InfoHub Logo

Óz topshylaýym boıynsha, adamnyń qaı minezi qasıetti bolsa, sol minezi mini de bolady.

M. Áýezov

Qalyń taýdyń qyr jotalary batýǵa eńkeıgen kún nurymen altyndanyp, etek jaǵy sary túske boıalyp, kórer kózge ertegi álemindeı myń qubylǵany. Qarataýdyń bel jotasy kilemniń túgindeı kógala maısań. Qyl ortasyn Bógen ózeni soıyp aǵyp jatady. Ózenniń teriskeı beti kileń alashabyr quıqaly jon bolyp keledi de, kúngeıi qyp-qyzyl tas. Kóktemgi jaýynnyń qalyń bolǵany kemer jardyń appaq-aıǵyz qabaǵynan bilindi. Tastaqty arnany joǵary órlep, ıin qoltyqty aınalǵan kisi kókpeńbek aǵashty kóredi, aǵash arasy jumyrtqadaı shúpirlegen keńshar úıleri.

Osy aýyldyń teristik pushpaǵynda «batyr úıi» bar dep estigenbiz. Kózge eleýsizdeý qorjyn tam, káriniń tisindeı ańǵal-sańǵal aǵash sharbaq, esik aldynda at arbanyń ábzelderi shashylyp jatyr. Jer jetpegendeı tam irgesine enteletip daqyl egipti. Jap-jasyl pálek arasynan asqabaq pen qaýynnyń sarǵaıa bastaǵan búıiri tompaıady. Otaǵasy keýdesine sheıin jalańashtanyp, shalbarynyń balaǵyn túrip, jalańaıaq, balshyqqa batyp sý sýaryp júr eken. Qaqpaqtaı jaýyryny, bıik tulǵasy, qalyń qabaǵy, susy mol ajary — bul kisiniń tegin adam emestigin ańǵartty.

Tizilip kele jatqan bizdi kórip aryqtyń jıegine shyqty. Balshyq battasqan ketpenin tiktedi. Kúrekteı qos alaqanyn beıne týlaq qaqqandaı bir-birine qaýdyr-qaýdyr súıkep ysqylap jiberdi. Sálemdesken mezette alaqan kúsi qoldy tyrnady.

«Iá, balalar»,— dedi maıda qońyr únimen. «Qaıdan júrsińder, neǵylǵan balasyńdar?» — dep mán-jaı suraǵan syńaıy sekildi. Dál sol jerde ne degenimiz jadymda joq, áıtse de qazekemniń qyrsyzdyǵy dese ózimizge tıedi, pálen elde túgen degen ataqty kisi bar, tólen jerde muzdy muhıtty zerttegen, Alataýdyń aq qar, kók muzyna jaıaý órmelegen jıhankez tabylypty dese sharýamyzdy jıyp qoıyp «kóre kalaıyq, bilip alaıyq» dep tura júgiretin beıbaq basymyz — osy ýaqytqa deıin dál ıegimizdiń astynda ómir arbasyn jaımen súıretken qarapaıym kisini kórmeı kelippiz.

Keshe ǵana oblystyq gazettiń sarǵaıyp ketken jurnaǵyn aýdaryp qarap otyrǵam. Qózime túse ketti. Shaǵyn habar basylypty. «Stalıngradta Pavlov úıin korǵaǵan qazaq soldaty, «Kırov» ujymynyń baıyrǵy turǵyny, ardager aǵamyz Myrzaev Tálipbaıǵa ataqty qolbasshydan quttyqtaý jedelhat keldi» degen de qoıǵan.

Tarıhtan habary bar saýatty kisiniń bári biledi, Pavlov úıi — batar kúnniń qyzyl sáýlesi sekildi Stalıngrad shaıqasynyń asa bir qandy alapatyn, súreńsiz sýretin elestetedi. 1942 jylǵy 27 qyrkúıekte aǵa serjant Iakov Fedorovıch Pavlovtyń sońyna ilesken, «janyn shúberekke túıgen» bir top jaýynger qala ortalyǵyndaǵy tórt qabatty qysh úıge úımelegen jaýdy qyrǵyn uryspen túre qýyp shyǵady. Qysh úıge tisteı qatyp ornyǵady. Úı úshin jan alyp, jan berý bastalady.

Ákki nemis mys oqty boratyp, úıdi qaıtaryp alamyn dep damylsyz shabylady. Tumsyǵy tasqa tıgendeı birde keri taıqyp, birde óligin basa kóktep umtylýmen silikpesi shyǵypty. Kisi eligi úı mańynda atkópir bolyp úıiledi. Aqyrynda baıtal túgil bas qaıǵy bolyp keri sheginedi. Qan bolyp ár jerde shashylyp qalady. Adam shirkinniń tirshiligi túıe arbaǵa uqsaıdy. Áýel basta ekpini úı jyqqandaı qarqyndap bastalyp, júre kele báseńdep, dóńgelegi shıqyldap... kúnder óte... jyldar jete... bir saıda belaǵashy ketip aýdarylyp qalady. Osynaý ómir arbasy soǵysta oıynshyqqa aınalady eken: pástiń arasynda aýdarylyp, qyr aspaı jatyp shashylyp jatady. Orys qalamgeri Sergeı Golıkov, dıvızıa generaly Rodımsev kitaptaryn ashsaq, qazaq esiminen kóz súrinedi. «Fransıa memleketin nemister jaýlap alǵan kezde qansha áskerinen aırylsa — Stalıngradtaǵy jalǵyz Pavlov úıin alamyn deýmen sonshama kúshin opat etken, ásirese, qazaq Myrzaevtiń erligi alabóten» dep jazylǵan. Sen tur men ataıyn jıyrma eki jas bozdaq aıǵa jýyq Pavlov úıin korǵap, atysyp, jan alysyp, jan berisken.

Ataǵy jer jarǵan, esimi kitapqa engen sol bir arýaqty aǵamyz el ishinde sabanǵa túsken ınedeı tabylyp bolmady, izdeımiz dep tabanymyzdan taýsyldyq. Áýelde Bógen aýdanynyń ortalyǵy Temir kystaǵyna keldik, suraý saldyq. Aýdandyq keńestiń tóraǵasy — uzyn moıyn, kózildirikti, sıdıǵan jasamys jigit sózimizdi estip tańqaldy, ıyǵyn qıqańdatty.

