GÁKKÝ: kitaptan úzindi
“GAKKÝ: fragment romana” / “GAKKU: the part of the book”
(Ǵalamnyń tolyq biryńǵaı teorıasy týraly, O polnoı edınoı teorıı Vselennoı)
Áńgime
Památı fakúlteta, kotorogo bolshe net...
1
Áýeli, sóz — núkte boldy. Ýaqyt sheksiz syǵymdalǵan qara noqatty qapylysta jaryp shyqty. The Big Bang, joqtyń beıtanys júzine, shuǵyl úlkeıip kele jatqan quıryqty alabóten daq saldy. Álem tańǵajaıyp ýaqıǵalar aldynda turdy. On segiz myń ǵalam kúrt úlkeıip, aqyl-oıǵa syımaıtyn, belgisiz, sheksiz alasapyran kólemge jetti.
Keıin, sózdiń túıini baılanyp, shejire aıaqtalyp, ýaqıǵa bitkende, ǵarysh qaıyra oımaqtalǵan núktege aınalatyny, túzilip kele jatqan eseptiń quramynan kórindi. Búkil álem, shaıyrdyń kitabyndaǵydaı, dán qaýyzyna syıyp ketedi. Teginde, jalyny sónip, qyzýy qaıtyp, sodan, jylýy taýsylǵan qubylystyń artynan tozańy burqyrap kúl, álde qolamta, múmkin, qozǵa kómilgen shoq qalady.
Syńarynan aıyrylǵan aqqý — suńqyldap qoshtasý ánine salǵan kúıi, zady, ekpindeı ushyp shyrqaý kókke kóterilip alady da, ózin zaý bıikten tómen qaraı tastap jiberedi. Kók aspandy qaq aıyrardaı tómen quldılaı sorǵalap kelip, qara jerge aq tósimen bar pármenimen kelip soǵylady, sóıtip, qusadan ba, álde baıansyz tirshiliktiń qaıǵy-sheri, ýaıymynan ba — áıteýir, soıy asyl jándik qapylysta, armanda túpsiz tuńǵıyq zeńgir kókten qulap óledi. The Universe tynysy aqqýdyń gákký jyryna — aqyrǵy jan yshqynysyna uqsaıdy.
Birde ol, bir núkteden shyqqan álem qaıta aınalyp sol núktege keledi, dedi tósekte, shańyraqqa qarap jatqan oıly, qapadar qalpy. Sonymen qatar, alasapyran ǵalam ulǵaıyp bara jatyp, tosyn qalt toqtap, kenet — jarylyp ketip, sosyn, sónip, lezde óship qalýy da múmkin. Biraq, juldyzdar shoǵyryn jaratqan adasqaq, jalqy qara noqat aldynda ne boldy, ony eshkim bilmeıdi, adamzat aqyl-oıy ýaqyt bastaýyn taba ala ma, tapsa, tanýǵa qarym-qabileti jete me, joq pa, tıanaqsyz saýal álemdi sharlap, múmkin, ǵaryshty aralap, kezip júretini erteden, eski zaman, ejelgi dáýirden anyq edi. Sárýar bes mıllıard jyldan soń, Kún de jylýyn sarqyp, turǵan bıiginen qulaıdy, dedi.
— Ertede, — dedim men, — raqat edi, qashan óletinińdi bilmeısiń, qandaı raqat.
— Iá, tamasha. Arıstotel, Jer — álemniń kindigi, dep túsindi, kitabynda
ony qozǵalmaıtyndaı etip, beınelep aıtqanda, aǵash mátkege tańyp, bar jaratylystyń ortasyna baılap tastady.
— Sóıtip, Ptolemeıdi adastyrdy.
— Shákirti Jer sharyn ózin qosqanda segiz sfera qorshap tur degen
qorytyndyǵa toqtady, ejelgi grek zamanyndaǵy belgili Merkýrıı, Venera, Mars, Iýpıter, Satýrn jáne Kún men Aı tóńirektep aınalyp júredi dep oılady.
— Joq, segizinshi jolaq qozǵalmaıtyn juldyzdar kókjıegi bolatyn.
