sońynan tyrapaılap qýyp berdi. Astyńdaǵy aıǵyry boldyryp qaldy. Sonda, aıdalada, ashý ústinde atynyń qarnyń jaryp salyp, jer baýyrlap jylap jatqanda sońynan minis jetelep nókerleri jetken. Endi mine salpańdap, qos tulpar jetelep, qunykerin qýyp, qoldyń eń aldyńda keledi.

Sosynǵy lekti Jetisý boıyn jaılaǵan jurttyń el aǵasy Tájibek degen bastaǵan, kóp shaıqalǵan saba sekildi semiz deneli kisi edi. Súıip jeıtin asy soıǵan jylqynyń shıki úlpershegi, sýsyny bıeniń shıki súti bolatyn. Kóz ushyndaǵy qalpaqty qulata beretin suńǵyla sadaqshy edi. Kesheli beri qarny qońyltaqsyp, kózine pyshaqqa ilikken jylqy elestep, máńgip, júdep kele jatqan. Qoramsaǵy qalyń jebe, qaıta-qaıta qolyn júgirte beredi, qan tartsa óstetin.

Úshinshi lekti Qadan degen qalmaqtyń qatynqumar qolbasysy bastap keledi; sońynda súmeńdegen bir oq sarbazy bar.

Tórtinshi lektiń aldyńda Alaq noıon, astyńdaǵy atynan góri óz denesi úlken, úıdeı jylqynyń arqasyna balshyqtan oba ornatyp, sonyń tórt tusyna "mynasy qoly", "mynasy buty bolsyn" dep bórene qondyra salǵandaı, arsa-arsa alyp adam tegi. Basy jalańbas, shashyn tyqyrlap qyrǵyzǵan, qylysh osqan ba, álde quıqasy kúıgen be, qatparlanyp jatqan týlaq sekildi. Bas terisi kelispegen pende edi. Árádik atyn buryp sońynda shójedeı shubatylǵan sarbazdaryn sybap boqtaýdyń astyna alady.

Besinshi, altynshy lekti mańǵuldar "túmen" dep ataıtyn. Óıtkeni lektiń qolbasylary men sarbazdary ishinara manǵul rýlarynan edi. Ýner-Gýlıja men Gýgýs-Gýlıjanyń qoly bul; kil jebemen jaraqtanǵan, belderine bir-bir arqan baılaǵan shabandozdar. Alystaǵyny sadaqpen jaıpaıdy, jaqyndaǵyny qyl tuzaqqa túsirip, taqymǵa basyp súırep ákete beretin.

Qyl tuzaq tastaýǵa asa sheber jandar edi.

Jetinshi túmenniń basynda Bala saǵyn, Orta saǵyn, Bas saǵyn shaharlaryn kúlge aınaldyrǵan Tólen-jerbı keledi. Sary shatyrda Tólen-jerbıdiń orny erekshe, qahannyń qarsy aldyńda otyratyn. Qaǵannyń qarsy aldyńda otyrýǵa kóp qolbasy jaramaıtyn. "Qaharyna ushyrap qalamyz", dep qıǵash oıysatyn. Ári Tólen-jerbı asa sheshen, tapqyr, ulý kisi bolatyn. Sózýarlyǵyn jaratty ma, álde qolbasylyǵyn unatty ma, ózge rýdan bolsa da qaǵan ony "Otyrardy alǵan soń seni noıon etemin", dep dámelendirip qoıǵan. Tólen-jerbı onysyna da táýba aıtady. Áıtpese, Arsylan, ne Baýyrshyqqa uqsap qoldyń eń aldyńda júreri anyq edi, sodan birinshi bolyp qan sheńgelder edi, murttaı ushyp múrdem keter edi. Saptyń sońynda búlkektep júrip jan saqtaǵanǵa ne jetsin. Noıon atalyp, alshań basyp alty alashty bılegendi aıtsaıshy!..

Segizinshi túmen Qarataýdan beri asqan joq áli. Ony áıgili Shıkı-Hýtýhý noıon bastap kele jatyr. Shıkı-Hýtýhý noıon ádette shahar alynyp, qaqpasy ashylyp bolǵan soń talaýǵa, tonaýǵa ǵana qatysady. Qoly qyrylǵan eldi shabady. Qahanǵa mol qazyna jınap beretin jıdashy jan. Baıaǵydan arbalary aýyrlap,túıeleri mamyrlap túmen sońynda qalǵan. Sarbazdary kilkigen semiz, jetektegi jylqylary maıdan ázer jortady. Qoldyń jartysyna jýyǵy maıdanǵa túspeı, tutqynǵa ilikken qyzdardy, qatyndardy noıondarǵa úlestirip qyzylmaı bolyp ketedi.

Toǵyzynshy, onynshy túmender Shý ózeniniń ný shalǵyndy jaǵasynda tynyǵyp jatqan. Bul túmenderdi suńǵyla kolbasy Súbideı men Jebe bastaıdy. Shatyrlardyń jibek shilteri aqyryn terbelip, oshaqtardyń tik kóterilgen tútini tanaýdy qytyqtap, ıt bitken kóleńke izdeı bastaǵan. Qoldyń deni ózenge at jýýǵa ketti. Súbideı tór aldyńda sulap túsip, qumalaq ashýǵa kirisken. Qumalaqty aralastyryp aq teriniń ústine shashyp jiberdi, sóıtti de arbańdap qaıta jınady, oısha mólsherlep úsh topqa bóldi. Bólingen úsh úıme qumalaqty aldyńa tizip qoıyp azyraq tynym aldy, kózin jumdy, qumalaqty túnimen san dóńbekshitip mazalaǵan jas toqalyna ashpaqshy. Kózine elestetti; manǵuldyń qol astynan qashqan merkit hany Túktihannyń qyzy edi, Yrǵyz ózeniniń jaǵasynda qashqyndardy qyryp salyp, hanshany qaǵanǵa syılaǵan, qyzyn ózi alǵan, sol jas toqal kári denesin qaıta jasartyp edi, tula boıyna ystyq bir lep qosyp edi; búgin túnde túsinde jalańash júr eken. Jaman shoshynǵan. Qumalaqtyń basy taq tústi, tuıyq bolǵany, toqal tiri, eshqaıda ketpegeni. Keýdesi kóterińki, eki jup qatar tússe, osylaı jorıtyn. "Bul qar nesine jetisip keýdesin kóteredi", dep kúńkildeıdi Súbideı. Búıirge taǵy úsh-úshten taq tústi, oıpyrmaı, eteginde jalǵyz dara qumalaq qaldy. Qoly dirildep aýada qalt kidirdi, qumalaqty ornyńa qoıǵan joq. "Etegi ashyq qoı qardyń, áb-báse, jalańash júrýi jaman edi. Bahadúrlerdiń biriniń tyrnaǵynda ketkeni, basqaǵa jem bolǵany". Súbideı qumalaqtardy shashyp jiberdi, kúńirenip tizesin qushaqtady. Syrttan dabyra estildi. Basyn kótergen. Qolyn keýdesine aıqastyryp nókeri kirdi.

— Taqsyr, Toǵyshar noıon kelip tur, — dedi.

— Jiber! — dedi Súbideı eńsesin jınap, janaryndaǵy jasty súrtti. Syrttan súmpiń etip noıon kirdi, ury tazydaı shatyr ishin tinte qarady, bir tizerlep shókelep otyrdy da. basyn ıdi. Sóıleýge ruqsat suraǵany. Teń ıyqsha tildeser noıon bolsa da munyń jasyn syılaǵany. Qaǵannyń quqy solaı.

— Qarataýdyń arǵy eteginde qypshaq qolymen keziktik. Andyp turyp tarpa bas saldy, Arsylannyń qoly túgel opat boldy. Qazir Baýyrshyq pen Tájibek julqysyp jatyr. Noıondar kirispese jeńe alatyn emes. Qaıtemiz?

— Qol shamasy qansha eken?

— On myńdaı bolady. Ázirge jartysy jer qushqan.

— Onda álgiler de jetedi. Keshke deıin jeńise almasa urysqa Alaq noıon ám ózin túsesiń!

Toǵyshar noıon qaıtyp jaýap jatqan joq, artymen jyljyp shyǵyp ketti. Óziniń ázirge joǵaltary joq. Tájibek pen Baýyrshyqtyń silikpesi shyqsyn, júndeı tútilsin, sosyn daıyn jeńisti qalpaqpen uryp ala qoıady. Qoldyń attary, jaraqtary túgel óziniki bolady. Qahan qulaǵyna da óz aty dabyraıyp jetedi. Týasy qypshaq jurtyna qoja bolyp qalýy da yqtımal.

Toǵyshar noıonnyń bul oıy oryndalmady, arman etken abyroıy kózinen bulbul bop ushty, qyrýar múlik jetimniń toıyna uqsap kómeıin toltyrmady; qaıta qan qustyrdy, zapy qyldy. Kórer sumdyǵy kún batar aldyńda bastaldy.

Qypshaq qoly syna sekildi-tutasa shaýyp Baýyrshyqtyń qalyń legin dákedeı ydyratty; sosyn Tájibektiń tirseginen soıyl soqty. Soıyl soqqandaı sezilgeni sol, alǵy sapy naızaǵa shanshylyp, keıingisi jebege egilip túse bastaǵanyń kórgende, jigitter japyryla yqty. At baýyryna jatyp zytty. Toqtatarlyq kúsh bolmady. Basqa urǵan jylandaı bolyp ıretile shaýyp ár tustan tıiskeni bolmasa, zári qaıtty, azýdan aıyryldy. Qypshaqtardyń da qoly orasan-sıregen. Sonda da salaly saýsaqtaı jalǵyz ymyradan shyqpaı, tutasa qımyldaıdy, shendese shubyrady. Jaý kúshin qaıta jınap, aqtyq aıqasqa túsýge jumylyp bakty, Baýyrshyqtyń da, Tájibektiń de jan dalbasadan ózge áreketi azaıdy. Jigitteri keri taıqı berdi. Óstip júrip noıondarǵa taba boldy, olardyń kóz túrtkisine aınaldy, atoılap azynaı-azynaı daýystan qaldy, qan túkirdi.

Osy mezet qypshaq qoly keńinen serpile bergen. Ortada jalǵyz jigit qaldy. Naızasyn kókke shanshyp aıqaı salǵany.

— Jekpe-jek! Jekpe-jek!

Ortadaǵy Oshaqbaı batyr edi, álgide kelip qosylǵan, endi qypshaq qolyn sál bolsa da tynys aldyrmaqshy, arystandaı aıbar jasap aıqaılap júr.

— Baýyrshyq, jekpe-jek!

Bul kezde jaý jaǵy da keıin serpilgen. Dal-duly shyqqan etegin jıa bastaǵan. Baýyrshyq daýysty tanydy. Qoldyń aldyńa oıqastap shyǵyp atynan tústi, tyń tulpar ákelýge jarlyq etti. Naızadaı qatqan quba aıǵyrdy jetelep kelip aldyńa tartty. Baýyrshyq jylqynyń tizginiń túıdi, tartpasyn qataıtty. Atqa qondy. Qylyshyn qolyna aldy, sadaqty eriniń basyna baılady, naızany taqymyna qysty. Eki jaq ta siltideı tunyp únsiz qalǵan, árkim-aq jeńiske degen úmittiń osy qos jigittiń jekpe-jegine baılanysty ekeniń: ne úzilip túserin, ne jalǵanyp keterin anyq sezgen. Sezgen de jandaryn shúberekke túıgen. Baýyrshyqta óz kezeginde "jekpe-jek!" dep barqyrady.

Baıaǵy zamanǵy jekpe-jek salty boıynsha urysqa árkim óz qalaǵan qarýymen shyǵa beretin, jyldar óte saltta ózgerdi, tártip te kóbeıdi; endi jekpe-jekke kim shaqyrsa sol jaraq tańdaýdan qalys qalady, qarsylasyna qaraıdy, sonyń qarýyna saı qarý alady. Oshaqbaı da sóıtti. Sheber meńgeretin naızasyn taqymyna basyp, qaıky qylyshyn qolyna alǵan. Urysqa ázir ekeniń bildirdi. Eki batyr uıtqyp maıdanǵa shyqty. Bir-birine úńile shapty, áýelgi qaqtyǵysta-aq alyp túsetinder bolady, bular óıte almady, bolat qylyshtar shyń-shyń etti. Qaıta aınalyp ekinshi márte shúılikti, bul joly attar shyrq úıirilip qosaqtalyp qaldy, bar pále qylyshtan-tuǵyn, bolat júzi shaınasyp túsken. Oshaqbaı jaýynyń aq kóbikti ezýin kórdi. Baýyrshyq qan tolǵan qyzyl kózdi derdi. Osydan qarsylasyn qylyshpen shaýyp túsire almasa hali múshkil, Oshaqbaı suńǵyla naızager, qolyna naıza tıse-aq boı bermeı keteri anyq. Osyny oılaǵan Baýyrshyq jantalasa julqynyp qylysh oınatty, qarsylastyń qatty toıtarǵany sonshama, alaqany jańǵyryǵyp, saı súıegi syrqyrady, qarýdy túsirip ala jazdady. Endigi kezekte at qoltyǵyna aýyp úlgirgen, almas qylysh eriniń basyn shaýyp túsirdi. Batyrlar ajyrasyp júre berdi. Qaıyra túıiskende Baýyrshyq ońtaılap uryp qarsylasynyń qalqanyń qaq aıyrdy. Jekpe-jektiń alǵy sharty tamamdaldy, úsh márte taıtalastan soń árkim kelesi jaraqty jumsaýǵa erikti. Baýyrshyq atyn keri buryp jatyp baıqady, Oshaqbaı qylyshyn qynabyna súńgitip, taqymynan naızasyn alýǵa ońtaılanǵan eken. Júregi zý ete tústi, yrǵaı sapty, bolat ushty uzyn uńǵy keýdesine qazir-aq kirgendeı sezindi, bul jaman yrym. Qylyshyn laqtyryp jiberip, jalma-jan jebesine jarmasqan; qypshaqtar jaǵy shý ete qaldy; sadaqty eń sońynda jumsaýǵa qajetti, ári qalqansyz qalǵan kisi jebege ońaı túsedi. Et qyzýda eshtemeni andamaǵan Oshaqbaı naızasyn úńile ustap jaýyna at qoıǵan, anaý taıqyp shyǵa keldi, tulparynyń basyn buryp qashýǵa aınaldy. Endi mańǵuldar jaǵy bebeýledi. Oshaqbaıdyń jaýyna at boıy ǵana jaqyndaýy jeter edi, naızasyn jalǵyz tolǵap Baýyrshyqty tymaqtaı qaǵyp tastar edi, anaý jetkizer emes, synaptaı syrǵyp bult-bult etedi. Sóıtip bara jatyp sadaǵyna jebe salyp úlgirgen. Atyn kilt burdy, Oshaqbaıdyń naızasy keýdesine qarys qana jetpeı qaldy, dir etip kidirip qaldy, sadaǵyn tartyp jibergen. Jebesi Oshaqbaıdyń naıza ustaǵan oń qolynyń qaryna qadaldy. Naızasy túsip ketti. Baýyrshyq at basyn buryp alyp taǵy tyraqaılady. Oshaqbaı tulparyn syńar ezýlep tartyp eńkeıip baryp naızany jerden ilip aldy. Boıyn túzemek-tuǵyn, kóterile bergen, ekinshi jebe kindiginiń astynan dir etip qadaldy, qadaldy da jarymyna deıin sińdi. Batyr at jalyn qushty. Qolynan naızasyn túsirgen joq-ty. Baýyrshyq qashyp júrip jekpe-jekti opasyzdyqpen jeńgenińe máz, qan túkirip tobyna baryp qosyla bergen.

Qypshaqtar jaǵynan aq súmbe tulparǵa mingen bir áıel shyrqyrap jylap batyrdyń aldynan oıqastady. Jetip baryp Oshaqbaıdyń qoltyǵynan súıedi. Bul — Barshyn sulý edi. Jas kelinshektiń qara kóterip aıtqan ashshy zary maıdan dalasyn shymyrlatty, qypshaqtar qabyrǵasymen qaıysty, naızalaryn temen saldy. Jekpe-jekti alystan sholyp, ah uryp turǵan Ilanshy Qadyrhan jaman júdegen. Tap qazir urys bastalsa qypshaqtar jaǵy tútilip shyǵary anyq. Kún eńkeıýge áli sút pisirimdeı mezgil bar. Soǵys salty boıynsha urys kún batpaıynsha bitpeıtin. Ári batyry jeńip, ári boıyna jelik kirip úlgirgen jaý jaǵy tutasa qımyldaı bastaǵan.

Ilanshy Qadyrhan tulparyn kósiltip ortaǵa shyqty, jaý jaǵynan jekpe-jekke kisi shaqyryp shyrq aınaldy, ári kúıikten, ári toz-toz bolyp jeńilýden saqtap qalar jalǵyz jol osy sekildi. Oıǵa salyp salmaqtap jatýǵa murshasy joq-tyn. Jaý jaǵyn qalt kidirtken zor daýyspen "jekpe-jek" degen sózdi úsh márte qaıtalady.

Bir eldiń ámirshisine qarsy jekpe-jekke kelesi eldiń ámirshisi ǵana shyǵa almaqshy. Qaǵan áli maıdan dalasyna jetip úlgirmegen. Mundaıda qaǵan tuqymy, ámirshiniń oń kózi Toǵyshar noıon ǵana urysa alady. Salt joly, dástúr degeni osy.

Ilanshy Qadyrhanǵa qarsy Toǵyshar noıon shyqty. "Á- á" desip shabysqan áýelgi shaıqasta mańǵuldyń qylyshy qaq bólindi, eki attyly ekinshi márte túıiskende Toǵyshardyń basy domalap jerge tústi.

Manǵuldar jaǵy kúńirenip ketti, daýys kóterip, shubyra josyp noıonnyń basyna úımelegen.

