InfoHub Logo

Arǵyn keshki aspannyń qyzyl-qońyr mys ıegine tabanyn tıgize attan tústi.

Jaıpaq tóbesine alabota qaýlap ósken toqal tam irgesinen bir top torǵaı dúr kóterildi de, tas laqtyrym jerdeı sheńgel-shı túbin lyqa toltyrdy; sosyn qurt-qumyrsqany qýalaı qaqqyshtap ketti.

Al eńkeıgen qyzyl kún kókjıekke tobyǵyn kerttiripti, batysty ala kólbegen dáý qońyr dóń eteginen tartyp, kúlsheden ármen qorqaý shabytpen únsiz qaýzap jatyr. Búkil dala ár taly mına kapsúliniń symy sekildi óńkeı bir sýdyr-sýdyr qalyń shı. Arǵyn sol tutasyp ketken úlpershek bas shı alqabyna kózinen jekkórinishti jamyrata qarady. Jekkórmegende she! Erteń taǵy da osy at keýdesinen keletin qalyń shıdi kesip ótip, anaý taý qoınaýyndaǵy garnızonǵa jetýleri qajet. Kúni keshe aıaqtalǵan maıdannan orden alyp qaıtqan Arǵynnyń shyǵys shekarany kúzetip jatqan bólimderdi aralap júrgenine búgin tup-týra jarty aı tolǵan. Sol garnızondaǵy kezdesýden soń Arǵyn at basyn Saýyrdyń tústik betkeıindegi aýlyna burady, el-jurtpen qaýyshady, soǵan qosa san kún sandy qajaǵan túrpideı galıfeni, gımnasterkany atyp urady.

Ol aýyzdyǵyn qarshyldata jer tarpyǵan Kertóbeldiń tizginin qasyńdaǵy efreıtorǵa ustata saldy da, úı jaqqa betin burdy. Máńgirip turyp baıqamapty, toqal tam aldy kósilgen baý-baqsha bop shyqty. Júıekterdi jıektegen kóp kúnbaǵys qamys qalpaqty qarataıaq jigitterdeı sypaıy tizilip tur.

Taza sypyrylyp, sý sebilgen esik aldynda shókim sary shal kúrekke juqqan saǵyz batpaqty jas sheppen ysqylap ketire almaı álek. Dál qasynda tóbesinde yzyńdaı aınalyp júrgen jezsaýyr shybyndy qaǵyp túsire almaı aq tisteri aýany qarmaı saqyldap, bylshyq kóz tóbet shoqıyp otyr. Shybyndy qaǵyp tastaıtyn ol pysyqtyqtyń soǵys aldyndaǵy toqtyq zamanmen — shala mújilgen súıek-saıaqqa toly tabaqpen qosa kózden bulbul ushqany qashan. Sary úrpek balapandaryn shubyrtqan ań taýyq qana toq, dombyǵyńqy. Qanattaryn sál bosata kúrkildep, tóńirekke shapyrashtana qaraıdy. Alasa qoranyń kóleńke uıalaǵan esigin kes-kestep jalpań jasyl baqa tap-tup sekiredi. Shıki kirpishten jıǵan qazandyqqa qonjıǵan shóńkede qara sý ishten buǵa qaınap jatyr. Osy kórinistiń júregine jyly tıip, saýsaǵyn soza jaqyndap kelgeni sonshalyq, jigit keńsirigi shymyrlap, janaryna jas júgirip sala berdi — jaıaý turmystyń bir tutam qıyndysy bolsa da áıteýir beıbit, áıteýir shubalǵan kók tútin, dári ısinsiz tynysh tirlik.

— Assalaýmaǵaleıkúm-mm!

Arǵyn sálemi sozyla maqammen shyqsa da beıqam turǵan shalǵa eneńdi uraıynnan bir kem estilgen joq. Ony biz suǵyp alǵandaı dir etken jony satty. Jigit óz assalaýmaǵaleıkúminiń sońynan shókim shal tarapynan; «Qaı balasyń, qaıdan kelesiń, qane, úıge kir, qalqamdy»,— kútken. Tórt jyl boıy bir tynbaǵan surapyldan soń ol ónnen kem estilmeýshi me edi, tipti ón aıtyp qulaǵynyń quryshyn qandyrǵannyń ornyna qyp-qysqa etip; «Sálemet bol, ákemdi» aıtsyn, rıza, tegi rıza.

Shal bas kótermedi. Kúrektiń áldeqashan jaltyrap bitken jalpań betin janyǵyp, áli tazalap jatyr. Maıdannan elge oralǵaly qoshemetti kóp kergen Arǵyndy qyrsyq shaldyń bul kesir qylyǵy alǵashynda abdyratyp tastaǵan. Sosyn kózin qydyrta atsa oǵy jerge túspeı zymyraıtyn tep-tegis mańǵul bet daladaǵy tapal tam úıdi taýyp aldy da tiliniń tusaýyn sheshti.

— Otaǵasy, aýylyńyz... qara shańyraǵyńyzǵa kep qaldyq. Ta-k... — Sasyp qaldy. — Bylaı... qonyp shyqsaq dep edik. Jambas aqyny tólermiz. Taýdaǵy shekarashylarǵa bara jatyrmyz, — dep syzdyqtatyp keldi de sál toqtalyp, bir-aq demmen; — Maıdannan kelgenbiz, — dep saldy.

Arǵyn soǵystan oralǵan maıdanger at tumsyǵyn aýylyna tirese jalpań eldiń ıilip tósek, jaıylyp jastyq bolatynyna jol boıy kóńili senip, kózi kórgen. Sóıtse de bettiń aryn dál osy jerde bezbendegisi kelmep edi. Biraq jalań erin shókim shal bastan-aıaq sarala poshymynan yǵa qoımaǵasyn amalsyz sol qymbat sózdi saýdaǵa salyp jiberdi.

Qaıda-a, shal endi jarǵaq shalbarynyń tamshy - tamshylaı bytyralanyp qatqan saýys balaǵyn ýqalaýǵa ynt-shyntymen kirisip ketipti.

