InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

(roman)

Jorj Dúrýa meıramhana kasasynan bes franktan artylǵanyn aldy da, syrtqa bettedi.

Jaratylysynan symbatty, onyń ústine ýnter-ofıserlik daǵdysyn joǵaltpaǵan ol symdaı tartylyp, murtyn úırenshikti shıraq qımylmen bir shıratyp qoıyp, keshigip kirip kele jatqandarǵa jemtigine shúılikken qyransha túıilip qarady.

Kirip kele jatqan úsh jas qyzmetshi áıel de oǵan zer sala qarady: biri orta jastaǵy, shashyn qalaı bolsa solaı taraı salyp, alqam-salqam kıingen, qalpaǵynyń shańyn da qaqpaǵan, kıgen kóılegi bir jaǵyna qısaıyp ketken mýzyka pániniń muǵalımasy da, kúıeýlerin qoltyqtaǵan qalǵan ekeýi osy arzan dámhananyń turaqty kelýshileri-tin.

Aıaqjolda ol biraz aıaldap, endi ne isteýi keregin oılastyrdy. Búgin ǵoı jıyrma segizinshi maýsym, birinshi tamyzǵa deıin onyń qaltasynda qalǵany bar-joǵy úsh frank qyryq santım ǵana. Ol degeniń — túski aýqatqa tańerteńgi tamaqsyz nemese túski tamaqsyz eki tańerteńgi aýqatqa ǵana jetedi qaısysyn tańdasa da ózi biledi. Tańerteńgi tamaq bir frank on santım, al túski as bir jarym frank turatyndyqtan, eger túski astan bas tartsa, onda ol bir frank jıyrma santım únemdep qalady; sonda, onyń esepteýinshe, taǵy eki ret keshkisin nanǵa qosyp kolbasa jeýine jáne býlvardan eki saptyaıaq syra ishýine bolady. Al ol degeniń — bul úshin keshkilik ózine raqat syılaý úshin jumsaıtyn eń úlken shyǵyny. Ol Notr-Dam-de-Loret kóshesin boılaı júrdi.

Keshegi gýsarlyq mýndırmen júrgen kezindegideı adymmen, keýdesin tik ustap, tap qazir ǵana attan túsken adamsha aıaǵyn jeńil basady. Kóshe toly kópshiliktiń ishine ol kımeleı kirip ketti: eshkimge jol bermeı, birin ıyǵymen qaqsa, birin denesimen ıterdi.

Kónetoz qoqyraıma qalpaǵyn bir shekesine qısaıta kıip, ókshesin tyqyldata basyp, óńkeı keńse jaǵalaǵan áskerılerdiń ortasyna túsip qalǵan aıbyndy soldatsha jan-jaǵyna adamdardy da, úılerdi de — bárin, búkil qalany jaqtyrmaıtyn pańdyqpen qaraıdy.

Osy bir arzan, alpys frankqa satyp alǵan kástómmen-aq ol kádimgideı kerbez kórinedi — dórekiligi kózge uryp turǵanmen, báribir kerbezdigi basym. Boıynyń uzyndyǵy, jaqsy tulǵasy, qubylyp jıren kórinetin qaq jaryp taraǵan sary buıra shashy, erniniń ústinde burqyraǵan kóbikshe shıratylǵan murty, janary óńmenińnen ótetin kókshil kózi — sonyń bári turpaıy romandarda aıtylatyn ázázil azǵyrýshyny elestetedi.

Parıjdiń aýa jetispeıtin jazǵy qapyryq keshi bolatyn. Monshaǵa aınalǵan qala tunshyǵyp, teri tamshylap turǵan tárizdi. Sý aǵatyn granıt qubyrlardan múńkigen ıis shyǵady, astyńǵy jertóle qabattardan, as úılerdiń alasa terezelerinen jýyndy men ashyǵan sirke sýdyń sasyq ıisi keledi.

Esik kúzetker pıjakterin sheship, toqyma oryndyqtaryna atsha minip alyp, qaqpa túbinde temekilerin tartyp otyr da; qalpaqtaryn qolyna ustap, aıaqtaryn ázer kóterip, olardyń mańynan júrginshiler ilbı ótip jatyr.

Jorj Dúrýa býlvarǵa jete bere taǵy qobaljyp toqtady. Onyń Elıseı jazyǵyna, Býlon toǵaıyna baryp, aǵash arasynda taza aýamen demalǵysy keldi. Biraq onyń kókeıin tesip turǵan taǵy bir tilegi — áıelmen kezdesý tilegi de bar-dy.

Ony qalaı júzege asyrýǵa bolady? Ol jaǵyn bile almady, biraq ol sol kezdesýdi úsh aı boıy úzdiksiz kútýmen keledi: kún saıyn, ár kesh saıyn. Degenmen kelisti syrt symbaty men sypaıy aınaldyra bilýiniń arqasynda, annan-munnan tıip-qashyp eptep mahabbattyń dámin tatyp ta júrdi, biraq ol odan góri úlkenirekten ári táýirirekten dámeli edi.

Onyń qaltasy qaǵylǵanmen, qany boıynda qaınap tur edi, burysh-buryshtaǵy: "ádemi jigit, kettik menimen!" — dep sybyrlaǵan kóshe áıelderiniń ár súıkenisinen ol órtenip kete jazdaıdy, biraq olarǵa ilese almaıdy, óıtkeni olarǵa tóleıtin túgi de joq; onyń kútkeni odan góri basqashalaý, ózgeshe, ońaı qolǵa túsetin súıister.

Qalaı bolǵanda da oǵan jeńil minezdi áıelderdiń jınalǵan jeri — olardyń saýyq orny, meıramhanasy, kóshesi — bári unaıtyn; solardyń ishinde ıterisip, olarmen áńgimelesip, "sen" dep senimmen sóılesip, átiriniń ótkir ıisin ıiskep, jaqyn súıkeniskenderin sezip júrgendi unatatyn. Qalaı degenmen de, olar da áıel ǵoı, áıel bolǵanda da súıýge jaratylǵan áıelder ǵoı. Otbasy bar erkektershe olardy jaqtyrmaıtyn minez munda joq-tyn.

Ol Magdalına shirkeýi jaqqa burylyp, ystyqtan dińkelegen kópshiliktiń aǵynyna aralasty da ketti. Aıaqjoldyń bir bóligin qamtı jatqan úlken, adamǵa lyq tolǵan kafeler jarshamdarynyń kóz qaryqtyrǵan jaryǵymen otyrǵan adamdardy alaqandaǵydaı etip ap-anyq kórsetedi. Tórtburysh nemese dóńgelek ústelderdi aınala otyrǵandardyń aldynda qyzyl, sary, jasyl, qońyr, taǵy basqa alýan tústi sýsyn tolǵan bokaldar kórinedi, al grafınderde tap-taza sýdy salqyndatqan móldir muzdyń súıir túıirshikteri jyltyraıdy.

Dúrýa júrisin baıaýlatty, tamaǵy qurǵap ketti.

Shól, shól bolǵanda da tek jazdyń tymyrsyq keshinde ǵana seziletin shel azapqa salyp, ol qylqyldata jutatyn tamasha salqyn syrany ańsady. Alaıda eger búgin eki saptyaıaq syra ishse, onda erteńgi keshki aspen qosh aıtysqany, al ol aıdyń aıaǵynda únemi bolyp turatyn ashtyqtyń azabyn óte jaqsy biledi.

"Ońǵa deıin shydaıyn, sodan keıin Amerıkalyq kafeden bir saptyaıaq ishermin, — dep sheshti. — Áı, saıtan alǵyr, biraq ishkisi kelip-aq tur!" Ol ústeldiń basynda shól basyp otyrǵandarǵa, qansha ishkisi kelse, sonsha ishe alatyndarǵa kóz tastady. Kafeniń qasynan onda otyrǵandardy mysqyldaı, nemkettileý shola qarap ótti jáne olardyń túri men kıim kıisterine qarap, qaısysynyń qaltasynda qansha aqsha bolýy múmkin ekendigin de kózmólshermen shamalady. Bar jaǵdaıy kelisip, osynaý jaıbaraqat otyrǵan myrzalarǵa onyń jyny keldi. Qaltalaryn aqtaryp qarasań ǵoı, olardan altyn da, kúmis te, mys aqsha da tabylady. Orta eseppen olardyń árqaısysynda eki lýıdordan kem aqsha bolmaý kerek, ár kafede júz adamnan otyr, sonda eki lýıdordy júzge kóbeıtseń, tórt myń frank bolady! "Jeksuryn!" — dedi symbatty denesi sál teńselip. Burynǵy ýnter-ofıserdiń qolyna bulardyń bireýi qarańǵy kósheniń buryshynda túnde tússinshi, qudaı aqy, qoly tıtteı de qaltyramastan moınyn burap alar edi, áskerı júris-turys kezderinde el-jurttyń taýyqtaryn sóıtetin. Dúrýanyń Afrıkada ótkizgen eki jyly, Aljırdiń ońtústigindegi shetkeri qorǵanda arabtardyń ıne-jipterine deıin sypyryp alatyny eriksiz esine tústi. Bir isi esine túskende, júzinen kóńildi ári sýyq jymıys júgirip ótti: ýlen-alan degen taıpanyń úsh araby o dúnıege attanyp, esesine eki dosy men bul jıyrma taýyq pen eki qoıǵa, altynǵa ıe bolyp qaldy, onyń ústine jarty jyl boıy esterine alyp kúlisip júrdi.