Kún batyp ińir úıirile bastady. Alystan ıesiz bosqan jylqylardyń kisinegeni keledi. Jaralylardyń zarlaǵan daýsy zoraıdy. Ilanshy Qadyrhan jigitterdi túgendedi. Osy dalaǵa jetken on myń qoldan tórt jarym myńǵa ázer iliner sarbaz qalypty. Mańǵuldyń eki jarym túmeniń jaıpaǵany anyq. Ár qypshaq búgingideı maıdan berse qujynaǵan jaýdyń áli-aq taýsylaryna senedi. Endi setinegen qoldy syǵymdap Otyrarǵa jetkeni jón.

Maqsutty shaqyryp aldy. «Aty júırik júz jigit al da osynda qal. Túnimen ot jaǵyp shyǵasyńdar. Tań aldyńda sheginip ketińder», dep jarlyq jasady. Jaý qypshaqtar jaqqan otty kórip erteńgi urysqa qamdanady; noıonyń arýlap, basyna tas úıedi, qypshaqtardyń qaısarlyǵyn dáripteıdi.

Ámirshi endigi kolǵa dereý sheginýge jarlyq etti. Bógen dalasyn tastap jylystap jóneldi. Tań áletinde sabaý astyna túsken shekpendeı tútesi shyǵa tozǵan az ǵana qypshaqtar Oshaqbaı batyrdyń denesin alyp Otyrar qaqpasyna engen.

ÚSHİNSHİ SARYN

Ómirde osy Otyrardyń kóne aryǵy sekildi, erneýi ezilip, saıyn shóp basyp, súldelene beredi, bir zamandarda jer betinen múlde ǵaıyp bolýy múmkin ǵoı. Jaz qulpyryp, endi onyń qonysyn kúz aldy, japyraqtarǵa daq tústi, bult sońynan bult jóńkidi, kóshe boıyndaǵy qoldyń salasyndaı aryqtarǵa neshe márte sý lyqyp tolyp, neshe márte jylymdap qaıtty. Eshkimniń kóńilin alańdatpaıtyn tárizdi. Kisi ǵumyry da eshkimge eleýsiz, eshkimge baqı bolmaıtyn, tús sekildi-aý: balaǵyn shópke ildirip júgirýge toımaıtyn balalyq shaq, sosyn jasyl japyraqtaı jelkildep keletin jastyq, alańsyz ańqyldap soǵatyn İnjý boıynyń samalyndaı alǵashqy mahabbattyń tátti kúnderi, bári-bári aýysyp, birin-biri kımeleı asyqtyryp, yǵystyryp jatady. Biraq mezgil kisi janyńa óz tańbasyn basyp, júrekke daq túsirmeı qoımaıdy eken. Tańǵut sulýynyń da búginde syrty bútin, ishi tútin. Kún kózine erte alaqan jaıyp, erte kóktep, erte solyp úlgirgen shópteı nársiz halde edi. Álgide ǵana Otyrardy aralap qaıtqan.

Mahabbat qushtarlyq qana, kimde qushtarlyq mol bolsa sonyń mahabbaty tegeýrindi deıtin marqum sheshesi. Mahabbat jalqyndanbaı-aq syılasyp óter súreńsiz kúnder deıtin ákesi. Ózi úshin sol mahabbatyń azap qana edi, janyń jedi, jastyq shaǵyn yzym-qaıym etti, júregin jaralady. Endi mine Kókmardan meshitiniń astyńdaǵy ǵarda japadan-jalǵyz jabyǵyp otyr.

Ámirshi erterek kelse eken, aqtyq ret, aqyrǵy ret ashyla sóıleser edi, ah urǵan kókirek dertin aıtar edi. Teginde tańǵut sulýynda aqyrǵy sóz degen bolmapty ǵoı. Ylǵı oıyndaǵysyn aıta almaı keledi, ne degeni, dittegeni bolmaı shyǵady, batyrdy kórse-aq dúnıeni tars umytady.

Kenet qyz esik janyńda eleýsiz kelip kóleńkede qalshıyp turǵan Ilanshy Qadyrhandy kórdi, kórdi de selk ete qaldy.

Manadan bergi janyń jegen sezimder ydyrap júre berdi, ornynan qozǵalǵan joq.

Kóz jumyp qulaı súıgen ámirshisi qasyna taqady. Saýytyn sheshpepti, balaǵyna, shalǵaıyna shań juqqan. Alyp denesi aýyr qozǵalady.

— Joryqtan qashan oraldyń? — dedi qyz kózin tómen salyp. Úni dirildep shyqty. Bozǵyl betine dý etip qyzyl shapaq júgirdi.

— Tań áletinde.

— Qol din aman ba?

— Úshten biri ǵana oraldy.

Qyz taǵy da tosylyp qaldy; buryn bolsa moınyńa oralar edi, qytyǵy kelgenshe qushar edi, sosyn saqyldap kep kúler edi. Qazir óıte almaıdy. Ámirshi aldyńda kúná jasap alǵandaı sezinedi.

— Solar ma? — dep surady.

— Iá, solar, — dedi Ilanshy Qadyrhan.

— Endi meni óltiresiń ǵoı, — dedi qyz.

Buryn bolsa tap osy sózge Ilanshy Qadyrhan shart synar edi, qazir qolynyń dirilin basý úshin qanjarynyń sabyn qysty. Sáki ústine baryp jaıǵasty. Sýsyn surady. Qyz ornynan jeńil kóterilip kelesi bólmeden sý ákelip berdi, qudyqtiki eken, jutqanda tisin syrqyratty.

Tańǵut sulýy jerden júzin kóterdi, janaryna jas úıirilgen. "Jylap túr jazǵan", dep oılady batyr. "Janymen jylap tur".

— Qazir kıinip shyǵaıyn,— dedi. Tórgi bólmege ketti. Sonda qyzdyń jasaýy bar-tyn. Qazir qulpyryp kıinip shyǵady, kóz jaýyn alady, qalaı ǵana qoly baryp óltirer eken. Ózi óltirmese de opat bolary anyq. Tańǵuttardyń ata jaýy mańǵuldar shahar syrtyn qursaýdaı býyp jatyr. İshinde qaǵan shatyryna qyzmet qylyp Iýsýf Kanka júr eken. "Baıaǵy tańǵut sulýyn qolyma qaıtarsyn, ornyńa qypshaqtyń on tutqynyń aıyrbas etemin", dep kisi salypty. Bul sózdi áli aıtqan joq. Sezimtal jan aıtpasa da sezgen sekildi... İshki bólmeden qulpyryp shyǵa keldi, shashynda sholpy, basynda bıik sáýkele, appaq júzi bal-bul janyp, astyńǵy toq erini shıedeı shirep pisip tur.

— El-jurtyńdy saǵyndyń ba? — dedi. Bulaı demeýi kerek edi. Janyń jep, júregin osqan keshegi kúnderdi esine salmaýy kerek edi. Ańǵal basy asyǵys ketti.

— Umytylar jara ma ol?— dedi tańǵut sulýy temen qarap, qarsy aldyńa kelip tizerlep otyrdy. Únińde salqyn syz turdy. Ilanshy Qadyrhan oǵash aıtqanyń sezdi.

— Iýsýf Kanka seni qaıta surap jatyr, barar ma ediń?— dedi.

Ilanshy Qadyrhan taǵy búldirgeniń sezdi. Álgi aıtqany qyzǵa estirter sóz be edi, ásirese sezimtal sulýǵa, ózin shyn súıgen janǵa?.. Osyny oılaǵanda Ilanshy Qadyrhan sumdyq shoshyndy, tańǵut sulýynan emes, ózinen. Óziniń sóz bilmes, sezim túsinbes topas bolyp bara jatqanyń ańǵardy. Kisige ádemi qylyq, áserli áýez beretin nárse jaımashýaq kúnder men qyz mahabbaty eken ǵoı. Sol jaqsy kúnderden de, qyzýly mahabbattan da jurdaı bolarmyn dep oılap pa edi. Tańǵut sulýyn ǵana joǵaltady eken dese...

— Buryndarda munsha uzaq kidirmeıtin ediń, pirim!— dedi sulý.

— Tańdaıym keýip barady.

— Sharap ákeleıin be?

— Qymyzdy ańsadym.

Tańǵut sulýy "nege?" dep suraǵysy kelgen. Biraq osyndaı alasapyran shaqta "bilmegendeı bolyp saýal qoıǵanym kóńiline tıer" dep oılady. Taqastanyp qaldy. Jeńil turyp baryp qumyramen sý ákelip berdi. Batyr qumyranyń erneýinen jutty.

Áńgimeniń nári kemip, ári ketti. Ekeýiniń de jan dúnıesi alaı-túleı edi. Aqtarylyp, aǵytyla almady. Endi tap osylaı sút pisirim mezgil tildesse kúlli jaqsy sezimniń opat bolaryn sezdi. Ilanshy Qadyrhan endi tańǵut sulýynan múlde aırylaryn bildi. Ekeýiniń arasyndaǵy asyl mahabbat asyl ydystaı edi, ekeýi de aıalap ustaýshy edi, endi sol buıymdy baıqaýsyzda tas ústine túsirip alǵandaı boldy. Byt-shyty shyqty. Synǵan dúnıeni dem arasynda jınastyryp jelimdep almasa kesh bolady. Endi qaıtyp qurastyrýǵa dármeni jetpeıdi. Sosyn ómirleri ókinishte ketedi. Sol synyqtar júrekti tyrnap ishte jata beredi, tat basady, aıyqpas jaraqat jasaıdy. Tiri bolsa umytylar-aý, onyń ornyń basqa maqsat, bógde mahabbat basar-aý. Biraq sol synyqtar kórge qosyla túseri haq qoı. Muny Ilanshy Qadyrhan da, tańǵuttyń jas sulýy da anyq túsindi.

Adamnyń ishi bir dúnıe, syrty bir dúnıe bolatyny nesi eken? Aıbatymen eldi yqtyrǵan alyp erkektiń jany nege sonshama názik? Nege ekeýi qosylyp beıqarar ómir keshe almady? Hanshadan qaımyqty ma? El sózinen qoryqty ma?

— As aldyrsam qaıtedi?

— Zaýqym shappaıdy.

— Qatty sharshapsyń ǵoı, jatyp damyldashy!

— Az ýaqytqa ǵana kirgenmin.

— Umytshy sol soǵysty... soǵysy qurysyn... shahary qurysyn... kerek deseń qaǵanyńa óz aıaǵymmen-aq baraıyn umytshy bárin! — dep sulý yshqynyp jiberdi. Qystyǵyp aıtty. Keıde kisi uıyqtaǵanda jaman tús kórip, sóılep, shoshyp oıanatyn; qyzdyń myna kúıi sony elestetti. Jany qysylǵanyń baıqady. Jas jýǵan júzin batyrdyń jalpaq alaqanyńa saldy.

— Az ýaqytqa ǵana kirgenmin.

— Pirim, ózińiz qupıa qyp aıtqan jer asty jolymen shahardan shyǵyp keteıikshi. Qyzylqumnyń arasyna kirip, qudyq qazyp, qos tigip tirshilik etemiz. Ań aýlasaq ta ólmeımiz. Erkin ómir súremiz!

— Qorqynyshtyń da, erliktiń de ne ekeniń umytamyz ǵoı!

— Iá, pirim! Mahabbattan ózgeni umytamyz!

— Itteı julqysqan qolbasysy, betiniń aryn belge túıgen elshisi, qan ishken qaǵany, shýlaǵan shahary adyra qalsyn á!

— Dúnıede ekeýmiz ǵana bolamyz, pirim!

Sulýdyń úni eriksiz ashshy shyqty. Ilanshy Qadyrhan maı qosyp eritken qorǵasyndaı lyqyldap uıyp bara jatqan denesin qaıta jınap aldy. Salqyn sý surady.

— Óıte almaımyn.

— Kózimizdi shel qaptaı, kókiregimizdi shemen basqany ma, bitkeni me báriniń?!

— Qaıta sol shemen men shelden endi aryldyq pa desek...

Ilanshy Qadyrhan bul sózin de andaýsyz aıtty. Beker óıdedi, kesh túsindi. Tamaǵyna kelip tas túıin tyǵyldy, tynysy taryldy. Qanjarynyń sabyn qatty qysty. Osy mezet tańǵut sulýy taǵy eńirep jylaǵasy kelgen. Jaýtańdap batyrǵa qarady. Baýyryna kire tústi. "Qudaıym-aı, báriniń osymen bitkeni me? Bárin qushtarlyqqa joryǵany ma eken?"

— Burynǵynyń bári qur áýreshilik qana ma?

— Óı demeshi, - dedi Ilanshy Qadyrhan. — Óı demeshi. Seni menen tiri turǵanda eshkim ala almaıdy. Biraq senimen endi shyn asyq bolyp ushyraspaımyn. El eńsesin basqan qaterli shaqta qataıǵanymyz jón.

— Pirim, men mahabbatsyz jalǵyz kún de tura almaımyn.

— Ol ne degeniń!

— Ne elim, ne mahabbat degenim!

— Qaterli kúnder týǵanda ǵarǵa kirip qyzyqtap jata almaımyn.

— Endeshe qasynda bolaıyn, qolyna qos, jaraq ber.

— Bolmaıdy, tuqymyńa qarsy jebe tartar jaıyń joq.

— O, pirim, ne ólim, ne mahabbat qana! Qapasta jatyp ómir súrgenshe, qylyshqa túsip opat bolǵanym artyq.

— Olaı deýge huqyń joq! — dedi Ilanshy Qadyrhan. Sulýdy qapsyra qushyp erninen súıdi. Bulqynyp edi, bosatpady. Qyz denesi álden ýaqytta qaýyrsyndaı qalqyp batyrdyń qolynda qandy. Ilanshy Qadyrhan sulýdy sákige jatqyzdy. Kóz aldy qyzyldy-jasyldy sáýlege toldy, basy aınalǵany bul, qulaı qushyp, qyz ekeýi bir denege aınalyp júre berdi. Batyr osyndaıda qyzdy súıýden qanbaıtyn, jan dúnıesi tegis balqydy; denesi sal bop dirildegen kúıi uzaq jatyp qalǵan; álden ýaqytta shekeleı turyp, ornynan kóterildi, ketýge aınaldy. Tańǵut sulýy sákiden syrǵyp túsip batyrdyń aıaǵynan qushty, bar denesimen oratyldy. Ilanshy Qadyrhan kidire almady, ǵarǵa sút pisirimdeı ǵana ýaqytqa kirgen edi, óz mólsherleýinshe edáýir mezgil ótti, qyz qushaǵynan ázer bosap, syrtqa sytyldy.

Osy kezdesýden bir jeti ótkende Ilanshy Qadyrhan Kókmardandaǵy ǵarǵa qaıta kelgen, sumdyqtyń ústinen tústi. tańǵut sulýy óz burymyna býynyp jan keshipti. Sulý óz-ózinen qylqyndy ma, álde bógde qaskóıdiń qolynan opat boldy ma, onysyn bile almady. Kóziniń ústindegi ıneniń jasýyndaı jińishke qas qaraýytyp úlkeıe túsken, astynǵy erini sol albyraǵan kúıi qalypty.

TÓRTİNSHİ SARYN

Kóne İnjý erte kóktemde esinen adasatyn: kádimgi kúıi kelgen Otyrar buqasy bolatyn, óıdáıt, tumsyǵyn jerge salyp súrkekteıtin, alakózdenip kisige qaraıtyn, quıryǵyn qaqshıtyp qańǵymalap ketetin. İnjý de dál sondaı bolady; qystaıǵy súr muzdyń astynan arbańdap shyǵyp aǵytylady dersiń. Aǵytylatyn da qos arnany kezek qaýyp qyzyl sýǵa toltyratyn. Aryq atyzdy qaryq qylatyn. Dıhan áýletin qyrǵa qýatyn. Ań ataýly jaǵadaǵy toǵaıdy tastap ashyqqa órip shyǵatyn. Buqa minez álgi pálekettiń syry belgili: jolyńdaǵyny jalmaıdy, qaýsatady, qashan bıik aldyń bógegenshe sóıtedi. Dúnıeni búldire beredi. Bıikke basyp uryp gúrs qulaǵansha áńkústenip bitedi, sosyn tyrań etigi keri naıqalady, sabasyna túsip baıaǵy arnasyn izdeıdi. Otyrar shaharyna shytynap kep mańdaıyn urǵan mańǵul qolynyń hali seldi elestetti. Tumsyǵyn uryp tyrapaı asty da, aınala Qadyrhannyń kózin tundyrdy, júregin kóterdi. Bıik qorǵan basynan keri shegindi.

Búgin úshinshi kún jaý jaǵy eren qımylda: áýeli saty qoıyp bıikke órmelegen. Qypshaq jigitteri baspaldaq ushyna buǵalyq tastap, ne qarmaqqa ilip taıdyra berdi. Búkeńdep órmelegen jaýdyń jelkesinen qum toly qaptardy, jebe zyrlatty, naızamen nuqydy, áıteýir qorǵan basyna aıaǵyn saldyrmaǵan. Júndeı tútken. Jańa ańystaǵanda sezgeni jaý endi tike shabýyldy doǵarǵan sekildi. Nendeı aıla jasamaq, kelesi soǵysy qashan, ol jaǵyn ámirshi boljaı almady.