«Jambas ańy surap tur-aý...» Erniniń oń jań ushy buryshtana qaldy. Jigit mıyǵynan kúlip edi. Kúlkiden góri yza basym. «Syqsa sý shyqpaıtyn sińir kózel, qyrǵaýyldan qaýyrsyn sýyratyn sarań kózel». Qyzylqońyr tús seıilip, qara qanat kóleńkeler qalbaqtap qona bastaǵan qońyrbarqyn dalaǵa kóńilsiz qarady.

— Durys, tórem, durys. Qane, úıge kirińiz. Sózińiz jón dedim ǵoı, jón. Kúsh, óı, kúsh...— Shal shelektegi sýǵa tumsyǵyn batyryp, quıryǵyn kókke kezeı qalǵan taýyqty qýyp tastap tompańdap esik ashty, ashty da kózin temen salyp — tómen salysy qyzdan jaman tegi — jasqanshaqtaı keıin shegindi.

«Jambas ańynyń tólenetinin estigesin, kórdiń be, qoldy-aıaqqa turmaı quldyrańdap ketti». Arǵyn taban astyna asa bir yzǵarmen shyrt túkirdi de, ordennen keıingi qýanyshy, betke basar maqtanyshy — hrom etiginiń solıdolǵa shylqyǵan semiz saýyryn qamshymen sart uryp, eki búktele eńkeıip úıge bas suǵa berdi. Mańdaısha týra kelse keńsirigin qıyp túserlik alasa eken. Bıik tabaldyryqtan ármen tómen qulap ketetin jer eden qara kóleńkede emis-emis elestep jatty. Muny birden baıqamaǵan: alǵa umsynǵan ol bir-eki attasymen bar salmaǵymen kúrt tómen túsip ketti. Shúkir, keýdesindegi kep temir shyldyr etse, ol etik taqasy jer ıiskedi degen sez. Tórdegi jalǵyz terezeden birkelki jamyrap túsken qyzǵylt sáýle bólme ishinde birtindeı bozamyq jaryqqa aınala sińe sorylyp tur. Sonyń sebezgilegen seldir ótinde burymdy qyz qolyndaǵy bizben bitip qalǵan toqyma baıpaqty damylsyz qylp-qylp shabaqtap otyr. Jigit baıqap qaldy — avtomattyń oımaqtaı qaraýylynan tort jyl boıy bar dúnıeni túgendegen kánigi kóz qoıa ma — baıqap qaldy, qyzdyń qaz keýdesi dúmpip, kónetoz kóılektiń omyraýyn sherte qalypty.Tosyn kirgen Arǵynǵa júzin buryp edi, arqasyn yqtap tasalanǵan kóleńke qara kúıeni betine jaǵa saldy da, qyz álpetin baıqap úlgermegen aǵa serjant ókinishten murt ushyn qyshyrlata qyrshyp tastady. Sosyn qalaı burylsa da denesiniń qaq jartysy beıýaqtaǵy kóleńkemen kirigip aralasqan kúıi qyz terge kórpe tastady, esikke yǵysty. Onysy: «Otyryńyz!» - dy erin ushymen nemquraıdy aıta salǵannan góri sátti shyqqanyn jigit ishi eljireı sezdi. Hrom etigin tuńǵysh ret syqyrlatpaýǵa tyrysyp, bar salmaǵyn aıaq ushyna túsire elpildep, túý, aıtar aýyzǵa da yńǵaısyz, qalyqtap kep quıryǵymen kórpe shetin qyrqyp qana qonyp, qazdıyp otyrdy.

Qyz shyǵyp ketti. Arǵynnyń aıaqtarynan qýat ketipti, hrom etikteri maldas qura aıqasyp aldynda saýdyrap jatyr. Jigit óz jaǵdaıyna qatty tańdanyp otyr. Oqystan óner shyǵaryp, qylymsı qalǵany nesi? Qyzdyń bet-júzin baıqasa, bilisse bir sári, al ıilip kórpe saldy, al kishipeıilmen keıin shegindi, soǵan bola emeshesi úzilip, entige qoıatyndaı ne dúnıe ózgerdi? Aıtty-aıtpady, maıdannan oralǵan jaýynger aty, orden alǵan ataǵy bar. Sabyr, sabyr, qalqasy. Ásheıin shaldyń syrtta kórsetken syzdy qabaǵynan soń qyzdyń qýtyńdap kórpe salǵany, zyr júgirgen pysyń qımyly abdyratyp tastaǵan-aý. Ol jutynǵan kóńilge júgen kıgize ták-táktap, aınalasyna qýnaq nazarmen qaraǵan.

Qarap qyzyǵatyndaı úı-ishiniń jıhazǵa tirelip turǵany shamaly. Sol jaqta bar jarqyly men jaltyrynan aıyrylǵan tat temir tósek tur. Ústine quraq tastalypty. İİİarshap-shaldyqqanda shal jatyp demalatyn oryn ekendigi beseneden belgili. Tórdiń oń qanatyn ala on shaqty kórpe sandyqtalyp jınalypty. Júk ústinde eki-úsh jastyq qyz keýdelenip tikeden tik shanshylyp tur. Qaq tórdegi arab jazýly kilem qarańǵyda túsin bermeı alystan buldyrap, kóz otyn sýyrady. Odan joǵaryǵa úlkeıtilgen úsh sýret ilingen. Aq-qarasyn aıyrýǵa kóz jetpegesin ornynan turyp taqap bardy.

Alǵashqysynda baldyrǵan qyz balany ortalaryna alǵan aınamkóz jas kelinshek pen tyqyr shashty jigit. Ekinshi sýrette jigit múldem basqa janǵa ózgeripti. Basynda áskerı fýrajka, gımnasterkasynyń ıyǵynan portýpeıa baýy asyp túsipti, jaǵasynda bir-eki kýbık aǵarańdaıdy. Murty shıratylyp, kózi jasqanýsyz batyl qaraıdy. Maıdanǵa o basta qyr ómiriniń qara dolbarymen ashyq-shashyq baryp qalǵan qazaq jigitteriniń soǵystyń bet-júzine qaramaıtyn tezine túsisimen óstip jutynyp shyǵa keletinin óz basynan biletin.

