InfoHub Logo

Jaıpaýyt ózen jaǵasyna dirildep-qalshyldaǵan traktor tabany ilinýi muń, joǵary kóterile bergen kapoty kókjıek ústinde qatyp-qatyp turǵan juldyzdardy birtindep sóndire berdi. Álsiregen motor úni aqyrǵy demmen byrq-byrq etip, óshti de qaldy. Tynyshtyq... Tek qulaq qapa shýlaıdy. Kabınanyń artqy shynysynan úńilemin - saqına tolqyndar ózen betinde júzip júrgen juldyzdardy áldılep terbeıdi. Odan ári jarty maıa shóp tıelgen dáý tirkeme sýdy tolarsaqtan keship tur. Baldyr-baqa sasyǵan jalpaq Qarasý ústinen qanaty sýyldap japalaq ushyp ótti.

Biraz ýaqyt meńireıip otyryp qalǵan traktorıst jigit jerge qarǵyp tústi de, qaıdan tapqanyn kim bilsin, qańsyǵan shelekti saldyr-gúldir súırete ózen jaǵalap, joǵary bettedi.

— Janarmaı bitti. Myna qabaq astynda otyrǵan sıyr fermasynda sısterna bar...

Tolqyn-tolqyn daýsy qumyǵyp baryp úzilip ketti. Amalsyz jerge tústim de, ústi-basymdy qaqtym. İshteı kúldim - dál qazir meni syrtymnan synap turǵan kim bar deısiń. Qaladan kelgen stýdenttiń tyrash ádeti de.

Bastyryqqa baılanǵan arqannan ustap, shóp ústine órmelep shyqtym. Shómele ortasyndaǵy uıadaı oıyqtan Orash basyn kóterdi.

— Nege toqtadyńdar?

— Janarmaı bitti...

Ol qolyn bir siltedi de, jantaıa ketti.

— Báse, manadan beri neǵyp toqtamaı júrip kele jatyrmyz dep tań qalyp em... Ol ózi qashannan solaı. Birdeńeni umytady da júredi. Kalenvalyn aýystyram dep, karter ishine otyz ekinshi kiltin tastap ketken adamnan ne suraısyń. Kel mynda... Tońyp qalarsyń.

Qysylysyp-qymtyryla jaıǵasqan ekeýmiz astymyzdaǵy shópten shyǵyp turǵan jaz ıisin, shalǵyn ıisin muryndy álsin-álsin tarta jutyp qoıyp, bıiktep ketken kúzgi aspanǵa kóz tigip únsiz jattyq. Jazda ot tutatardaı jarqyldap turatyn juldyzdar qazir kishireıip ketken be, up-usaq. Qyraý shalǵan Qus joly bulyńǵyr. Jaz boıy jaraý attan túspegen Jetiqaraqshy kókjıekke qaraı basymen qudıa qulap, shaýyp bara jatyr.

Salqyn... Oı ekesh oılaryma deıin muzdap bara jatqandaı. Búgin túnde qolyn jeńine tyǵyp búrisken qarasha aıy Qarasý jaǵasynda qalǵyp ketipti.

Kenet, al qara kók aspanda jylt etip ot tutandy da, aıdynǵa qaraı quldılaı sorǵalady.

— Anań qara, juldyz aqty!..

Orash eken... Eki ıyqtan albastydaı basqan aýyr únsizdikti buzǵanyna qýanyp ketti me, daýsy sergek shyqty. Qulaǵan judyryqtaı meteorıtke bola nemenege máz bolyp jatyr? Áıtkenmen Orashtyń jıyrma jetige bıyl tolǵanyn eske túsirdim de, amalsyz tilimdi tistedim. Ári Orashqa da, meteorıtke de emes, eń aldymen toqtap turǵan traktorǵa, aıaq astynan bitip qalǵan janarmaıǵa, eń sońynan óz-ózime yzam kelip edi. Mana ǵoı úlken aǵaı: «Qoldy-aıaqty bala bolyp, jalǵyz sıyrǵa shapqan shópti jetkize salýdy bilmeısińder»,- dep edi, boldy, esik aldynda gúrildep turǵan traktordyń tirkemesine qarǵyp shyǵyp kettim. Erteń oqýǵa júretinimdi syltaýratsam, eshkim de maǵan ókpelemes edi. Al Orash bolsa, taraqtap alǵan qolyn jelkesine jastap, bylq etpesten únsiz jatyr. Qoltyǵyna shı júgirtip, jynyn keltirip, taıdaı týlatyp alsam ba eken, bálem?