Baqylaý munarasyna qolbasylaryn qaldyryp Kúmbez Saraıǵa oralǵan. Saltanat saraıyna kirdi, qyzmetshiniń qolyna qylyshyn, shapanyń qaldyrdy. Taqqa kelip jaıǵasty, eńsesin temen salyp túnerip otyryp qaldy. Kenet sol jaǵynan sybdyr estilgendeı boldy. Selt etip solaı qaraǵan. Tas tuǵyrǵa uqsap turǵan hansha eken. Basynda kógildir jaýlyq, ústinde búrme etegi jer syzǵan aq jibek kóılek, aıaǵynyń ushy kórinbeıdi. Ámirshi kózin birte-birte joǵary kótergen: bul kúnde Bıkeniń bóksesi tolyp, myqyny mamyrlaǵan, keýdesindegi qos zeren pálek arasyna jasyrynǵan áńgelekteı tolysyp pisken, jupar shashyp, keýdeshe astyńda tyrsyl qaǵady, ıyǵy suńǵaq, moıny úlpildegen jińishke edi, endi baıqady, jýandaǵan sekildi, onyń ústine buǵaq bitip tamaǵynyń astyn tolystyryp jibergen; ıegi sol qalpy, qyz kúnindegisindeı ushy súıirlene súmireıip, sopaqsha júzine erekshe ár qosyp tur, erini juqa, tanaýy qyrlana túskendeı me, burynǵydaı tákapparlyqty emes, tynysh moıynsunýdy tanytady; kóziniń asty kógis sekildi, janary qıǵash, qarashyǵy kishkentaı, qastary qoıý, arasy boıaýmen qosylǵan; qabaǵyna qos ájim túsipti, mańdaıy torsyqtaı tompıyp tur, jurttikindeı jaıpaq, ne alshaq, ne taıqy emes; tik túsetin toq mańdaı. Ilanshy Qadyrhan osy Bıkeni alǵash kórgende mańdaıyna ǵashyq bolǵan. Sopaqsha júzine dóńgelene túsken tik mańdaıy erekshe sán beretin. Jigit kóńilin qyz-qyz qaınatqan-dy. Qazirde sol ádemi aq mańdaıdy, sol qyr muryndy kórgende kózine keshegi kúńderi kólbeń etken. Onda qalyńdyǵyn qushtarlyqpen súıgen, aralarynda ara aǵaıyn syr bolmaıtyn, rıasyz kúlki men ot qushaq qana edi, ańqyldaǵan asyq kúnder keshisken. Jyldar óte Bıke qursaq kótermedi, batyr kúrsinýdi shyǵardy. Sodan kelinshektiń qabaǵyna qos ájim túsken. Batyr shetten kelgen elshilerdi qabyldady, tutqyn qyzdar syıǵa tartyldy, eshqaısysyna kóńil bólmeı júrip, taqaýda tańǵut sulýynyń syqpytyna úıirilgen. Sony sezgende Bıkeniń ózegin qyzǵanysh oty órtegen, mysy túsken, tákappar tanaýy qýsyrylyp, qyrlanyp ketken. Osy ózgeristiń bárin batyr bilmeıdi emes, biletin, qaıtsin.

— Bıke, qasyma taqashy, — dedi Ilanshy Qadyrhan aýyr oıdan basyn kóterip, serpile umtylyp.

Hansha sýdyrap kelip taqty jıekteı otyrdy. Bilegin sozyp eriniń tizesine saldy. Janary jáýdir etti.

— Shaldyǵyp bittiń-aý.

— Halińdi suramaǵaly kóp boldy ǵoı.

— Halqyńnyń halin oıla, bizde ne bar.

— Bıke! — dedi Ilanshy Qadyrhan. Hanshanyń tolyq myqynyń qapsyra qushaqtady. Júregi aýzyna tyǵyldy. Hansha júzin jerden aldy. — Kesh meni!

— Áldeqashan keshkem.

Ózine oqys tartyp kelinshektiń mańdaıynan ıiskedi.

— Kóp uzamaı kóz jumamyn ǵoı deımin.

— Ne deıdi? Sen aıtatyn sóz be bul, Bıke?!

— Arýaqtar túnimen uıyqtatpaıdy, tósegimniń astynan tyqyrlatyp kór qazyp shyǵady.

— Qoryqqanǵa qos kóriner degenniń keri de. Qorqyt atańa da kór elestegen eken.

— Kózime kórinbese de dybysyn anyq estımin.

— Neniń?

— Álgilerdiń... jer qazǵanyń, topyraq tasyǵanyń.

Ilanshy Qadyrhannyń esine baıaǵy táýip shaldyń aıtqany tústi. "Hanshanyń derti aýyr. Dáp osylaı emdelmeı, eskerilmeı júre berse delquly bolyp ketedi", dep edi-aý. Sodan janary ótkir táýip shaldy jumasyna jalǵyz márte kelinshek shymyldyǵyna kirgizip em jasatqan. Dertinen qulan taza aıyǵyp, qarǵa aýnaǵan túlkideı qulpyryp shyǵyp edi. Buǵaǵy dirildep syńqyldap kúlip, etegi dúrildep naz etip qabyldaýdy shyǵaryp edi. Táýip shal qorjynyń qazynaǵa toltyryp, tompańdap, shúrshitterdiń kerýenińe ilesip ketkeli kelinshektiń qalpy joq, burynǵy súldelengen kúıine qaıta túsken.

— Tósegimniń astynan tyqyrlaǵandaı bolady.

— Ústi tynysh bolǵasyn sóıtedi de.

— Kúlmeshi!..

— Búgin janyńda bolamyn.

Osy túnde hanshanyń aıtqany eshqandaı qorqynysh ta, Qorqyt atasynyń kóri de emes ekenińe kózi jetti. Ámirshi sumdyqtyń ústinen tústi.

Hansha saraıy Kúmbez Saraıdyń jelke tusynda, kúnniń shyǵys betinde, dóńestiń basynda bolatyn. Qysh qorǵanǵa jaqyn edi. Qyrdan soǵar samaldyń ótinde, shahar shýynan qaǵa beris etip ádeıi oqshaý saldyrǵan. Syrty gýlegen aq qysh, ishi mármár mázin meken edi... Ámirshi hanshamen dámdi suhbat quryp túnniń bir ýaǵyna deıin otyryp qaldy. Kútýshi bolyp isteıtin kempir bet jigit sharap pen qarbyz sýyn ákeldi. Jatar mezgil jetse óstetin. Kúmbez oıyqtarynda jyltyrap janyp turǵan shyraqtardy óshirdi, shilterdi túsirdi. Tósek basynda jalqy shyraǵdan qaldy. Syrttan átir maıyn quıǵan jez shyraǵdan ákeldi, sony tutatty, álgi mańyna jupar shashyp shytyrlap jana bastady, tósek basyndaǵy jaı shyraǵdanmen almastyrdy. Sezdirmeı sytylyp joǵaldy. Ilanshy Qadyrhan kúndizgi urystan qatty sharshaǵan, jiligine qortpa quıǵandaı zil tartyp, basy zeńgip, jastyqqa qısaıysymen uıyqtap ketti.

Bıke kúndegi ádetimen kóz ile almady. Janyńda eri jatsa da sezim túısigin jaılap alatyn qorqynyshty kútti, kór qazatyndardy oılady. Sol-aq eken qulaǵy shyńyldap júre berdi, sýyq terge malshyndy. Tóseginiń astynan tyqyrlaǵan dybysty taǵy estidi.

Áýelgide hanshanyń úni shyqpaı qaldy, álgi tyqyr kúndegideı aıaq jaǵynan emes, dál jastyǵynyń astynan estilgen. Erin oqys túrtip oıatyp jiberdi. Ilanshy Qadyrhan basyn julyp alyp jupar shashqan shytyrlaq shyraǵdanǵa, sosyn áıeliniń júzine qarady. Bıkeniń janary aýmaqtanyp barady eken. Tyqyldaǵan úndi qulaǵy shaldy. Qorǵan basynda júrgen kúzetshi sarbazdyń aıaq tyqyry ma dep oılady, jo-o... dybys bıikten emes, tómennen, jerden shyǵatyndaı. Qulaǵyn qus jastyqqa basty. Bul joly anyq estidi, tapjylmaı jatyp uzaq tyńdady, sosyn tóseginen jylan shyqqandaı yrshyp turdy.

— Jaý qorǵannyń astyn úńgip jatyr!

Hanshanyń ashshy daýsy shyǵyp ketti.

— Endi qaıttik, pirim?!

— Jer asty tyqyryna qaraǵanda úńgigishter qorǵan ishine ótip úlgirgen. Bul saraıdy tastap shyǵýyń kerek. Kúmbez Saraıdaǵy Saltanat úıine baryp jaıǵasasyń!

Ilanshy Qadyrhan áýeli kútýshi jigitti shaqyryp alyp ashylyp-shashylǵan hanshany kıindirdi. Sosyn kúzetshi ám nókerler toǵytyldy. Kelinshegin Han saraıǵa kóshirýge jarq jasady. Qolbasylarǵa shabarman attandyrdy. Túnniń ishinde Kúmbez Saraıǵa ala moıyn alyptar jınaldy, máslıhat qurdy. Ámirshi bolǵan jaǵdaıdy jigitterge túgel maǵlumdady. Buryn-sońdy urys tarıhynda shahar bitkendi jer qaptyryp júrgen qatal tásildi jaý qaıtalap jatqanyń aıtty, aqylǵa shaqyrdy.

Muny estigende Qarasha kolbasy bezildep qoıa berdi.

— Jer astynan jik shyqty degen osy endeshe! Biz qorǵannyń ústinde buqasha súzisip jatqanda bir túmen qol hansha tóseginiń astynan shyǵa keledi áli. Qudaıa-qudaýanda, estimegen elde kóp, bul páleketten qaıtyp qutyldyq endi?!

— Úńgir qazýshylar qorǵan astyna kidirmeı shaharǵa engen, — dedi Ilanshy Qadyrhan.

— Búıtken shahary da, qorǵany da adyra qalsyn, qaqpany ashaıyq ta ashyq dalaǵa shyǵaıyqshy. Aram qatyp ólermiz tegi!

— Birneshe jerden shyǵa kelse qaı tesiktiń aýzyn basamyz túge? — dedi Maqsut.

— Tap qazir qaqpany ashyp syrtqa shyǵý shahardy da, qoldy da opat etýmen para-par. Mańǵuldar bizdi ashyq dalaǵa jetkizbeıdi, joldan-aq alyp soǵady; ekinshiden — jaý sany alty-jeti ese kóp, ashyq maıdandasý kózsizdik, - dedi Ilanshy Qadyrhan.

— Jalǵyz amal bar saqqulaq jigitterdi jınap shahardyń jaý jatqan betin túgel tinte tyń tyńdatamyz. Munymyzdy mańǵuldar sezbeýge tıis. Anyqtaıtynymyz úńgigishter qansha baǵytpen qazyp keledi, toqaılasar jeri qaıda? Bilip alamyz da inniń tesip shyǵar aýzyn baǵamyz. Áıelder tegis qımaıy qaınatyp qysh kespekterge quıyp ázir tursyn. Jeme-jemge kelgende "tesip shyǵady-aý" degen tusty oıyp jiberip, ústerinen qımaıy quıamyz.

— Ámirshiniki jón sóz, jer astynan shyqsa tóbesinen qımaıy quıalyq qorǵanǵa órmelese jelkesin qıalyq! Ólispeı berispeımiz degen sertimiz bar! - dep daýys kóterdi qypshaq qolbasylary.

— Neǵaıbil is eken, - dep kúńirendi Qarasha.

Osy tun saqqulaq jigitter tyńdap júrip jer astyn úńgigishterdiń úsh baǵytpen jer qazyp kele jatqanyń anyqtady: birinshi baǵyt tup-týra Kúmbez Saraıdyń astyna kele jatyr, kelesi tarmaq hansha saraıynyń ishinen shyqpaqshy, úshinshi baǵyt Arys ózenimen shaharǵa sý tartqan jer astyńdaǵy Bas qubyrdy tustan keledi. Ásirese, jaýdyń Bas qubyrǵa dáldep baǵyt alǵany shoshyntty. Jaý ishinde shahar qurylysyn asa jetik biletin bir adam bar, ne, qypshaqtar ishinde jaýdyń jansyzy bolǵanyń Ilanshy Qadyrhan saqqulaq jigitterge taǵy tyńdatty, baǵdardy ólshetti, sosyn Ǵabbas kóregendi qasyna ertip alyp jer asty úńgirleri qashan tesip shyqpaqshy, qaı tereńdikte keledi, sony eseptetti. Kún kóterilgenshe sendeldi... Tań ata Altyntóbe tusynan jaýdyń álsiz shabýyly bastaldy da, az soǵystan soń óship tyndy. Mańǵuldar úlken maıdanǵa ózgeshe ázirlenip jatqan sekildi. Daýyl aldyńdaǵy ishin tartqandaı tymyrsyq kez edi bul.

Ǵabbas kóregen túrli esepter shyǵaryp, qaǵaz shımaılap, sıasyn sarqyp tús áletinde baryp óz túıgeniń ámirshige maǵlumdady.

— Han ıem, keshe túnde hansha saraıynda bolmaǵanyńyzda qapy qalady ekensiz. Ol saraıǵa ákeletin jer asty joly negizinen bitken. Nanbasańyz búgin túnde saraıǵa jatyp tyń tyńdańyz. Tyqyr estimeısiz. Jer qazýyn túnde-aq doǵarǵan. Endi olar qalǵan eki tarmaqtyń dittegen jerine jetýin kútedi, ol ekeýiniń tórt kúndik jumysy bar áli. Jaý jer asty shabýylyn bir mezette, bir túnde úsh jerden bastamaqshy. Oǵan kóz jetkizý úshin myna syzyqtarǵa zer salyp, esepti shyǵarsańyz bolǵany.

Qolbasy kóregenniń shyǵarǵan esepteri men syzǵan syzyqtaryna zer sala qarap shyqqanda baryp syrttaǵy jaýdyń shyn shabýyly jer astynan keletiniń anyq sezdi. Kóz jetkizdi. Keshegi túni hanshanyń qasynda bolmaǵanda qapy qalýy sózsiz edi. Mańǵuldar jer astynan tesip shyǵar edi. Qol kúshi ekige bóliner edi, eń sumdyǵy shaharda dúrligý týar edi. Ol dúrligý qamysqa túsken órtpen parapar bolar edi. Shyndap kelgende órtti óshire almasyn oılaǵan ámirshiniń tula boıy túgel qalshyldady, salqyn aýaǵa jeleń shyqqan kisi tap osylaı tońazıtyn, janymen titireıtin.

Kúmbez Saraıǵa senimdi serikterin jıdy, Qaıraýyqty, Hısameddındi, Ismaıldy aldyrdy; alqa top qupıa máslıhatqa kiristi. Áýelgi sóılegen Ilanshy Qadyrhan boldy; jaý jaǵadan alyp tynysty taryltýǵa aınaldy dedi.Shahar ishinen jymysqy jansyz shyqty dedi. Mańǵuldar astymyzdy úńgip jatyr dedi. Alqa halaıyq, aqyl qosaıyq dedi.

Ǵabbas kóregen jasy úlkendigin tanytyp, áýelgi pikirdi ózi aıtty. "İnjý jaǵasyndaǵy jaıdaq taqyrda sor bolatyn, áne kúni baryp kórdim sol sordyń beti qabyrshaqtanyp ulpasyn tuzǵa bógipti: álgige ot tıgizip edim, gý etip jana jóneldi. Sonda bir oı tústi, kópirshigen tuzdyń betin jınap alyp kelige túıse, oǵan qamystyń boryǵy men maqtanyń ulpasyn qossa, daýasyz janatyn dári shyǵar edi . Sor dárimen mańǵuldardyń kıimin, satysyn, jaraǵyn órteýge bolar edi",— dedi. Qarıa: "qalaı qaraısyńdar" degendeı jaǵalaı kóz júgirtip, saqalyn tutamdap otyryp qaldy. Kóregenniń degeni kópshilik kókeıine qonbady, "teri sor, beıneti zor páleket iske bastaǵaly júr, tuz janýshy ma edi", desti; "qaıdaǵy-jaıdaǵy qıalǵa ermeı-aq qylyshymyzdy qaıralyq ta", desti. Qarıany jalǵyz Hısameddın qoshtady. "Álgi sor dári de ámirshi aıtqan qımaıy sekildi keremet nárse, tegin jatqan túz ǵoı, qaıtsek te jasap kórelik", dep ózeýredi. Jurt eki jar bolyp shýlasqan. Aqyrynda Ilanshy Qadyrhan sor dárini Ǵabbas pen Hısamedınge jasaýǵa jarlyq etti.. Biraq bul dáriniń paıdasyn kórýge qorshaýda qalǵan osy ǵazız urpaqtyń mańdaıyna jazbapty. Qaıraýyq: "Álgilerdiń tesip shyǵar aýzyna quıma qulaq kúıshi jigitterden kúzet qoıalyq", dedi, ózi bas bolyp hansha saraıynyń astyńdaǵy keýekti kúzetpekke kelisti. Ár oqpannyń aýzyna saqqulaqtar bólindi. "Jansyz bolyp júrgen kisini taýyp alǵansha qaqpany ashyp, jaýǵa tutqıyldan tıisýdi doǵara turǵan lázim", desti. Osy bátýaǵa toqaılasqan qolbasylar jón-jónińe tarasty, sezikti kisilerdiń kózine túspeýge tyrysyp baǵady, ásirese horezmdik Qarashadan aýlaǵyraq júrmekshi. Jurtty jóneltip tynystaýǵa otyrǵany sol edi, ýázir shal syrttan kemseńdep jetip keldi.

— Han nem, álgi Qarasha ıt qamshymen osyp jiberdi, sizben sóılesetin sózim bar deıdi!

— Máýlet ber!

— Taqsyr-aý, ıt arqasy qıannan qatynymyzdy, qora-qopsymyzdy tastap qol ushyn berýge kelsek, ketisetin syńaı tanytqanyńyz qalaı? Jasyryn máslıhat ótkizgenińizge jón bolsyn?

— Qarasha, eldigińdi tanytady ekensiń — tantymaı sóıle! Máslıhatymyz qylyshtyń jaıy emes, halyqtyń qamy bolǵan soń jon biler ǵulamalardy jınadym, pıǵylyn suradym. Bólisten qur qalǵandaı ýázirdi sabap kirgeniń jaramady.

— Taqsyr-aka, bólinise qalǵanǵa qaıdan bileıin.

— Bilmeseń zerdeńe toqyp al. Otyrar sekildi endigi maqsatymyz da jalǵyz, taǵdyrymyz da birge.

— Aradan jansyz shyǵypty dese me-aý tegi.

— Ondaı kúdiktiń bary ras.

— Kóńilińe dyq alady ekensiń. Qursaýdaı qorǵannan shyǵyp habar jetkizer kim bolýshy edi, bilmeı aıtylǵan sóz ǵoı.

— Ary taza adam kóńiline dyq almas bolar.

— Qadyrhan-aka, meniń seziktenetin kisim bar.

— Ol kim taǵy?