Qazirshe qara eseppen qyzdyń áke-sheshesi me dep dolbarlap tur.

— Pyr-r-rr...

Kúrgeıleı qorshaǵan qarańǵylyqty túre jaryq birden lap bergesin tý syrtyna qarap edi, basyna ot qonǵan shyrpyny qyz qymqyra ustap maısham piltesine jaqyndatypty. Qyr murny jarlana qapty, biraq qanjardy júzinen tik salǵandaı sýyq, ótkir emes, ushy ántek kertilgen kóterińki. Bıik qabaǵy janaryn jasyryp, áıgilemeı tur. Kóz jebesin zýyldatqan jigittiń ashqaraq nazaryn sezdi me, betin beri kilt buryp edi, tihe, tihe, tili tasqa, sham jaryǵynan shytynap ushqan sáýle kózin syza jarq etti. Sýrettegi jigit janaryn qara da, qyzdy qara — aýmaǵy úlken, otty. Bul moınyn ishke alyp, ornyna myqshıyp otyra ketti de, sasqany ǵoı, shań basqan shashyn alaqanynyń qarymy jetkenshe keri qaıyra, salalap sylaı berdi.

Úıge qaqyrynyp shal kirdi.

— Qarashash qaraǵym, eshkiniń byltyrǵy júninen esken ala arqan qaıda? Ushyna qyzyl jip qosyp órgenin aıtamyn. Iá, sol ań eshkiniń kóktemgi qyrqymynan taspalap órgenin... — Shal qyrsyqtyǵyna qosa qyrt eken. Ala arqandy suraý úshin osynsha sózdi rásýa aıtty, áltaman úı ıesi retinde ózinshe áńgime aıtpaq nıetpen kósemsip jol bastasa bir somǵa jyrlatyp, júz somǵa qoıǵyza almaǵannyń keri bolady da. «Al, shal, sózýar, kókemı delik, oǵan erińdi baýyrǵa alyp shala búlingenińe ne joryq? Arqan surasa jattiki emes, óz arqany, óz nemeresi».

Qyz shaldyń arqanyn taýyp berdi — tez-tez qalqyp júzgen qalpy sol qalyp.

— Jón, jón.

Shal bas ızeńdete shyǵyp ketti.

Arǵyn tór aldynda ez oıymen ezi alysyp jantaıǵan beti myzǵı bastaǵan eken — onysyn Kertóbeldiń saýyryn sabalaǵan uzaq joldyń jeńýine japty — bireý ıyǵynan túrtip oıatty. Kezin ashsa sary saqal, bir emes, baqandaı eki saqal tónip qapty. Eles pe degen úmitpen basyn shaıqap edi, qos saqal bu búıtti dep súretin buza qoıǵan joq. Jańa paıymdady, saqaldyń bireýi ań bórte shybysh ta, ekinshisi — shal. Eshkiniń júni appaq, shaldyń kıgeni ań kóılek, dambal, neǵylasyń, arýaqtan ármen eńseni basa tónip tur. Basyn kóterdi. Saqaldyń sartap kúlimsi ıisi — qaısyniki ekenin aıyra alǵan joq — qolqasyn qaýyp barady.

— Myna bórteni... Aıypqa buıyrmańyz. Osyny netip, batany jasap jibersek... Sol durys shyǵar.— Myna sózge senbeıin dese eshki men shaldyń qatar alǵan qos demi betin sharpyp tur, senýge qol berse syrttaǵy shal tanytqan toń-torys qyrys minez búıenin buzbaı kóńiliniń qaq ortasyn oıa qatyp jatyr. Erdi kebenek, tek kebenek ishinde tany. Shaldyń eshki jetelegeni shyn bolsa solaı, solaı da. Dereý tiktelip otyrdy. Edáýir tyńaıyp qapty. Jańaǵy syzdy qabaǵy jazylǵan tárizdi. Bólme ishi qaq aldyndaǵy alasa stol ústindegi maıshamnyń biltesinen taraǵan jaryqty alys buryshtaryna deıin qabyldap, bar-joǵyn jaıyp tastap, qońyr turpatymen únsiz qorshap tur.

Qarasha úıdiń Qarashashsyz qaıdan sáni kelsin: qońyr kóleńke jaltyraýyq ataýlyny tutyp qapty.

Baýyryna jınala kórpe ústine empeńdep shyǵyp ketken qos hrom etigin jalǵyz qımylmen kelgen ornyna qaıta shashty. Sonan soń shalǵa qarady. Ol muny umytqan, sirá, umytpasa aq eshkiniń káriqyz tutqan júnin taraqtap máz bola ma.

Arǵyn shaldyń bilegin ustady.

— Aqsaqal, qaıtesiz. Men tegi rızamyn, kóńilińizge quladym. Bórte eshkiniń siz saýyp sútin ishesiz, júnin qyrqasyz...

Shaldy aıaǵan bir zapyran tamaǵyn qyryp, sózi odan óri demeý kórmeı úzilip qaldy. Eshki shirkinniń bul sanaly áńgimemen shataǵy joq, sezimi óshken qarashyǵyn jigittiń ıyǵynan asyra qabyrǵaǵa qadaǵan qalpy eki urtyn qaıshylaı kúrt-kúrt kúıseıdi. Arǵyn jymıdy. Sóziniń súrepetin — sútin ishesiz, júnin qyrqasyz...

— Aqsaqal, bylaı... Biz kúndik qonaqpyz, al myna eshkini siz ylǵı saýasyz, sút alasyz. — Saýsaǵy eriksiz súıirlenip sozyla eshkiniń tumsyǵyna taqaı qaldy. — Obshem, siz janýardy soımaısyz, soıdyrtpaımyn, qazir qoraǵa qamamasańyz renjımin.