Aqyry oılamaǵan jerden ustaı qalǵan balalyǵym:

— Orash, aý Orash!- degizdi.

Beri qarady.

— ?..

— Sen osy dırektorlyqtan nege túsip qaldyń?

Astyndaǵy shópti sytyrlata syndyryp, beri aýnap edi, hosh ıis muryn astyna taǵy jetip keldi. Jazda belýardan keletin kók shalǵynda jel lebimen teńselip turǵan sarǵaldaq, qyzǵaldaq, taǵy da basqa sansyz gúlder elestedi. Orash shyrpy jaǵyp edi, qabaǵy túıilip ketken eken. Álden soń temeki tútini tanaý qytyqtady.

— Ony nege suradyń?

— Ótken jylǵy býfettegi oqıǵa esińde me?

Shylym oty jylt-jylt etti. Jatyp atar suraǵyn kózdegen jerden tıgen sekildi. Óz-ózimdi ishteı sógip jatyrmyn. Bir eli aýzyma eki eli qaqpaq qoıý kerek edi.

Orash kúrsindi.

— Esimde...

Odan ári men de únsiz qaldym. Ol oqıǵany men de umytqan joq edim.

...Jazǵy demalysqa kelgen betim. Orashtyń jumystan qoly bosaǵan bir áredikte kınoǵa barmaq bolyp, qatar túzep, kóshege shyǵa qaldyq. Jolshybaı qonaq úıge kirdik.

Men:

— Kınodan keshigemiz,- desem, Orash: — Býfetti baıqaı keteıik. Satýshysyn jýyrda ǵana jumysqa alyp edik,- dedi.

...Býfetshi úlbirep turǵan jas qyz eken. Ózi jas, ózi úsh qabatty dańǵaradaı qonaq úıdiń já degen satýshysy bolsa, boıjetken qaıtýshy edi. Aldynda turǵan adamnyń óziniń tikeleı bastyǵy ekenin baıqamaı qaldy ma, áıteýir, Orashty sol qulaǵymen tyńdap, qasynda turǵan qurby qyzymen aýzy-aýzyna jabysty da qaldy. Qabaǵyna kóleńke úıirilgen Orash taǵam túrin tańdady da, sońǵy tıynyna deıin sanap turyp tóledi. Onysy maǵan: «Kórdiń be bizdegi tártiptiń qandaı ekenin. Dırektor ekesh dırektordyń ózi tamaqty aqshasyna aldyrtady!»- dep, ym jasap, kóz qylǵany sıaqty kórindi. Ústel basyna otyrdyq. Kelimdi-ketýshiler biren-saran ǵana. Álden ýaqytta álgi boıjetken qyzdy-qyzdymen qatty kúlip qoıdy. Sol muń eken, Orash ornynan turdy. Jaılap aıańdap, qyzdyń qasyna bardy. Bara sala, jerden alyp, jerge salyp, al kelip urys: «Qaıda isteıtinińizdi bilesiz be ózińiz? Sonshalyqty saqyldap kúletindeı teatrda tursyz ba? Teatrda da búıtip kúlmeıdi. Erteń bolatyn jınalysta qalaı kúler ekensiz, ony da kórermiz...» Tóbesinen jaı túskendeı bolǵan býfetshi bir surlanyp, bir qyzaryn, álem-tapyryǵy shyǵyp turdy da, aqyry teris qarap, solqyldap jylap jiberdi.

Qysqasy, álgi jerde ishkenimiz iriń, jegenimiz jelim boldy.

Syrtqa shyqqan soń biraz kúńkildep sóılegen boldym.

Ol eshteme demedi, kınoteatrǵa deıin qaryshtap adymdady da otyrdy. Tek kasa aldynda satyp alǵan bıletti tórt búktep, qaltasyna salyp jatyp:

— Tártip kerek...- dedi. Sonymen: «Sóz bitti!»- degendeı ary buryldy.