Qylmys jasaǵandar tabylǵan joq, olardy tabandap izdegen de eshkim bolmady, óıtkeni bári de arabtardy áskerılerdiń zańdy tabys kózi sanaıtyn.

Parıjde basqasha. Munda semserińdi jambasyńda salańdatyp, revolverińdi qolyńa ustap, azamattyq ádil zańnan alysta, erkindikte raqattanyp tonaı almaısyń. Dúrýa basyp alynǵan elde júrip buzylǵan ýnter-ofıserdiń búkil jabaıy túısigi boıynda óre túregelgenin baıqady. Aıtatyny joq, ol bir baqytty jyldar bolatyn. Sol qumda-aq qalyp qoımaǵany qandaı ókinishti! Biraq ol bul jaqta jaqsyraq bolar dep shamalaǵan. Alaıda... Alaıda qalaı bop shyqqanyn shaıtan bilsin!

Shólden aýzynyń qanshalyqty qatalap turǵanyn baıqaǵysy kelgendeı, aqyryn tamsanyp, tiliniń ushymen ǵana tańdaıyn bir jalap aldy.

Sharshaǵan, súlesoq nópir aınalasynan shubap ótip jatyr, al ol qarsy kele jatqandardy ıyǵymen qaǵyp, kóńildi bir áýendi ysqyryp, baıaǵy oıyn áli qaıtalap keledi: "Haıýandar! Bul maqulyqtardyń qaı-qaısysy da aqshaly ǵoı!" Ol qaǵyp ketken erkekter betine kijine qarasa, áıelder artynan: "Ońbaǵan!" — dep qalyp jatyr.

Ol Vodevıldiń qasynan ótti de, shól qysqany sonsha, syra ishsem be eken dep, Amerıkalyq kafeniń qarsysyna kelip toqtady. Ondaı sheshimge kelmes buryn ol áýeli tilderi jarqyrap turǵan kóshedegi saǵatqa qarady. Toǵyzdan shırek saǵat qana ketipti. Ol óz ádetin biledi: syra tolǵan saptyaıaqty aldyna qoıǵan zamatta-aq ol ony túbine deıin qas qaǵym sátte simirip salady. Al sodan keıin on birge deıin ne isteıdi?

"Magdalına shirkeýine deıin baraıyn, — dedi ol ózine, — sodan soń asyqpaı keri qaıtarmyn".

Opera alańynyń buryshynda buryn bir jerden kórgen sıaqty jýan jas jigitpen soqtyǵysyp qaldy.

Sonyń sońynan kele jatyp, esine túsire almaı, kúbirlep qaıtalaı berdi:

— Shaıtan alǵyr, bul adammen men qaı jerde jolyǵyp em?

Bar yntasyn sap oılandy, kenet onyń jady keremet nárse jasady, jańaǵy adam qazirgisinen góri jińishkeleý, jastaý bop onyń kóz aldyna atty áskerdiń kıiminde kele qalǵany.

— Iá, bul Foreste ǵoı! — dep, Dúrýa aıqaılap jiberdi.

Ol jalt burylyp qarady da:

— Sizge ne kerek, myrza? — dedi.

Dúrýa kúldi.

— Tanymadyń ba?

— Joq.

— Jorj Dúrýa, altynshy atty áskerden.

Foreste eki qolyn ala júgirdi:

— A, dostym! Qalaısyń?

— Tamasha, óziń she?

— Men, baýyrym, onsha máz emespin. Óziń oılap qarashy, kókiregim meniń quddy bir kórik sıaqty, jyldyń alty aı boıy jótelýmen ótem, — bári sol tórt jyl buryn Fransıaǵa oralǵan boıda Býjıvalda óńeshimdi qabyndyryp alǵannyń zardaby.

— Solaı de! Biraq túriń sap-saý adamdiki sıaqty.

Eski joldasyn qoltyqtap alyp, Foreste oǵan óziniń aýrýy týraly, dárigerlerdiń dıagnozy men keńesteri jaıynda, sonyń bárin buljytpaı saqtaý bul sıaqty jumysbasty adamǵa óte qıyn ekendigi haqynda aıta bastady. Qysta buǵan ońtústikke barý kerek deıdi, al solaı isteý múmkin be? Jaqsy qyzmeti bar, úılengen, jýrnalshy adam ǵoı bul.

— "Fransýz ómirinde" men saıasat bólimin basqaram, onyń ústine "Qutqarý" aıdaryna Senat májilisinen esep berip jáne "álemge" oqtyn-oqtyn ádebı jańalyqtardy jazyp turam. Baıqap turǵan shyǵarsyń, men adam qataryna qosylyp qaldym.

Dúrýa onyń betine tańdana qarady. Foreste qatty ózgeripti, kádimgi kemeline kelgen kisi bolypty. Júrisi, ózin-ózi ustaýy, kıim kıisi, qarny — bári tasy órge domalap turǵan, tamaqty toıa ishkendi unatatyn, ózine-ózi senimdi myrza ekendigin tanytyp tur. Buryn ol aryq, jińishke ári symbatty, jeńiltekteý, shataqshyl, ushqalaq, baqyraýyq jigit bolatyn. Úsh jyldyń ishinde Parıj ony adam tanyǵysyzdaı ózgertip jiberipti, — baısaldy, jup-jýan, jasy jıyrma jetiden áli asa qoımasa da, samaıyna aq kirgen adam bolypty.

— Sen qaıda bara jatyr ediń? — dedi Foreste.

— Eshqaıda, — dedi Dúrýa, — jaı, uıyqtar aldynda serýendep qaıtýǵa shyqqam.

— Nesi bar, bálkim, onda meni "Fransýz ómiriniń" saralqasyna deıin shyǵaryp salarsyń? Men tek terilgen betti bir qarap shyǵam da, sonan soń ekeýmiz bir jerden bir-bir saptyaıaq syra isheıik.

— Jaraıdy.

Burynǵy synyptastar men polktastarǵa tán erkindikpen ekeýi birin-biri qolynan tartyp, qatarlasa júrip ketti.

— Ne istep júrsiń? — dep surady Foreste.

Dúrýa ıyǵyn kóterdi.

— Shynymdy aıtsam, ashyǵýdyń az-aq aldynda júrmin. Áskerı qyzmetimniń merzimi bitken soń, men munda durys mansap jasaımyn ba dep kelgem, — naqtylap aıtqanda — meniń Parıjde turǵym keldi. Biraq mine jarty jyl boldy Soltústik temirjol basqarmasynda istep júrmin, jyldyq jalaqyma bar-joǵy bir jarym myń ǵana frank alam.

— Iá, onsha emes eken, — dep kúńk etti Foreste.

— Aıtpa deımin! Al aqylyńdy aıta qoıshy, el qataryna qaıtsem qosylam? Men jalǵyzbyn, tanıtyn eshkimim joq, aqyl suraıtyn adamym da joq. Másele meniń nıetimniń joqtyǵynda emes, múmkindigimniń azdyǵynda.

Dosy onyń basynan aıaǵyna deıin tájirıbeli adamnyń kózimen synaı qarady da, aqylgóısip sóıledi.

— Onyń bári, balaqaı, adamnyń óz namysqoılyǵyna baılanysty. Aldy-artyn azdap bajaılaǵan adamǵa bir ústeldiń basshysy bolǵannan góri ministir bolý ońaı. Surap alýdyń esh qajeti joq, tek áser týǵyza bilý kerek. Saǵan qalaısha, shaıtan alǵyr, jóni túzý bir jumystyń reti kele qoımady eken, á?

— Talaı jerdiń tabaldyryǵyn tozdyrdym, biraq túk shyǵara almadym, — dedi Dúrýa. — Aıtpaqshy, qazir bir jumystyń tóbesi kórinip tur: maǵan Peleren manejindegiler atqa minip júrýdi úıretýshi bol dep edi. Onda barsam, quryǵanda úsh myń frank alady ekem.

— Óıtip aqymaq bolma, — dedi Foreste sózin bólip, — tipti on myń frank berem dese de barma. Bar bolashaǵyńdy birden óziń kesesiń. Qazirgi keńse jumysynda sen, áıteýir, qalaı bolǵanda da kózge túspeısiń, seni eshkim bilmeıdi, tabandylyq tanytsań, kele-kele kózge ilinip, bir mansapqa qolyń jetýi de múmkin. Al atpen jumys isteseń, onda bitkeniń. Ol degeniń búkil Parıj baryp tamaqtanatyn meıramhanaǵa jaıǵamysh bop ornalasqanmen birdeı ǵoı. Qyzmette júrgenderdiń ózine nemese olardyń balalaryna atqa minip júrý jóninde sabaq berdiń bitti, olar saǵan eshqashan ózimen teń adam dep qaramaıdy.