— Aıtsam ǵoı senbeısiz, syrty bútin, ishi tútin sulý saıqal bar, ylǵı erkektermen qosylyp qaqpadan shyǵyp, urysqa qatynasyp júredi, ótken joly qoldan kósh keıin qalyp ázer jetti.

— Barshyn sulý ondaıdyń adamy emes. Qıanat sóılep tursyń.

— Qadyrhan-aka, kórińiz de turyńyz, osydan tórt kún ótkende bar qylmysyn betine basyp shashynan súırep aldyńyzǵa ákelemin, til-aýyzym tasqa, jańsaq aıtpaımyn.

Osy áńgimeden attaı tórt kún ótkende jer asty shabýyly bastaldy. Úrker aýyp bara jatqan. Tań súlderi qıyr kókjıekten selbelep qana sezildi. Shahar shyrt uıqyda edi. Áldeqaıdan, alystan gýil saryny jetti. Qımaıy quıǵan qysh kespektiń janyńda múlgip turǵan Qaıraýyq selt etti, eńsesin kóterip aldy. Aıaq astynan tyshqan jorǵalap ótkendeı álsiz tyqyr estilgen. Bul aqyrǵy adym joldy jyldam úńgýge kirisken jaý edi. Saqqulaq tyńshy jalt burylyp, aınalada pyshyrap damyldap jatqan kolǵa habar berdi. Qol tapyrlasyp tura bastaǵan. Sóıtkenshe bolǵan joq, aıaǵynyń astyńdaǵy tas eden temen qaraı lyqsı jóneldi. Erneýinde turǵan Qaıraýyq qosa ketetin edi, jeńil yrǵyp shetke shyqty, ázer tyrmysyp úlgerdi. Kıiz úıdiń ornyńdaı aýmaqty oqpan paıda boldy. Álgi oqpannyń shańy seıilisimen-aq, arǵy jaǵynan qaraýytqan jaý legi kórindi, lek lyqsyp aýyzǵa tepti. Qaıraýyq bala kezinde sýyr aýlaǵan, jana qazylǵan iniń taýyp alyp, ishine shelektep sý quıatyn; álden ýaqytta sýǵa tunshyǵyp, batpaqqa malshynyp ıt rásýasy shyqqan sýmaqaı maqulyq aıaq astynan sopań etetin, tapyrlaı qashatyn. Dál sondaı boldy. Qarańǵy úńgir ishinen kók saýytqa oranǵan mańǵuldar "e-á" desip syrtqa lap qoıdy. Aldyńǵylary qypshaq súńgisine shanshyldy; ystyq qımaıy da ázir bolǵan, jigitter domalatyp kelip oqpannyń ishine quıyp jatyr, ıisi jaman jylbysqy suıyq mańǵuldardyń ústin alyp ketti. Qaıraýyq qolyndaǵy shyraǵdandy or ishine laqtyrdy, qımaıy lap etip tutanǵan; kór etip qazǵan tas qarańǵy keýek ishinde alasurǵan jaý jalyn jutyp jaman dúrlikti. Ústeri órtengen birer mańǵul syrtqa atqyp shyqqan, shart ta shurt qylyshtasa ketti, qımaıyǵa kúıip ólgenshe qylyshtan opat bolǵanyń qalaǵan. Qalǵan jaý keıin lyqsydy bilem, shyńǵyrǵan daýys, jónel deme jóńkilis keýektiń ishin kúńirentti. Ásirese ústi órtengen jaý jantalasqa túsken. Qalǵany qımaıynyń zárdeı ashshy tútinińe qaqaldy, jótelip barady, tynysy tarylyp, basy zeńgip, uryspaq túgili qashyp qutylý muń boldy. Qypshaqtar kespek-kespek qımaıyny apanǵa laqyldata quıyp, ot qoıyp órteı berdi. Manaǵy eki mańǵuldan ózge syrtqa shyqqan kisi bolmady, qalǵan qol keıin serpilgen.

Qorǵan syrtyndaǵy keń shatyrdyń ishinde jer asty shabýylyn basqaryp turǵan Shıkı-Hýtýhý noıon jaman shoshyndy. Jer asty jolynyń syrttaǵy aýzy noıon shatyrynan bastalatyn. Áýelde oqpan úńgir bir júzdigin jutqan, kelesi júzdikti túsirgeli, jarlyq jasaǵaly ońtaılanǵan. Oqpan ishinen jaısyz shýyl estildi, qolma-qol urystyń qaharly atoıy emes, qapyda jylan basyp ketip shyńǵyra qashqan qyzdardyń shýyly sekildi. Tiksinip qaldy. Tanaýyna asa jat ıis sezildi, qoıdy kóńirsitip úıitkende, ne ıtsıgek shóbin órtegende osyndaı ıis shyǵýshy edi, joq, ıis ári ótkir, ári kúlimsi edi. Noıon úńgir aýzynan keıin taıqydy. Sosyn oqpannan býdaqtap kók tútin shyqty. Qolbasy sanyń bir-aq soqty, qaıran bozdaqtarynyń úńgir ishinde otqa órtenip jatqanyń endi sezdi, qylyshyn alyp úlken shatyrdy tilip-tilip jiberdi. "Jelpildetpeı jınap áketińder", dep jekirdi. Sóıtkenshe bolǵan joq, oqpan ishinen kúıelesh-kúıelesh, bas-sıraq úıtken dolydaı bir páleket shyqty, kózi atysyp, aýzy qıǵashtanyp ketken, noıon ázer tanydy, nesheme shaıqasqa shimirikpeı kiretin júzbasy Qumyrsqa ǵoı bul! Baýyrym-aı, ne sumdyqqa tap bolǵansyń? Shıkı-Hýtýhý noıon botadaı bozdap kelip batyryn baýyryna qysty. Qypshaq ataýlyny qarǵap-siledi. "Itterdiń tóbesine jaı túsir", dep táńirden tilek etti. Oqpan ishinen kóp qol shyqpaı qaldy. Birazy alǵashynda-aq órtenip opat bolǵan, qalǵany jolda tútinge tunshyǵypty, tar inniń ishinde birin-biri taptap, qarsy kezikkeniń jaryp salypty. Tiri shyqqanyńa kisiniń qaraýǵa dáti shydamaıtyn; kıiminiń qaıda qalǵanyń bilmeı, máńgip, ózegi túse jótelip, julmyttaı julynyp júrgen birdeme. Qol emes qara saıtan.

"Qaǵannyń aldyńda aýzym qyshyp osy aılany ózim aıtyp edim, endi belime tas baılap silkip óltireri anyq!"

Áridegi Alak noıon men Tájibek shatyrynan da shý shyqty, olardyń oqpanyńa túsken qoldyń da hali qaı jetisti deısiń, sony sezdi de aýzyna júrek maıy kilkip, basyn qos qolymen ustap betaldy dalaǵa júgire jóneldi... o-o-o... ókirgen daýsy jer jaryp barady, sońynan nókerleri andyzdady, jeteginde noıonnyń tulpary... o-o-o... kolbasy jyndandy ma dep qaýpaılaǵan, qýyp jetip atty kóldeneń tarta beredi, júzine tiktep qaraýǵa jan shydamady, tek saı súıekti syrqyratqan zor daýystan yǵyp qoǵadaı japyryldy, o-o-o, noıon tulparyna mindi de tizgindi barynsha bosatyp jalǵa jatqan, kúnniń shyǵysyna at qoıdy, totyqqan júzin týǵan jer jaqtan syrǵı soqqan salqyn samal epti, a-a-a, sońyndaǵy qapyryq pen shań, qımaıy men qan jutqyzǵan jyn oınaǵyn, ólispeı berispeıtin páleler mekeniń oılasa-aq jany shoshıdy... o-o-o!

BESİNSHİ SARYN

Shıkı-Hýtýhý noıon at jalyna jatyp alyp kósilte bergen. Quıma tuıaq astynan buldyryqtar buldyrap ushty, taqymyna shylqyldap ter ótti, er basy keýdesin kelishe túıgishtedi. Boıyna salqyn aýa sińip es jıǵandaı boldy. Áýelde jyndanyp kettim be dep jaman qoryqqan. Shym-shymdap jeligin basty, tarsyldap soqqan júregin tyńdady. At tuıaǵynyń tasyrynan ózge eshteme estimedi. Árádik sońyna burylyp qaraǵan, qýǵynshy shyqty ma dep qaýpaılady, joq, jalǵyz sýyrtpaq bozamyq súldeden ózge dáneme shalynbady. Qarsy betten Qarataý kúmbezi kóterildi, jym-shatqaly áli alys, alys bolsa da aıqyn adyraıady, ári-beriden soń ózine qaraı óńmendep jyljyǵandaı kórindi. Tizginiń tejep arynyń báseńdetti. Keýdesin kóterdi. Er basyna sıyr silekeıindeı mızam oratyldy. "Kúzdiń de kelip qalǵany á" dep oılady. "Óli men tiriniń arasynda júrgen muǵdarsyz janǵa kelesi kóktem buıyrar ma eken? Álde janymyzdy soǵys táńiri Súldege tabystap, jahannamǵa jaıaý tartamyz ba? Súıegimiz aı qorǵannyń túbinde shashylar eken?" Noıon qatty qulazydy, jigerin jilikshe mújigen ýaıymy bar. Atynan tústi. Aıaq astyńdaǵy káýdirek jýsan kútirlep synady. O-ho-ho- oı! Budyrsyz dalaǵa kerilip túsip jata ketkisi keldi. Atynyń tizginiń uzartty-daǵy belbeýine qystyra saldy. Bir shókelep otyrdy, shyjymdap dáret syndyrdy. Jýsanǵa alaqanyń súıkep kóterile bergen.

Alystan áldene qaraýytqandaı sezildi, joq, qarańdaǵan. Ólekse shoqyǵan kúshigenge jorydy. Qazir bul dalada ne kóp, ólekse kóp, ózegin qan tartqan haıýanat ataýly toıynǵaly qashan. Álgi qarańdaǵan týralap salyp keledi. Jaqyndaǵanda ajyratty, ertteýli at eken, ıesin maıdanda opat etip oınaqtap shyqqan opasyz janýar boldy. Jaraqat tegi, alqymy men qaptaly qyzyl ala qan. Noıonnyń kózi er ústine tústi, ıesiz at degeni beker eken, tula boıy qalshyldap qoıa berdi. Aıqaılaýǵa úni shyqpaı, tizesi búgilip, otyra ketti.

Sostıyp úrkip turǵan álgi jylqy ytyrylyp josyta jónelgen. Aty da sarynǵa ilesip keri shatqaıaqtap edi, belge baılaǵan tizgin qalt kidirtti. Noıon álden ýaqytta óz-ózine kelip qaırat jıyp qaıta kóterildi; qatty yńyldady. Janary aqshańdap álpin izdedi, áldene arqalaǵan jylqy alysta sorǵyp barady eken, lezde noqatqa aınalyp joǵala berdi.

Noıon sońynan salýǵa qoryqty.

Jaǵyn sıpady, qısaıǵan eshteńesi joq. Qatty dirildegen tizesin qolymen basty, júkti qatyńdaı súıretilip atyna ázer mindi. Tizgindi kúnniń batysyna burdy. Maıda aıańmen keledi. Eki ıyǵy joǵary edireıip shyǵyp ketken. Boıyndaǵy jalt-jult etken jaraǵy, asyl er-turmany bolmasa qoıshyǵa uqsar edi. Ómiri ybyljýdan aspaıtyn, shekesinen kún ótip óleýsiregen paqyrlar she. Olarǵa jaraý júırik mingizseń de mıtyńdap júrip aı ishinde mástek qylyp beredi. Noıon da álgidegi zaýlaǵan qarqyn joq, qarqyn túgili kisilik qalpy qalmaǵan, qur qaýqar ǵana. Úp etken jelge ushyp jóneletin sekildi.

"Álgi sumdyqtyń qolyna túskenshe maıdanǵa túsip myljalanǵanym jaqsy", dep oılady noıon. "Jalǵyz júrip qoryqqannan góri pálen qyzyl kóz qypshaqqa qarsy shapqanym myń mártebe artyq. Qansha degenmen qypshaq ta ózińdeı adam ǵoı. Álgi tulpar ústindegi páleket emes. Soǵystyń qorqynyshy múlde basqa, qoldyń atoıy men aıqaıynyń jeliktirip áketetin rýhy bar, sodan álgi qorqynysh degeniń saǵymǵa aınalyp joq bolady. Qarsy kelgenmen ólerdeı qyrqystyń. Ajaldy da taısalmaı qarsy alasyń. Óıtkeni soǵystaǵy ajal naqa bir qurdasyn, tanysyń, dámdes-tuzdasyń tárizdi. Sol ajal kezeńin taýyp alqymyńa qylysh taqasa, ońaı-aq moıynsunasyń. Tanysyńa, ne qurdasyń aq aryz bergendeı bolasyń... Kerisinshe, japadan-jalǵyz júrip ajalmen kezdesseń shybyn janyń shyrqyraıdy. Tizeń dirildep otyra ketesiń. Boıynda jelik te, erikte bolmaıdy. Bar tapqanyń tyraqaılap qashyp jan saqtaý, baıbalam salyp jalbaryný. Qor ólimmen ólý".

Noıon atyna qamshy urdy. Kósilte shapty. Jat ajaldan qashyp, qurdas ajalyna tezirek jetpekshi. Otyrar shaharyna shandatyp kiredi. Qımaıyǵa kúıip, qanǵa shashalyp jatqan qolǵa aralasady; bul da tútin jutady, jer asty jolymen eńbekteıdi, qorǵanǵa órmeleıdi. Taısalary joq. Qapylysta múlt ketip qurdas ajalyna ushyrasyp qalsa, kópten kórispegen joldasyndaı shurqyrasa sálemdesedi, jaı-japsar surasady, "janyńdy bere qal" dese, qınalmaı moıynsunady. Osy jolda mert bolyp máńgige kóz jumyp jatqandar az ba, sonyń biri de; osy jolda talaı jas órim jigitterdiń janyń alyp júrgender az ba, sonyń biri de. Úlken joldyń tıtimdeı jolaýshysy-daǵy, surapyl soǵystyń jan berip, jan alǵyshy-daǵy.

Shıkı-Hýtýhý noıon at basyn buryp qahannyń jibek shatyryna tartty.

Qaǵan shatyrynyń aldyńda jibek shapanyń jeleń jamylyp tur eken. Eki jaǵynda eki nókeri, tómenirekte noıondar, qolbasylar ereýildep shahar jaqqa kóz tigise qalǵan. Jańa shabýyl bastalǵanǵa uqsaıdy. Otyrar jaq kilkigen shań, býdaqtaǵan tútin; dabyl dúńkili, at dúbiri, qol atoıy, jaraq shaqyly qosylyp tutasqan shýylǵa aınalypty. Jer men kókti solqyldatyp barady. Shıkı-Hýtýhý noıon qoǵadaı japyryldy, atyn aýlaqqa qaldyryp, shatyr turǵan tóbege jaıaýlatyp júrdi. Qos qolymen ishin basyp ıile túsedi, bara-bara adymy maıdalap, qybyrlaı jyljydy. Eńsesin zil basty. Qahan jorǵalap kele jatqan noıondy tanyǵan. Qabaǵy túsip, kirpideı jıyryla qaldy. Qylyshynyń sabyn qysty. Mysyq murty jybyr etti. Noıon taqaı bergende qahan qolyn silkip ym jasady, kidirsin degeni, janyndaǵy qos nókeri júgirip kelip aldynan naıza aıqastyrdy. Noıon qalt kidirdi, eńsesin kóterdi.

— Dúnıeniń altyn tutqasy, jarylqaýshy ıem, dat! — dedi noıon.

— Buralqy kúshikteı qańǵyp ólmeı, qaıtyp kelgenińe jol bolsyn endi?! Jer astyna túsirip túmendi qyrdyń, qaharymnan qaımyǵyp bezip joǵaldyń. Qunsyz basyńa qylyshymdy qor qylmaımyn, - dedi qahan. Dedi de jymıdy, bylaıǵy jurt ishin tartty.

— Soǵys táńirisi Súldeni kórdim, jarylqaýshy ıem! Noıondar jaǵasyn ustady, qaǵan taǵy jymıdy.

— Qarataýdyń etegindegi soǵys ótken dal ada qańǵyp júr. Áýelgide maıdannan shyqqan ıesiz at dep oıladym, dál solaı kórindi, taqap kelgende anyq baıqadym. Qanjyǵasyna qan qatqan, soǵys táńirisi Súlde eken, er ústinen ázer kóterilip úlken basyn shaıqap-shaıqap turdy da jónińe joǵaldy.

— Jer astyna túsip qyrylǵan túmenimiz táńirge baryp jolyqqan bolar, sodan aıan bergeli jol alyp kelgeni shyǵar, — dedi qahan.

— Táńirim maǵan tegin kóringen joq, maıdannan qashqanym úshin janymdy almaqshy, jarylqaýshym.

— Múmkin bizge jeńis jolyn úıretkeli kelgen bolar,— dedi qaǵan.

— Táńirim túbime jetkeli júr.

— Aıaǵymyzǵa tusaý, qolymyzǵa opat bolǵan Otyrardy alýǵa kómekteskeli keldi me, — dedi qaǵan.

— Táńirim meni quptaǵan joq, — dedi noıon.

— Soǵys táńirisi Súlde sońymyzǵa túsip jelep-jebep júrgende bizdiń taısalyp tyrapaı asýymyz kúpirlik. Noıondarym, qolbasylarym, dereý qolǵa jetińder, jarlyǵymdy taratyńdar. Opat bolǵan túmenimniń tulparyna minip táńirimiz Súlde kelipti, ol maıdan dalasyn aralap júr, endi kókirekke jiger, bilekke kúsh quıady. Eki dúnıede de ólmeıtin etedi. Jigitterge jebe ótpeıtin, qylysh batpaıtyn bolady. Órmeleńder, qıratyńdar, órteńder, qyryńdar, joıyńdar, typ-tıpyl etińder, qanyń shashyńdar, tozańǵa aralastyryńdar!..