Shal sasty. Alaqany eshki jonyn sıpaǵannyń ornyna qaıqıǵan qysqa quıryqqa kóship keıin basyp qaıyra berdi, shal súıtti dep quıryq qudaı teligen minezinen tanbady: tik shanshylǵan qasqyrqulaq aıbarly qalpyn mysqal jyqpady.

— Durys, durys qoı. Biraq eshki kárteıgenimen tunyp turǵan et, qalqam, Qazir kókke semirip, toıynyp...— Eshkiniń laq tastaǵandaı solyńqy búıirine kúdikpen kóz tastady. — Tegi, soımasa bolmas, sonym jón, durys.

Jigit jastyqtan basyn julyp aldy. Qazyqsha qazdıyp tik otyr. Keýdesindegi sham jaryǵynda óńin demde ózgertip qubyla qylpyldaǵan ordenge janaryn janydy. Shal qaısar quıryqty basqylap máz, eshki sol ózgerissiz qalpy, tek kirpiksiz qyzarǵan kózin qabyrǵadan munyń betine kóshiripti. Kenet, jigit jyny qurystap, yzanyń zárli býy tulaboıynyń tus-tusynan jaılap bulttana kóship, til ushyna shoqtalyp jatqanyn sezdi.

— Áı, shal... otaǵasy, sózdi uǵasyz ba? Munyń eti bir-aq asym. — Buryshtaǵy qara bókseli qazanǵa jekkórinishpen qarady. — Al bul páleketti baqyldatyp alyp soǵalyq, al pisirip jep ala qoıaıyq. Onyń ornyna eshkini eki jyl,— qos saýsaǵyn shaldyń kózine suǵardaı bilemdep-bilemdep qoıdy, — kórdińiz be, qanshama jyl sútin iship, júnin qyrqatynyńyzdy? Endeshe soıamyndy qoıyńyz, ózińiz bas paıdańyzdy bilmeıtin jan ekensiz.

Ań bórte kúıseýin tyıǵan, basy qısaıa uǵymtal, únsiz, sypaıy yńǵaımen uqyptap Arǵyn sózine qulaq salyp turǵandaı.

— Jón ǵoı, jón, biraq...

Jigit alaqany quryp etik saýyryna sart jabysty.

— Túk te biraq emes. Qaıdaǵy biraq? Biraq, biraq... Siz osyny qashan qoıasyz? Meni mazań etesiz be? Ne masqara? Kókek emessiz siz. Soımaısyz. Marsh, qoraǵa qamańyz eshkini!

Shal sóz jarystyrǵan joq. Bórteni bas jibinen súıreı súrine-qabyna shyǵyp ketti.

Arǵyn bulan-talan. «Adamnyń qaradaı jynyn keltirip... Bir aıtamyn, eki. Nege uqpaıdy eı? Myna shal kisini ıt etti, týra ıt qyldy. Chert bilsin, aıdalada adammen qatynaspaı ábden mıǵúlaǵa aınalǵan shyǵar. Óziń de ıt bolyp úrip ketersiń. Osyndaı jyndydan anadaı qyz...»

Qyz qalshıyp tabaldyryqta tur. Arǵyn sasqanynan murtyn shırata berdi, kóz bolaty hrom etiktiń jaltyr qonyshyna taıyp jyǵylyp, syrǵanaı zyrǵyp toqtar emes. Qarashash jasyp júnjigen jigitti jekkórinishti nazarymen atyp tastap, ydys-aıaq qamyna kirisip ketti.

«Shal ma, shal... e, meıli, qaıtemin, ne isteımin endi. Bir aıtamyn, eki... Sondaǵy oılaǵanym óziniń paıdasy. Boldy, bitti endeshe». Bar oqıǵany sońǵy úsh sózben túıip, ótkennen quımyshaqtyq iz qaldyrmaýǵa tyryssa da shalǵa keýdeden túıip qalǵanmen para-par oqys jábir jasaǵanyn sezip, ishi yzǵar sora sýyń jınap jatty. Qyzdyń shynydaı salqyn kózqarasy jan dúnıesine ushyp túsip, dereý on, júz, myńǵa byqyp kóbeıip, muzdatyp barady. Manaǵy syzdy salmaqtylyǵynan, otyrǵan jerin oıǵan ornyqtylyǵynan demde qalaı aıyrylyp qalǵanyna túsinbeı qozǵalaqtap, qatty-qatty qaqyryndy.

Aqyry shydamady, atyp turyp syrtqa bettedi. Esik aldynda eshkiniń bas jibin ustap, qaıterin bilmeı myńǵydyńǵysy shyǵyp turǵan shal muny kórisimen tuıaqtary qara jerge tórt syzyqty qatar salyp ótip sheginshektegen bórteni súırep, syrtyn japamen urǵan sharbaq qoraǵa kirdi.

Aýanyń boıaýy qoıýlana túsipti. Aqtańdaq batysta qansoqta shulǵaýyn súıretip, kókjıekti asa kóńilsiz kesh qashyp barady. Taıaý tustan shegirtke shyryldap, qumyǵyp baryp qaıta úzilip ketti. Shyǵystaǵy alasa taý órkeshinen qulaǵy qyzaryp qana shekelep qaraǵan aı dúnıege dúrdıe, talaýrap kez salady. Sol taýǵa deıin kósilgen shı muhıtynyń betinde solǵyn, ala keýim sáýle emis-emis qashyp oınaıdy. Aıly túnniń tylsym shaǵy bulyńdaı týyp keledi. Áýdem jerde ózimen ózi kúńkildep sóılegen efreıtor qarań-qurań; tusamys syldyry attardy otqa qoıa berýdiń qamynda júrgenin satyp tur. Oń búıirdegi oshaqta aspandaǵy aıdyń qyzǵylt túsin qostaı ot jalpyldap janady, jalyny birese álsirep, birese mazdaǵan turaqsyz, ózgermeli, Al qazan bolsa qarańǵylyqqa ábden sińip, sonyń qara túsimen astasyp ketken — qarańǵylyqtyń baltamen shaýyp bóle almaıtyn aıyrylmas bólshegi.