Kenet ol úndemeı qaldy, birer sekýnd oılanyp baryp:

— Seniń bakalavrlyq dıplomyń bar ma? — dep surady.

— Joq, eki dúrkin jolym bolmady.

— Eger orta oqý ornyn bitirgen bolsań, onda onyń bálendeı zalaly joq. Seniń kózińshe Sıseron nemese Tıberı týraly sóz bola qalsa, olardyń kim ekenin eptep te bolsa shamalaıtyn shyǵarsyń?

— Árıne, shamalaımyn.

— Sol jaraıdy, olar týraly sony bilgennen aqyldy bop kete qoımaǵan on shaqty mıǵuladan basqa eshkim de eshteńe bilmeıdi. Bárin biletin adam bop kóriný, maǵan senseń, túk te qıyn emes. Máseleniń bar tetigi sonda, tek seniń naǵyz dym bilmes ekendigiń áshkere bop qalmasa boldy. Yńǵaıyn taba bilý kerek, qıyn jaǵdaılardan qashyp, kedergilerdi aınalyp ótý qajet, sonan soń ensıklopedıalyq sózdikten bilip alǵandaryńmen basqalardyń aýzyn ashyrmaý kerek. Adamdardyń bári — túk bilmeıtin nadan jáne esekten beter aqylsyz.

Foreste ómirdiń mánin biletin adamsha zilsiz mysqylmen pikirin aıtyp, qarsy kele jatqandarǵa jymıa qarady. Kenet qatty jótelip, toqtaı qaldy, jóteli basylǵan kezde báseń daýyspen:

— Osy bir bronhıt degen laǵynet jabysyp aldy! — dedi. — Jazdyń naǵyz kezi ǵoı qazir. Qurysyn, qysta mindetti túrde Mentonǵa emdelýge baram. Shynynda, maǵan ne joq, densaýlyq bárinen qymbat!

Olar Pýasoner býlvarindegi ishki jaǵyna gazettiń bir nómiri aıqara shaptalǵan áınek esiktiń aldyna kelip toqtady. Úsh adam álgi gazetti oqyp tur eken.

Esiktiń joǵarǵy jaǵyndaǵy tap bir uran uqsatyp jarqyrata ot áriptermen órilgen "Fransýz ómiri" degen kóz shaǵylystyratyn jazý eriksiz ózine nazar aýdartady. Sol janyp turǵan sózderden túsken jaryqtyń tusynan ótkende, júrginshilerdiń júzi kúndizgideı ap-aıqyn kórinedi de, qaıtadan dereý qarańǵylyqqa batyp ketedi.

Foreste esikti ıterip qaldy da:

— Beri qaraı, — dedi.

Dúrýa kirgen soń barynsha ádemi jasalǵan, biraq kir, kósheden de kórinip turatyn baspaldaqpen joǵary kóterildi. Eki shabarman bas shulǵyp amandasqan aldyńǵy dálizden ótip baryp shań basqan, jaǵal-jaǵal qabylhanadan bir-aq shyqty, — qabyrǵalary ońyp ketken, bári daq-daq, keı jeri tyshqan qajaǵandaı sarǵysh jasyl trıppen qaptalypty.

— Otyra tur, — dedi Foreste, — men bes mınýtte kelem.

Sóıtti de, qabylhanaǵa qarap turǵan úsh esiktiń birine kirip ketti.

Saralqanyń adam aıtyp jetkize almaıtyn túsiniksiz ıisi múńkip tur. Qorqynyshtan góri tańdanys bılegen Dúrýa ornynan qozǵalmady. Aýyq-aýyq bir esikten shyǵyp, ekinshi esikke kirip, qasynan bireýler ótip jatty, — olardyń tez júretindigi sonsha, tipti eshbiriniń bet-júzin de baıqap úlgirmedi.

Áli jap-jas saraýyz jasóspirimder qolyna ustaǵan qaǵazdaryn óz jelimen ózderi jelbiretip, isker adamnyń keıpimen ary-beri júgirip júr. Baspahananyń boıaýy jaǵylyp qalǵan halattarynyń ishinen tup-týra aqsúıekterdiki sıaqty shuǵa shalbary men tap-taza aq jaǵasy kózge shalynǵan terimshiler jańa ǵana terilgen, áli keppegen qalyp terimderdiń iztańbasyn qatar-qatarymen abaılap kóterip alyp ótedi. Bir kezde kildiregen bir ýys bireý kelip kirdi, ózi shekten tys kerbez kıinipti, súrtiginiń beli shekten tys tar, shalbarynyń balaǵy aıaǵyn shekten tys qysyp tur, bátińkesiniń ushy shekten tys úshkir, — aqsúıekterdiń ómirinen keshki jańalyqtar ákelgen tilshi kórinedi. Basqa adamdar da kelip jatty, shetinen shirengen, mańǵaz, bári jalpaq qaıyrmaly bıik qalpaq kıgen, — sirá, sol qalpaqtarynyń sáni ózderin basqa jaı pendelerden aıryqshalap turatynyna senimdi sekildi.

Toqmeıilsigen, turpaıylaý, qara frak kıip, aq galstýk taqqan, naǵyz qara tory, uzyn, aryq, murtynyń ushy joǵary qaıqıǵan orta jastaǵy myrzamen qoltyqtasyp, aqyry Foreste de shyqty-aý.

— Bar jaqsylyqty tileımin, qurmetti myrza, — dedi Foreste.

Myrza onyń qolyn qysty.

— Saý bolyńyz, qymbattym.

Taıaǵyn qoltyǵyna qysty da, ol ysqyra aıańdap, baspaldaqpen tómen túsip ketti:

— Bul kim? — dep surady Dúrýa.

— Jak Rıval, — áıgili feletonshy, jekpe-jekke shyqqysh, bilesiń be? Gazet túzetimin qarap shyqty. Garen, Montel jáne bul — úsheýi Parıjdegi jýrnalshylardyń eń myqtylary: eń tapqyr, eń kókeıkesti feletondar tek solardiki. Rıval bizge aptasyna eki feletonnan beredi, jylyna otyz myń frank alady.

Ekeýi syrtqa bettedi. Aýyr deneli, alasa boıly, ústi-basy uıpa-tuıpa, saldyr-salaq kisi baspaldaqpen entige qarsy kóterilip keledi eken.

Foreste onymen ıile eńkeıip amandasty.

— Norber de Varen, aqyn, "óshken jaryqtyń" avtory, bul da qymbat baǵalanady, — dep túsindirdi ol. — Onyń ár áńgimesine úsh franktan tóleıdi, al onyń eń uzaq áńgimesiniń ózi eki júz jolǵa da jetpeıdi. Júrshi, Neopolıtan kafesine baraıyqshy, shólden ólip baram.

Ústeldiń basyna otyra bere-aq Foreste: "Eki saptyaıaq syra!" — dep aıqaı saldy. Ákelgen syrany demalmastan bir-aq simirdi, al Dúrýa bolsa dál bir óte sırek kezdesetin qymbat sýsyndy qolyna túsirgendeı, az-azdan ǵana jutyp, raqattana, dámin alyp ishti.

Dosy únsiz qaldy. Sirá, áldeneni oılap ketken bolý kerek, sonan soń buǵan kenet suraq qoıdy:

— Sen de osy jýrnalshylyqpen aınalyssań qaıtedi, á?

Dúrýa oǵan túk túsine qoımaǵan keıippen qarady.

— Másele sonda... men,., men eshqashan eshteńe jazyp kórgen emespin.

— Endeshe baıqap kór, basta! Sen maǵan sonda paıdańdy tıgizer ediń: maǵan qajetti habarlardy taýyp berip, bastyqtardan suhbat alyp, kezdesý oryndaryna baryp turar eń. Jolaqyńdy eseptemegende, alǵashqy kezde eki júz elý frank alyp turasyń. Kelisseń, men gazettiń qojasymen sóılesip kórer em.

— Árıne, kelisem.

— Onda bylaı et: erteń bizdikine tústenýge kel. Bizdikine bes-alty adam jınalady, odan kóp emes: meniń bastyǵym Valter myrza zaıybymen, jańa ǵana óziń kórgen Jak Rıval men Norber de Varen jáne áıelimniń bir qurbylas dos áıeli. Kelesiń be?

Dúrýa kesip aıta almaı qobaljyp, qyp-qyzyl bop, yńǵaısyzdanyp qaldy.

— Másele bylaı ǵoı... meniń laıyqty kástómim de joq, — dedi ol tutyǵa sóılep.

Foreste sasyp qaldy.

— Sende frak joq pa? Mássaǵan! Onsyz, árıne, jaǵdaı bolmaıdy. Parıjde, esińde bolsyn, tósegin bolmasa bolmaı-aq qoısyn, biraq fragyń bolý kerek.