«Ondaı batyr kisini estigen emespin, aýǵan soǵysyna, jeltoqsan oqıǵasyna qatysqan qyzba, qyńyr kontýjdar jetedi bizde, — dedi, — áıtse de sizder aıtqandaı aty kitapqa túsken kontýjdy estigen emespin?!».

«Syrttaǵy sharýa ujymynda júrgen Myrzaevti bilmedinizder me?» — deımiz.

«Bolsa — bolar, bastyqtardan jeńil jumys surap kelip júrgen mazasyzdaý alyp adamdy kórgenim bar... shetki aýylda, kóshe burylysynda... áıtse de jeńil máshınege ıekterińiz qyshymasyn, maı qymbattaǵaly avtobýsqa minetin bolǵanbyz».

«Endeshe siltep jiberińiz», «Siltesem, silteıin, bylaı júrińizder, kóshe ánekeı, avtobýs uzamaı kep qalady. Keshe ǵana astanadan jornalys kep ábden zyqymdy shyǵarǵan».

«Mazasyzdaý alyp adam... Jumys suraǵan...» degen sózder qulaǵymnan ketpeı yzyńdap, «maqta» degennen basqany umytyp dalaǵa qarap mańyrap otyrǵan el basshysymen asyǵys qoshtasyp jolǵa shyqtyq.

Aspan aınalyp jerge túskendeı ystyq, jer de, kók te kókmunar tozań. Shildeniń ortasynda dúnıeni tumshalaǵan bozala tumandy kórgenim osy. «Sirińke qoraby» dep atalatyn selkildegen shaǵyn avtobýspen ekindige eńkeıe keńshar ortalyǵyna ázer jettik. «Jettik» degen jeńil sóz. Bet-aýzymyz shańnan kórinbeı, súıegimiz qırap, sheke solqyldap, ábigerimiz shyǵyp... shashylyp qala jazdap qaǵynyp-silkinip... keńshar keńsesi osy bolar dep oılap, qos qabatty, kók shatyrly úlken ǵımaratqa kirip kelsek... keńse emes, ujym basshysynyń jekemenshik áýli-jaıy eken.

Uıalǵan tek turmastyń keri keldi. «Soǵys ardageri Myrzaevtiń úıin bilesizder me?» — deımiz baıaǵy. Kóziniń astyna boıaý jaǵyp tórtkózdengen áıel qolyn jaıyp, ıyǵyn qıqandatty. Shynjyryn úze jazdap qasqyr ıt abalady. Álgi áıel lám demesten kórer kózge keri jylystap joǵalǵany. Sol eki arada úıden syryqtaı boıshań, maıkisheń, sútke salyp pisirgen aq sobyqtaı júzinen nury tamǵan aqquba jigit shyqty.

«Kimsizder?» — dedi, — basynyń sharıgi bosaǵan ardager kóp qoı elde, qaısysyn tústep-tanyp jatyrmyz, álgide ǵana aýdandaǵy óte kúrdeli jıynnan kelip jýynyp jatqanym edi, maqta terisýge kelgen járdemshi ma desem, sizder ekensiz ǵoı... jornalys kórsem qalshyldap ketem». «Nege óıtesiz?» — deımiz. «Jornalyster kóp qorlyq kórsetti ózime, feleton jazdy». Mezgilsiz ýaqytta mazalaǵan soń ba, úı ıesiniń kóńil qoshy bolmaı, jaratpaǵan syńaı tanytyp, «á» dáp qolyn bir-aq siltep burylyp ketýge aınaldy. Janyna júgirip jetken balasynan «bulardyń izdep júrgeni kim?»— dep surady, balasy yrjalaqtap kúledi. «Pochta tasıtyn shal ǵoı, kóke», — deıdi. Ujym basshysy basyn shaıqady, qolymen aýa kesti, «E-e, sol ma?», — dedi, qyryq bir jaq, qyńyr bir jaq — qyńyraıǵan qısyq shaldy bilemin, basta aýyldyń jekemenshik sıyryn baǵady eken, keıingi kezde at ústinde shanshylyp júrýge saýshylyǵy jaramaı, odan da qalypty, ordenin taǵyp kelip jumys suraıdy».

Sharýa basshysy kenet sóziniń aıaǵyn jutyp, sap tıyldy, sazara qaldy, úni irip beıne jer astynan shyqqandaı estildi.

— Ústimnen aryz jazyp pa, ne depti?

— Eshqandaı aryzdy bilmeımiz, el basyna kún týǵan kezde qolyna qarý alyp qan tókken júrekti jigitti «kóreıik, sóıleseıik» dedik.

— Qaıdam, veteran degen aryzqoı bolýshy edi.

Aýyl basshysy endi Arystandy-Qarabastyń jelindeı qubyla ózgerip soqty.

— Ol aǵamyzdyń ótinishin jerge tastaǵan joqpyn, poshtalyqty alyp berdim, oǵan da talas kep, balasynan úıdi-úıge únjarıany berip jiberedi de, tarsa búrkenip uıyqtaıdy. Jalaqy ózinen-ózi júrgip jatady. «Áı» deıtin áje, «qoı» deıtin qoja joq, baıaǵynyń baıbatshasy sekildi. Úıge kirmeısińder me, beıýaqta bul ne júris degenim joı. Men adam tanıtyn bolsam, sol Myrzaev kókeleriń ójettiń ójeti, tózimi temir qaısar kisi. Eshkimnen járdem suramaıdy. Sińiri shıqyldap baldaq súıenip júrip, úsh bólmeli kesek tamdy bir jazda ózi turǵyzyp aldy, esik-terezesin ózi jondy, edenin ózi tósedi, qoly altyn adam endi. Kúni shyjyǵan shildede qara sanyn jalańashtap orǵa topyraq tógip, balshyq ılep, ketpendep ıin qandyryp, qalypqa salyp, kesek quıyp jatqanyn talaı kórdim. Túnde uıyqtamaı ma dep oıladym.