— Shirkeýdiń Ptolemeı ustanymyn qoldaǵanyn bilesiń be?
— Bilemin. Al búgin ıslam Stıven Hokıngti qabyldaı ala ma?
Sárýar tosylyp qaldy.
— Másele sen óziń Táńir jarattyǵa, Qudaıǵa senesiń be, joq, álde
jaratylysty somdaǵan Qudiretke ılanbaısyń ba, sonda. Núktege deıin Kimniń quzyry júrdi, Ne bizdi tylsymnan basqardy, soǵan qaraı seniń de kóńil-kúıiń ózgeredi. Menińshe, bul — ár adamnyń jeke tanymyndaǵy qasiret, beımaza tolǵaq, myna dúnıe myń qubylady, sen de berekesiz shyr aınalyp, búkil ǵaryshpen qosyla, dóńgelene júzip, qandaı muratqa jol tartyp, nendeı saparǵa attanǵanyńdy eshqashan uǵa almaısyń.
— Biraq ta, Shirkeý Nıkolaı Kopernıktiń jasyryn ýaǵyzdaǵan júıesine
qarsy shyqty ǵoı.
— Iá, tentek oıshyl teń ortaǵa jarqyratyp Kúndi ákelip qoıdy.
Esińde shyǵar, Sárýar Kúndi sheksiz jaqsy kóretin....
— Iogann Kepler men Galıleo Galıleı, — dedi ol, — Arıstotel men Ptolemeıdiń sózine núkte qoıdy.
— Sosyn Núton oıdy túıindep, ashqan jańalyqtarymen zańdylyqtardy bekitti.
— Núton ótirik aıtty, — dedi kenet túsi ózgerip, — tartylys kúshterin
abaısyzda basyna qulaǵan alma aǵashynyń jemisi ashqan joq, olardy aldymen, bárinen buryn, zeńbirekterden alǵash baıqaǵan Galıleo Galıleı bolatyn.
— Desek te, Nútonnyń tartylys kúshi týraly zańy bir orynda
tapjylmaı turǵan Álem túsinigin joqqa shyǵarady. Alaıda, ulǵaıyp kele jatqan Ǵalam týraly oı eshkimniń basyna da kelgen joq.
— Iá. Biraq, Arıstotel dúnıeni Qudaı jaratty degen ıdeıaǵa qarsy
boldy, adamzat pen qorshaǵan orta máńgilik ómir súrgen jáne súre bermek dep eseptedi.
— Sosyn, tasqyndar men apattar órkenıetti damýdyń alǵashqy
baspaldaqtaryna qaıta aparyp tastaıdy, keri shegindiredi degen tujyrymǵa keldi.
— Al, pálsapashy Immanýıl Kant 1781 jylǵy “Anyq aqyl-oı syny”
atty eńbeginde Búkil Álem belgili bir kezde paıda boldy ma jáne keńistikte shegi bar ma degen saýaldardy sheshilmeıtin qaıshylyqtar — antınomıalarǵa jatqyzdy. Iaǵnı, belgili bir ýaqytta óz betimen jaraldy, ne qoldan jasaldy, joq, Ǵalam — máńgilik, degen saýaldarǵa aqyl-oı jaýap bere almaıtynyn qadap aıtty.
Ol birde Alapat Jarylysqa deıin, ıaǵnı Seni kórgen alasapyran sátke
deıin ýaqyttyń eshqandaı maǵynasy joq bolatyn, dedi. Degenmen, 1929 jyly Edvın Habbl kók júzine qaı jaqtan — qaı tusyna qarasań da, barlyq jer moıny qashyq gallaktıkalar bizden sýyt alystap, uzap bara jatqanyn ashty, sondyqtan men İnjýime qanshalyqty ǵashyq bolsam da, onyń qushaǵymnan sytylyp shyǵyp, qutyla sala, dedekteı qashyp, dúrbimen qaraǵandaǵy shalǵaı juldyzdardaı qara noqattanyp, kishireıip, sýyp bara jatqanyn ańǵaramyn, dep qaldy, dúnıede búkil zat, bar qubylys, túgel jan bir-birinen túbinde, báribir, tegis ajyraıdy.