Jigit kekil sıpar samaldy izdep shyqqan, qara túnge mańdaıyn soqty. Tórt qubyladan kep qysqan meńireýlik tynysyn taryltyp bara jatqasyn janushyra aıqaı saldy.

— Serega!

Efreıtor qalbaqtap beri ushty. Qasyna jaqyndaı bere qolyn shekelete dik etip tura qaldy.

— Serega, qorjyndy shesh te konserv, azyq-túlikti úı ıesine aparyp ber. Pisken etti de sóıt. Túgel, túgin qaldyrmaı túbin qaq. Almaımyn dep qarsylasqanyna qarama. Men seıildep taza aýa jutyp qaıtamyn. — Arǵyn sóz bittini jartylaı burylǵan ıyǵymen ymdap syrt aınaldy da úı artyna bettedi.

— Joldas aǵa serjant! Bul tóńirek elsiz, qaýipti. Qasqyrlardyń jortyp júretindiginen málimetimiz. Qasyńyzǵa ereıin.

Jigit únsiz adymdaı berdi. Oıǵa batqan kúıi efreıtor sózin paıymdap úlgermegen.

— Sizdi jalǵyz jiberýge qaqym joq. Kapıtan joldas solaı tapsyrǵan. Uqtyńyz ba, uqsańyz solaı. — Qadalǵan jerinen qan alǵysh jas efreıtor taqymynan tis aıyratyn túri joq.

Arǵyn kilt burylyp, betiniń syzyq-aıshyqtaryn aıqyndaı almaı turǵandaı efreıtorǵa biraz ańyra qadalyp turdy da, birden aqyrdy.

— Smırno, joldas efreıtor! Krýgom! Prámo shagom marsh! Men qaıta aınalyp kelgende keshki as ázir bolsyn! Ponátno?

Efreıtor sańq etti.

— Dál solaı!

Shı tap úı irgesinen qaý bere tutasyp, qylysh júzin qaıyrar qalyńǵa, qabyrǵaǵa aınaldy. Úlpershek bastary edáýir kóterilgen aı astynda jasqanshaq sáýle jutyp, samal sydyrtyp soqsa ol sáýleni myńǵa syndyryp juldyzdap shashyp tunǵan tún men quıylǵan aı jaryǵynyń qabattasqan qushaǵynyń arasynda talyqsyp kúńgirt tús tanytady. Kóz jeter jerge deıin osy kórinis qaımaqshıdy. Aı astynda tońqıyp etpetteı qulaǵan tomyryń dalanyń budan basqa tanytar sýreti az. Arǵyn úshin munyń bári búgingi shyt jańa tańdaı qaǵý emes, burynnan tanys etene sıpat. Óz aýlynda shı jyrtylyp aıyrylady: topyraǵy qalyń úı tóbesine de shyǵatyn, ózi jerge on saýsaǵymen birdeı jabysyp jatyp alatyn ónimdi ósimdik. Tap bir ósken, órkendi, butaǵy mol, dińgegi berik úıdiń beli bekem, etek-jeńi berekeli báıbishesi sıaqty.

Oıyn taıaý tustan qarańdaǵan áldebir kúdikti súlde buzyp jiberdi.

Qarsy aldynda buǵan qarap, belgisiz bireý tapjylmaı tur. Júregi shym tómen tartyp sala berdi. Kóz aldyndaǵy Ólem teńseldi, turaqty tabanynan ońaı aınyp taıyqsydy, taıyqsydy da boıaýy óshińkireı edáýir jańylysa baryp óz túsin ázer tapty. Mańdaıynyń manaǵy qyzýy qaıtyp, denesiniń sýyp bara jatqanyn sezdi de, qolyna ilikken shıdiń kók qıaǵyn jantalasa moqal tyrnaqtarymen qyrqa berdi.

Sony ańǵardy, al qıaq júlgesin boılaı jyljyǵan dara qannyń jylym júrisinen habary joq. — «Bismildá! Sonda qalaı... bismildá-á!» Álgi taqap keldi. Tort jylda sheginshektep kórmegen jigit artqa shegindi, basam dep oılamaǵan eń ońbaǵan adymyn attady. Qara sulba jelsiz kúńgirt aýada dirildep erı, adamdyq turpaty jaıylyp buzyla berdi. Álde qoryqqanǵa qos kórinediniń keri me?

Súlde saqyldap kúldi. Kertesh-kertesh dóreki kúlki aspandaǵy aıǵa jete qarǵyp, qý medıenge shorshı qashty. Arǵyn súldege qarsy júgirdi.

Jer astynan shyqqandaı qalaı jalt kórinse, sulba solaı qaıtadan joq boldy, kıiz úı esigin ashyp kirgendeı-aq qalyń shıdi syr kesip syp berdi. Qýǵynshy kózi qıań qabyrǵaǵa tirelip qaıta serpilýden asa almady.

Arǵyn ókshesinen shyr aınaldy, kilt keri burylyp, úıge bettedi.

Dáneńeni paıymdaýǵa parqy jetpedi, jiti basyp shıden shyǵyp ketti de, qýana kúrsinip — qýanyshtan da kúrsinedi eken — jınalyp úlgergen qyrtys-qyrtys qorqynyshyn aýzynan ah atty, tereńnen tarta dem aldy.

Oshaqta jalpyldap ot janyp jatyr, jaqyn tustan attyń pysqyrǵany estiledi, jarty denesin jalynǵa jalatqan kúıi Serega qorjyndy arqalap úıge kirip barady. Al uıatyn saqtaı quıryǵyn bulǵańdatyp qazandyq aldynda otyrǵan ıttiń turpaty ǵajap: qara tuıaǵynan quıqasyna deıin malynǵan qyp-qyzyl jalyn. Sirá, shyrpy tutatyp jaqyndatyp kór, gúrildep jana jóneledi. Qyzdyń qı qalaǵan bilekteri jyp-jyp kórinedi, ózi kóleńke qushaǵynda. Osynyń bári jaıbasar tirshiliktiń tań-tamashasy joq qarapaıym kórinisterin qurasa da alabóten qyzyqtap tur. Qorqynyshtyń kóılegin ishteı uıala tez-tez sheshken Arǵyn eńkeıip úıge kire berip baıqady — qazandyq astyndaǵy ot sáýlesi keýdesindegi ór dendi jarqyratyp saldy.