Ol jeletiniń qaltasyn aqtaryp, bir ýys altyn aqsha shyǵardy da, eki lýıdordy alyp, eski dosynyń aldyna qoıdy.

— Qashan múmkindigiń bolady, sonda qaıtararsyń, — dedi janashyr tabıǵı daýyspen. Maıyn tólep kástóm al nemese kepil aqsha ber de, bólip-bólip tóleýge al, ol endi óz jumysyń, biraq qalaıda meniń úıime tústenýge kel: erteń jeti jarymda, Fonten kóshesi, on jeti.

Dúrýa eljirep ketti.

— Seniń qurmetińe tántimin! — dedi aqshany tyǵyp jatyp kúbirlep.

— Jaraıdy, jaraıdy! — dedi Foreste ony odan ary sóıletpeı. — Kel, taǵy bir-bir saptyaıaqtan isheıik, a? Garson, eki syra! — dedi aıqaılap.

Syralaryn iship bitken soń jýrnalshy dosy usynys aıtty:

— Qalaı, bir saǵat qydyrmaımyz ba?

— Qydyrsaq qydyraıyq.

Ekeýi Magdalına jaqqa qaraı bet aldy.

— Ekeýmiz endi qaıda qydyrsaq eken, á? — dedi Foreste. — Erikken adam Parıjden árqashan óz keregin izdep taba alady deıdi, al shyn máninde tipti de olaı emes. Keıde keshkisin bir jaqqa barǵyn-aq keledi, biraq qaıda bararyńdy bilmeısiń. Býlon toǵaıy áıelmen birge qydyrýǵa jaqsy, al áıeli qurǵyr ylǵı tabyla qoımaıdy. Kafe-shantandar meniń dárihanashym men onyń áıeliniń kóńilin kóterse kóteretin shyǵar, biraq meniń kóńilimdi kótere almaıdy. Endi qaıda barýǵa bolady? Eshqaıda da. Parıjde Monso parki sekildi jazǵy baq jasasa, ol túni boıy ashyq bolsa, sonda aǵashtyń saıasynda salqyn sýsyn iship, mýzyka tyńdap otyrsań ǵoı. Ol kóńil kóteretin jer emes, tek qydyratyn oryn bolsa. Oǵan kirýdiń baǵasyn men óte qymbat etip qoıǵan bolar edim, sonda oǵan ádemi áıelder ǵana keler edi. Unaı ma, elektr fonarlarynyń jaryǵynda qum tóselgen joldarmen qydyr nemese ne alysqa, ne jaqynda otyr da, mýzyka tyńda. Bir kezderde Múzarda osyǵan uqsas birdeme bolǵan-dy, biraq tek kabak tektes-tin: bı mýzykasy tym kóp boldy, tar edi, kóleńke az bolatyn, saıaly aǵash ta sanaýly edi. Óte ádemi, óte úlken baq kerek. Sonda tamasha bolar edi. Jaraıdy, sonymen seniń qaıda barǵyń keledi?

Dúrýa ne derin bilmedi. Aqyry oılap tapty:

— Men áli birde-bir ret Folı-Berjerde bolyp kórmeppin. Men oǵan qýana-qýana barar em.

— Ne, Folı-Berjerge me? — dep, seriginiń daýsy tym qatty shyǵyp ketti. — Ol jerde biz tup-týra tabaǵa shyjǵyrylǵandaı bolamyz. Biraq óziń bil, qyzyq úshin barsaq baraıyq.

Olar endi, Fobýr-Monmartr kóshesine shyǵý úshin, keri qaıtyp, artqa qaraı júrdi.

Kóńil kóterý úıiniń shamdary jarqyrap turǵan bet jaǵy ózine kep taqasqan tórt kóshege birdeı óz jaryǵyn tógip tur edi. Tizilgen kúımeler qaıshylasyp bir-birine jol bermeıdi.

Foreste birden kirer esikke qaraı bettep edi, ony Dıýrýa toqtatty:

— Biz bılet alýdy umytyppyz ǵoı.

— Menimen kele jatqandar tólemeıdi, — dedi Foreste mańǵazdanyp.

Úsh baqylaýshy oǵan bas ıip amandasty. Olardyń ortasynda turǵanmen jýrnalshy qol berip amandasty.

— Jaqsy loja bar ma? — dep surady odan.

— Árıne, bar, Foreste myrza.

Foreste usynǵan bıletti aldy da, terimen qaptalǵan esikti ary ıterip qalyp edi, dostar zaldan bir-aq shyqty.

Temekiniń tútini sahna men zaldyń arǵy túkpirin juqa buldyr perdemen búrkemelep alypty. Sansyz temekiniń sansyz túrinen jınaqtalǵan jeńil tuman biliner-bilinbes aqshyltym jolaq bop kóterilip, kúmbezdiń astyna, shamdaldyń aınalasyna, adam lyq tolǵan ekinshi qabattyń tóbe jaǵyna aspandaǵy bultsha jınalyp, birte-birte qoıýlanyp barady.

Parterdiń qatary men lojasyna ushtasyp jatqan keń dálizde ádemi kıingen áýeıi áıelder qalyń erkektiń arasynda alasuryp júr, boıanǵan, jasamys úsh satýshysy otyrǵan úsh mahabbat pen sýsyn baǵannyń biri aldynda bir top áıel óz oljalaryn kútip júr.

Bıik aınadan satýshylardyń arqasy men kirip kele jatqan kórermenderdiń bet-júzi kórinip tur.

Sóıtýge qaqysy bar adamnyń keıpimen Foreste jolyndaǵy jurtty ıtere-mıtere tez aldyǵa jyljydy.

Bılet tekseretin áıelge kelip:

— On jetinshi loja qaıda? — dep surady.

— Munda, myrza.

Áıel ekeýin tóbesi ashyq, qyzyl matamen qaptalǵan, ishine arasynan adam óte almastaı tórt qyzyl oryndyq qoıylǵan aǵash jáshikke kirgizdi de, jaýyp qoıdy. Dostar jaıǵasa otyrysty. Olardyń ońy men solynda da beline deıin ǵana kórinip, dál bular sıaqty adamdar otyrǵan úıshikterdiń qatary taǵasha ıilip, sonaý sahnaǵa jetkenshe sozylyp jatyr.

Toqyma sym kıgen biri uzyn, biri orta boıly jáne alasa boıly úsh jas jigit sahnada kezek-kezek akrobatıkalyq nómirler jasady.

Aldymen tez-tez ári qysqa adymdap, kópshilikke áýemen súıis joldap, aldyǵa jymıa uzyn bireýi shyqty.

Toqyma symnyń ishinen onyń qoly men aıaǵynyń bulshyq etteri anyq baıqalyp turdy. Jýan qarny tym kózge túse bermeýi úshin, ol keýdesin kere tústi. Shashyn dál ortasynan qaq bóle taraǵany ony shashtarazǵa uqsatatyn edi. Sándi sekirispen trapesıaǵa ushyp shyqty da, bar salmaǵyn qolyna ǵana salyp turyp dóńgelekshe shyr aınaldy. Bir kezde boıyn túzýlep, qolyn kerip kóldeneńinen turdy, biltemirden ustaǵan qolyna bar kúshin jıyp, birer sekýnd qolymen ǵana ustap aýada kóldeneńinen turdy da qoıdy.

Sonan soń jerge qarǵyp túsip, kópshilikke taǵy jymıdy, qol soqqan parterdegilerge basyn ıdi de, bulshyq etterin bult-bult oınatyp sahnanyń syrt jaǵyna bettedi.

Sonan soń odan góri boıy alasalaý, biraq tórtpaqtaýy shyqty da, ol da sonyń jasaǵandaryn qaıtalady, aqyrynda úshinshisi de birte-birte qyzynǵan jurttyń qoshemetimen sol nómirdi oryndady.

Biraq Dúrýa ol kóriniske túk te qyzyqpady, moınyn buryp, ol erkekter men jezóksheler qaıshylasqan keń kire beristen kóz almady.