* * *

Tirkemeniń astynan sý sholp etti; shabaq sekirdi. Shylymynyń oty bir sónip, bir qyzarǵan Orash shalqalaǵan, kúıi oı ústinde. Bala jastan kele jatqan tomaǵa-tuıyq mineziniń ózi sol. Azdan keıin qýraǵan shópti sytyrlata beri aýnap tústi.

— Qaıda, qalaı óstim, alaqanyńda ǵoı. Besikten bel shyqpaı jatyp jetim qaldyq, birde saý, birde aýrý, shesheniń etegine jarmasyp er jettik. Jeti klasty bitirer-bitirmeste: «İniler oqysyn, iniler jetsin, men-aq qoı sońyna túseıin»,- dedim de mal baqtym. Áskerge ketkenshe anaý kólbep jatqan Saýyr-Saıqan taýynyń men sharlamaǵan saıy men shatqaly qalmaǵan shyǵar. Armıa qatarynda el men jer kórip, kókirek kózim ashylǵandaı boldy. Oqyǵan-toqyǵan, bilimdi jigittermen sóılesip, kókjıegim keńeıe tústi. Kele sala, óziń bilesiń, jumys isteı júrip, syrttaı oqıtyn mektepten segiz jyldyq bilim týraly kýálikti qolyma aldym. Sonan soń jyǵylsam da nardan jyǵylaıyn dedim de, Almaty tarttym. Eńbek stajymdy eskerdi me, emtıhandy kil «ortashaǵa» tapsyrsam da, saýda tehnıkýmyna iligip kettim. Ony da taýysyp, aýdanǵa oraldyq. Áýeli aýdan ortalyǵyndaǵy qoǵamdyq tamaqtandyrý mekemesiniń tehnologi ǵyp qoıdy. Keıin dırektory... Ómir óz basymnan eshqashan da sıpaǵan emes. Basqalarǵa da tym qatal talap qoısam, bir sebep sonda jatqan shyǵar.

Senesiń be, senbeısiń be, aramyzdan erte ketken ákeniń orny men úshin áli de úńireıip tur. Qyz balaǵa sheshe qalaı, kerek bolsa, ulǵa áke sondaı qat eken. Durys-burystyǵyńdy kúnbe-kún keıde aqylmen, birde qabaqpen bildirin, qısyǵyńdy túzep otyratyn qamqor da qatal áke bizge syımapty. Eseıip, bel bekitken saıyn osy sezim kókiregime qara tastaı batyp, syzdatyp bara jatyr. Qanshama oqý oqyp, eńbek etsek te, ákeniń: «Áı balam, aldyńdaǵy anaý burylysta tas jatyr, aqyryn júrip, anyq bas, adyrańdap júrip, mańdaıyńdy sol tasqa soǵyp alma»,- degen bir aýyz aqyly jetpeıdi de turady. Adamdar jetimderdi jer etin qarǵaǵan kezde «Kórgensiz neme» deıtini de sol eken. Ákeden kórip oq jonǵamyz joq. Qazir jumys ústinde de sol kemshindi eki kúnniń birinde sezip qalamyn. Bul sezimnen qashan aqı-taqı qutylyp, serpiletinimdi kim bilsin...

— Óz aldymyzǵa shańyraq kóterip, balaly-shaǵaly bolǵanda ǵana qutylatyn shyǵarmyz.

Ol sál-pál únsiz jatty.

— Durys aıtasyń... Sen de meniń jańaǵy aıtqan kebimdi kıip júrsiń. Qurǵyr júrek sezedi ǵoı. Keler jyly úılený kerek... Sybaı-saltań adam aýyl arasynda bedel jınap, qarq bolmaıdy eken.