...Pyshyldap janǵan maısham dastarqan tóńiregin tap manaǵy qyzyl betti keshtiń sýretine boıapty. Onan aıyrmashylyǵy — qyzyl betti keshke aǵy arshylyp jýylǵan tórt-bes kese, on shaqty túıir qant, tilshe-tilshe týralǵan qara bıdaı nany, sonyń ortasyn ala qyzemshektenip úıilgen tarynyń qońsy qonǵany.

Sergeı ashylǵan qorjynnyń aýzyn baılaı almaı áýre. Bóksesi bulǵańdap oryn aýystyra beredi: qaıtsin, qazdıǵan-qazdıǵan aǵashaıaq oryndyqtar kózden bul keshte bulbul ushyp tur da.

Baıaý jótkeriniske moıyn bursa, shal shómıip ishke kirip te qalǵan eken. Arǵyn batyl basyp, tórge shyǵyp otyrdy.

— Durys qoı, durys. — Shal domalańdap oń jaǵyna jaıǵasty. Ózi jigit keýdesindegi ashyq kúni taıyzda bulańdap júzgen aq qaırańdaı shamǵa shaǵylysyp, sáýle aýlatqan orden, medalderge kózinen qyzyǵý aralas kúdikti sálem ushyryp qoıady. Anyq ordender men dúnıedegi ózi biletin bar uǵymnyń arasyna sáıkes keletin keleńdi qatynas ornata almaı apaı da topaı dal kúıde otyr. Áıteýir qara bujyr jigittiń jyltyr qonyshty etiginen basqasy shalyń úshin túgel jypyrlaǵan jumbaq. E, dál osyndaı kók tabandy ámirken soǵystan qaıtpaı qalǵan Ámir balasy sonaý jyldary bastyń bolyp, qalpaǵyn aspanǵa áýelete laqtyryp turǵanda bir kıgen. Sol shirkinniń tabandy qyj-qyj qaınatqan qyzýynan góri attaǵan saıyn attany bar sıqyry Mekeniń kók tasynyń keremetinen eli kem túspeıtin. Odan keıin, oıboı German kózel soǵys ashty, áýeletip aspanǵa qalpaq laqtyrýyn Ámir bala aty tilge keleńsiz jer túbine attanyp, gúrsildetip myltyq atyp ketti, qara qaǵaz keldi, odan soń...

— Otaǵasy, áńgime bastaı otyryńyz. Ýaqyt utaıyq ta. — Jigit shyntaǵyn búge jantaıyp úlgeripti.

Shal selk etti. Uıbaı-aý, áńgime izdep mynanyń qaı qyrtqany? Áńgimeshilin. E, aıtatyn munyń qaı áńgimesi qaldy? Biletin óleń sózi, birdi-ekili hıkaıa-qıssasy saýsaǵynyń sanynan artqan emes. O da sonaý julymyr jıyrma jastyń jalyna baılaýly jyr, al jıyrma jastyń jylýy men qyzýy kimniń jadynda. Qoı, túsi sýyń bujyr betten bul ǵoı-ǵoımen qutyla almassyń. Al, Qaragereı, aýzyń barda bir asa.

— Jón, jón. Aıtaıyn áńgime. Úı syrtyndaǵy baqshany baıqadyń, shyrań. — Baqshasy úı syrtynda emes, bes adym jerdegi kúńgirt buryshta jaıqalyp turǵandaı jaman sol tusty baǵyttaǵan qolyn kólbete jaıqap edi, maısham oty maıysyp, pilteden túp ornymen úzile jazdap baryp qaıta túzeldi. — Balam, sol kolhozdyń qaýyn-qarbyz, kákir-shúkiri. Sony bir densaýlyqtyń arqasynda baǵyp-qaǵyp... Qaýyn shirkin barmaqtaı gúlden bala basyndaı bop esedi eken. — Shal osy tańqalarlyq túzý, jatyń sózderdi shynymen ózim aıttym ba degendeı ańtarylyp qap, az-kem toqtalys tapty. — Sıyrdan buzaý týǵandy kerip ek, al qaýyn-qarbyz baǵý buzaýdan sıyr týǵyzýdyń keri, aınalaıyn.

— Buryn ezge kásiptiń basyn ustaǵansyzdar-aý?

Shal ızeńdep qaldy.

— Qoı baqqamyz. Qaraadyr beliniń batys jaǵyn qaptaldata qoı jaıǵamyz, qaraǵym. Astymda jıren qasqa atym bar, minez bilmeıtin pátshaǵar qyrshaqqy edi, aldynan kelgendi tistep, artynan kelgendi qos aıaqtap teýip tastaıtyn. Sol tebegen jıren qasqamen pah, pah, qorq-qorq jelip, otar qoıdy shyrq ıirip alshysynan túsirýshi ek. Qazanǵa kópirtip salyp et asatynbyz. Shirkin, qasyqqa taq-tuq qaıqaıta ura qustyryp, áı, bir kómeıletip asaıtyn jiliktiń jylymshy maıyn-aı. Qasqyr kelse qosaýyzdy kúmpildetip atyp, qotanǵa jolatpaı kettik. — Ol qyzyl etti ketik tisterin jalańashtaı kúldi. — Marqum Qadısha apańnyń kózi jumylmaǵan, oń jaqta maıysyp otyratyn bula shaǵy.