Qandaı kesim týraly aıtyp otyr, taǵdyrdyń syıy ma, jazasy ma, ony tek Qudaı ǵana biledi emes pe: kez kelgen pikir turaqty zańǵa aınalmas buryn, dálelsiz bolǵandyqtan, áýeli boljam kúıinde, joramal qalpynda ómir súredi.
2.
İnjý, Sen, tek Sen ǵana Sárýardyń qaıda ekenin bilesiń. Ol ýaqyt keship, túngi bar-restorandardan baqytyn izdep júrip, aıaqastynan kózden ǵaıyp boldy. İzdenis ony úlken ǵımaratty tonaýǵa alyp keldi. Úkideı jelkildep, gúldeı qulpyryp, altyndaı jarqyrap aldymyzdan Sen kóringende, múmkin, asyl jandy beımezgil ýaqyt shaıtan túrtti. Esimde, ol Almaty shaharyn qatty súıdi. Sondyqtan, onyń basqa qalaǵa birjola kóship ketkenine asa sene qoımaımyn, Sárýar Almatyda júr, alaıda, nege ekeni belgisiz, ekeýimizben habarlaspaıdy. Menińshe, bekzat ul, jigittiń sultany aramyzdan baqytyn tappaı ketti. Biraq, İnjý, Sen, tek Sen ǵana Sárýardyń qaıda ekenin bilesiń.
Tastaq kóshelerde serýen quryp, jalǵyzdyqqa urynǵan, qamyryq qushaǵynda adasyp júrgen biz shalqalap joǵary, kók júzine telmirip qaraımyz. Aspanda, tym bıikte áýelep alty aqqý tizilip ushyp barady. Ushqan aqqýlar sońynan iz qalady. Ras, izdegen adam, qashanda, joǵaltyp alǵan ómir izin beımaza júreginen tabady.
Kenet, avtomobıl toqtap, salon esigi ashyldy, sosyn mashına ornynan baıaý qozǵaldy. Ózegimdi kúıinish — ókinish kúıigi, ǵashyqtyq derti jardy. Túsinbeımin, İnjý, dostyǵymyz jarasqan kezde, kóńildi buzyp, kókirekti órtep Sen qaıdan keldiń, alǵash kórgende, ekeýimizdiń de oıymyzǵa úreı túnedi. Qaı jaqtan qylań berdiń, súmbil shash, jazyq mańdaı, piste muryn, oımaq aýyz, alma moıyn, luhlý ıek, qaz omyraý — jan qalqa. Sárýar bulyńǵyrlanyp kenet týǵan qaıǵydan aqyryndap bizdiń móldir saǵynyshymyzǵa aınaldy. Dúnıede tynyshtyqtyń absolúttik etalony joq. Sondyqtan, eki túrli ýaqytta júrgen qos ýaqıǵa keńistiktiń bir jerinde ótti me, joq pa, ony eshqashan bile almaısyń.
Sodan keıin, araǵa bir-eki jyl tastap, Sárýar ushty-kúıli joǵaldy. Biraq, İnjý, Sen, tek Sen ǵana Sárýardyń qaıda ekenin bilesiń. Ol birde Alapat Jarylysqa deıin, ıaǵnı Seni kórgen alasapyran sátke deıin ýaqyttyń eshqandaı maǵynasy joq bolatyn, dedi. Nege Sárýar sonshalyqty jazmyshyna óshtesti — áli kúnge sheıin túsine alar emespin.
Baǵyt-baǵdarynan adasqan Sárýar qol sozym jerde, múmkin, elsiz dalada, qadaý-qadaý ornatylǵan, jeli baılanǵan toq baǵanalaryndaı kúńirenip, jalǵyzdyq kókiregin qars aıyryp, sodan soń, zady, tańnyń atysy, keshtiń batysy saıaq júrgen qadirli dos, rasynda, keıbir sát qamyryqtan sharshaıtyn sıaqty kórinedi. Kúbirlep esimin atasam, dál irgemnen ádemi qońyr daýysy kúńgir-kúńgir jańǵyryǵyp sóılep shyǵa keletin tárizdi kórinedi. Ol qarańǵy túnderde ekeýimizdiń til qatqan únimizdi kútip, elegizip uıyqtaı almaı, mazasyzdanyp, toryǵyp, toqyrap júrgen sekildi kórinedi.