Ol kóp sóıledi. Men óz oıymmen ózimmin. Bir sózi qulaǵyma jetse, ekinshisi orta jolda qańǵyp qalyp jatyr. Onsyz da onyń ómir joly maǵan bes saýsaqtaı belgili. Áıtse de ótken jazda Orash qatty ózgerip ketti ǵoı. Tuıyqtaý bolsa da júreginiń tereń túkpirinen qashan da qaıyrymdylyq tabylatyn onyń qabaǵy bir ashylmaıtyn boldy. Kópe-kórineý jumystan basqa tirlikte sharýasy shamaly, júris-turysy sanaýly dırektor Orashqa ózgerip bara jatty. Jumysqa erte ketip, kesh qaıtady. Ala jazdaı úıde men - stýdent inisi demalyp jatqandaı tek bir-aq ret - asqanaǵa eń sońǵy úlgimen shyqqan tońazytqysh kelgen kúni jadyrady.

Qyzyq bolǵanda, osynshalyqty táýir-táýir jańalyqtardan soń dırektor demin erkin alyp, serpilgenniń ornyna shıryǵa tústi. Kúnderdiń kúni mekemeniń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp kele jatqan býhgaltermen sózge kelip qalypty. Keler jetide eki aspazshy jumysqa shyqpaı qalǵan eken, jumystan bosataıyn dep jatqanda qol astyndaǵylar arasha túsipti. Al ózine qulaq salsań, estıtiniń bir-aq sóz: «Jumys isteý kerek...» Sondaı-sondaıda: «Iapyraý, jumys kimge kerek emes, biraq ol shirkin mynadaı ur toqpaqpen alǵa basýshy ma edi?»- degen kúdik meniń de kókeıime uıalaı qalatyn.

Bir kúni áldenendeı sharýamen keńsesine bas suǵa qalyp em, ornynda joq eken. Esik aldynda kók buıra temeki tútinine kómilgen shofer otyr.

— Orash basqarmaǵa ketti-aý deımin. Jınalys bolyp jatsa kerek,- dedi ol suraýly júzben qaraǵan maǵan.

— Jaısha ma?- dedim ol jınalystyń tegin emes ekenin sezsem de.

— Orash aǵańnyń ústinen aryz tússe kerek...

Men shoferdiń qasyna otyra kettim.

Ol temeki tuqylyn anadaı jerge ushyryp jiberdi de, ornynan turdy. Menen kózin alyp qashyp turyp bylaı dedi.

— Orash áli jas qoı. Oǵan salsań bir kúnde apyr-topyr altyn saraı turǵyzǵysy bar. Ondaı saraı ertegide ǵana soǵylady. Shúkir, buryn jospar oryndalmaı, jyly sóz estýden qalyp edik, qazir kózimiz ashyldy. Biraq jospar bar da, jumysshylardyń jóni bólek qoı. Adam josparlaýǵa kónbeıdi. Árqaısysynyń jumystan basqa da tirligi, semásy, baǵyp otyrǵan jeke menshik maly, baý-baqshasy bar... Dırektor ózi qalaı jumys istese, basqalar da sóıtse eken deıdi. Oǵan bola ma. Orash salt basty, sabaý qamshyly boıdaq... Asqana jumysynan basqa ýaıym-qaıǵysy joq. Al biz she? Aspazshylardyń bári derlik úıli-barandy. Bireýiniń balasy aıaq astynan aýyryp qalady, ekinshisiniń baqshasy myna ystyqta qoq bolyp kúıip barady. Urys-talas ta osy sebepten shyǵady.

— Sonda kimdiki qate?

— E, ol degen talaı adamnyń basyn qatyrǵan másele ǵoı, — Sóıtti de: «Áı, osy bala qaıtedi?»- degendeı maǵan kúdikpen qarap qoıdy. — Meniń biletinim bir-aq nárse -adamdardyń jaı-jaǵdaıymen sanasa bilý kerek. Jumys jumys ta, biz de et pen súıek, on eki músheden jaralǵan jandarmyz, biz de kerek kezinde ashýlana alamyz.

— Al osyny ózine aıttyńyz ba?

— Aıtpasaq aıtamyz,- az otyrdy da, — ol bizdi tyńdaýdan ketken...- dep qosty.