Sóıtip, Qarashash shaldyń nemeresi eken. Oý, sonda qyzdyń áke-sheshesi qaıda? Anaý sýrettegiler sol kisiler me dep shamalaıdy. Qańyraǵan úı birde durys, birde burys shal men keýdesi bıik qyzdan basqa quryǵanda túshkiretin jannyń tirligin aıtatyn aıǵaqtan ada. Manadan beri baıqaǵanyn barmaq búgip saǵaldyryǵynan tizip edi, qabyrǵadan ilýli eresek ıakı áıeldiń kıim-keshekterin kórmepti. Oıynyń aınalyp-aınalyp kep shanshyla qulaǵan nysanasy — qyzdyń shaıqy shalmen jahan dalada jemis baǵyp jalǵyz qalǵany.

Jigit qoltyq astyndaǵy jastyqty janyshtap, jaıa tústi.

Esikten áýeli laq-laq bý atqylaǵan keń qursań sháýgim, onyń jeteginde bólmedegi álsiz sáýleni tam-tumdap mólshermen sińirgen názik bilek qalqyp, sodan keıin júzimen jer syzǵan Qarashashtyń ózi kirdi. Kirdi de ımenshek qalpy shaldyń tómengi tusynan eki búktetilip tize syndyrdy. Kókjıekti keselerge kezekpen móımildetip qyzyl quıa bastady. O, qudaıa, shaı quıysynyń ózi syńsyǵan án! Adamynyń qyry, qylyǵy, kezdesýine qaraı sháýgimniń qulaǵyn ustaý da tý asaýǵa quryq salar qaırattan qylaý kemdigi joq mórli óner tárizi. Kónetoz kóıleginiń etegin ekige aıyryp jigin jaza júlgelengen toq jotaly eki tizesiniń ushynda dál qazir Qarashash talpynyp áne-mine ushammen otyr. Sháýgimniń túbin jaltyratyp sonshalyq ersi tońqaıtpaı, shaıdy sál syzdyqtata dybys-shýsyz sánimen, tunǵan saltanatymen quıady deısiń. Temir ózek shúmektiń ózi kesege qaraı moınyn quryqtaı sozyp, uzara enteleı ústine túsip tur. Ylǵı sháınek pen keseniń aralyǵynda jalǵyz aıaq kúreń soqpaq saıraı syzyń tartady, álginiń ón boıynan birqalyppen baýyr jaza buıralanyp ushqan bý bólmege tarap, áldebir hosh ıisti jelpip qana tumsyqtyń dál qara ushynan buralyp ótedi.

Muny shal baıqamady, qyz da bilmegen.

Tek jigit úki kózdene qyraǵy shalyp, únsiz túıip otyr.

Sergeı bolsa kúmpıip pisken qorjyn búıir bıdaı óńdi baýyrsaqtardy dóńgeletip oınaı qyzyqtap shat-shadyman. Aqyry jalyqty bilem, ezýin kere esinedi de alaqanyn jelkesine jastap, kózin juma; «Quh-h!», — dep qaıta-qaıta shalǵa ym jasaı túregelip, tulǵasynyń symbatyn buzbaı úıden shyǵa berdi.

Taǵy da shaı urttaǵan sorp-sorp dybystar úı ishiniń tirligin jasap jatqan.

Syrttan ıt qyńsylady. Úni tóbe quıqany shymyrlatar aıanyshty, muńly. Jáne bir emes, baqandaı birneshe ret. Jigit qulaǵyn tige qoıdy.

Áldekim saqyldap kúldi. Artynsha-aq qańq etken ıt dybysy tez alystap sap basylǵan.

Qolynan keseniń túsip ketkenin Arǵyn kórmedi. Kórgeni ne, baıqaǵan joq. Kezi kólemin demde úlkeıte bar qara-aǵyn ilgeri ytyrynta esikke baǵyshtaǵan.

Sol, sonyń ózi.

Qyzdyń qaımaq qatyp quıǵan shaıy bul joly kúreń jol syzý qaıda, keseden aýyp syrmaqqa syr-syr tógiledi.

Shaldyń bozqyraý basynda alaqany dybyssyz alaqaılap, emin-erkin qydyryp júr.

Esik shalqasynan ashyldy da, manaǵy súlde bútin, bólinbegen qalpymen týra tabaldyryq ústinde tura qaldy.

Alǵa attady, ishke kirdi. Eńseli. Túriniń anaý aıtqandaı túske kirerlik qorqynyshtylyǵy joq, tek kókshil súıkimsiz nil betiniń bar aýdanyna jaıylyp, erkin taralypty. Jańa ǵana ózi syrtqa tastap kirgen túnniń tutyp qalǵan qarasy áli kóship úlgermegen sıaqty. Tulaboıynda bar baıqalary, basqadan at ozdyrary — jaltyldap turǵan uıaly qara kózderi. Kezinde kórimdik bergendeı aınamkóz ómiriniń ótip-aq ketkenin mańaıyn torlaǵan usaq ájimdermen habarlap tur: ezi sham sáýlesin úlkeıtip-kishireıtpesten qarashyǵyna túgel kóshiripti.

Kóleńke attap ishke kirdi de, áýeli shaldyń betine nazar saldy. Taıaý tustaǵy qyzǵa qarady. Qarashashtyń júzine bókken nurdy kózine keshirip alǵandaı janaryna jyly sáýle júgirdi.

Onyń ózi de qas qaǵymdyq sát qana — qaıta sónip, únsiz talyqsı úzilip ketti.

Arǵyn bolsa júzimen jer syzyp búgejekteı berdi. Áıel ez boıyndaǵy bar jylylyǵyn janarynyń shýaq - qyzýsyz qarashyǵyna esi kete jınap, buǵan qadala qarap, sol jylylyqty ýystaı laqtyryp joldap jatqanyn baıqap qalǵan.

Joǵarydan tóngen tóbe ashshy daýystan shytynap ketkendeı boldy.

Áıel súrine-qabyna shalynyp, jigit keýdesine zor sulbalanyp asyla túskenin bári baıqady. Qarashash áıeldiń arqasyna asyla túsip, aıyrýmen álek. İİİal tap toıǵa baratynnan qatty saqalyn bes saýsaǵymen tarap, salalaı bergen.