— Parterdiń birinshi qatarynda otyrǵandarǵa kóńil aýdarshy, — dedi Foreste, — óńkeı bir aqkóńil, ańqaý toǵysharlardyń bet álpetin kóresiń, bári munda áıelderimen, balalarymen keledi. Lojadaǵylar — qydyrmalar, biren-saran sýretshiler, birer ekinshi sortty erketotaılar, al artymyzda — Parıjde kezdestirýge bolatyn barlyq toptyń tamasha qosyndysy. Ana erkekter kimder? Solarǵa zer sap qarashy. Kimder joq deseńshi, — ár túrli shen-shekpendiler men ataqtylar bar, biraq usaq-túıekter basym. Mynaý qyzmetkerler — bankide, mınıstrlikte, saýda bóliminde isteıtinder, — habar jazǵyshtar, jezókshelerdiń arqasynda janbaǵýshylar, shtat kıimindegi ofıserler, frak kıgen sánqoılar — bular kabaktan tamaqtanyp, operada bolyp úlgergender, endi osynnan tup-týra Italándyqtarǵa tartyp otyrady, — óńkeı kúmándi jandardyń ordasy. Al áıelderdiń bári bir pishimdegiler: Amerıkalyq kafede keshki tamaqtaryn ishedi de, eger olar bos bolsa, onda ózderiniń turaqty klıentterine ózderi baryp jolyǵady. Olardyń turaqty baǵasy eki lýıdor, biraq olar sheteldikterdi ańdyp júredi, óıtkeni olardan bes lýıdor alady. Bulardyń munda shubap júrgenine alty jyl boldy, — bul jerden olardy kúnde, jyl boıy tek Sen-Lazarge nemese Lýrsınge baryp emdelip jatqan kezderinen basqa ýaqyttyń bárinde de osy oryndarynan kórýge bolady.

Dúrýa ony tyńdaǵan joq. Sondaı áıeldiń biri bulardyń lojasyna súıenip, buǵan tesile qarady. Boıap jasaǵan qastarynyń astynan aınalasyn qaramen jıektegen kózi syǵalap turǵan qara shashty, opalanǵan, tolyq áıel. Qara jibek kóılekti kerip tyrsıǵan tósi, qany aǵyp turǵan jaraǵa uqsatyp boıaǵan erni áldebir jyrtqyshqa tán bir nárseni elestetip, qushtarlyqty, ersilikti bildirip turǵanmen, sonymen qatar yntyqtyǵyńdy da qozdyrady.

Qasynan ótip bara jatqan ózi qusap boıanǵan sary shashty sary dosyn basyn ızep shaqyryp aldy da, álgi áıel lojadaǵylar estisin dep, ádeıi daýystap sóıledi:

— Qarashy, ádemi jigit emes pe? Eger ol meni on lýıdorǵa kórgisi kelse, men qarsy bolmas edim.

Foreste jymıyp Dúrýaǵa buryldy da, ony ıyǵynan qaǵyp qaldy:

— Seni aıtyp tur. Sen, dostym, áıelderge ótimdisiń. Quttyqtaımyn!

Burynǵy ýnter-ofıser qyzaryp ketti, túbinde eki altyn aqsha jatqan jeletiniń qaltasyna qaraı saýsaqtary eriksiz kóterile berdi.

Shymyldyq jabyldy. Orkestr váls oınady.

— Qydyrmaımyz ba? — dedi Dúrýa.

— Degeniń bolsyn.

Olardy shyqqan bette-aq ydyrýshylardyń aǵyny aldy da ketti. Olardy birese qysty, ıterdi, basty, birese ana shetten myna shetke laqtyrdy, al kóz aldarynan qalpaqtyń qıly-qıly túri qylań berip jatty. Áıelder shyntaqtardyń, arqalar men keýdelerdiń ara-arasynan syrǵyp ótip, erkekterdiń qalyń ortasynda emin-erkin jup-juptarymen júr, — olar úshin bul ara úırenshikti orta ekeni kórinip tur, tabıǵattaryna saı, erkekterdiń myna aǵynynda ózderin sýdaǵy balyqtaı sezinedi.

Dúrýa aǵylǵan toptyń yǵytymen satylǵysh áıelderdiń átiri men adam denesiniń teri sińip, nıkotınmen ýlanǵan aýany jutyna simirip, qulshyna jyljydy. Al Foreste terlep, entigip, jótele berdi.

— Júr, baqqa baraıyqshy, — dedi ol.

Ońǵa burylyp, olar alabajaq eki shamnyń jaryǵy túsip turǵan qysqy baq sıaqty birdemeni kórdi. Tısa, týıa aǵashtarynyń saıasynda qoladan quıǵan ústel basynda salqyn sýsyn ishken erkekter men áıelder otyr.

— Taǵy bir saptyaıaqtan ba? — degen usynys jasady Foreste.

— Qýana-qýana.

Olar otyra qalyp, burynnan otyrǵandarǵa barlaı qarasty.

Arasyna az ýaqyt salyp aýyq-aýyq bularǵa bir qyzdar úırenshikti jymıyspen kelip: "Myrzalar, nemen syılaısyzdar?" — dep ketedi. Foreste oǵan yza bolyp: "Burqaqtyń sýymen syılaımyz", — degen soń, "Shoshqa!" — dep burqyldap burylyp kete barady.

Bir kezde mana bulardyń lojasyna súıenip turǵan qara shashty áıel keldi, jan-jaǵyna timtine qaraǵan ol sary shashty tolyq áıelmen qoltyqtasyp alypty. Aıtatyny joq, ekeýi de bir-birine laıyqtap tańdap alynǵandaı ádemi áıelder-di.

Dúrýany kórgen zamat ol ózderi ǵana túsinetin áldebir ishkil jaǵdaıdy janarlarymen aıtysyp úlgirgendeı-aq bir jymıyp qoıdy. Oryndyqty alyp, ol qymsynbastan oǵan qarsy qarap otyrdy da, soza daýystady:

— Garson, eki grenadın ákel!

— Eshteńeden qorqa qoımaıtyn áıelsiń-aý ózi! — dedi tańdanǵan Foreste.

— Seniń dosyń basymdy aınaldyryp jiberdi, — dedi áıel — Shyn sózim, dosyń — naǵyzdyń ózi. Meniń qorqatynym, osyǵan bola bir aqymaqtyq jasap qoımasam jarar edi!

Dúrýa qysylǵanynan ne derin bilmedi. Ol qopsyǵan qoıý murtyn shırata burap, tek jóni joq jótkirine berdi. Garson sý qosqan shyryn alyp keldi. Áıelder ony bir-aq simirdi de,oryndarynan turdy. Qara shash Dúrýaǵa jyly shyraımen ıek qaǵyp, jelpýishimen aqyryn ǵana ıyǵynan uryp-uryp qoıdy.

— Rahmet saǵan, — dedi áıel. — Tek senen bir aýyz sóz shyqpaıtyny jaman eken.

Bókselerin bultyńdata basyp, eki áıel syrtqa bettedi.

Foreste kúlip jiberdi.

— Meniń saǵan ne aıtaıyn dep otyrǵanymdy bilesiń be, dostym? Sen shynynda da áıelderge ótimdisiń. Sony paıdalana bilý kerek. Onymen alysqa barýǵa bolady.

Biraz oılanyp otyrǵannan keıin, óz oıyn syrtqa shyǵaryp otyrǵan adamsha, oılana sóıledi:

— Bizdi jurt qataryna kóp jaǵdaıda áıelder jetkizedi.

Dúrýa úndemeı jymıdy.

— Sen qalasyń ba? — dep surady Foreste. — Men ketem, búginge osy da jetedi.

— Iá, men biraz bolam. Áli erte ǵoı, — dep mińgirlegen boldy Dúrýa.

Foreste ornynan turdy.

— Onda saý bol. Erteńge deıin. Umytqan joqsyń ǵoı? Fonten kóshesi, on jeti, jeti jarymda.

— Jaqsy. Erteńge deıin. Rahmet.

Ekeýi qol qysysyp qoshtasty, sonymen jýrnalshy óz jónine ketti.

Ol kóz aldynan ǵaıyp bolǵan soń ǵana Dúrýa ózin erkindeý sezine bastady. Taǵy da qaltasyndaǵy altyn aqshalardy toq peıilmen bir sıpap qoıdy da, ornynan turyp, kózimen jan-jaǵyna tintı qarap top ishine enip ketti.

Keshikpeı erkekterdiń arasynda, top ishinde kedeıdiń pań keıpin saqtap ketip bara jatqan eki áıel — sary shash pen qara shash — kózine tústi.

Ol solarǵa qaraı júrdi, biraq jaqyndaı bere kenet óz-ózinen júreksindi.

— Ne boldy, tiliń shyqty ma? — dedi qara shash.

— Sumpaıy! — dep mińgirlegennen asyp Dúrýa eshteńe aıta almady.

Úsheýi joldyń qaq ortasyna toqtapty, áp-sátte aınalalary júrginshilerdiń ıirimine aınaldy da ketti.

— Meniń úıime barasyń ba? — dedi qara shash kútpegen jerden.

Qumarlyq qalshyldatyp, áıelge ol dókir sóılep qaldy:

— Barar em, mende bar-joǵy bir-aq lýıdor.

Áıeldiń júzinen mamyrajaı jymıys baıqaldy.

— Eshteńe etpeıdi, — dedi de, óz jekemenshiginshe ıemdenip, qoltyǵynan ustap aldy.

Áıeldiń qasynda kele jatyp Dúrýa qalǵan jıyrma frankqa, árıne, erteńgi tústikke qajetti frak alatynyn oılady.

İİ

— Foreste myrza qaıda turady?

— Tórtinshi qabat, sol jaqta.

Esikkúzettiń yqylasty daýsynan úı ıesine degen qurmet sezilip turdy. Jorj Dúrýa baspaldaqpen joǵary kóterildi.