— Sizge ótirik, maǵan shyn, álgi úı salǵan jeri aq topyraǵy shyqqan, ilgeride qurǵap qalǵan ózen arnasy edi. Shege jerdi qaılamen buzyp qopsytyp, qappen arqalap ákelip ústine kóń tógip, óńdep, terin tamshylatyp júrip kókpeńbek baqshaǵa aınaldyryp jiberdi. Osy úıdiń qatyn-balasyna talaı aıttym: áne, ana soǵys ardageri qaýyndy terimen sýaryp, beınetin emip, tátti ǵyp jep otyr, al, sender mashınamen teńseltip ákep túsirip bergen qaýyn-qarbyzdy durystap saqtaı almaı shiritip qurtasyńdar. Oı-boı-oı,.. Aıta berse álgi ardagerden úırenetin qasıet kóp. Shirkinniń tózimine tań qalamyn. Naqa et pen súıekten emes, temirden jaratylǵan sekildi. Ózgelerge uqsap qylqyldap keńsege kelip kólik te, kómir de suramaıdy, eki bilegine jalynyp, ketpenin ıyǵyna salyp myńq demeı júre beredi. Tózimi myqty narjigitter bul kúnde sırep barady.

Mynadaı sózdi estigende kóńil qulazıdy eken. Qoı-á, dittegen jerimizge jaryq, barda jetip alaıyq desip, el basshysynan ruqsat surap, ókshe izimizben aınaldyq.

— Ózderiń bilińder,— dedi el basshysy, — myna bala joldy kórsetip jiberedi, álgi aǵamyzǵa aıtyp qoıyńdar, joǵaryǵa aryz jazbasyn, eshkimge syr ashpasyn. Poshtasyn tasyp, aılyǵyn alyp jan baǵa bersin.

Jeli uıtqyǵan, shańy uıtqyǵan kún astynda shyjyǵan mań dalada júrgen el basshysy júdeý, óńsiz bolýshy edi. Myna basshy múlde basqa. Qaraıdy da tań qalady baıaǵy. Betinde bir ájim joq, sútke salyp pisirgen sobyqtaı. «Bul qalaı» dep oılady. «Myna jigit kún kózine shyqpaı ma, álde kúndiz kóleńkeli saıada jata ma? álde kúnara túıeniń sútine shomyla ma?.. «Túıeniń sútine shomylǵan kisiniń júzine ájim túspeıdi», — dep ákesi marqum bilgishsip otyrýshy edi. Bilgen soń aıtatyn bolar. El basshysynyń júzi kóktemgi qyr betkeıdi elestetti. Qabyrǵadaǵy aınaǵa qarap edi, óz betinen bozdaǵy shyǵyp ketipti. Kózin taıdyryp áketti. Surastyryp jaǵalap júrip aýyl shetindegi Tálipbaı aǵanyń úıin ázer tapty. Úı aldynda otaǵasyna sálem berdi, úıge endi.

— Men batyr emespin, — dedi, — men buıryqty oryndaǵan soldatpyn, -dedi kelideı basyn bir ıyǵyna qondyryp, maldas quryp otyryp.

Sózge sarań kisi sekildi. Osy úıdiń jańa túsken kelini úıge kirip-shyǵyp, samaýryn kóterip shaı quıyp, lypyl qaǵyp qyzmet jasady. Úı ıesi maıda qońyr únmen jaǵdaıyn túsindirdi. «Joly jaqsy qonaq ekensińder, maldy erteń soıamyz, búginshe buıyrǵanymen jatamyz, áıelim kópten syrqat, búgin balam mashına jaldap oblys ortalyǵyna, qalaǵa áketti, dáý doktorǵa kórsetip qaıtpaqshy», — dedi. «Oý, Táke, bizge osy yqylas-peıilińiz jetedi, tek qolyńyzdy alyp, tanysyp qaıtalyq dep jolǵa shyqtyq, el ishinen tiri sóz tergen qazaqpyz ánsheıin», — dep bul kelisimizdi sypaıylaǵan bolamyz. Úı ıesi qońyr keńeske ıkemdedi.

«Shaı alyńdar, balalar, sóz izdep kelseńder — senderge ákemnen estigen bir áńgimeni aıtyp bereıin... bizdi «batyr, batyr» dep jel sózben úrip qompaıtasyńdar... meni batyr etken jaǵdaı men jaýlyq qana. Áıtpese shyn batyr myna jýsandy dalany bótennen qorǵap, beles-beleste bir-bir tómpeshik bolyp jatqan babalar bolar. Sol babanyń bir erligi dep ákem aıtyp otyrýshy edi. Jasy kelgen kisiniń kóńili beıne aq qaǵaz, ol qaǵazdy ańdamaı júrip kirletip, shımaılap almańdar».

Myna otyrǵan búrkeýli jatqan kómbe ǵoı dep ishteı tebirenemin. Jol serigime jaltaq-jaltaq qaraımyn. Aýzyn ashyp ańyraıyp qalypty. Shaǵyn bólmeniń dalaǵa qaraǵan úlken esigi ashyq edi. Kórip otyrmyz, betkeıden urshyqsha úıirilip jyndy quıyn kóterildi. Ásh-púsh degenshe shaǵyn úıdi aınalyp ótti. Dastarhanǵa shań kondy. Jas kelin syrttan júgire enip, esikti ashyq qaldyrǵanǵa qysylǵan syńaıly, dastarqandy dereý jınap alyp, qaǵyp-silkip qaıyra jaıdy. Ústine jańa pisken baýyrsaq tókti. Qart kisiniń úırenshikti tamaǵy — qaımaqqa bylǵaǵan jent ákelip qoıdy. Atasy kelininiń qyzmetine rıza. Nasattanyp otyrdy da maıly jentke qasyǵyn batyrdy. Úni kómekeıden irip kómeski estildi.