Bul sóz aqyry aıaqsyz qalmapty. Aýdandyq qoǵamdyq tamaqtandyrý mekemesiniń jyldyq qorytyndyǵa arnalǵan jınalysynda dırektor joldas synalypty. İshinara maqtaǵandar da bolypty. Biraq kóp únniń arasynan basymdalyp shyqqan pikir mynaý eken: «Talanty, eńbekqor, jigerli. Degenmen jumysshylardyń hal-jaǵdaıymen sanasa bermeıdi. Keıde orynsyz ashýǵa basyp ketedi. Áli tájirıbesi az. «Kollektıv pen dırektordyń arasynda bıyl bite qoımaıtyn kıkiljiń bar». Eshkim: «Ornyńnan túse qoı»,- demese de, Orash sol joly óz ótinishimen jumystan bosapty.

...Traktorıst jigit sol joǵalǵannan mol joǵaldy. Tún salqyndaı túsken. Shabyndyq jaqtan álsin-áli at pysqyrady, tusamys syldyrlaıdy. Ottary jymyńdaǵan fermadan jetken tútin ıisi tanaý qytyqtaıdy. Alystan baqa bir-eki ret quryldady. Ol da sarjaǵal kúzdiń aldyna túsip, bul ólkeden keler jylǵa deıin kelmeske ketip bara jatqan jaıma-shýaq jazdyń aqyrǵy «Qosh! Qosh!»-y.

— Qyzyq, á?! — Orash basyn kóterip otyrdy.

— Ne qyzyq?

— Kezinde tehnolog, dırektorlyq «shen-shekpendi» armansyz kıdim. — Myrs etti. — Osy kúni aqylǵa salsam, sondaǵy urys-keris, dúńk etpe minezder álsizdik eken. Dırektorlyqqa taǵaıyndalǵan kúni keýdeme nan pisti, anyǵyn aıtsam. Dúnıeniń astyn ústine tóńkermek boldym, bir jylda jumysty qolǵa qoıyp, atymdy aýyzǵa ilindirsem degen or kóńil tizgin bermedi. Tehnıkýmda oqyǵan dáristerdi qalt etkizbeı oryndap otyrsam boldy, bári bitip jatyr dep oıladym.

Alǵashynda oılaǵanym alshysynan kelip, maıǵa túsken pyshaqtaı jylpydy da otyrdy. Sóıtsem balapandy kúzde sanaıdy eken.

...Ol sóılep jatyr. Menen góri óz-ózimen syrlasyp jatqan sekildi. Shymqaı qara kók aspandy kózben súzip, men jatyrmyn. Basqa ýaqytta Orash syrynyń qulpyn ashyp kór. Naǵyz «Jabyl, qazanym, jabyl» deıtinniń adamy. Dúnıeniń yń-jyń ıtis-tartysynan shóp ústindegi ońasha tirshilik kókiregimde kópten beri qattalyp qalǵan muń men syrdy túrtpektep, syrtqa shyǵarypty búgin.

Ras, jas dırektor ketken kemshilikterdi o basta túzetip baqty. Ómir bir ornynda turmaıdy. Jumys ta solaı. Alǵa, jyljyǵan ústine jyljı berý kerek... Mine, dál osy tusta tehnıkým bergen bilim saıaz, jınaǵan tájirıbe az boldy. Dırektor bir oryndy taptap turyp qalǵysy kelmeıdi, alaıda qaı jaqqa bet alyp, baǵyt túzeıdi, ol jaǵy qarańǵy.

Eń kókeıtesti degen suraǵyna jaýap tabylmasa, qý janda maza bola ma. Dırektor jıi kúıgelektenip, ashý shyǵaratyn jaǵdaıǵa jetti. Keıde bireýmen kishigirim sózge qalsa; «Áı, osy meni jas dep tur-aý ózi, basynbaq pa, nemene?»- degen ury oıdyń jetegimen daýdy óshirýdiń ornyna órshitip alatyn.

Ne nárseniń bolsyn, óz shegi bar. Tym qazymyrlyq, ashý shaqyrý jumysshylardyń júıkesine tıe bastady. Buraýdy qos qoldap buraı berse, qaıtýshy edi, ne buraý synady, ne qyl arqan úzilip tynady. Orash qatty synalǵan jyldyq qorytyndy jınalysynda shydam shegi shart úzilip edi.

...Taıaý tustan shı sybdyrlap, qarańdaǵan adam kórindi. Fermadan oralǵan traktorıst... Jaqyndaı bere:

— Eı, barmysyńdar?- dedi dańǵyrlaı sóılep. Soǵan qaraǵanda joly bolǵan-aý.