ALTYNSHY SARYN

Qazaqsha qazan aıynyń basynda Otyrarǵa surapyl soqqy ákelgen tas atqyshtar soǵysy bastalǵan. Bul soǵysty qaǵannyń oń kózi Alaq noıon basqardy. Qasyna qytaı ustalaryn ertip júrip, tas atqysh qarý jasaýǵa qamdandy. Kúnniń shyǵysynan, qaǵan jaýlap alǵan jerlerden úlkendigi kıiz úıdeı, salmaǵy on puttan asatyn tas atqyshtardy munda jetkizý múmkin emes edi. Arada shóleıt dala, qarly taý, joıqyn ózen jol tosty, osylardyń bárinen súırep alyp ótý úshin tas atqysh qarýǵa qyrýar qol jegiler edi. Onyń ústine qol júrisi shaban tartar edi. Sony oılaǵan qaǵan kezinde Alaq noıonǵa jarlyq jasaǵan: tas atqyshtyń asa qajet jabdyqtary — shıratpa sińir arqan, tartqysh taramys, tas laqtyratyn uzyn sapty ojaý, temir shyǵyrshyq, ustaǵysh tıek sekildi qundy jaraqtardy ǵana túıege teńdep alyńdar degen. Tas atqyshty jasaıtyn ustalar da ere júrdi. Barǵan jerde uzyn-uzyn bóreneler tabylsa-aq, álgi ustalar áp-sátte surapyl qarýdy qoldan jasap shyǵatyn.

Áýeli qytaı ustalary İnjý ózeniniń jaǵasyn tintti, ondaǵy ný toǵaıdan qajet aǵashyn izdedi; jyńǵyl, jıde, sámbi tal, qara aǵash, órik, tut, shabdaly sekildi qısyq-qyńyr ósetin aǵashtarǵa tımedi, olardyń kózine ottaı basylǵan torańǵy taly edi. Torańǵy taly oqtaýdaı túzý ári soqqyǵa jarylmaıtyn qatty keledi. Júz shaqty tutqyn toǵaı-toǵaıdy kezip torańǵy kesti. Butaǵyn qyrqyp, qabyǵyn arshyp, jýan-jýan bóreneler jasady. Qos-qostan túıege teńdep shahar syrtyna tasyp jatty. Taý-taý etip bórene úıdi. Bulardyń birazy tas atqysh qarýǵa aınalsa, endi birazy ot qoıyp shahardyń ishine atatyn oqqa aınalmaqshy. Bul da noıonnyń esebi edi.

Ustalar áýeli uzyndyǵy alty qulash keletin qos bóreneni tańdady, bul aǵashtar tas atqyshtyq kásekesi, ıaǵnı tabany bolady. Tas atqyshtyń kásekesi qanshama úlken bolsa, buǵan bekitetin ojaý da sonshama aýqymdy keledi, mundaı ojaýdan atylǵan tas ta alysqa ketedi. Qos bóreneniń arasyn bes kóz etip alshaqtatty da qatar qoıdy. Tas atqyshtyń tabanyń ázirledi.

Tas atqyshtyń tabany bolǵan qos bóreneniń ortasyn birdeı qashyqtyqta dál ólshep qashaýmen oıdy. Oıyq jasap jatqanda bóreneniń shytynap ketpeýin oılady. Oıyqtarǵa bıiktigi jeti kóz keletin qos qada aǵash ornatty. Álgi qadalardyń basyn uzyndyǵy bes kezdik kóldeneń aǵashpen qosty. Endi bul qos bórenege ornatqan quddy dar aǵashy tárizdi boldy. Ustalar álgi kóldeneń aǵashtyń ortasyn áýeli kıizben orady, kıiz syrtyn túıeniń moınaǵymen qaptady. Bul tas laqtyrǵysh ojaýdyń saby kelip uratyn jer. Ojaýdy ustap qalatyn osy kóldeneń aǵash edi. Qatty soqqydan jarylyp ketpes úshin, ári ojaý sabyn syndyryp jibermes úshin kóldeneń aǵashtyń dál ortasyn óstip moınaqpen qaptaıdy.

Endi jeti kezdik tik turǵan qos qadany oıyqtan shyǵyp ketpesi úshin qarsy jaǵynan eki tireýmen bekitedi. Bul tireýler de qatty aǵashtan jasalǵan. Ojaý saby álgi dar aǵashyn surapyl serpinmen urǵan mezette qos tireý qozǵatpaı ustap turady, qadanyń beriktigine tán edi. Osy isterden soń ustalar tas atqyshtyń negizgi jumysy tamamdaldy dep esepteıdi.

Tas atqyshtyń tabany bolǵan qos bórene bar emes pe edi, sonyń ortasyn oıyp jeti kezdik qadalar qaqty; endi sol qos qadanyń bórenemen kiriger jerinen qos bóreneni jalǵastyryp shıratpa sińir arqan baılandy. Bul sińir arqan qos bóreneni astynan qosyp turady. Sińir arqan tas atqyshtyń en basty bólshegi. Óıtkeni álgi ojaýdy surapyl serpinmen qozǵaıtyn osylar. Bul sińir arqandar qaǵan elinen ádeıi túıege teńdelip ákelindi. Sińir arqannyń ortasyna úlken ojaý bekitiledi. Ojaýdyń saby asa qatty jıde aǵashynan jasalǵan. Basy ár nárse salýǵa arnalyp oıyqtalǵan. Saptyń ushynda tesik bar. Osy tesikten arqan ótkizip shıratyp, esip álgi kóldeneń tartylǵan sińir arqanǵa myqtap baılaıdy.

Tas atqyshtyń tabany bolǵan qos bórene bar emes pe edi, sol bórenelerdiń kelesi bastary ishke qaraǵan búıirden oıylady. Bul oıyqtan arqan tartqysh aınalma bórene ótkiziledi. Aınalma bóreneniń uzyndyǵy da bes kezdik. Álgi sińir arqanǵa bekitilgen ojaýdy kótergen mezette ojaý basy kóldeneń dar aǵashynyń moınaq oraǵan ortasyna tıedi, endi ojaýdy tómen túsirsek ojaý basy aınalma bórenege tıedi. Óstip ustalar tas atqyshtyń eń aýyr sharýasyn tamamdady.

Arqan tartqysh aınalma bóreneniń eki basy oıylady, bul oıyqtar buraý aǵash salatyn uńǵylar edi. Qol dıirmen tartqanda dóńgelek tastyń shetinde oqtaý kirgizip aınaldyratyn oıyq bolmaýshy ma edi, munda da dál sondaı. Aınalma bóreneniń bir basyna temir shyǵyrshyq kıgizildi. Bul shyǵyrshyq bóreneni ustap turýǵa qajet. Temir shyǵyrshyqtyń aranyń tisińdeı tisteri bar. Bul tisterge tıek ornatylady. Tıek jalǵyz. Quddy qaqpandikindeı. Aınalma bóreneniń uńǵysyna oqtaý salyp aınaldyrsa oǵan qosa temir shyǵyrshyq ta dóńgeleıdi. Ylǵı da soldan ońǵa qaraı aınalady. Biraq kerisinshe solǵa qaraı aınalmaıdy, óıtkeni, shyǵyrshyqtyń tisine tıip toktatyp qalatyn tıek tur. Qalǵan kiltıpan tıekte endi. Osy tıekti dál qondyrmasa tas atqysh durys laqtyrmaıdy, shyǵyrshyqty ne erte, ne kesh bosatyp qoıady da qyrýar eńbekti zaıa jiberedi. Osyny oılaǵan ustalar shyǵyrshyq pen tıekti ornatýǵa kelgende bir-birimen uzaq aqyldasyp, oılasyp, ólshep qımyldasty. Bas ustanyń keńesine júgindi. Qalǵan jumysty ustalardyń ózderi-aq jeke dara atqarysyp jatqan. Qastarynda kómekshi quldary bar. Barlyq aýyr jumysty solar atqarady. Tańerteńnen qaýyrt bastalǵan qımyl keshke qaraı saıabyrsýǵa aınaldy, ár jerde qalqıyp-qalqıyp otyz shaqty tas atqysh eńse kóterdi. Záreni alyp, arbıyp-arbıyp turysyp tańdaılaryn taqyldata bastady. Qashaý men shapashot úni basylǵan.

Ustalar ázir bolǵan tas atqyshty synaýǵa kiristi.

Jylqynyń quıryq qylynan esilgen myqty arqan ákelindi.

Ojaýdyń basy men saby qosylar jerden kúrmep baılady da arqannyń kelesi ushyn arqan tartqysh aınalma bóreneniń ortasyna baılady. Ojaýdyń oıyq jaǵy dar aǵashyna qaraǵan. Endi eki jigit qoldaryna oqtaý taıaq alyp tas atqyshtyń tabany bolǵan qos bóreneniń eki jaǵyna turysty. Oqtaýlaryn oıyqqa suǵyp, aınalma bóreneni ózderine qaraı domalatyp aınaldyra bastady. Aınalma bórene dóńgelegen saıyn qyl arqandy beline oraı berdi. Qyl arqan qysqara tústi. Ojaý basyn eńkeıte tartty. Ojaý basy tómendegen saıyn sabyn shirep ustap turǵan sińir arqan shıratyla berdi. Tyrsyl qaǵyp úzilerdeı boldy. Túıe sińiriniń shiregen shıqyly estildi. Ojaý basy tómendeı-tómendeı arqan tartqysh aınalma bórenege kelip tıdi. Osy tirlikke jiti kóz jiberip oqshaý turǵan usta jigitterge belgi jasady. "Oqtaýlardy sýyryp keıin ketińder", dep ym jasady. Ózi júgirip kelip ojaýdyń ishine jerde jatqan dáý tasty kóterip saldy.

Alyp tas atqyshty sóıletýge úsh kisi dóp jetetin.

Usta mysyqsha jumsaq basyp kelip tas atqyshtyń sol jaq búıirine shyqty. Temir shyǵyrshyq osy jaqta edi, qolyna oqtaý taıaqty aldy. Asa eppen tıekti uryp qalyp temir shyǵyrshyqtan taıdyryp jiberdi. Tıektisinen bosanǵan shyǵyrshyq ońnan solǵa qaraı shyr kóbelek aınaldy; oǵan qosa aınalma bórene de dóńgelenip, kóz ilespes jyldamdyqpen belindegi arqandy bosatty. Arqan tarqatylysymen-aq ojaý basy qaıqań etip kóterildi. Uńǵysyndaǵy úlken tasty saq etkizip atyp jiberdi. Saqpan urǵandaı sezildi.

Ojaý alqymy kóldeneń aǵashqa baryp urǵan. Túıe moınaǵynan shań burq etti.

Laqtyrylǵan tas alysqa tústi. Janyndaǵy eki jigit ara qashyqtyqty ólshep kelýge umtyldy. Usta tas atqyshty aınalyp qaraı bastady; aınalma bórene men temir shyǵyrshyqtyń qospasynan tútin shyǵypty, kúıgen aǵash ıisi kóńirsıdi, bul jyldam aınalymnyń saldary, usta álgi jerge syzdyqtatyp sý quıdy. Ojaýdyń sabyn, saǵasyn qarady. Jarylǵan, ne synǵan jeri baıqalmaıdy. Endi aspaly kóldeneń aǵashqa órmeledi, túıe moınaǵy jyrtylypty, kúnge qurap qalǵan kón teri qatty soqqyǵa shydamapty, jyrtylǵan jerge jańa moınaq orady, endi tómen túsip, sińir arqandy ańystady, úzilgen talshyǵy joq sekildi, usta qatty qýandy; jas soıylǵan atan túıeniń tize taramysynan esilgen edi, biraz kúnge jaraıtyn quqy bar. Tap osy sińir arqandy jasaý qanshama ıtarqy jumys ekeniń biledi. Áýeli jańa soıǵan jas túıeni tabady, sonyń tize taramysyn quldap kesil alady, álgini kóleńkede keptiredi, kelige salyp túıedi, jún etip sabaıdy, tútedi; sosyn baryp býǵa ustap qaıta esedi, nym sińiredi, shıratady, sińir arqan endi ázir bolady. Usta tanaýynyń astynan yńyldap júrip sińir arqanǵa sińirip maı jaqty. Osy mezette tas sońynan ketken qos qul qaıtyp oraldy.

— Tas atqyshyńyz bir puttyq tasty eki júz on kóz jerge laqtyrypty, - desti.

— Óte jaqsy eken! Súlde táńirim jar bolsa qypshaqtardyń tóbesin oıamyz áli, — dep kúńkildedi qytaı usta.

Ózge jasalyp jatqan tas atqyshtardyń deni jaramdy shyqty, tek shettegi eki tas atqysh qana iske aspady; biriniń buraý salǵan mezette sińir arqany shart úzildi, kelesiniń atqan kezde ojaý ustaıtyn kóldeneń aǵashy ushyp ketti; janyndaǵy ustasyn opat qyldy. Alaq noıon bul qarýlardy qaıta jasaýǵa jarlyq etti. Jer oshaq qazdyryp, qazan astyrdy, taı qazanmen maı qaınatqyzdy. Tas atqysh jasaýdan artylǵan aǵashtardy kespektep keskize bastaǵan. Sol kespekterdi qaınaǵan maıǵa batyryp, maıyn sorǵytyp, úıe berdi. Ustalardyń birazy tas qashap oq jasaýǵa jumyldy. Qul bitken josqyndap, kerýen tartyp, Qarataýdan tas alyp kelýge jóneldi. Qalǵan qol bórene tasyp, ony kespektep qyrqyp, maıǵa batyryp byqpyrt bolysty. Osy tún tas atqyshtarǵa dep qashalǵan tas, maıly kespek, sý túbirtek, zil bóreneler ázirlendi: qol erteńgi joıqyn shabýylǵa arnap adyrnasyn qaıta tartyp baılady, qylyshtaryn qylpyta qaırady, tún aýa tyraıyp jatyp damyl aldy. Otyrardyń aqyrettik zaýalyn kútisti.

Tan ata japalaqtap qar jaýa bastaǵan, kókti qymtaǵan bult demniń arasynda dúnıeni kúńgirttendirip jiberdi, kúndegideı shyǵystan bozamyq sáýle selbelemeıdi, úp etken jel bilinbeıdi.

Aspannan aq qanat kóbelek jaýǵandaı sezildi, jaıpaq daladaǵy júzdegen qos qar astyńda qalyp bara jatqan qabir sekildi, appaq dúnıe arasynda qaraıyp-qaraıyp kórinedi, attardyń jal-quıryǵy repetsiz súmpıip, jaıylýdan da, kisineýden de qalyp, múlgı bastaǵan. Tas atqyshtardyń arbıǵan nusqasy ár jerden qaraýytady. Áýeli qyzmetshi quldar oıanǵan, oıanǵan da dúnıeni tynyshtyq qushaǵyna alyp, keshegi qan sasyǵan dalany aq ulpamen kómip jatqan jaıbaraqat, marǵaý mezetti kórgen. Kúndegi úırengen shýyl da, shańda, tútin de, qan da joq. Oshaqtaǵy ottar kózin qysqan. Qybyr etken tirshilik bilinbeıdi. Quldar osy kórinisten qatty qoryqqan, soǵys táńirisi qos bitkendi aralap júrgen bolar dep oılaǵan, san myń sarbazdy qasaqana qyryp tastaǵan shyǵar dep shyramytqan. Sóıtti de tapyrlap qosqa qoıyp-qoıyp ketisti. Qoldy oıatqan. "Sumdyq boldy, aspannan aq qanat jaýyp tur, dúnıeniń bári tym-tyrys, soǵys táńirisi qoldy kebinge orap tastaǵandaı", der edi, batyr bitken jóńkilip syrtqa júgirer, qolbasyny izder. Qolbasy da tynyshtyqtan jany shoshyp qorqady, at jalyn tartyp mingeli, tipti besikten beli shyqqaly tynyshtyq degendi" bilmepti ǵoı, tars esinen shyǵarypty. Estigeni at dúbiri, jer jarǵan atoı, qylysh shyńyly, tas atqyshtar taqyly, túsinde de jaýymen jekpe-jek shyǵyp, jany alqymyna tyǵylyp ulyp júredi. Qulaǵyna dabyldyń dúńkili men kerneıdiń suńqyly sińip qalypty. Endi búgin qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyqpen betpe-bet kezdesip qalǵanda qoryqpaı qaıtsin. Mańǵul qolbasylary tynyshtyǵyn jaman shoshıtyn, ony jamanshylyq shaqyrtqysy, kózi atysqan pálekettiń basy dep uǵatyn.

Alaq noıon jany yshqyna attan saldy, qos bitkendi dúrliktirdi, qoldy shabýylǵa bastady. Demniń arasynda alasapyran dúleı soqty. Byqpyrt bastaldy. Áýeli saty, arqan arqalaǵan quldar jóńkidi, sońynan lek-lek jaıaý qol júrdi, sadaqtaryn moınyńa ilip, qylyshyn qolyna alyp qunjyndaı umtylady. Sońǵy lek mańǵul jigitteri, sary tis sarbazdar; keýdesine de, arqasyna da jez qalqan kıip alǵan, qoldarynda sadaq qana. Olardyń sońynan qos túıege súıretken tas atqysh tuǵyrlar jyljydy. Tas atqyshtardyń artyńda attyly qol, jeńderin túrinip, jebesin ońtaılap búkeń-búkeń jortady, á dese-aq andyzdap shabar bóriler sekildi; bular urystyń sońyn kútedi, qorǵan qulasa, ne qaqpa qaqyrasa, shahar ishine lap qoımaqshy. Jaýlardyń tóbesinen asyra laqtyrǵan buǵalyq bolmaqshy.

Japalaqtap jaýǵan qar tolastaı bergen. Bult etegi túrilip, irgeden kún syǵalady. Dalanyń kórpesi sógilgen.

Tas atqyshtar soǵysy osylaı bastaldy.