Qazirgi shaqta Ǵalamdy naq beınelep, sandyq órnekte anyq keıiptegen, derbes, egiz esep-qısap — qos tanym bar ekeni belgili: salystyrmaly jalpylama teorıa men tańǵajaıyp kvanttyq mehanıka. Ekeýi de, teginde, bıik óre, tereń aqyl-oı, asqaq zıatkerlik kórinisi.
Áýelgi teorıa — sandyq órnekte, gravıtasıalyq qarym-qatynas pen álemniń iri masshtabty qurylymyn meılinshe dál beınelep, sheksiz keńistikter ǵumyr keshetin qajetti shartty naq taýyp, qarapaıym da kúrdeli teńdeýin ásem qurastyrǵan, pil saýyrly qara Jerdiń ózindeı alyp tujyrymdama. Biraq, bul tanym-túsiniktiń shamasy — ǵaryshtyń adam qarym-qabileti baqylap-qadaǵalaı alatyn bóligin ǵana — túsindirýge jetedi. Alaıda, esebin yqshamdap, sanyn dóńgeletip, ortaq mánge keltirip, uǵymyn jeńildetip kórsek: birneshe kılometrden bastap, jıyrma nóldiń basyn quraǵan birlik aralyǵyndaǵy keńistikti qamtıdy.
Kvanttyq mehanıka páni — santımetrdiń mıllıondyq bóligin usaqtap taǵy bólgende, bútin sarqyty, teń jartynyń birin zertteıtin, tegi, kólemi shaǵyn, desek te, tereń ólshemdi, jalpy, tanymy júırik ǵylymı-kategorıalyq júıe. Ókinishke qaraı, ǵalamat sheksizdiktiń ózara til tabysa almaǵan syńaryn, jupsyz, parsyz eki tarabyn tanyp, syryn ashýǵa, jumbaǵyn sheship, sandyq órnegin formýlada túzýge, qadir-qasıetterin aıshyqtap keıipteýge talpynǵan nıettiń eshqandaı bolashaǵy joq, sebebi, ekeýin qosyp, biriktirip qarastyrǵanda, bir ýaqyt ólsheminde, teńdeýler, nege ekeni belgisiz, qalyptasqan jalpy fızıkalyq zańdylyqtardan jańylysady.
İzdenisterdiń maqsaty — órnek qurǵanda, eki taraptyń qarama-qarsylyǵyn, kerisinshe, toqaılastyryp, qaıshylyǵyn joıyp, tabıǵatynan ortaq negiz, jarastyq, sáıkestik taýyp, sóıtip, gravıtasıanyń kvantyq teorıasyn qalyptastyrý edi. Eger biz Búkil Álem kezdeısoq emes, belgili bir zańdylyqtan jaralyp, qalyptasyp, damyp keledi desek, onda óz aldyna derbes qos teorıany Búkil Álemdegi bar qubylysty tutas qamtyp, birdeı sıpattaı alatyn tolyq biryńǵaı teorıaǵa biriktirýimizge múmkindik týady. Biraq, jasampaz, izgi oılarymyz, ókinishke qaraı, bir kúrdeli hám uly kedergige tirelip tur: eger biryńǵaı teorıa, shynymen, bar bolsa, sonymen qatar, bizdiń baqylaýlarymyzǵa, múmkin, is-áreketterimizge oń nemese teris áser etetin qubylys bolsa, onda, keshirińiz, qalaısha biz, teginde, biryńǵaı teorıanyń aıasynda, bútin jartysy, tolyqtyń bóligi bola turyp, tól zertteýlerimizdiń nátıjesin onyń naq ózinen taba alamyz. Qalaısha bul teorıa, bizdiń obektimiz, teginde, sýbektige aınalyp, ózimiz jaıyndaǵy tanymdyq izdenisterimizdiń túıinin sheship, qorytyndysyn shyǵarady.