2

Tálipbaı aǵamyz áńgimesin bylaı bastady. «Bizdi baıaǵydan qyrǵyz kelinshekten taraǵan tuqym dep bylaıǵy aǵaıyn kemsite sóıleıdi. Namystanyp neǵylam. Álgi sózde jan bar sekildi. Óz basym Qyrǵyzalyǵa on úshinshi atadan qosylady ekem. Jaýgershilik, úrginshilik zamanda kimniń qupıasyn kim kóripti. Altyata esimdi babamyz at ústinen túspeı kóp jortypty desedi. Qyrǵyzalynyń bel balasy, qara shańyraǵyn ustaǵan batyr urpaǵy sol Altyata.

«Iá, sol babamyzdy aıtamyn ǵoı... jylqy syryn kisinesinen, júrisinen tanıtyn atbegi, sózdiń túbin túsiretin sheshen, neshe kún nár tatpasa da syr bermeıtin sypa, qyzdy aýyldy qıannan shalyp qyryndaı biletin seri bolypty. Jomarttyǵy taǵy bar. Altekeńe úlken kisiler keııtin kórinedi. «Tegimizdi tómendettiń, kedeılerge jýyqsyń»,— dep keketip sóıleıdi eken. Altyata babamyz sózge ermegen, ózinshe erek minez ıesi bolypty. Baı-baıǵa, saı-saıǵa quıatyn zaman. Ne qıly jýan jerdiń kyzyna sóz salyp aıttyryp, alyp beremiz dep kóp áýrelenipti. Altekeń jıyrmadan asqansha at jaratyp, naıza tolǵap, sadaq tartyp, urys ónerin úırenip basy bylǵańdap júrip alypty. At ústinde jortýyldan quıymshaǵy tesilipti. Bos moıyn bolyp, kúreń sýly Syrdarıanyń jaǵasynda jalǵyz saıat quryp júredi.

Osy oqıǵadan aýyl arasynda keleńsizdeý sóz shyǵady. «Altyata seriniń úılenbeı júrýinde gáp bar, — depti, — darıanyń kumshaýyt jaǵasynda periniń qyzyna kezdesip oınapty, álgi qyz batyrdyń basyn dýalapty, tilimen tilin túıistirip turyp: «Menen ózgege jolamaısyń», — dep ant alypty» degen áńgime shyǵypty.

«Aý, neǵyp júrsiń, úılenseńshi», — dep taqymdaǵan qatar-qurbyǵa qaratyp aıtatyn sózi mynaý: Sóz emes, syr dese de bolǵandaı.

«Maǵan jar bolamyn degen qyz elden buryn tósekten turýy, oıymdy qabaǵymnan tanýy, qonaq kelse bar-joǵymdy bildirmeı kútip attandyrýy kerek», — deıtin kórinedi.

Ol kezde elde ne kóp, beli buratylǵan, burymy shubatylǵan qyz kóp. Álgi sózdi estigen erketotaı nemeler: «Oı-boı-o-oı, oıymdy oqy, qonaǵymdy qudaıdaı kút»,— degeni qaı sasqany dep jyrq-jyrq kúlipti. Úkili bórki ári qısaıyp júripti. Jar tańdaý — taǵdyrdy ońdaý.

Bir kúni aýyldy jaý shaýyp, quıyn qulatqandaı talap ketipti. Bireýler aıtady — eldi shapqan aq qalpaqty qyrǵyzdar, kelesi bireýler aıtady — eldi shapqan qara qalpaqty qaraqalpaqtar. Elge jaý tıgen kezde Altyata ózen jaǵalap saıat quryp júr eken, bolǵan oqıǵany kesh estipti. Qylyshyn tasqa shaýypty. Adam boıyna túsken tyrtyq jazylar, al júrekke túsken jara jazylmaıdy. Ol zamanda Syrdarıa tolyp aǵyp, jynysynda jolbarys jortyp, jaǵasynda dıqan shyǵyr tartyp, baq ósirip tirshilik keshken. Uly ózenniń Aral teńizine quıar saǵasynda sáýletti kent bolǵan. Osy kúni erteńgilik, shynydaı móldirep jatqan teńiz túbine qarasań — sý astynda qalǵan kórkem qalanyń sýreti shalynar. Sol kenttiń aq topyraq bazar alańynda kileń jaqsy jınalǵan quryltaı ótipti.

«Baıaǵy jaýǵa ketken esemizdi qaıtaramyz ba, álde túıemizdi baǵyp jan baǵyp júre beremiz be?» — dep aqyl aýlyna júginipti. Kóne zamanda quryltaıda árkimniń bedeline, bórkine laıyq maldas qurar orny bolatyn kórinedi ǵoı. Uly jıynǵa kezdeısoq kelip qalǵan baıaǵy sal, seri Altyata... týradan týra tórge ozyp, úlkenderdiń ortasynan oıyp otyra ketipti.

Bozbalanyń myna qylyǵyna ishin tartyp qalǵan kenttiń begi: «Bala, óńmeńdep tórge ótetindeı jaýdyń betin qaıtardyń ba? Álde, darıa sýyn quba shólge buryp egin salyp eldi toıyndyrdyń ba?.. Álde shildede mal semirtip jurtyńa quıryq-baýyr jegizdiń be?... qaı beınetińdi betke ustap tórge shyǵasyń...», — depti.

Jýan tórdi jaǵalaı sholyp qarasa — kileń yǵaı men syǵaı, jaýmen alysyp jaradar bolǵan kemtar batyr, alaqany kónge aınalyp kústengen dıqan, jel ótinde, el shetinde júrip júzi tozǵan qoıshy... qoıshy áıteýir, jurtqa jaqqan jaqsylar ıin tiresip otyrǵan sekildi. Ol zamanda ádilet kóp bolǵan ǵoı. Árkimniń eńbegine qaraı orny belgili. Bórkiniń úkisi bylǵandap bos moıyn bolyp otyrǵan Altyata ǵana. Óńsheń óndirshegi soraıǵan ólermenderdiń ortasyna kelgen baıbatshaǵa uqsaıdy. Kent beginiń saýalyna qapelimde ne dep jaýap bererin bilmeı sasyp qalypty. Qotan ishine enip ketken bórige uqsady ma, ol arasyn bilmeıdi. Túıeniń jarty etindeı bolǵan tórdegi bek aıtady:

«Árkimniń jasaǵan erligine, etken eńbegine qaraı otyratyn orny bolmaqshy, jaýyńdy naızamen túırep pa ediń?...».