Tas atqyshtardy qorǵanǵa eki júz kózdeı jaqyndatyp kelip, túıelerdi bosatty, ár tas atqyshtyń ara qashyqtyǵy elý kózdeı edi, bul shabýylshy qoldyń erkin jyljýyna bóget bolmaýǵa, ári qorǵandary qypshaqtardyń qorǵanys kúshin bólshekteýge baǵyshtalǵan ádis-ti. Otyz shaqty tas atqysh shep quryp, týra-týra qalǵanda shahar qorǵanynyń kúnshyǵys betin túgel alyp ketti. Alaq noıon dabyl urǵyzdy, kerneı ulytty. Tas atqyshtyń janyńda áıel turǵan jigitter qoldaryna oqtaý alyp aınalma bóreneni ekeýlep aınaldyra bastady, ojaý basy temen tústi, usta ojaýǵa maı sińgen túbirtek saldy, túbirtekke ot qoıdy, ojaýdaǵy maıly aǵash byjyldap jana bastady; endi tıekti aǵytýǵa bolady, usta ustaǵysh tıekti taıdyryp jiberdi, ojaý saq etip dáý túbirtekti laqtyryp jiberdi, túbirtek jalyn atqan kúıi bıik qorǵannyń ishine baryp tústi. Áridegi tas atqyshtar da byjyldatyp maı kespekterdi ata bastaǵan. Ári-beriden soń aýany tútin jaılady, qorǵan ishinen jalyn shyqty, qysh zeńgir basyndaǵy biraz qol órt sóndirýge ketti bilem, qatary sıreksip qaldy. Bas usta sút pisirimdeı mezgil ishinde qorǵanǵa qaraı jeti maı kespek atty, onyń altaýy qorǵan ishine, bireýi syrtyna tústi; endi úzilýge aınalǵan sińir arqandy aýystyrǵany jón, sosyn tas atqylaýǵa kóshedi. Kómekshi quldardy jaýyp tozǵan arqandy shaptyryp tastady da, ornyńa jańa arqan baılatty, ortasyna ojaý bekitti, aınalma bóreneniń shyǵyrshyq kıgizgen basyna sý quıdy, qos qadanyń bylqyldap bosaǵan túbine syna urdy; osy isterdi tamamdap bolǵan soń quldarǵa qımyldańdar degen ym jasady. Aınalma bórene jyldam zyrlady, úlken ojaý qoj-qoj tasty qınalmaı ytyra bastady. Tas qorǵannyń qyr arqasyna baryp tıdi. Bastary qyltyńdap turǵan qoldyń dáp tóbesine tústi bilem, qorǵannyń ishinen shý shyqty, odan arǵysyn usta kóre almady, óıtkeni janaryn ter tutty, qysh qorǵan jalyn qusty, tútinge qaqaldy, sosyn jaıaý qol shabýyl bastaǵan. Bas ustanyń tizesi dirildedi, úlken tastardy ojaýǵa salam dep júrip birneshe márte saýsaǵyn ezdirip aldy, kesheden beri ash ekeni esine tústi, qulaǵy shyńyldady, aıaǵynyń astyńdaǵy jer dóńbekship qozǵala bastaǵandaı sezildi. Bara-bara tas atqyshtyń taqyldaǵan daýsyn estýden qaldy. İshinen qaǵandy qarǵady, osynshama ıt arqasy qıanǵa alyp kelip, sińirin sozdyryp, tas arqalatyp qoıǵan taǵdyryn tildedi, asa aýyr tasty ojaýǵa ázer kóterip salǵan edi, tıekti taıdyrǵanda alyp qasyq aýzyndaǵysyn shyrt etkizip túkire almady, kóterýin-kótergen, biraq alysqa laqtyra almaı, qıqań etken. Aýyr tas qalbalaqtap baryp qorǵan túbindegi soǵys ashyp jatqan mańǵuldardyń basyna tústi. Bas ustanyń dármeni bitip bórenege otyra ketken. Qasyndaǵy qos qul shý etisti.

— Qurydyq, óldik!

— Atqan tasymyz mańǵuldardy janshyp ketti!

— Oıbaı, noıon kele jatyr!

— Beý, beý, shybyn jan úshin qul bolsam da qylyshtan qutyla almadym-aý!

Alaq noıonnyń ezýinde aq kóbik, kóp aıqaılaǵannan edi, eki kózi shatynap shaýyp keldi. Atynan tústi, shabarmandary etek-jeńine ilesip shaýyp júr. Noıon jetip kelip japalaqtaı jarbıyp otyrǵan ustany tutamdaı saqalynan tartyp turǵyzyp aldy. "Sen qaqpastyń kesirińnen alty birdeı azamatym jer qushty, topyraq asady, qol keıin shegindi", dep zárlendi. Usta eńirep jiberdi. "Atqan tas asa aýyr soqty, ámirshi ıem", dep bebeýledi. "Tas aýyrlyq etse, óziń jeńil shyǵarsyń", dedi noıon essiz yrjıyp. Jandaryn shúberekke túıip turǵan qos qul da qosyla yrjıdy. Jerde jatqan oqtaý taıaqtaryn aldy, ony aınalma bóreneniń uńǵysyna salyp eki jaqtap buraı bastady, ojaý basy temen tústi, sińir arqan shıyrshyq atty. Osy mezet quldyń biri kelip bas ustany kóterip alyp eki búktedi de ojaýǵa salǵan. Ekinshi qul tıekti aǵytyp qalǵan. Alyp ojaý qańbaq qurly salmaǵy joq shal baıǵusty saq etkizip atyp jiberdi. Jan daýsy shyǵa shyńǵyrǵan usta qorǵannyń ishine baryp tústi.

Bul kezde qorǵannyń ishin órt qaptaǵan.

Ortalyqtaǵy qyshtan soǵylǵan Kúmbez Saraı men áridegi Pyshaqshy, Altyntóbe kósheleriniń jádigerleri men tasbolat tamdary bolmasa, qorǵanǵa taqaý salynǵan keshender men diń úılerdi órtten saqtaý múmkin emes-ti. Otty sóndirem dep júrgende jaý tas atqyshtary qorǵan buzatyn sumdyqtaryn zyrlata bastaǵan. Endigi kúshti qorǵannyń ketilgen jerlerine tógýge májbúr boldy. Demniń-arasynda órt tıgen, tas ezgen qypshaq qoly sıreksip qaldy. Ilanshy Qadyrhan saýlekterin ishkeri shegindirip jibergen, shahar halqyn órt sóndirýge japqan, jaýjúrek barlaýshylaryn qorǵan basynda qaldyrǵan. Óz oıynsha tas atqyshtar soǵysyna tótep berý qıyn, sandyqtaı tastar tóbeden túsip jatqanda jigitter júrek daýalatyp urysa alar emes, etegi sógilip, shegine beredi. Tas atqyshtar dál osylaı tús aýǵansha taqyldasa tamtyǵy qalmaıtyn. Qorǵannyń dal-duly shyǵatyn, qoly jýsap túsetin túri bar.

Ilanshy Qadyrhan qarap turyp qan jutty, tyrnaǵynyń kóbesine deıin syrqyrady, urysqa túspeı-aq qyrylyp jatqan jigitterine jany ashydy, yzadan barmaǵyn shaınady.

Ámirshi tús áletinde tas atqyshtardyń oryn aýystyra bastaǵanyń baıqady. Júgirip qorǵan qyryna shyqqan. Sonaý tómende qujynaǵan qul tas atqyshtardy túıege jegip kóldeneń súıretip barady eken. Bul endi olardyń qorǵannyń saý qalǵan jerin atqylaıdy degen sóz. Endeshe manadan bergi atyp qulatqan, jyrymdaǵan ketikterge jaıaý qol shabýyl bastaıdy. Shyndyǵynda solaı boldy. Tas atqyshtar uryp buzǵan qorǵan ketikterinen jaý aǵytyldy. Torsyq ábden sýǵa tolǵan mezette, asyp tógiler syzat izdemeýshi me edi, jaý syńaıy da solaı; ketikterden lyqyldap ishke quıyla berdi. Bul surapylǵa jalǵyz amal qazaqtyń almas qylyshyn tosý edi. Ilanshy Qadyrhan qoldy jaýǵa jumyldyrdy.

Qoly qylyshtan shyǵyp qalǵan eken, kóp silteýi dop darymaı qur aýany osqylady. Eki-úsh shaıqasqanda shaýyp túsetin jaýdy júndep júrip alady. Baıqaǵany, qorǵannyń osy tusynan quıylǵan qol mańǵuldar emes, İle boıynyń ulys rýlarynan atqa mingen jelókpe jigitter edi. Aýrýdan turǵandaı álsiz tegi. Jaltaqtaı urys salady. Kópten toıa as jemeı, qorǵan syrtyńda qańtarylyp, qatqaqsyp qalǵan, sodan astyńdaǵy aryq attaryn soıyp jep, jaltaqtap ishi etip áleýsiregen túmen edi. Qypshaq qoly jeńil jáýkemdep, keıin seripti. Jaý qasha urysty, qashaqtyń qaıraty bolǵan ba? Álgide lyqyldap quıylǵan qol aıaǵy qurdymǵa ketip, setinegen azǵana top; bireýi domalap, ekinshisi satymen syrǵanap, kelesisi qorǵan jıegindegi kólkigen sýǵa súńgip, bas saýǵalap baryp mańǵul tobyna qosyldy. Mańǵul túmeni tutasa shabýyldady. Tóbesinen domalatqan tasqa, qum toly qapqa, órtengen qurymǵa, saýlaǵan ystyq qımaıyǵa murty ketilip serpiler emes; múrdem qapqanynyń ornyńa kelesisi týrady, sosyn ekinshisi, qaptaı órmelep keledi. Endi ańystady, qoldyń aldyńdaǵysy kúmis qalqan jamylǵan Qadan eken, Ilanshy Qadyrhan ishin tartty. "Qadan bastaǵan manǵuldardy ólim ǵana shegindiredi", dep estigen.

Almas qylyshyn aspanǵa áýeletti, bul onyń qorǵan basyndaǵy qara halyq keıin sheginsin, ornyńa qarýly qol kóterilsin degen belgisi edi. Qypshaq qoly qorǵannyń basyna qaraı jóńkildi, óstip tas atqyshtan ábden jyrymdalǵan qysh arqada qos qylysh kezikti. Mańǵul men qypshaq shart ta shurt ustasty. Betpe-bet ushyrasyp kóriskendeı boldy. Ilanshy Qadyrhan jebesine jarmasqan qylyshtasyna ketken jaýdy túsirý qıyn, sadaǵyn leglip qol quıylyp jatqan qorǵan ketigine kózdedi. Mańǵuldyń bas jaǵyn tuspaldap jebesin jiberdi, dedektegen jaý qolyn joǵary kótergen kúıi sulq tústi. Osynsha jaqyn jerden múlt jiberý múmkin emes edi, qoramsaǵyndaǵy jıyrma jebe sol shama jaýyn sulatty. Endi baıqady, jaý áligi joldy bitep qalypty, qorǵannan asyp tógiler qol sıreksidi, ishke ótip úlgirgen jaý qorshaýǵa tústi.

Kún aýa qorǵanǵa kirgen jaý legi túgel týraldy, arttaǵy shabýyl tolastap, mańǵul qoly qaıtqan sýdaı keri serpildi.

Tas atqyshtardyń taqyldaǵan tańdaıyn qan men shań tutyp, ár jerde soraıyp, soıdıyp qaldy. Maıdan shýyly basyldy. Osy surapyl soǵystan qypshaqtar jaǵynan Ǵabbas kóregen men Qaıraýyq kúıshi tasqa ezilip opat boldy, óz jurtynyń shańyraǵyn qorǵap sheıit ólimimen ketti; sıregen qol jaraqtaryn jerge shanshyp, qylyshtaryn jalańash ustap kúńirene jylasty, qosarysty naıza sabyna salyp Arystanbab ymyratyna aparyp qoıdy. Janazasyn shyǵardy. Ánet babanyń qasyna jaıǵastyrdy. Jurt qazamen júrip baıqamapty, álgi betpe-bette Oǵyl Barys qara sanynan jaralanyp, shókelep qalypty, syr bermeı súıretilip qosqa jetemin degenshe qan kóp ketip esinen tana qulapty. Jigitter endi áziz qolbasynyń kóńilin suraýǵa josqyndady.

Keshke bildi, jaý jaǵynan Tájibek pen Qadan kolbasy mert bolypty, shybyn jandaryn soǵys táńirisi Súldeniń shylaýyna baılapty. Baýyrshyq sultandy ne óliniń, ne tiriniń ishinen taba almaı, qypshaqtarǵa elshi jiberip, suraý saldy. "Qoldaryńa tússe qypshaq tutqyndarymen aıyrbas jasap qaıtaryńdar", — dep elshisi eńirep jetti. Býlar-Tájibek pen Qadannyń ıt talaǵandaı jansyz denesin qaıtardy. Sodan mańǵuldar jaǵy túnniń bir ýaǵyna deıin kúńirenip jatty, jaqsy adamdardyń arýaǵyna baǵyshtap jaman adamdaryn baýyzdady, dalany bóri ulyp bóriktirgendeı etti.

Ámirshi Oǵyl Barystyń basyn súıep, dem salyp juldyz aýǵansha otyrdy; táýip aldyrdy, jaraqatyn jýdyrdy, kıiz kúıdirip bastyrdy. Juldyz aýa qasyna Hısameddın men Ismaıldy ertip Kúmbez Saraıǵa attandy. Farabı kitaphanasyna kelip jetti. Tún jamylyp kitaphanany kóshirýge jarlyq jasady.

Áýeli kitaptar qattalyp býyldy, syrtynan ylǵal ótpeıtindeı etip terimen oraldy, oramdardy qysh qumyraǵa toǵytty; qysh qumyra aýzy sazben sylandy. Eń senimdi degen jigitter ázir bolǵan qumyralardy túıege artyp Kókmardan meshitine tasydy. Meshitke jetken qyrýar qumyrany jer asty kelıasyna túsirdi. Ilanshy Qadyrhan qazynany óz qolymen jaıǵastyrdy. Tan ata Farabı kitaphanasy jer asty mekenińe túgel tyǵylyp bitken.

Ilanshy Qadyrhan jer astyńda turyp qolyndaǵy shyraqty bıik kóterdi. Dóńkıgen qumyralardy sıpady, shańǵa bókken Hısameddın men Ismaıldy janyńa shaqyrdy, qalǵan jigitterdi syrtqa shyǵaryp jiberdi. Qımas kisisimen qoshtasardaı bolyp teńselip turyp qaldy. "Ózimiz opat bolsaq ta osy kitaptar joǵalmasa eken, kóneniń altyn júzigindeı keler kúnge shirimeı jetse, ýaqyt jalyna jarmasyp essiz josqyndaǵan urpaǵynyń kóńilin aýdarsa, sóıtip, jýsany qyzǵylt sary óńez dalanyń qoınyńda týǵan topyraǵyn tulparyndaı súıgen namysqoı batyr, eteginiń aryn eliniń aryndaı saqtaı bilgen qyzdar, at arqasy quıryǵyna tozdyrǵan shabandoz, sıraǵynyń sińiri tartylǵan saýdager, kúmis saýsaqty kúıshi, kón kitap jazyp mıy sarǵaıǵan ǵulama, kús alaqan zerger, jantalasyp jaǵymsyz kúnder keshken ámirshi, sal, seri, sypa, ózi qazǵan aryǵynyń ishinde basy qalǵan dıqan, túp-túgel qatar jatqanyń bile-bilse; sosyn aıaǵynyń astyńda kópsip jatqan topyraqtan táý etse — osy kúnderiniń umytylmaǵany, tógilgen qannyń zaıa ketpegeni. Osy jantalastyń jaqsyǵa bastaǵany da. Jantalasty jas urpaq kórmesin de.

Aýmıe-e-en!"

Ilanshy Qadyrhannyń kózinen qos shákirt osy syrdy oqydy.

— Qos butaǵym meniń! Baıaǵyda ózderin kórgen jer asty jolyna túsip qaladan shyǵyndar. Aýyzda Jaýhar qorǵanynyń qaıyqshy jigiti kútedi, sol jigit senderdi İnjýden ótkizip salady.

Ári qaraı Jaý jolyn ózderiń tabasyńdar. Dárýish kıimin kıip Buharǵa, odan ári Merkige ótińder. Mańǵul qylyshy jetpegen jerlerge jol alyńdar. Sham shaharyndaǵy Ábýnasyr babanyń quzyryna baryp bas ıinder. Myna dúleı basylar, basyn tasqa uryp tosylar, sonda jyl qusyndaı qaıta oralyńdar, - dedi. Ámirshiniń janary aýmaqtanyp ketti, tynysy taryldy bilem, jutqynshaǵy joǵaryly-tómen ázer jyljydy. Serikterin sóıletken joq. Onsyz da olardyń kózderinen: "týǵan jerdi jaý basyp jatqanda bas saýǵalap qaıtip ketemiz", "terimiz de, kórimiz de birge emes pe", degen saýaldy uqqan. Uqqan da qan jutqandaı qaraıǵan.

— Biz opat bolsaq ta erteńgi tuıaǵymyz úzilmesin, atymyz umytylsa da zatymyz umytylmasyn degenim. Kúnderdiń kúnińde qylysh ustaıtyn qazaq jetiler, qaýyrsyn qalam ustaıtyn urpaq ózderiń; ýly jol, atadan qalǵan jaqsy sóz ben jaqsy yrymdy jadylaryńnan shyǵarmańdar, - dedi.

Zamannyń beti qısaısa kisi oılamaǵan úkimge kónedi eken; qabyrǵasy qaıysqan eki jigit aýyr jarlyqqa amalsyz moıynsundy,jer asty jolyna tústi.Taǵdyrdyń joly aýyrlasa kisi istemeımin degeniń isteıdi eken; qos ǵulama týǵan jerden bezip jat ólkege sapar shekti. Jylaı-jylaı, arttaryna qaraı-qaraı kete bardy.

Ámirshi jer astynan shyqqanda jol tosyp turǵan jigitter shý ete tústi. "Ismaıl men Hısameddındi óltirip tynypty" dep oılady. Oılamaı qaıtsin, álgidegi alyp deneli adamnyń ornyńda búkshıgen, saqaly appaq bop qýarǵan, janarynyń oty sóngen súlder ǵana shyqty. Eshkimniń tilge kelýge dáti jetpedi, teris aınalyp yǵysa berdi. Keıbireýi eńirep jylap betin basyp otyra ketti. Endi birazy betaldy pyshyrap josqyndaı bastady. Ámirshiniń qarlyǵyńqy, qatqyl daýsy toqtatty. Jigitter qalt kidirdi.