Iá, qaıtip, aldyn ala bizdiń tabysqa jetetinimizge oń jaǵdaı týǵyza alady. Tap sondaı is-áreket nelikten bizdi jalǵan pasaj, keshendi qatelik, jıyntyq teris sanǵa ákep soqtyrmaıdy. Tipti, eshqandaı muratqa jete almaýymyz da múmkin emes pe. Desek te, uzaq júrgen tabıǵı iriktelý, suryptalý barysynda, pil saýyrly qara Jer betine keń taraǵan maqulyqtar ishinde aqyl-oı ıesi, kemel zıat, bıik óre, damyǵan sanasy bar suńǵyla jaratylys tek adam ǵana degen jasyq aldanysh, álsiz úmit, Qudaıǵa táýbe, kóksegen armanymyzǵa jeteleıtin birde nyq senim, birde ekiudaı kóńil tárizdi kórinedi. Alaıda, Búkil Álemniń tolyq biryńǵaı teorıasyn tabý jolyndaǵy izdenis bizdiń quryp ketpeýimizge eshqandaı kepil bola almaıdy. Iaǵnı, izdep júrgen teorıamyzdyń qorǵansyz tirshilik, tańǵajaıyp jaryq dúnıege eshqandaı qatysy joq. Áý bastaǵy murat pende rızyǵyn taýyp, buıryǵyn kútken ǵumyryndaǵy kúrdeli túsinik máselesi, Búkil Álemdi tolyq sıpattap shyǵý ǵana bolatyn.
Sondyqtan, taýly qyrat, tasty jota sileminen kóz jazyp, jalǵyz aıaq súrleýinen tosyn adasqan eski dos elin taýyp, úıine qaıta aınalyp soqsa da, oshaq qasynan ana, ot basynan súıgen jar kórmeıdi, shańyraǵyna qaıǵy qaptaıdy, sebebi, tarqamaıtyn qýanysh, taýsylmaıtyn qyzyq joq, dúnıejaryqtyń kemdigi aıtylǵan kıiz kitaptar ýaqyt sana túsinigi ekenin rastaıdy. Shynymen, arman-tilegimiz oryndalyp, oıymyz júzege asa qalǵan jaǵdaıda, ýaqyttyń bizge keregi shamaly.
Onyń teńdigine úmit artqan esebi teris bop shyqty. Búkil Álemniń tolyq biryńǵaı teorıasyn adamzat aqyl-oıy taba ala ma, İnjý, bilmeımin. Menińshe, adam baqyty osy izdenisterdiń nátıjesine baılanysty sıaqty kórinedi, biz, qalaı desek te, adamzattyń taǵdyr-talaıy kimniń, neniń qolynda ekenin biletin bolamyz: baqytty izdeýimiz kerek pe, joq pa, múmkin, qajet te emes shyǵar, bizdiń eńbegimiz esh, tuzymyz sor, kúsh-qaıratymyz rásýa bolyp ketpeı me, ony bir Qudaıǵa tapsyrdyq.
Qazir aıaýly jan, abyz tulǵanyń jańa ósıetin bári umytty. El esinde, tipti, Sárýardyń ózi bar ma deseńizshi, keıde, nege ekeni belgisiz, kóz aldyma onyń ǵumyr keshken jyldary tizilip kele qalady, biraq, ol dúnıe saldy, qaza tapty degen sýyq habardy estigen emespiz, aman-esen, tiri júr degen sóz de qulaqqa shalynǵan joq. Biz Sárýardy eshqashan izdep tappaıtyn da shyǵarmyz... qara qurdymǵa túsip ketkendeı iz-tússiz, izim-qaıym joǵaldy. Kórinbeıtin qara materıanyń aýyr salmaǵy jas aspan denelerin ózine kúshpen tartyp, jolynan qaldyryp, muratynan adastyrǵanda, Sárýardy tabý múmkin emestigin anyq, naqtyly túsinemiz.
Zadynda, Ǵalamnyń tolyq biryńǵaı teorıasyn beıneleıtin esepti ańsap sharq urǵan adam balasy ony eshqashan taba almaıdy, sebebi dúnıede mundaı ámbebap formýla joq.
Almaty, 2007-2017 jyldar
You Might Also Like