Joq.

«Sen tórge shyǵardaı ketpen shaýyp, egin salyp jurtyńdy asyradyń ba?..».

Joq.

«Tóbe tabaqqa qol sozardaı osy rýdyń sanyn kóbeıtip, áıelińe ul tapqyzyp pa ediń?..».

Joq.

Sóz súıekten ótedi. Borshasy shyǵyp terleıdi. Lám demesten atyp turyp úıden shyǵa jónelipti. İrgede jer tarpyp turǵan atyna qamshy basypty. Qarataýdyń kúngeı betine, jylap aǵyp jatqan bulaq basyna jetip kidiripti. Atynan túsipti.

Osy mezet qulaǵyna yzyńdaǵan áldebir jat saryn estiledi. Júırigine shider salyp, jaıaý ilbip, saýsaq basyn qanjosa qyp jelkesindegi bıik shoqyǵa tyrmysady. Shoqy basy azynaǵan jel, sál qıystaý dóńde mashaıyq mazary qalqaıady. Mazar qara tastan kıiz úı sekildi qalanypty. Aýzy úńireıip kórinedi. Sál búgilip ishine enedi.

Manaǵy ún, azynaǵan ún mazar túpkirinen estiledi.

Oń jaǵyna qarasa — bul ne degen sumdyq, astapyralla, kisiniń masaırap kúlkisi keledi, sol jaǵyna qarasa — boıyn menmendik bıleıdi, qarsy aldyna nazar salsa — jan álemi qulazyp óksip turyp jylaǵysy keledi. Mundaı da keremet bolady eken-aý dep qaıran qalǵany.

Sary qymyzdy shaıqap iship, tór aldyna atansha shógip, shúlensigen bekterdi osy úńirge ákelip, qarsy aldyna qaratyp — myna dúnıeniń narqyna, parqyna oı jibertip, táýbasyna keltirse ǵoı. Tizerlep otyryp páske myzǵyp ketedi. Keýek qýys kúńirttenedi. Sol arada áldeqashan súıegi qýrap qalǵan mashaıyqtyń rýhy qabyrǵadan enip kep qońyr únmen sóılep aıan beredi.

«Qyrǵyz Alataýyna jet, eki taý arasyn aq qalpaqty qyrǵyz jaılaıdy, qalyńdyǵyńdy sol jerden tabasyń, jurtyńdy shapqan jaýdan kegińdi sen ǵana qaıyrasyń»— deıdi. Jazǵan qulda sharshaý bar ma, keri jylystap sheginip tas betimen kesirtkeshe tyrmysyp tómenge túsedi. Atyna minedi, taý bókterlep tizgindi jiberedi. Jýsan basyn shalǵan júırigi búıiri shyǵyp dılanyp qalypty, qamshy saldyrmaıdy. Aı júredi, jyl júredi, el shetine ilinedi.

Qyrǵyz aýlyna apaq-sapaqta jetip barýǵa ımenip keshti kútedi. Kóligin qar astyna qaldyryp shider salyp jaıaýlap, jumsaq basyp belden asyp túsedi. Aýyl jastary aı jaryǵymen shýlasyp «Qyz bóri» oıynyn oınap júrgen sekildi.

«Qyz bóriniń» mánisi: qyz — qoı bolyp, jigit bóri bop birin-biri qýysyp oınaıdy. Bóri qoıdy kýyp jetse tamaǵynan súımekshi. Altyata oıynǵa aralasyp ketedi. Sholpysy kúmis, tanasy altyn han qyzy alaburtyp júgirip júr eken. Altyata sulýdy dittep eki ókpesin qolyna alady. Eliktiń laǵyndaı jelaıaq neme bultyldap kópke deıin jetkizbepti.

Tań aldynda, búrlen yǵynda qyzdy ázer kýyp jetip, úlbiregen sóldi erinin súıipti. Sóıtse qyz: «Osy kúnge deıin eshkim súımegen edi, betimnen óppeı, oıyn shartyn buzyp ernime tas keneshe qadalǵan neǵylǵan nemesiń?» dep ashý shaqyrady. It ólgen jerden at arytyp qalyńdyq izdep kelgenin, alatynyna qoıatyn úsh sharty bar ekenin jasyrmaı aıtady. «Ol neǵylǵan shart?» — dep suraıdy. Jigittiń ystyq demi, qýatty qushaǵy unap qalǵan sekildi. Qyzdy izdegen qyzteke qyzmetshiniń shań-shuń úni shyǵady. İstiń nasyrǵa shabaryn zamatynda uǵady. Sytylyp bara jatqan sulýdy umtylyp qushaǵyna kúrep alady, ıyǵyna salady, aýzyn oramalmen basady. Saı tabanyndaǵy atyna jetip, tizgin salady. Beıne uly ózenniń sary sazanyn tirideı ustaǵandaı hal keshedi. Qary talady, teri súmek bop aǵady... týlaǵan qyzdy aldyna áldıleı óńgerip... tizgindi tisimen tistep yldıtómen syzyp joǵalady. Sońynan kýǵynshylar dúbiri qulaq kesedi. Baıaǵy eldegi bektiń: «Altyatanyń jany ózinde emes, atynda», — degeni shyn sóz. Astyndaǵy aıaqty jylqy anyq qaterden shaldyrmaı alyp shyǵady. Kúngeı elin betke alyp aı astynda juldyzsha aǵypty.

Alaı asyp, Qarataý basyp, úsh aıryqtyń boıyna jetip attyń belin sýytady. Ózi de bel sýytyp jan shaqyryp alýdy oılaıdy. Taqymy qarysyp jazylmaı áýre etedi. Quıymshaǵy kesilip tuz sepkendeı ashıdy. Er ústinen sypyrylyp túsedi. Aldyna óńgerip ákelgen qyzdy qıyrshyq qumǵa sulatyp salady, betine sý búrkip tiriltip alady.