— Jigitter, meshitti buzyńdar!

— Taqsyr-eke, o ne degenińiz!

— Jer asty ymyratynyń aýzy joǵalsyn!

— Taqsyr-eke, jaman aıtpaı jaqsy joq, jaý qorǵandy qıratyp shaharǵa basyp kirer bolsa qashyp shyǵar jol kerek emes pe?!

— Bizdi taǵdyr Otyrarmen qosyla opat bolýǵa jazǵan.

Jigitter odan ári sóz jarystyryp jatpady, ámirshiniń raıdan qaıtpasyn biledi, qaıla alyp kelip jumysqa jumyla kiristi. Kóne meshittiń áýeli tireýleri qýlady, sosyn qabyrǵasy shytynady, tús áletinde ortalyq kúmbez jelge ushqan shańyraq qusap ortasyna tústi. Shahardyń tústik batys jaǵyn qoıý shań tutty. Qystyń jylýsyz kúni shekken túıedeı meshittiń jalańash qabyrǵasyna shaǵylysyp jylt-jylt etedi. Aıaq astyńdaǵy qar jylbysqylandy. Alystan, qorǵan syrtynan dabyldyń dúńkili shyǵady, qos dabyldyń dúńkili. Sol tustan top qarǵa údere kóterilgen, álgilerdiń qalbalaqtaǵan qanaty sál mezetke kún kózin kólegeılep ketti, jigitterdiń denesi túrshikti Kúmbez Saraı jaqtan jalbalaqtap shapqan attyly kórindi, taqaǵanda tanydy, Qarasha qolbasy eken, ókirip keledi: "Oǵyl Barys kóz jumdy", dep daýys saldy. Sýyq sózdi estigende Ilanshy Qadyrhannyń tula boıy titirkendi, qan tamyryn qýalap muz túıiri júgirgendeı sezildi, tizesin qolmen basyp "ah" uryp eńsesin kóterdi.

Asyldyń tezi tek qaıtpaıdy eken. Ilanshy Qadyrhannyń kóz aldyńa ómiriniń eń shuraıly mezetteri kóleńdedi. Kógildir kókjıekter edi ol. Saıqal saǵymy ǵana qalypty. Osydan attaı tórt jyl burynǵy Otyrardyń jaımashýaq mamyrstan kúnderi esine tústi. Oıhoı, dáýren-aı! Saltanat saraıynda kón kitaptan qara óleń oqyǵan Hısameddın aqynnyń qońyr daýsy qazirgideı qulaǵynda. Kóne İnjýdiń kóktemgi sarynyńdaı talyp jetedi. Batystaǵy Novgorod ýlysynan, odan arǵy Kıev pen Hazar jurtynan sartaban bolyp kelgen elshilerdi, kezbelerdi eske aldy. Solardyń taryqqanda qol ushyn berer dostyq kómegin saǵyndy. Atyrabat jazyǵynda ótken Batyr Saıystyń qıqýyn emeksidi. Sodan soń-aq tóseginde tynysh uıyqtap kórmepti ǵoı. Eriniń basyna qos dabyl ilgen ıesiz tulparmen ilese qazaq dalasyna qandyq óz pále enipti. Jamanshylyq jol kesipti. Ǵazaýat kúni bastalypty.

Sol ǵazaýat tekti tuqym batyrlary Oshaqbaıdyń, Qypshaqbaıdyń, Oǵyl Barystyń basyn jutty — kireýke saýyt sógildi degen osy da: kóregen ǵulamalary kóz jumdy — jetim qaldy degen sol: eli tozdy — Otyrardyń altyn zamany bitkeni bul: endigi syıynary qan tartqan qylysh qana!

TÚIİN

Kóktemgi jylymyqpen ilesip qazaqtyń ulý jyly Hıjranyń alty júz on jetinshi jyly kelgen, kún kalendary boıynsha myń eki júz jıyrmasynshy jyldyń mart aıynyń jıyrma ekisi edi. Kishi Jibek jolynyń ústinde Otyrardan Samarqanǵa qaraı úzik kerýen ketip bara jatty.

Qar erip jer býsanyp jatqan kez, jýsandar búr jara bastapty, túıe tabanynyń astyńda tozǵan jol bylq-bylq etedi. Jol erneýiniń aq óńez sory shyqqan. Er qajaǵan at arqasyndaı alaǵattanyp kórinedi. Kerýendegiler únsiz. Naqa bir janazadan qaıtqandaı moıyndary ishine kirip, kólikti ázer ilbitip, kóńilsiz jyljıdy. Kerýen basynda qos salt atty, qaǵannyń qaısar qolbasylary Alaq noıon men Shıkı-Hýtýhý noıon keledi. Túrleri jan shoshyrlyq jaman, kórden shyqqandaı shańǵa batqan, jaraqattan saý jeri joq, qannan ba, lastan ba, qarýlary kúnge jyltyramaıdy, qylyshtarymen jer qazǵan ba dersiń, qoramsaqta jebe taýsylǵan, er basynda bos salpańdaıdy. Sońyndaǵy qoldyń da rápeti buzylyp, kelige túsip shyqqandaı kisilik qalyptan aıyrylǵan. Saqaldary qaýqıyp, kózderi uńǵysyna kirip, kirtıip ketken. Jortqan mezette attarynyń ishi keli túıgendeı dybys shyǵarady. Mań-mań basqan túıeler ǵana qondy sekildi, ıyqtaryn ezgen saýdagerden qutylyp, qystaı erkin jaıylyp órkesh qataıtqan-dy. Osy dalany aıamaı-aq silkilegen surapyl soǵys túıelerge soqpaǵan tárizdi, qaıta beıbit kúndegi kór beınetinen qutqaryp betaldy bos taırańdatyp jibergendeı. Artqy túıede bıik balaqana bar edi, shaıqatylǵan saıyn ishinen qatty yńyrsyǵan ún shyǵady. Júdeý topty burynǵydan beter kóńilsiz kúıge túsirdi. Álgi daýysty qol estimegensip-aq kele jatqan, biraq mezgil ótken saıyn balahanadaǵy jan tásilim bererdegi jantalas ún tózimderin mújip, tóbelerinen jaı túsirgendeı boldy. Jaman áserge bastady. Aqyr sońynda Shıkı-Hýtýhý noıon at tizginiń tartty. Sońyndaǵy súmeńdegen kolǵa: "ananyń úniń óshirińder!" dep aqyryp qaldy. Jigitter dereý sońǵy túıeni kerýennen bóldi, balahana ishine úńilgen. Munda eki kisi jatqan; bireýi Otyrar ámirshisi Ilanshy Qadyrhan, kelesisi mańǵul qolbasylarynyń biri Baýyrshyq sultan edi. Ekeýi de aýyr jaraly.

Ilanshy Qadyrhandy keshegi aqtyq shaıqasta Kúmbez Saraıdyń bıik kúmbezinen kolǵa túsirgen, bir jolyna túmenge jýyq jigitterin opat qylǵan, endi jany shyǵyp ketpeı turyp qaǵanǵa jetkizbekshi. Sarnap kele jatqan Baýyrshyq eken, ol da tap ótken aıda Otyrarda jaralanǵan; shahar qorǵanynan urysa shyqqan qypshaq batyrynyń sońynan qýalaımyn dep jebege jem boldy, omaqasa qulady, kóne kóz qytaı emshisi bolmaǵanda ólip te ketetin edi, álgi emshi keýdesine qadalǵan jebeni sýyryp tastaýǵa táýlikteı mezgil árekettengen, aqyr sońynda pyshaqpen oń qoldaýdy buzyp, qabyrǵanyń astyna qol júgirtip jebeni sýyrǵan, jarany qaıta tikken, tańyp tastaǵan; qolbasy áne óledi, mine óledi dep: aıǵa jýyq, jantalasty, ońaılyqpen kóz jumatyn emes, endi júdeý qoldyń esin ketirip kele jatqany mynaý. Balahanaǵa tóngen jigit qanjaryn kótere bergen. Jalt etken qanjar júzin Baýyrshyq ta kórdi, óziniń ajaly ómir boıy julqysyp kele jatqan qypshaqtan emes, qasyndaǵy qolynan keler dep oılamapty-aý. Jigit qanjaryn qaıta tartyp aldy, qaterli kúndi birge keshken qandy shekpen joldasyn baýyzdaýǵa qımady, dos qarǵysynan qoryqty, onyń ústine sarnap jatqan Baýyrshyq tynshı bergen. Qanjardy kórip shoshydy ma, álde jarasynyń syzdaýy saıabyrsydy ma, sulq túsip sazardy da qaldy. Kerýen taǵy ilgeri jyljydy.

Baýyrshyq álgide tamaǵyna tóngen qanjardan qoryqqan joq-ty, aýrýy da basylmaǵan, qapelimde kózine ajaly elestegen. Kádimgi óziniń tanys ajaly. Ilanshy Qadyrhannyń arǵy jaǵynan qara bas jylan bolyp kóringen. Sol kópten kútken jan alǵysh páleketti kórgende tynshı qalǵan, sosyn dál osy shirkindi qaıda kórdim dep oılaǵan. Júzi tanys sekildi, budan buryn da birneshe márte bettesken edi, onda ol qara bas jylan emes-tuǵyn. Múlde basqa bolyp ushyrasqan.

Osydan attaı úsh jyl buryn Alataý bókterindegi segiz qatynynyń ortasynda bulǵańdap, oıpyrym-oı-oı, baǵlan jep, qymyz iship, qamsyz-muńsyz ómir keshken, sony elestetti. Ár otaýǵa kezekpen qonatyn, kelesi qonalqyǵa tús aýa keletin, shıratylyp attan túsetin, aldynan buratylyp shyqqan kelinsheginiń qolyna tizginiń laqtyryp tastaıtyn, sóıtetin de otaýǵa kiredi, mundaǵy qylyǵy erekshe; qoıý qymyzdy sháýgimge quıǵyzyp, otaýǵa tezek shoǵyn aldyrady, álgi sháýgimdi tapqa qoıyp jylytady, ishindegi qymyzdy qanjylym etip qyzdyryp otyryp ishedi; bul ýaqytta malshylary esik aldyńa kóldeneń tartyp baǵlan jyǵady, jas qozyny demde jáýkemdep soıyp, qazanǵa salady, býǵa pisiredi, astaýǵa salyp aldyńa tartady; Baýyrshyq bolsa qolyna kezdigin emes, shapashotty, astyna qoıatyn jańǵyryqty alady, qozynyń jas etin sypyryp bir bólek, súıegin bir bólek úıedi, etti malshylaryna úlestirip jiberedi. Endi kúlli súıekti aldyńa alyp maıdalap turyp shabady, shaýyp bolǵan soń qazandaǵy jas sorpaǵa súıekti qaıyra saldyrady qazan astyna qos tezek tastatyp búlk etkizedi qaınatady, sonymen qyzyl kúreń maıly suıyq paıda bolady, sol sorpaǵa shamaly súzbe qosyp aralastyrady da zereń-zereń etip iship alady, myrzanyń asy osy, sýsyny tapqa qyzdyrǵan qymyz; betiniń nuryn joımaı, kelinshekterin qanshyqtaı qatyryp, alshańdaı basyp dáýren keshken. Sóıtip júrip Baýyrshyq asa jaman tús kórgen. Túsine qypshaqtar qolynan mert bolǵan arǵy babasy kirdi. Ol qylyshyn jalańdatyp: "sen júrsiń jas súıektiń bal sorpasyn iship, men jatyrmyn súıegim qýrap, namystan qor bolyp", dedi. Bar bolǵany osy, páleniń aldy kisiniń júzine týra qaramaı keledi deýshi edi, solaı eken.

Álgi tústen soń Baýyrshyq qypshaqtar eline elshi attandyrǵan. Qanquıly qaskóı Bilgish Tuıyq-Oq degendi atqa qondyrǵan. "Ne bitisip, ne ketisip kel", - degen. Sol jarlyqpen jónelgen Bilgish Tuıyq-Oq aryp-ashyp aı ótkende ázer oralǵan. Aldynan jalǵyz ózi shaýyp shyǵyp suraǵanda, elshiniń aıtqany: "Ilanshy Qadyrhan qun beretin emes, dalasyna qos dabyl ilgen ıesiz tulpar jiberip qaıttym", degen. Baýyrshyq: "jibergen tulparyn kimdiki", degen. Bilgish Tuıyk-Oq: "menimen qatar Otyrarǵa teristiktegi Sabyr elinen de elshi jetipti. Aıý terisin jamylǵan bashqur jigiti eken. Hanynyń dostasaıyq degen salaýatyn ákelgen kórinedi, qulqyn sezdim de qypshaqtarmen arandattym, ózime tarttym. "Halqyńa tóngen qaterge mańǵul eli ǵana qarsy turady, hanyńa qol ushyn beredi", dep sendirdim. Saltanat saraıyna kirgizbeı ilestirip kettim. Jolda basyn alyp aıdalaǵa tastadym da, tulparyna dabyl ilip bos jiberdim. Ári ıesiz tulpardan qypshaq jurty shoshynady, ári qypshaqtardan qun suraıtyn taǵy bir jaý shyǵady", — dep maǵlumdaǵan... Osy sózdi estip turyp Baýyrshyq jaman titirengen, aldyńdaǵy qanypezer elshiden shoshynǵan, janyndaǵy joldasyn da oılanbaı baýyzdap júre beretin qaskóıliginen ishin tartqan; sol mezette Baýyrshyqtyń kózine birinshi márte ajal elestep edi, onda ajal aldyńa Bilgish Tuıyq-Oq bolyp kelgen, yrjıyp kúlip qol bergen.

Baýyrshyq sol ajaldy qypshaqtar jerine basyp kirgende ekinshi márte ushyratty. Oshaqbaıdy jekpe-jekte opat etip eren masaıraǵan. Qosqa kelip qoldy dúrliktire toı jasaǵan. Jigitterge tutqyn qyzdardy aıamaı úlestirgen. Qarataý eteginde jylqy soıyp, qymyz sapyryp, alaý jaǵyp máre-sáre bolǵan túmeniń aralap júrgen. Áýeli tún túneginiń ishinen aqboz atty kórgen, sosyn yrjıyp kúlgen qaqtaǵan súr et sekildi jigitti baıqady, bul baıaǵy Bilgish Tuıyq-Oq edi. Qos aralap jaıaý júrgen sultandy elshi ymdap "shetkerirek shyǵyp ketińiz" dep shaqyrdy. Sýltan taǵy da jaman shoshyndy, shoshynsa da syr bermedi, júreginiń órekpýin basyp, elshiniń sonyńa ilesti. Biraz jer júrip toqtasqan, elshi atynan týsti. Tizgindi beline baılap jerge júrelep otyrdy, qamshysynyń sabymen jer shuqydy.

— Ne demeksiń, Bilgish Tuıyq-Oq?!

— Taqsyr ıem, qaǵannyń jarlyǵyn oryndap qaıtqan betim osy.

— Ne jarlyq ol?!

— Taqsyr ıem, eriniń basyna dabyl ilgen ıesiz tulpar esińizde shyǵar, sony taqaýda qaǵannyń elshisi Úısin ekeýmiz izdep júrip taýyp alǵanbyz. Jylqy jabaıy bolyp ketipti, eri arqasyna sińip, janýar ólýge aınalǵan. Ázer ustadyq. Qaǵannyń aldyńa apardyq. Qaǵan túri jan shoshyrlyq tulparǵa qarap turdy-turdy da, meni otaýyna jeke alyp ketti. Jazalaıdy eken dep qoryqtym. Óıtpedi. Qahannyń aıtqany: "qasyndaǵy Úısin elshi meniń týysym, týysym bolsa da isime kereǵar neme, ana jyly Ilanshy Qadyrhanmen tós qaǵystyryp dostasyp qaıtqan, sóıtip, oıǵa alǵan isimdi búldirgen, áli de aıaqqa oralǵy bolar túri bar, jaramdy tulparyna otyrǵyz da aıdalaǵa ertip shyǵyp sabyrlyq elshige istegenińdi Úısinge de iste", dedi. Astyma osy aqboz atty mingizdi. Úısin elshige qaıyra ákelip qosty.

Sonda qaǵannyń aıtqany: "Jamanshylyq shaqyrtqysy etip bul tulpardy nesine ákeldińder, soǵys táńirisi Súlde ashýlanyp jatyr, ustalǵan jerine aparyp, jaıyna jiberińder", dedi. Bul jarlyqqa Úısin rıasyz sendi, men qaǵannyń ádeıi kóz qylyp aıtqanyń sezdim.

Qaqtaǵan súr et sekildi jigit ersi yrjıyp áńgimesin ári jalǵaǵan, tyńdap otyrǵan Baýyrshyqtyń qulaǵy tarsa bitelgendeı boldy, qany basyna teýip eshteme estimeı qaldy. Tula boıymen túgel qalshyldady. Álden ýaqytta baryp Bilgish Tuıyq-Oqtyń: "bul joly dalaǵa jıren tulpar jiberdim, qos dabyldyń ortasyna Úısinniń basyn baıladym", degen sózin estigen. Estigen de ajaldy ekinshi márte elestetken. Ajal kóz aldyńdaǵy qaqtaǵan súr etteı jankeshti jigittiń qara sapty qanjarynda turǵandaı kóringen. Qylyshyna qalaı jarmasqanyń sezbedi. Bilgish Tuıyq-Oq andaýsyz otyrǵan, shatqaıaqtaı keıin serpildi, Baýyrshyq álgi qaqtaǵan sur etti týrap tastady... Sýltan ólikteı qýaryp qosqa tań bozynda ázer kelgen. Qoldy qyrǵyn urysqa kótergen.

Otyrardyń maıdan dalasynda Shıkı-Hýtýhý noıonnyń kórgeni Úısin elshiniń jıren tulpary edi. Aljasqan noıon elshiniń basyn soǵys táńirisi Súldege joryǵan.