Ol eptep júreksindi de, tolqydy da, bir túrli yńǵaısyzdandy. Ómirinde birinshi ret frak kıgendikten be, búkil kástómi ony áldeneden qaýiptendire berdi. Ol qanshama ádemi kóringenmen, laktalmaǵan bátińkesinen bastap tańerteń Lývrda tórt jarym frankqa óte juqa, sondyqtan qazirdiń ózinde-aq uıpalanyp qalǵan omyraýshasymen qosa satyp alǵan jeıdesine deıingi ústindegi kıimniń árbirinen bir min taba bastady, — jalpy, ol jaqsy aıaq kıimdi jaqsy kóretin. Onyń burynǵy jeıdeleriniń bári ábden tozyp bitken-di, onyń birde-birin kıip barýǵa táýekeli jetpedi.

Shalbary tym keń, aıaqtaryn ádemi kórsetpeı, bulshyq etteriniń tusy jıyrylyp qalypty; boıyna shaqtap arnaıy tigilmegeni, kezdeısoq alynǵany ýmajdalǵan túrinen bilinip tur. Tek frak qana jarasyp tur — denesine quıyp qoıǵandaı.

Júregi toqtap qalatyndaı kórinip, arpalysqan sezimniń áleginde, bárinen de kúlkili bop kórinýden qorqyp, baspaldaqpen asyqpaı kóterilip kele jatqan onyń kenet dál qarama-qarsysynan ádemi kıingen bir myrza betpe-bet tesile qarap shyǵa keldi. Olardyń bir-birine taqaý kelgeni sonshalyq, Dúrýa shorshyp ketip, sol ornynda qatty da qaldy: bul onyń ózi edi, ekinshi qabattyń alańshasynda dálizdi uzyn sıaqtandyryp kórsetip turǵan aınadaǵy óz beınesi bolatyn. Qýanǵannan tula boıy dirildep ketti — kútpegen jaǵdaıda ol óziniń symbatty keıpin kórip qaldy.

Úıinde ol qyryný úshin kishkentaı aınaǵa ǵana qaraıtyn, onda ózin tula boıymen kóre almaıtyn; óıtip-búıtip ústi-basynyń ár jerin jeke-jeke kórip, kemshilikterin badyraıta baıqap, ózin bir kúlkili adammyn ba degen kúıinishti oıda júretin.

Endi, mine, qazir, oıda joqta aınaǵa kózi túsip ketip, tipti ol ózin tanymaı da qaldy, — ózin basqa, bir qaraǵanda, sándi, minsiz kıingen aqsúıek adam ba dep qaldy.

Ózin-ózi muqıat teksere qaraǵan soń, ol óziniń túrin shyn máninde de jarasymdy túr dep tapty.

Sodan keıin rólin pysyqtaǵan akter qusap aınanyń aldynda daıarlana bastady. Jymıdy, qolyn sozdy, siltedi, bet júzinen birese tańdanysty, birde rızashylyqty, birde quptaǵandy baıqatýǵa tyrysty, áıelder munyń ózin unatyp, qyzyǵa qarap otyrǵanyn birden sezinetin jáne muny jarasymdy erkek dep tanıtyndaı jymıys pen kózqarasty taýyp jasaǵysy keldi. Tómen jaqta esik tars etti. Bireý-mireý ańdaýsyzda ústimnen túsip qala ma, qonaqtardyń biri aına aldynda qalaı qısańdap turǵanyn kórip qoıdy ma dep qorqyp, Dúrýa baspaldaqpen tez-tez joǵary kóterile bastady.

Úshinshi qabattyń alańshasynda da aına tur eken, ótip bara jatyp ózine taǵy bir qaraý úshin, Dúrýa júrisin sál baıaýlatty. Shyndyǵynda da onyń denesi symbatty edi. Júrisi de odan jaqsy júris joqtaı. Bir sát onyń jan dúnıesin ózine degen sheksiz senim bılep aldy. Mynandaı syrt pishimmen maqsatqa jetý jolyndaǵy ózine tán tabandylyqpen, batyldyqpen jáne eshkimge táýelsiz oılaı alatyn aqyldylyǵymen ol, sóz joq, óz degenine jetedi. Baspaldaqtardy sekire basyp, onyń eń ústińgi alańyna júgirip shyqqysy keldi. Úshinshi aınanyń aldynda aıaldap turyp, ol daǵdyly qımylmen murtyn shıratyp, qalpaǵyn sheshti, shashyn sıpady, sonan soń mundaı jaǵdaıda ylǵı aıtatyn sózin qaıtalap: "óte jaqsy oılap tabylǵan!" — dedi de, qońyraýdy basty.

Esik te dál sol sátte ashyla ketti dese bolady; qara frak, laktalǵan bátińke kıgen, qyrynǵan, barynsha joǵary dárejede kútimdi ári mańǵaz malaıdy kórgende Dúrýa taǵy bir beımálim, ózine de túsiniksiz yńǵaısyzdyqty sezindi; bálkim, ol óz kástómin eriksiz malaıdyń kástómimen salystyrǵan bolar. Daq tıgen jerin baıqatpaý úshin qolyna búkteı ustaǵan páltósin Dúranyń qolynan alyp jatyp:

— Qalaı baıandaýdy buıyrasyz? — dep surady malaı.

Sonan soń qonaqjaıdy aldyńǵy bólmeden bólip turǵan qalyń perdeni kóterip turyp, onyń atyn anyqtap aıtty.

Dúrýa búkil menmendiginen bir sátte-aq aıyrylyp úlgirdi, ol qaqıyp, tolqyǵannan zorǵa dem aldy. Ol ózi armandaǵan jańa ómirdiń tabaldyryǵyn attaǵaly tur edi, ony bul ómir baıaǵydan qyzyqtyrǵan. Aqyry ol kirdi. Úlken, jaryq, ósimdikterdiń kóptiginen oranjereıany eske túsiretin bólmeniń dál ortasynda aqquba jas kelinshek tur eken.

Ol qazyqtaı qaqıdy da qaldy. Bul jymıyp turǵan áıel kim? Kenet onyń esine Foresteniń úılengen adam ekeni tústi. Myna ádemi sary shashty názik áıel sonyń -munyń dosynyń áıeli degen oı ony múlde eseńgiretip tastady.

— Bıkesh, men... — dep mińgirledi de qaldy. Áıel oǵan qolyn sozdy.

— Bilem. Keshegi kezdesýlerińiz jaıly Sharl maǵan aıtqan, onyń basyna búgin sizdi bizben birge tústenýge shaqyrǵan jaqsy oıdyń kelgenine men óte qýanyshtymyn.

Ol ne dep jaýap qataryn bilmeı, qulaǵyna deıin qyzaryp ketti, áıeldiń ózin aıaǵynan basyna deıin qarap, baıqap, baǵalap zerttep turǵanyn sezdi.

Ol óziniń kıim kıisi úshin keshirim suramaq boldy, onyń olpy-solpylyqtaryn túsindirgisi keldi, biraq ol ne deý keregin oılap taba almaı, aqyrynda ustaranyń júzindeı qylpyldap turǵan ondaı máseleni qozǵaýǵa bata almady.

Ol áıel nusqaǵan kresloǵa baryp otyryp edi, astyndaǵy jumsaq, serippeli oryn tómen basylyp, ol oǵan kómile batyp bara jatty, shalqaıǵanynda arqalyǵy men shyntaq qoıǵyshy denesine jumsaq janasyp, ony barqyt qushaǵyna aıalaı qysqan kezde, ol ózin jańa, ǵajap ómirge enip bara jatqandaı sezindi; áldebir aıryqsha jaǵymdy nárseni qolyna túsirgendeı bolyp, ózin bir tatymdy, bıiktep qalǵan adamǵa sanady. Sol sát onyń ózinen kóz almaı qaraǵan Foreste hanymǵa kózi tústi.

Ol ústine jińishke beli men bıik torsıǵan tósin aıqyndap kórsetetin kógildir kashemır kóılek kıipti. Qysqa jeńi men keýdeligin kómkergen appaq shilterlerdiń kóbiginen jalańash qoly men moıny aıryqsha kórinedi. Bıik etip jınaqtaǵan shashy jep-jeńil, tap-taza, mamyq bult qusap jelkesinde bulǵaqtaıdy.

Áldenesimen áneýkúni Folı-Berjerde kezdesken áıeldiń kisige qarasyn eske túsiretin qarasy Dúrýaǵa jiger bergendeı áser etti. Janary sur eken, erekshe tartymdy etip kórsetetin azdap kógildir reńki bar sur, murny jup-juqa, erni tolyq, ıegi sál tompıǵan, -túp-túzý bolmasa da, bet-júzi súıkimdi, qylyqty ári óte ádemi. Áıeldiń mundaı bet-júzi ár núktesi ózgeshe áserge jetekteıtin bet-júzge jatady jáne maǵynaly sanalady, onyń sál-pál ózgerisi áldeneni aıtyp nemese áldeneni jasyryp turǵandaı.