Osy qazir aı betinen syrǵanap túsken periniń qyzyndaı qas sulýǵa ańsary aýypty.

Jel ashpaǵan etegin ashypty. Talyqsyp jatyp tań aldynda uıyqtap ketipti. Jortýylda sharshaǵan jigit bir uıyqtasa úsh-tórt kúnge deıin oıanbaıdy eken, ol uıqyny «kishi ajal» dep atapty. Kishi ajalǵa moıynsunyp jatqan jigittiń qaperinde dáneme joq. Sońynan qýǵyn salǵan tórkin jurtynyń jaýlyq nıetin sezgen qyz uıyqtaı almaıdy. Tań bozynda jerdiń tósin tesip jibergendeı qatty dúbirdi estıdi. Aǵasynyń dúbirin tanıdy. Jalma-jan batyrdyń qalqanyn qaryna baılap, naızasyn bilep, atqa qonyp, aǵasyna qarsy uryp urysqa shyǵady. Taý sýyndaı saryndap kep qalǵan batyr shashy uzyn qaryndasyn qımylynan tanıdy. Qylyshyn qynabyna salmaıdy.

— Namysymdy taptaǵan jaýymnyń tóseginde jatasyń ba, álde kishi ajalǵa moıynsunyp jatqan jigittiń basyn shabasyń ba?

— Aǵataı, dat, maǵan kezikken ala moıyn alyptyń aqyry eken.

— Qaıdan bildiń?

— «Qyz bóri» oınap júrgende bul jigittiń ekpininen seskenip nókerlerim qashyp ketti.

— Úlde men búldege oraımyn, qalaǵan jerińe uzatamyn, raıyńnan qaıt.

— Tósime shyǵyp oınady, ishimde alyptyń amanaty bar.

— Qyz — jat jurttyq degen osy eken-aý,— dep qyrǵyz batyry sonda ókirip jylapty. Murtynan jasy sorǵalapty.

Qoshtasyp, at basyn burarda: «Jelke as bolmas, jıen el bolmas, erjetkende jıenimdi elge alyp kel, batamdy beremin», — depti.

Oılap otyrsaq, ol kúnginiń úlkenderi sózge turatyn áýlıe eken-aý, demde qanyna qaraıyp, qylyshpen shaýyp tastaǵaly oqtalsa, artynsha ashýyn aqylǵa jeńdiredi. At basyn keri buryp ózge qýǵynshylardy sońynan ilestiredi. Bul oqıǵadan beıhabar Altyata eki-úsh kún óte uıqysy qanyp, basyn kóterip, oń-solyna nazar salady. Bas jaǵynda taýdyń tastaı sýyna baltyryn malyp otyrǵan qyzdy kórip tiksinip qalady. Júregine sýyq úreı darytady. Ornynan turyp aıańdaı basyp tý syrtynan tónedi. «Neǵyp otyrsyń?» — dep suraıdy. «İshimdegi órtti sýǵa malyp sóndirip otyrmyn»,-deıdi qyz. Qolyna qoly tıgende shoq ustaǵandaı sezinedi. Qalyńdyǵyn elge ákelip ulanasyr toı jasaıdy, basyna jeke otaý tigedi. Baıaǵy saı tabanyn tesip shyǵyp jatqan bulaq basyna qonady.

Sýy tastaı álgi kóz sodan bylaı «Shoń bulaq» dep atalypty.

Kúıeýiniń qabaǵyn baǵyp tirshilik qylǵan áıel-arý. Kelinshegi jubaıynyń syryn aıtqyzbaı biletin arý bop shyǵypty. Qart kisilerdiń qolyn jyly sýǵa malypty. Túnemesine aı tolyp týǵan mezette, kelinshegi tóseginen turyp, úıden shyǵyp esik aldyndaǵy tastaı bulaq sýyna baltyryn malyp muńaıyp otyrady eken. Birazǵa deıin osy ádetin qaıtalapty. Ursyp, keıip qoıdyra almapty.

Kóginde nóser bulty burqyraǵan Qarataý jotasy, sol qanatta shıkil sýy tolqyǵan Syrdarıa sulbasy — qosyla jarysyp, áıeldiń qos órim burymyndaı, jer ısinip, bereke darypty. Adam ómiri sirińke shaqqandaı nárse. Búgin bar kisi erteń joq. Kún ótken saıyn qataryń sıreı beredi. Qart kisilerdiń sol kezde jalǵyzsyrap, jabyǵyp «dúnıeniń qyzyǵyna toıdym, qoıdym» dep ómirden qaradaı sýynyp, tabanyn jer tartyp júretini tegin bolmady. Birde Altyata jatqan úıge tańsáride jaryq sáýle túsedi. Álden ýaqytta sol sáýleniń ishinen qos aıaqty qasqyr sylań qaǵyp shyǵa keledi, sál turyp qasha jóneledi. Myna oqıǵadan otaǵasy úreılenip túregeledi. Sóıtse álgi qasqyr degeni — eldegi jelaıaq júırik Bóri esimdi bala eken.

Kelinsheginiń aıaǵy aýyr. «At ákelip, erttep, jaraǵyńdy rettep, qoltyǵyńnan demep attandyrýǵa degbirim jetpeıdi», — dep muńaıady. Altyata qyr asyp ketken júırigin taýyp ákeledi, ertteıdi, tizgin salady. Tań aldynda úıinen shyǵyp qashyp joǵalǵan Bóri balanyń sońynan salady, Josylta shaýyp ystyq shólden ótedi, at tuıaǵyn muqatqan arnany keshedi, aqyrynda qyr astynan tútasyp kele jatqan qalyń qoldy kóredi.

Álgi Bóri kele jatqan jaýdy baıqatýǵa kórinipti. Altyata qylyshyn qynabynan sýyryp jaý shebine enedi. Osy mezet batyrdyń namysy qozyp arýaq kóterip ketedi, kún túske tyrmysqansha qylysh qaǵysyp andyzdaı shapqan jaýdy bógeıdi, keshke deıin jaǵalasady, qapylysta jaradar bolady.