Túmen arasynda ıesiz tulpar týraly sypsyń sóz tarady. Árqıly ańyz aıtyldy. Sol sypsyńdy estigen Baýyrshyq mán-jaıdy birden túsindi, aıly túńde atyna minip taıyp turdy. Sol maqulyqty ustap ákelýge attandy. Ondaǵy oıy, elshiniń qaskóıi eki eldi opat eter degen aqıqatty áıgileý, bolǵan oqıǵany qolǵa túsindirý edi. Tirideı ustaı almady, aqyr sońynda sadaqpen atyp qulatty. Dittegen oıyn iske asyrýǵa jazbaǵan eken; ıesiz tulpardy atyp Otyrarǵa qaıtyp kelse — túmeni túgesilipti, barmaǵyn shaınady, sóziniń salmaǵy azaıdy. "Qıalı kolbasy" atandy. Qan túkirip júrip qypshaq batyrynyń jebesine jem boldy. Endi mine eriniń basyna dabyl ilgen ıesiz tulpar syryn qolyna máshhúr ete almaı ólip barady. Jaýymen betpe-bet kelgende selt etpeıtin júrekti jigit osy bir surqyltaı oqıǵany oılaǵanda esinen adasady, saı-súıegi syrqyraıdy, jaman nalıdy.

Balahananyń irgesinen qara bas ajal taǵy kóterildi.

Júzine qan qatyp, arqanǵa matalyp jatqan Ilanshy Qadyrhanǵa qarady, arystaı alyp denesine, sulý tulǵasyna kózi súrindi. "Rasynda qypshaqtyń arysy eken ǵoı", dep oılady. "Ózine uqsap kóringenniń shylaýynda súmeńdemeıdi, quıysqanǵa qystyrylmaıdy, jandaıshap bolmaıdy; kelgen jaýǵa jurtymen qosylyp qarsy týrdy, jurtymen birge jeńildi, armansyz ketip barady. Munyń eli qaıda, ózi qaıda? Segiz qatynyńa sáýrikter ıelik etip júrgen bolar, qısapsyz jylqysyn mańǵuldar soıyp jep bitirgen shyǵar. Tynysh ómir jambasyna batqandaı súıegi qýraǵan babasyna qun daýlady ma-aý, qypshaqtarmen eges izdedi me-aý, bar oıy baılyǵyn asyrý bolypty. Oıhoı, dúnıe-aı, sen de bir ıt ekensiń ıtten týǵan. Endi qazymyr qaǵanǵa ózinen góri Ilanshy Qadyrhan ótimdirek, ózin sarnaǵany úshin álgide baýyzdap tastaı jazdady, al myna qypshaq, mańǵul bitkendi jeti atadan qaıyrsa da kerýendegiler qyńq demeıdi. Qol tıgizbeı Kók saraıdaǵy qaǵanǵa jetkizbekshi".

Bul jalǵanda tórdegi basyndy esikke súıregen jaman eken, ómirde óz tustasyńmen teń ıyq bolyp sóılese almaǵan; qunsyz, dymsyz, muratsyz, halyqsyz, qatynsyz aıdalada ıt jemi ólimmen kóz jumǵan jaman eken; ylaıym endigi býyn áńkústenbeı, ádil ótse; bir-biriniń astyna shı júgirtpese, bir-biriniń kózine kólgirsı kúlgen bolyp, ishinen jebe tartyp jatpasa; dýasyz elshilerge júginbese; timiskip, yryldasyp, julqysyp, júndeı tútilip ómir keshpese... Baýyrshyq bolyp júrmese eken!..

Óńmeńdep kele jatqan úzik kerýen qalt kidirdi. Sońǵy túıedegi balahanadan taǵy sarnaǵan jat ún shyqty. Attar qulaǵyn qaıshylap, túıelerdiń jelke shýdasy shymyrlady. Qol túgel jerge qarady. Balahanadaǵy sarnaýyq bar daýsymen qahannyń atyna til tıgizip jerlep jatyr, aljyǵan nákás shaldyń sońynan ergen qolbasylar túgel esirik dep qarǵaıdy; tap Baýyrshyqtyń daýsy Shıkı-Hýtýhý noıon qylyshyn qynabynan sýyryp alyp at basyn sońǵy túıege burdy.

Kermaldasqan qý dúnıe-aı, Shıkı-Hýtýhý noıonnyń qylyshymen qosa ajal degen qısyq aýyz páleket, tórtkúl jerdiń ústindegi jandy-jansyzdyń aqyry Deshti-Qypshaqtyń dúrıa dalasyn kúńirente kúlgen: kúlgen de Baýyrshyqtyń baqyr qurly quny joq dúbára basyn qaǵyp túsken. Bul ajal osy tórt jyldyń ishinde muqym bir dúnıeniń bozdaqtaryn jalmaǵan. Japanǵa súıegin shashqan. Endigi máýritte eshkimge des bermeıtin, eshkimnen seskenbeıtin qudiretke aınalǵan. Mańǵul men qypshaqtyń qandy qylyshyn aýzyna tistep, arqyraı kisinep Súlde syndy soǵys táńirine aınalǵan. Súlde bireýge zyrqyraı ushqan zarlaýyq jebe, endi bireýge eriniń basyna dabyl ilgen ıesiz tulpar, kelesige sáldesi shubalǵan jymysqy elshi bolyp kórinetin. Kórinetin de kermaldasqan qos aıaqty pendelerdi bir-birine ıtshe yryldatatyn, talastyratyn: biriniń-biri taqymyn aıyryp, alyp túsip jatsa: birin-biri at tuıaǵymen myjǵylap qamyrsha ılep kete barsa: kúletin, jer dúnıeni kúńirendiretin... O-o-o...qany sorǵalaǵan qylyshty aýzyna tistep dúnıeni dúbirge toltyryp Súlde josyp júr! Áýel basta ol da ómirge shyryldap kelgen beıkúná sábı-tin. Kerýlen boıynda qulyn qýǵan bala boldy, ata-anasyn shoshytyp "jaý shaptylap" aıqaılaıtyn, áýel basta ony eshkim ajal eken dep oılamady. Álgi bala balıǵatqa jetti, aýyldyń tún uıqysyn bólip atoıǵa basty, jamanshylyq shaqyryp qylysh qaıraıtyndy shyǵardy. Kórgen jan ishin tartyp tyrapaılaı qashatyn. Bozbala qolǵa ilesip, joryqqa attandy. Jolda qandaı bir sebeppen serigi múrdem ketetin, e aty súrinedi, e jolbarysqa jem bolady. "Qandy qol" atana bastady.

Qandy qol jigit Hara-Hoto qalasyn qumǵa aınaldyryp, jan joldasyn qudyqqa tastap qaıtqan jolda áldebir kóripkelge jolyqqan desedi. Sol kóripkel jigittiń shyn aty Ajal ekeniń dál taýyp aıtypty. Budan bylaı Ajal-jigit qylyshyn qarsy kelgen qasqa da, dosqa da siltedi, jurt ony: "táýekeldiń isine" jorydy. "Apat", "Qandy aýyz" degen sumdyq uranyń urymtal jerden jol tabý dep uqty. Jurt degeniń býra sońynan bozdaqtaǵan bota eken, buıdasynan jetelegen kerýen eken. Ajal-jigit at basyn qalaı ursa solaı súmeńdedi, qalaı tartsa solaı ıtyryqtady. Keń dalaǵa dúrildep tıgen qaýdyń órtindeı júrgen jerin qarap qyldy, qan josa etti; jortqan saıyn arany ashylady, jalmaǵan saıyn qorqaýlana tústi. Ajal-jigit aıbarly qaharǵa aınaldy. Qasyna torǵaýyt ertken qaǵanǵa aınaldy. Sol qaǵan jaýlarynyń pysyn basyp, elshilerdiń ańyz qyp aıtyp júrýi úshin qabylanyń kúshigin izdetken. Aqyry kánigi ańshylary Úndiniń ný ormanynan qos kúshik tapqan, kózin ashpaı turǵanda Kerýlen boıyndaǵy qaǵanǵa jetkizgen. Ádette qabylan kúshigi kózin eki jetiden soń ashady, altyńdaı sarǵysh janaryn jyrtıtqan mezette kimdi kórse, soǵan baýyr basyp ketedi. Ómir boıy soǵan seriktesedi. Qos kúshikte sóıtti. Qaǵannyń qolynan jilik mújip, etegin jamylyp uıyqtaıtyn. Arlan quralpy bolǵan kezde bir kúshigi balshyq jalaı almaı jan keshti. Syńary qaldy. Sol syńar óse kele botadaı irilep, teńbil terisi jalynsha qulpyrdy, maqulyq ataýly mańaıdan bezdi. Árádik qaǵan ordasyn qabylan kúrkiri titiretýshi edi. Júreginiń túgi bar talaı jigit qaǵannyń aıaǵyn jastanyp oq atqan jalqyn janar, teńbil tondy pálege qaraı almaı kór bolatyn, bozaryp-sazaryp qaýqary qashatyn. Qaǵan qabylan ertken Shyńǵysqanǵa aınaldy, qandy joryqqa shyqty; Súlde táńiriniń "jebeýi", noqaı noıondardyń demeýi esirtti-aı! Endi mine eshkimge yryq bermeı, eshkimdi shybyn qurly kórmeı aranyń ashqan ajalǵa aınalǵan. Endi ol kóringenniń qylyshynyń júzinde, qyl shylbyry men jebesiniń ushynda: pátýa surap tájikelespeıdi, kezikkeniń qıyp túsedi.

Aýrýdy asqyntqan, ajaldy basyntqan ózimiz: ıá, kúndelikti kúıki tirliktiń sońynan súıretilip júrgende, bir-birimizdi mensinbeı, túsinbeı, bilmeı, bolmashyǵa maldanyp; dókeıdiń sońynan jalpaqtap, kishiniń tóbesinde dińkildep kelgende utqanymyz qaısy?! Utylǵanymyz qaısy?!

Úzik kerýenniń tabanynyń astyńda jetimsirep qalyp bara jatqan Kishi Jibek jolynyń joqtaýy bul.

Arysynan aırylǵan qaraly kelinshek bolmaýshy ma edi. Jibek joly dáp sol. Áýelde qasqa jolmen qol sabylǵan. "Otyrardy jaýdan qorǵaýǵa attandyq", desken. Júz jasaǵan qarıa qol jaıyp bozdaqtarǵa batasyn berdi, aq kımeshekti keıýanalar: "qudaıa, jalǵyzymnan kóz jazyp qap júrme",— dep tilek aıtty. Jar tóseginiń ystyǵy boıynan taramaǵan jas denesin óksikke býyp kelinshek qalǵan. Qypshaq qıyrynyń ústinde tisine qylysh basqan Ajal júrgeniń bilmegen. Áldekim qapylysta jebege shanshar-aý, kókirektegi asyq oty ósher-aý degen oı qaperine kelmepti. Jáýdirep qol ketken jaqqa qaraı berdik. Kún artynan tún ótti. Biz tumsyǵyn kókke shanshyp ıt ulıtyn boldy. Jibek jolynyń ústimen júgi aýǵan jetim taılaq, saýyryna qan juqqan ıesiz tulpar bozdaqtaıtyn: keshe ǵana mań dalany kúlkisimen dúrkiretken batyryń ushty-kúıli joq. Jolyna qaraı-qaraı kóz talady. Úmitsiz shaıtan degen osy.

Áýeli sol qıyrdan qıqý shyǵar: jalǵyz attyly aýylǵa at qoıyp keler. Jamanshylyq belgisi bul. Yzǵyryq ótinde dirdek qaǵyp turǵan qusa kóńil jurt seń soqqandaı dúrligedi. Baýyrym-o-o-oı! Jas kelinshek quraqsha qaltyraıdy. Qas qaǵymdaı mezgilde — batyrynyń belin syndyra jazdap qysqany, óbip súıgeni, aldyńa alyp oınatqany, burymyn bilegine orap aýyrtqany, kóktemgi qutyrǵan býradaı tósimen janshyp ózgeni eles berip óte shyǵar. Sonyń bári jalqyn dáýren eken ǵoı! Baýyrym-o-o-oı! Endigi qalǵany ashshy eksin pe... syz tósek pe... qapalyqpen kún keshý me... kelinshek esinen tanyp kerege kógine qulaıdy. Dúnıede jaqsy adamnyń artyńda jas arýy "ah" uryp qalmasyn de: onda ómirdiń boıaý-belgisi, dám-yrzyǵy, ashshy-tushshysy, qýanysh-kúlkisi kór kókirekke aınalǵany... kókjıekti munar japqany... kózdi shel basyp, betti ájim syzǵany. Baýyrym-o-o-oı! Opasyz dúnıe degen osy.

— Otyrar umytylsa bul jurttyń kúni ne bolar eken?

— Qazaq ýlysynyń kúni ne bolar deseńshi?!

— Shildiń qıyndaı toz-toz bolyp ketedi-daǵy.

— Osynshama ulan-ǵaıyr jalpaq dalaǵa kim ıelik eter?

— Jigeri qum, rýhy pás, tómenshik jetimekter tolyp júr ǵoı. Kúni úshin tyrbańdar, mal jıar, qarny toıǵan kezde qudaıyn umytar.

Otyrardyń irgesinde Kishi Jibek jolynyń ústinde otyrǵan Oshaqbaı aýly kúnniń batysyna syrǵaqtap kóshe bergen. Batyr aýly dep aıtý qazir kúpirlik. Jetimekter men jesirler tobyry ǵana: júgi aýǵan úzik kósh qana. Batyrynan aıyrylǵan qaraly kelinshek. Keýdesinen shybyn jany shyǵyp ketpegen soń, tamyrynan ystyq qan júgirgen soń kisi qaıǵydan ólmeıdi eken. Turyp, jurt qatarly qareketin isteıdi. Tirshiligin kúıitteıdi. "Jaý kep qaldy", dep etegi túrilip josqyndap bara jatqan jurttyń jyrtyǵyn jamaıdy, júgin artysady, bala jubatady, asyn ázirleıdi. Shińkildegen tekeshik shaldardyń jarlyǵyn oryndaıdy. Qan-sólsiz júzin jaýlyǵyna jasyrdy. Jarynyń tósegin qushyp talaı tandy kózimen atyrdy. Qaraly kelinshek: "Batyrym óldi - kúnim sóndi, úmitim óshti, ómirim tul endi", - dep oılaǵan. Qur rýhy súıretilgen. Sóıtse bul ómirdiń qatpar, qaltarysy mol bilem. Baıaǵy aýylǵa at qoıyp kelip, kúıeýiniń qazasyn esittirgen bopsasyz qorqaq jigit kóz salsyn. Suńǵyla sulýlyǵyna tabynsyn. Jóndi-jónsiz yrjalaqtap ázil aıtsyn. Sum jalǵan-aı! Bozdaǵynyń kózi tirisinde úı irgesine tiktep kep at baılaýǵa jaramaı júrgen jetesiz jaman bul kúnde tirilipti. Qamshysyn sholtandatyp jetim aýylǵa ámir ete bastapty. Sózi iri: "pálenshe batyrmen tize túıistirip urysqa kirgenimde... bir torsyqtan qymyz bólip ishkenimde... kóz jumarda basyn súıegenimde..." dep bóse bastapty. Eki sóziniń biri — "shanshyp tastadym", "jaryp tastadym". "Oý, batyreke, óńge jigit ólip jatqanda atyndy qan sorpa qyp qashyp kelgeniń qalaı?!" dep eshkim aıtpaıdy. Qarıalar taıaǵymen jer shuqıdy. Sóıtip júrip álgi áńgirlek kelinshektiń úıin torydy, túnemesine qoınyńa bardy, nápsisin oıatty. Sóıtip júrip jańa bir qonalqyda batyrdyń tósegin bylǵap, kelinshektiń etegin túrdi. Móldir bulaqty ylaılady. Tiriniń tirshiligi tátti degen osy.

Bopsasyz jigit dabyraıdy, tekeshikter jetildi. Kelinshek maıdan dalasynda mert bolǵan bozdaǵyn esine sırek alatyn boldy. Sóıtip júrgende Kishi Jibek jolymen, Jaý jolymen mańǵuldar túmeni, samalasy, torǵaýyty josydy. Keshegi Otyrar Deshti-Qypshaqtyń aıbary, abyroıy eken ǵoı! Toqsan taraý Jibek jolynyń tizgin ustary eken ǵoı! Ata qazaqtyń tý tigip, arýaqqa qol jaıǵan kıesi eken ǵoı. Endi Jibek jolynyń boıymen qandy sherý qol sabyldy, dúrıa dalany quıyn keýledi, İnjý úgiz qyzaryp akty, qala kóshelerine shop qaýlady.

Keshegi býra sandy, kireýke kıgen, júrgen jeri dýmandy qyzyq batyrlar qaıda? Keshegi batys pen shyǵystan jalǵyz aýyz pátýaly sóz, paryqty dostyq izdep sabylǵan elshiler qaıda? Basqa qonǵan bak qaıda? Osy jurt ne yqylym zamannan zarlaýyq, jylaýly emes shyǵar. Sum jalǵan degen osy.

Ien daladan dúrkirep jabaıy bulttar etti. Qańsyǵan adyrlardan qarǵyn akty. Qarǵynnyń qyzyl sýy jolyndaǵy qıyrshaq, tas, qum, buta, aǵash ataýlyny qumyǵa jutyp, qoımaljyńyna aralastyryp alysqa-alysqa áketti. Arnalardan saryn estildi. Dúm-dúnıe qaıta tirilip kók shóp tebindeı bastady. Dúnıede shóp qana qudiretti kórindi. Nesheme qat ymyrattyń qıraǵan qyshyna kóktedi, kóshken jurtqa tebindedi, cap taban joldyń erneýin kók púlishke orady.

Shóp birte-birte Jibek jolyn jalmap juta berdi. Áýelde aqtańdaq Uly sorap sonadaıdan kózge uryp, tabandy tartýshy edi. Jeruıyqqa jeteleýshi edi Birte-birte kúzgi jurttaı qýardy. Sosyn jalǵyz aıaq jetim surleýge aınaldy. Kógildir jibek jipteı uzyna soraby qaldy. Asyldardyń úni qashyqtady. Bebeý basyldy. Saryn óshti. Otyrar atty on jylǵa sozylǵan úlken áńgimeniń áýezi úzildi. Qıyn kitap támámdaldy.

1962—1972 jyldyń qarasha aıy.

---