Sál únsizdikten keıin áıel:

— Kópten beri Parıjdesiz be? — dep surady.

— Bar-joǵy birer aı ǵana, — dedi ol birte-birte boıyn bılep. — Men temir jolda qyzmet isteımin, biraq Foreste meni úmittendirip qoıdy: meniń kómegimmen jýrnalshy bop shyǵasyń deıdi.

Bul joly áıel burynǵysynan góri jarqyn júzben jáne molynan kúlimsirep jymıdy, daýsy da báseń shyqty.

— Bilem, — dedi.

Taǵy qońyraý basyldy. Malaı habarlama jasady:

— De Marel hanym.

Kishkene qaratory áıel kirdi, mundaı áıelderdi jurt kúıdirgi kúreńkeı desedi.

Júrisi jep-jeńil eken. Qońyr, tym qarapaıym kóılegi denesine jabysyp, búkil tulǵasyn aıqyn tanytyp tur.

Qara shashyna qadap alǵan qyzyl raıhany kisiniń kózin eriksiz toqtatady: sol bir gúl onyń júzin jandandyryp, betiniń ózindik ajaryn aıqyndap, oǵan qyzýlyq pen jarqyndyq berip tur.

Áıeldiń sońynan qysqa kóılekti qyz erip keledi. Foreste hanym olarǵa qarsy umtyldy:

— Sálemet pe, Klotılda?

— Sálemetsiń be, Madlena!

Ekeýi súıisti. Úlkenderge tán senimdilikpen qyz da mańdaıyn súıýge tosty.

— Sálemetsiz be, Madlena táte! — dedi ol.

Foreste hanym qyzdy da súıgen soń qonaqtardy tanystyra bastady:

— Jorj Dúrýa myrza, Sharldiń eski dosy. De Marel hanym, meniń dosym ári alys aǵaıynym.

Jáne Dúrýaǵa qarap qosyp qoıdy:

— Bilip qoıyńyz, bizde bári jaı ǵana, saltanatsyz ótedi. Sizdiń oǵan eshqandaı qarsylyǵyńyz joq pa?

Jas jigit basyn ıdi.

Esik taǵy ashyldy, ádemi, uzyn boıly, symbatty, ózinen ájeptáýir kishi, qımylynyń sypaıylyǵy men tákappar bitimi eriksiz kóńil aýdaratyn áıelin qoltyqtap domalanǵan, jataǵan jýan bireý kirdi. Ol Valter myrza bolatyn, depýtat, qarjyger, baı ári paıdakesh, ońtústiktiń evreıi, "Fransýz ómiriniń" shyǵarýshysy jáne onyń áıeli, qyz kúngi aty-jóni Bazıl-Ravalo, bankırdiń qyzy.

Sonan soń birinen keıin biri asa ádemi kıingen Jak Rıval men Norber de Varen kirdi, — sońǵysynyń qaıyzǵaqty ıyǵyna tógilip túsken uzyn shashy men ysqylaǵan fragynyń jaǵasy jaltyldap tur, al qalaı bolsa solaı baılaı salǵan galstýgy tipti de jańa emes-tin. Tájirıbeli erkektiń erke ádetimen Foreste hanymǵa qarsy júrip kep, ol onyń qolynan súıdi. Ol eńkeıgen kezde, áıeldiń jalańash qolyn uzyn shashy japty da ketti.

Aqyr sońynda Foresteniń ózi kelip, keshigip qalǵany úshin keshirim ótindi. Moreldiń sóılegen sózine baılanysty ony gazettegiler ustap qalypty. Depýtat-radıkal Morel dál búgin Aljırdi otarlaý jóninde nesıe bolý máselesimen mınıstrlikke suranys joldaǵan bolatyn.

— Tamaq daıyn! — dep habarlady malaı.

Bári as úıge qaraı qozǵaldy.

Dúrýany de Marel hanym men qyzynyń ortasyna otyrǵyzdy. Ol taǵy ózin yńǵaısyz sezindi: shanyshqyny, qasyqty, bokaldy qalaı ustap, qalaı jumsaý kerektigin ol bile bermeıtin, sondyqtan rásimdi buzyp qoıam ba dep qoryqty. Onyń aldyna tórt bokal qoıypty, onyń biri jáne de kógildir tústi. Qyzyq bolǵanda, onymen ne ishedi eken deseńshi?

Sýp ishkende bári únsiz otyrdy, sonan keıin Norber de Varen saýal tastady:

— Sizder Goteniń prosesi jaıynda oqydyńyzdar ma? Qyzyqty oqıǵa.

Sonan soń-aq bári arandatý aralasqan sol jaǵdaıdy talqylap ketti. Bul jerde olar gazetten oqyǵan oqıǵany otbasynda sóz etkendeı emes, dárigerlerdiń naýqas jaıynda, kók azyq satýshylardyń kókónis jaıynda aıtqanyndaı áńgimeledi. Eshkim tańǵalmady da, ashynbady da, - bári de qylmysqa maman adamnyń qyzyǵýshylyǵymen, barynsha salqynqandylyqpen qarap, onyń tereńde jatqan qupıa sebepterin ashýǵa tyrysty. Qaıǵyly oqıǵaǵa ıtermelegen jaǵdaılardy aıqyndaýǵa, mıǵa qatysty qubylystaryn anyqtaýǵa áreket jasasty, bolǵan dramany ǵylymı túsinigin tabýǵa bolatyn, jan dúnıeniń aıryqsha zardaby dep qarasty. Sol zertteý, sol izdenis áıelderdi de qyzyqtyryp áketti. Adam ómirindegi qyzǵylyqty jaǵdaılardy jazǵanynyń ár joly boıynsha satqyshtardyń kózqarasymen jáne basqa da ótkinshi oqıǵalar dúkenshiniń satpas buryn óz taýaryn aýdarystyryp, tekserip, salmaqtap qaraıtynyndaı zertteldi, talqylandy, janashyrlyqpen jan-jaqty qaraldy, sonan soń shyn mánindegi óz quny boıynsha baǵalandy.

Sonan keıin áńgime bir jekpe-jek jaıyna aýysty, endi jurttyń yqylasyn ózine Jak Rıval aýdardy. Bul sonyń quzyryndaǵy is bolatyn, ol máselege aralasýǵa basqa eshkimniń de batyly barmady.

Dúrýanyń sóz qystyrýǵa táýekeli jetpedi. Kórshisiniń jup-jumyr denesi qyzyqtyrǵan ol aýyq-aýyq sol jaqqa kóz qyryn sala berdi. Sýdyń denesinen syrǵyp bara jatqan móldir tamshysy tárizdenip, onyń syrǵalyǵynyń ushynda altyn jipke ilingen gaýhar tas salbyraıdy. Onyń árbir qystyrma sózi jurttyń bárinde jymıys shaqyrady. Ár sózi qyzyqty, súıkimdi, árbir tapqyr qaljyńy kóńiline eshteńeni kidi almaıtyn, bárine atústi jáne aqkóńil senimsizdikpen qaraıtyn shıraq qyzdyń qaljyńyndaı.

Dúrýa oǵan bir qoshemet aıtýǵa tyrysyp kórdi, biraq eshteme oılap taba almady da, onyń qyzymen aınalysty: oǵan sharap quıdy, tamaq alyp berdi, qysqasy, sony aınaldyrdy. Sheshesine qaraǵanda qatańdaý qyz oǵan bas ızep qana rızashylyǵyn bildirip, mańǵaz daýyspen: "Siz súıkimdisiz, myrza", — deıdi, sonan soń kisiniń kúlkisin keltiretin salmaqtylyqpen úlkenderdiń sózine qulaq qoıady.

Tústik tamasha boldy, bári ózderiniń súısinisterin bildirip jatty. Valter bir ózi on adamdikin jedi jáne ylǵı derlik úndemeı otyrdy; jańa bir tamaqtyń túrin ákelgen kezde, ol oǵan kózildiriginiń astynan qıǵashtap, kózdep otyrǵan adamsha qaraıdy. Anda-sanda omyraýyna tuzdyqty tamyzyp alyp Norber de Varen de Valterden qalyspady.

Ári kúlimsirep, ári qonaqtardyń qamyn oılap, Foreste bárin baqylap otyrdy jáne áıeline kóp maǵynaly qaraspen zer sap qoıady, ol onyń aıtpaı uǵatyn kómekshisi sekildi, ekeýi birlesip qıyn, biraq oıdaǵydaı ótip jatqan jumysty atqaryp otyrǵandaı.

Keıbiriniń beti qyzaryp, daýystary zoraıa bastady. Qyzmetshi tamaq ákep, otyrǵandardyń qulaǵyna eńkeıip kep sybyrlaıdy:

— Korton? Shato-laroz?