Altyata batyr: «Meniń kórer kózim kórmesteı boldy, tutar qolym tutpastaı boldy», — dep attan túsip qos tizerlep otyryp, maıdan ústin tóńirektep aınala shaýyp júrgen Bórige muńyn aıtady. Jaý jaǵy kúsh alyp, shýlaǵannan shýlap kep batyrdy qaýmalap tutqynǵa alady. Moınyna qyl arqan salyp biraz jerge súıretip barady.

O zamanda tutqyn bolǵan kisini jáýkemdep eltire salmaıdy ǵoı. «Sonynda qýyp keler, kek qaıtarar kimi bar?.. bul eldegi jigittiń quny qansha?.. Neshe jerden tutqyn bolsa da — basyna básin tigetin, janyna janyn beretin sońynda qalǵan jaqyny bar ma», — dep qazaqtarǵa elshi jiberedi. Jaý jaǵy ózen jıegine qos tigip kidiripti. Araǵa elshilikke baıaǵy jelaıaq bala Bórini júrgizipti. «Altyata tutqynǵa tústi, basyna ne tigesińder?» — dep Bóri bala entigip elge jetse — baıaǵy túıeniń jarty etindeı tórde otyrǵan tákáppar bek at tonyn ala qashady: «Oıbaı, mal degendi ataı kórme, mańqa dombyrasyn súırep, jylaýyq qobyzyn kúılep kúńirenip júrgen jalǵyz atty seriniń bodaýyna berer tyshqaq laǵym da joq», — dep qolyn sermelep mańaıyna jolatpaıdy. Elshiniń sońyna ıt qosyp qýyp qyr asyryp salady. Jaý jaǵy túnerińki, el tizginin ustaǵan bektiń sózi álgindeı, qyl shylbyrǵa matalyp, kógende, kún astynda shyjyp jatqan Altyatanyń sıqy anaý. Taǵy da elshi Bórini Qarataý ústine júgirtedi: «Áke-sheshesi bolsa baryp aıt, jalǵyz balasy úshin janyn bersin, kók jýa jetilmeı jatyp úzilmesin», — deıdi. Elshi Bóri el ishin betke alyp qaıyra jortady.

Altyatanyń júz jasaǵan ákesi, toqsandy alqymdaǵan sheshesi bar eken. Ákesi qysyraq baıtaldyń soǵymynan qalǵan jaıasyn sorpaǵa jibitip maljańdap júrek jalǵap otyrǵan. Anasy ulynyń esen-saýlyǵyn tilep kóz jasyn syǵypty. Esikten qaraǵan elshini kórip: «El bolmaǵy elshiden, jaý bolmaǵy jaýshydan, bireýdiń jany úshin bireýdiń janyn suraǵan ne sumdyq, qysqa jipti kúrmeýge kelmeıtin osynaý tirshilik ózimizge de tátti» — dep elshini tabaldyryqtan ishke engizbepti. Engizý bylaı tursyn, dini qatty shal qolyndaǵy mújip otyrǵan jilikti laqtyryp Bórini qýalaıdy. Shalǵyn pisip, shilde túsip, jer beti tilinip, kókjıekten saǵym júredi. Jyl qaıyryp aldaǵyny boljaıtyn shal aıtady: shildeniń ystyǵy qańtarda qyzylshunaq aıaz bolyp kaıtady, jut jeti aǵaıyndy, sonyń biri — osy mı qaınatqan órtteı ystyq bolar. Elshi Bóri tóbe basyna shyǵyp jalań aıaǵyna kirgen tikendi sýyryp otyryp qamyǵyp kóp jylaıdy. Daýys salady. Ulyǵandaı sozylyńqy ún dalany kúńirentedi. Bir sumdyqtyń bolǵanyn júregimen sezip aq otaýynan Altyatanyń arý kelinshegi shyǵady.

«Kúıeýim úshin janymdy beremin»,— deıdi. Myna sózdi estigen jelaıaq elshi uıtqı júgirip kóz ushynda shep quryp jatqan jaý jataǵyna jetedi... osylaı da osylaı... qymyz quıǵan mes sekildi begi de, jantaıyp jatyp jan baqqan berekesiz áke-sheshesi de jan berýge kelispedi, áıeli kelisti deıdi.

Myna jaýapty estigen jaý jaǵy kúıeýine jan-tánimen berilgen uıaty bar áıeldiń yntyq lebizinen yńǵaısyzdanyp ishteı qaıran qalysady. «Batyrdyń jany ózinde emes, úıindegi áıelinde eken, munyń janyn alǵanymyzben maqsatymyzǵa jete almaspyz», — dep aqylǵa keledi. Birin-biri toqtatady. Altyatanyń bilegin qıyp turǵan qyl shylbyrdy sheshedi, tutqynnan bosatyp qoıa beredi. Jaý jaǵy eldi shappaı keri burylyp ketedi.

Altyata jaıaý júrip bel asyp, shel basyp, aryp-ashyp kele jatyp júz jasaǵan alyp qara aǵashtyń kóleńkesine otyryp tynys alady. Azdap kózi ilinip ketken túsine baıaǵy aq saqaldy áýlıe ata enedi, aıan beredi.

Oń jaǵyńa qaraı salyp kúlkiń keletini — oń ıyǵyńda tileýles bolyp perishteń otyrar. Sol ıyqqa nazar salyp, qulazyp ketetiniń — qısyq jolǵa jetelep saıtannyń sapalaǵy otyrar, qarsy aldyńda qalbandap ketip bara jatqan — Taǵdyryń.

Kimde-kim óz taǵdyryn ózine buıyratyn tirshilik sybaǵasyn aldyn-ala sezer bolsa — ókirip turyp jylaǵan bolar edi.

Kisiniń kóńil kúıi astyndaǵy kóligi sekildi, birde semiredi, birde azady.

Qara jol ústinde minezimniń myń qubylǵany nesi dep Altyata qatty toryǵady. Toryǵyp jatyp oıanady. Alda nendeı hal kútip turǵanyn bilmegen soń «osynym durys» dep jorta beremiz bárimiz.