— Durys qoı, jón tegi.

Betine, mańdaıyna jabysqan áıel erinderi on ekide bir gúli ashylmaǵan qyzdyń kúıip-janǵan qyzýyn saqtapty, erniniń tańbalap basqan jeri oıdym-oıdym ot orny. Sabyrmen meıirli aımalaý emes, qysqannyń qabyrǵasyn kúıretetin kádimgi qomaǵaı yndyn. Keńk-keńk jylaıdy. Aýyr omyraýlary álsin-áli kókiregin tolyqsyp soǵady.

Arǵynnyń bar bilgeni — baǵjańdaı betin buryp, alyp qasha berý.

— Ámirim, keldiń be? Bildim, oralatynyńdy sezgemin. Seni kóp izdedim, Qaraadyrdaǵy shı-tomardyń túkpir, túbine deıin qoımastan qaqshyp sharladym, taba almadym. Endi seni eshqaıda, eshqandaı soǵysqa jibermeımin.

Áıel Arǵynnyń oń tizesin basa jaıǵasyp apty. Sham sáýlesine kózin sharpystyra aǵylyp otyr.

Qyz ata jóneldi. Ashyń qalǵan esikten úńilgen túnniń qushaǵyna qoıdy da ketti.

Shal shoınańdap túregeldi.

— Qaıran kelinjan-aı! — Aıaǵynan buryn ádettegiden góri erterek alǵa túsken basy men saqalyn qýyp syrtqa shyqty. Jaıshylyqtaǵy jubyn jazbaıtyn «durys, jónin» alǵash aıtpaǵanyn ol ańǵarmaǵan.

Jigit qozǵalmady. Biraq qozǵalǵysy kep edi. Oń búıirinen kótere túıip ótken soń amal joq qasyndaǵy seriginiń júzine tiktep qaraǵan. Tańdanyp qaldy — áıel kózindegi tap jańaǵy qýatty da qaharly jarqyldy jyly sáýlesi ár bólshegine teń daryǵan tunyqtyq, meıirimdilik aýystyrypty. Kıizdeı qalyń kók quraq jamylyp, topyraǵyn jasyrǵan jaz aıynyń ádemi qýlyǵyn qaıtalap, betindegi saı-saı ájimder joǵalypty. Arǵyn óz boıynan ǵajaıyp kúı baıqady — jańa ǵana janyn qasqaldaq qanyna baǵalaǵan qorqynysh ǵarip áıelge arnalǵan aıanyshqa ádeppen oryn usynyp jatyr eken.

Áıel súıel-súıel qatqyl alaqandarymen Arǵynnyń betin sıpady. Berekeli úıdiń mal-janǵa jaıly kelinsheginiń qolyndaı jyly, qurǵaq.

— Túk ózgermepsiń, sol qalpyń.

Óz betin sıpalady. Burysh-buryshty tintkilep bóten jandy izdedi. Júzin bermen buryp kúlimsiredi.

Tappaǵanyna ábden rıza álpet.

— Úıde jan joq qoı... Atam qaıda, Qarashash she? Ámirjan, biz ońasha qalyppyz. So jyly Qaraadyrdyń arǵy betindegi aýyldaryńa kelin bop túskenim esińde me? Týý, o kúni bizdi ońasha qaldyrdy. Onda da osylaısha shyraq janyp turǵan. Jaryqty úrlep sendirip, kórpeni kóterip kirgenińde uıalǵanym-aı.

Taǵy kúldi. Tek qýanyshty da, qaıǵyly da emes, odan basqashalaý, ózge úndi kúlki. Arǵyn áıelge jalt qarady da, titirenip ketti — sálde ǵana qarashyqta beı-bereket bytyrap mańyp júrgen sáýle ushqyndary lezde tas-túıin dara núktege toptasyp, jarqyraı túsip buǵan emine tiginipti.

Ushyp turdy, durysy, turmaq boldy. Kenet qarańǵylyq jalǵyz silteýmen kóz aldyndaǵy álemniń betine qara shapandy jaba saldy: áıel alaqanynyń shyjyldap kúıgenine qaramastan maıshamdy basa qoıypty. Artynsha bilektiń moınyna sart oralǵany esinde.

— Beri, munda...

Áıel sybyry tunshyǵa býlyǵyp jetti. Bylqyldap bosaı qalǵan keýdeni jandármen ıterip tastady da bar yntasymen esikke umtyldy. Jolaı qolyn avtomat ilýli qabyrǵaǵa sozdy. Mańdaıshaǵa basyn soqty, tas tóbesinen áldeneniń ońdyrmaı túıip ótkenin bilgen, atyp shyǵyp aıqaı saldy.

Uńǵy moıny sozyla umtylyp, suqtana túnmen astasyp, joqqa qadam basypty. Avtomattyń jyltyr uńǵysyn kilt joǵary kóterip qaldy: aı sáýlesi kóktuqyl qyr arqaǵa saýyldap qulaı syńǵyr-syńǵyr shytynap synyp jatqan. Arǵyn onyń birin bilmedi, bilgeni shúrippeni shań ashýǵa ilese shap berip suq saýsaǵyna orady da, taban astynda basqa tirshilikti tars umytty, oıhoı shirkin, qumardy qandyra tartty, tisteı qatyp qaldy.

— Ta-ta-ta... Ta-ta-aaa!

Mańdaıynan shubyrǵan terdiń aldyn alaqanymen tunshyqtyra teris aınaldy. Keýdesindegi orden — jańaǵy tańdaıy taqyldaǵan avtomattyń bir, jalǵyz-aq lap etken jalyny — orden shyradaı janǵan kózin aıǵa baǵyttapty. Qara ıt qyńsylap qý dalaǵa qashyp barady. Úı artynan júgirip shyqqan Sergeı bolmysyn kórsetpeı buqpantaılap boıyn jasyrǵan dalanyń sulbasyna jaıbaraqat qarady da:

— Qorqaý qasqyrlar ǵoı, — dep azýyn aıǵa bileı eńirete esinedi.

---