— Barmyz, barmyz...

— Boldy, endeshe. Men baqqa janarmaı quıyp, óıtip-búıtkenshe áńgime soǵyp jata turyńdar.

Bizge keregi de sol edi.

Shópke qaıtadan jantaıa ketken Orash áńgimesin sabaqtady.

— Dırektorlyqtan bosaǵan jınalystan soń eki ıyǵymnan sý ketip, úlken aǵaıdikine bardym. Shynyn aıtý kerek, jubatý, janashyr lebiz sóz estigim kelip edi. «Óte durys eken. Qolyn kótere almaıtyn baltany belińe baılama»,- dedi ol kisi.

Alǵashqy alaburtqan kóńil, yza basylǵan soń, ońashada kóp oılandym, kóp tolǵandym. Inersıa zańyn ekeýmiz de jaqsy bilemiz. Sol kúnderdegi minez-qulyq, júris-turysym, mańaıdaǵylarmen jasaǵan qarym-qatynasym sol zańdaǵydaı bolyp shyqqan eken. Dırektorlyq shirkindi er-toqymdy salyp jiberip, qarǵyp minetin «aıt shý, ala atym» dep túsinippin. Saraptap baıqasam, basshy degen uǵymdy on oraıtyn san qyrly nárse eken.

Bilim azdaý boldy ǵoı. Tehnıkým qabyrǵasynda ótken tórt jylda biz ne oqydyq? Tańdaı úıiretin bıfshteks pisirý úshin qanshama gram et, jumyrtqa, maı, pıaz, tuz, sý qosý kerek - áne, sony jat ta tur jattadyq. Al kollektıvke basshylyq jasaý, adamdarmen til tabysa bilý, psıhologıa, taǵysyn taǵylar... ol jaǵyn atama. Oqyǵan kúnniń ózinde onyń bári ómirdiń tegeýrinine túskende teńizdiń qasyndaǵy tamshydaı nárse... Eń basty da negizgi ǵylymdy júzdegen adamdarmen dámdes-tuzdas bola júrip, toqıdy ekensiń. Al ol úshin aı emes, san jyldar kerek.

Arman, qulshynys, jiger men ómirdiń qıyndyǵy osylaı bettesti, baýyrym. Ázirge sońǵysy basymdaý túsip tur.

Qazir moınyma alǵan sovhoz jumysshylar kooperasıasy da ońaı tıip turǵan joq. Bilim az. Óz-ózime kelip, etek-jeńimdi jınaıyn, sonsoń... baıaǵy ózim biletin Almatyǵa tike tartamyn, kooperatıvtik ınstıtýtqa syrttaı oqýǵa túsemin...

Áńgimeni traktorıstiń daýsy bólip jiberdi.

— Já, jigitter, jolǵa shyqtyq. Myna qara tulpardyń arǵy jaǵyna birdeńe barǵan sekildi, endi aýylǵa jetkenshe qyńq demeıdi.

Biraz kúıbeńdep, «DT-75»-ti ot aldyrǵan jigit kabınaǵa bas suǵa berdi de, aıqaı saldy.

— Ornyńa kelseıshi, qurdas!

— Júre ber. Shóptiń ústi jaıly...

— E, onda jatystaryń jaıly bolsyn!

Qarasý betimen áýeli shymyr-shymyr tolqyn júgirdi, jaǵany shylp-shylp soqty. Tirkeme dir etti de, jolǵa shyqtyq. Qoıyndasqan Orash ekeýmiz aspanǵa kóz tigip, únsiz jatyrmyz. Ony qaıdam, men erteń Almatyǵa qaraı ushatynymdy oıladym, oǵan qosa kúzgi aspan astyndaǵy áńgime osymen oralmasqa ketkenin, jypyrlaǵan juldyzdar sáýlesi emis-emis sebezgilep turǵan myna aıdaý qara jolǵa endi qaıtyp tabanym tımeıtinin ókinishpen oıladym.

Tek kúzgi aspandaǵy jypyrlaǵan jaryq juldyzdar ǵana máńgilik...

---