Adamdar, sirá, qumǵa túsken iz be eken?.. Kisige bir pástik qana ǵumyr berilgen, sol qas qaǵymdaı sáttiń ózin taýsylmastaı kórip, nege birin-biri áýrelep jegideı jep áýre.

Osy oımen Altyata uzaq júrip eline keledi. Jaýdyń betin qaıtaramyn dep atoılap atqa qonǵan kezde ishte qalǵan náreste jaryq dúnıege kelipti. Aıaǵyna minipti. Apyl-tapyl talpynyp aldynan shyǵady. Kishkentaı sábıdi jerden ilip alyp ıyǵyna otyrǵyzǵan Altyata: «Jarqynym-aý, mynaý aýmaǵan qyrǵyz ǵoı, naǵashysyna tartqan qyrǵyz áli»,— dep tańdanypty. Áligi bala erjete eseıe kele Qyrǵyzáli esimin alypty.

Kelinshegi aq jibek jaýlyǵyn basyna tógildire salyp, qasyna súrme jaǵyp, burala basyp aldynan shyǵady. Altyata kóp jylǵy súrginnen, tutqynyndaǵy kór azaptan silelep qarteıipti. Opasyz dúnıe degen osy. Iyǵyna búldirshin sábıin mingizgen... beli búgilgen... ebelekteı saqaly aǵaryp kúnge kúıgen... selkildegen, eńkeıe ilbigen shaldy keredi. Biri jas, biri kári, súıip qosylǵan jubaılar jylap kórisedi. «Taǵdyryńdy jazǵyrma» degen sóz sol kisiden qalǵan desedi.

Altyata úıine kelgen soń el-jurty jınalyp úlken as beredi. Shól tósinde, jaý ishinde kórgen qorlyǵyn shejirelep aıtady. Toı sońynan óz úıin ózi tonaýǵa beredi. Boldym, toıdym, qoıdym degen shúkirshilik táýbadan, ishteı toǵaıýdan, ómirdiń táttisinen góri ashysyn mol tatqannan, áıteýir úzeńgiles serikterine úıi talaýǵa berý sol kezdiń asyl salty bolypty. Altyatanyń eldesteri, jerlesteri batyrdyń jyıǵan-tergenin jylan jalaǵandaı etip taratyp áketipti. Osy kúngi syıly kisi kóz jumsa sońynda qalǵan ul-qyzdary ata dáýletin qolma-qol bólisip áketetini sol saltty ustaǵannan sirá. Az aıt, kóp aıt, myna bizder Altyatanyń qyrǵyz áıelinen taraǵan bel balasy bolamyz.

Keshegi soǵys jyldary basyma qıyn is tússe — sol babam túsime enip: «E, balam», dep qolyn jaıyp batasyn berýshi edi, jelep-jebep júrýshi edi. Ol zamannyń batyrlary sózi bar, sońynda kózi bar, jolyna sadaqa etip janyn qıatyn, daýys salyp jylaıtyn jary bar ájepteýir kisi sanatynda júretin. Onyń qasynda myna bizder ásheıin júrgen qur qaýqarmyz, kóleńkemiz, basshylardyń kózine shyqqan súıelmiz. Ujym basshysy tóbemizdi kórse «birdeme suraıdy» dep qyr aınalyp qashady, — dep áńgimesin aıaqtady Tálipbaı aǵamyz.

Tálipbaı aǵanyń áńgimesin tyńdaýǵa jınalǵan kórshilsr birte-birte turyp jylystap shyǵa bastady. Kóterilip syrtqa bettedik. Aýyl birtúrli kúńgirt, ymyrt boıaýyna malynyp maýjyrap qalypty. Alystaǵy Qarataý ańǵary, sol taýdyń bergi baýraıy tań atyp kele jatqan kezdegideı bult jyrtyǵynan batar kúnniń aqshyl boıaýyna malynyp aqtańdaqtanyp, erte áleminiń alabajaq ádemi perdesin kóz aldyǵa tutady.

Etektegi shaǵyn aýyl ústi qarabarqyn. Taý ańǵary eki túrli boıaý, joǵary jaǵy sútke malǵandaı appaq, alkúreń shapaqta bergi etegi — kógildir, kógiljim, qarabarqynǵa boıalypty. Syrtqa shyqqan Tálipbaı aǵanyń kózine taýdan domalanyp túsip kele jatqan úıme-júıme bir shoǵyr nóser bulty shalyndy. Jel aıdaǵan jyndy bult pa, álde shańy shyǵyp jatqan jerdiń magnıti tartty ma — ásh-pushqa keltirmeı yldıtómen túıdektelip kelip kuıdy ketti, quıdy ketti. Kepken týlaqty shańyn shyǵaryp sabaýmen sabaǵandaı sezildi. Aspan asty kars aıryldy. Nóser gúrili shaǵyn aýyldyń túńdigin jelpildetti, shańdaq jolmen qyzyl sý júgirdi. Bul ólkege birazdan beri uly nóser jaýmaı, jaýyn ıisin umytypty. Tozyp bitken aıtaqyr eki kirip, kiri jýylyp kaldy.

Tálipbaı aǵanyń eńgezerdeı bıik tulǵasy kóz ushynan uzap ketkenshe dýaldan asyp karaıyp turdy.

Jartylaı qýraǵan qara aǵashqa uqsady. Aınalyp qaraǵan saıyn kómeıimizge uly saýal kepteldi.

Batyr qaıda bul kúnde? Kózi tirisinde qadirine jete aldyńdar ma? Durys qyzmet taýyp berip, kóńiline jubanysh bola aldyq pa?

Dál osyndaı saýaldy erteńgi urpaq aldyǵa tartqanda — bul óńirde shańǵa batyp, minis at mingen, minis attyń mandymas maıda júrisine úırengen, jer ketpendep, daqyl ekken, topyraq, ústine jalp etip otyra ketken momyn halyq ómir súrgen deımiz be. Batyrdyń tiri sózi, bıik tulǵasy qaıda bul kúnde. Ómir arbasy qara jolmen shańdatyp qaıda ketip bara jatyr deseıshi.

---