Dúrýaǵa korton unady, ol ár joly bokalyn tosa qoıady. Qarnynan taraǵan kóńildi, esh nársege uqsamaıtyn jelik ystyq tolqyn bop basyna quıylyp jatqandaı, sodan tamyr-tamyryna qýalaı aǵyp, aqyrynda birte-birte ony túgeldeı baýrap aldy. Ol úshin tolyq masaıraǵan shaq týdy, masaıraǵanda da búkil oıy men sezimin jutyp qoıǵan, jany men tániniń masaıraýy boldy.

Bir mınýt te tolastamaǵan ortaq áńgime bir pikirden ekinshi pikirge ulasyp, qaıdaǵy bir bolar-bolmas sebeptermen bir nárseden ekinshi nársege sekirip, aqyrynda sol kúnniń barlyq oqıǵasyn túgendep shyǵyp, onymen qoımaı, basqa da myńdaǵan máseleniń basyn shalyp shyqqan soń, Moreldiń keń tarap ketken Aljırdi otarlaýǵa qatysty sózine qaıta oraldy.

Eshteńege senbeıtin kózqarasymen jáne jeńiltek oıymen belgili Valter eki tamaqtyń arasynda ol jaǵdaıǵa baılanysty birer ótkir sózdi aıtyp-aıtyp jiberdi. Foreste erteńgi nómirge arnap jazǵan maqalasynyń mazmunyn aıtyp berdi. Jak Rıval otarlarda áskerı ókimet qurý qajettigin jáne otarlaý áskerinde otyz jyl qyzmet jasaǵan árbir ofıserge Aljırden jer bólip berý kerektigin aıtty.

— Sonda siz jasampaz qoǵam qurasyz, — dep túıindedi ol, — adamdar birte-birte biletin bolady jáne ol eldi súıip ketedi, olardyń tilinde sóıleýdi úırenedi, jańa kelgenderdi tuıyqqa tirep qoıatyn jergiliktilerdiń kúrdeli máselesiniń bárin túsinetin bolady.

Norber de Varen onyń sózin bólip jiberdi:

— Iá,.. olar bárin biletin bolady, biraq tek jer óńdeýdi bilmeıdi. Olar arabsha sóıleı alatyn bolady, biraq qyzylshany qalaı egip, bıdaıdy qalaı sebýdi bilmeıdi. Olar saıysý ónerin óte kúshti meńgeredi, al jerdi óńdeýden óte álsiz bolady. Joq, ol jańa eldiń esigin barlyq barǵysy keletinderge keńinen ashý kerek. Basynda mıy bar adamnyń bárine odan oryn tabylady, qalǵandary qurıdy. Bizdiń qoǵamnyń zańy solaı.

Bir sát tynyshtyq ornady. Bári únsiz jymıysty.

— Ol jaqta jetispeıtin nárse ol — jaqsy jer, — dep qaldy kenetten Dúrýa, ómirinde birinshi ret estip turǵandaı, óz daýsyn ózi tańdana tyńdady. — Jaqsy ónim beretin jerler Fransıada qansha tursa, Aljırde de sonsha turady, sondyqtan oǵan salǵan aqsha tıimdi dep túsingen Parıjdiń baılary ol jerdi satyp alady. Naǵyz otarlaýshylardy, ıaǵnı ol jaqqa joqshylyq qýyp aparǵan kedeılerdi sýy joq jáne eshnárse óspeıtin qumǵa yǵystyryp tastaıdy.

Endi barlyǵynyń nazary oǵan aýdaryldy. Ol óziniń qyzaryp bara jatqanyn sezdi.

— Siz Aljırdi bilesiz be? — dep surady Valter.

— Bilem, — dedi ol — Men onda eki jyldan astam ýaqyt turdym jáne úsh aımaǵynda da túgel boldym.

Moreldi birden jaıyna tastap, Norber de Varen bir ofıserden estigen sol eldiń keıbir ǵurpy týraly suraı bastady. Anyǵyn aıtqanda, ony qyzyqtyrǵan Saharanyń qaq ortasynda, sondaı aptap aımaqtyń eń qurǵaq jerinde paıda bolǵan ózgeshe kishkentaı arab respýblıkasy Mzab edi.

Dúrýa Mzabta eki dúrkin bolǵan-dy, endi ol bir tamshy sý altynǵa baǵalanatyn, qoǵamdyq jumysqa qatysýǵa ár turǵyny mindetti bolatyn, órkenıetti halyqtarǵa qaraǵanda saýdany ádildeý júrgizetin tańǵajaıyp jerdiń ádet-ǵurpyn bar yntasymen sýretteýge kiristi.

Sharap pen unaǵysy kelgendik ony batyldandyryp jiberdi, sol sebepti ol bir túrli maqtanyshpen qyzyna sóıledi; polk ishine taraǵan anekdottardy da aıtty, soǵys kezinde bastan keshkenderin de baıandady, arab turmysynyń jekelegen jaǵdaılaryn qaıta esine túsirip te jiberdi. Kúnniń jalyny kúıdirip-jandyryp týratyn sap-sary, jalańash ári sheksiz surqaı jerdi tyńdaýshylar kóz aldyna anyǵyraq elestetsin dep, ol tipti biraz ádemi sóz tirkesterin de qoldanyp tastady.

Áıelder oǵan kóz almaı qarady. Valter hanym óziniń ádetimen ár sózin soza sóıledi:

— Sizdiń esteligińizden birneshe tamasha ocherk shyǵaıyn dep tur eken.

Áldekimniń betine durystap qaraǵysy kelgendegi ádetimen, kárteń Valter jas jigitke dereý sol arada kózildiriginiń ústinen kóz tastady. Al tamaqqa ol kózildiriginiń astynan qaraıdy.

Foreste sol sátti paıdalanyp qaldy:

— Qymbatty baseke! Men sizge búgin Dúrýa myrza týraly aıtyp em ǵoı jáne ony saıası habarlar tabý jónindegi meniń kómekshim etip taǵaıyndaýyńyzdy ótingem. Marambo bizden ketip qalǵaly beri meniń ári jedel, ári qupıa málimetterdi jınaıtyn eshkimim joq, gazet sodan aqsap júr.

Valter salmaqty bola qalyp, kózildirigin kóterdi de, Dúrýaǵa týra kózine kózin qadaı qarady.

— Dúrýa myrzanyń aqyly, sóz joq, aıryqsha, — dedi ol. — Eger erteń saǵat úshte onyń menimen áńgimelesýge qulqy bolsa, onda biz ony uıymdastyra alamyz.

Az únsizdikten keıin ol tikeleı Dúrýanyń ózine til qatty:

— Qazirshe siz bizge Aljır jaıynda eki-úsh ocherk berińiz. Este qalǵandaryńyzben bólisip, jańa ǵana osynda aıtqanyńyzdaı, sony otarlaý saıasatymen baılanystyryńyz. Sonda der kezindegi dál ýaqtysyndaǵy oqıǵa bolyp shyǵady, oqyrmandardyń oǵan óte rıza bolatynyna men senimdimin. Biraq asyǵyńyz!

Birinshi maqalańyz erteń meniń qolyma tıýi kerek, eń ary ketkende — búrsigúni: palatada áli talas bitpeı turǵanda, jurttyń nazaryn biz oǵan aýdara bilýimiz qajet.

— Al oǵan sizder qoıatyn tamasha taqyryp mynaý: Afrıkandyq atqyshtyń estelikteri, — degendi ne aıtsa da ótimdi etip aıtatyn mańyzdy keıippen Valter hanym qosyp qoıdy, — solaı emes pe, Norber myrza?

Ataqqa kesh ilikken qart aqyn jańa shyqqandardy jaqtyrmaıtyn jáne olardan qorqatyn. Ol súlesoq jaýap qaıtardy.

— Iá, taqyryp tamasha, eger odan keıingiler de sol stılde jazylsa, onyń eń qıyny sonda. Stıl degen — mýzykadaǵy dál shyqqan únmen birdeı nárse.

Foreste hanym Dúrýaǵa: "Sen sıaqtylar óz maqsatyna jetpeı qoımaıdy" degendi ańǵartatyn meıirli, qamqor, túsingen adamnyń kózqarasymen qarady. Marel hanym ol jaqqa birneshe dúrkin burylyp qarady, qulaǵyndaǵy gaýhar dál qazir úzilip túsip, móldir sýdyń tamshysynsha tamyp keterdeı dir-dir etedi.

Qyzy taqsyǵa tónip, tynysh qana tákappar otyr.

Malaı sol arada ústeldi taǵy aınala júrip, kógildir bokaldarǵa ıogannısbergten quıyp shyqty, sodan keıin Foreste Valterge taǵzym etti de, tost aıtty:

— "Fransýz ómiriniń" gúldenýi úshin!

Bári de gazettiń shyǵarýshysyna qarap bastaryn ıisti, al tabysyna mastanǵan Dúrýa bokaldaǵysyn bir-aq simire saldy. Ol ózin bir bóshkeni de bir-aq iship, bútin ógizdiń etin bir ózi jep, arystandy da qylǵyndyryp óltire salatyndaı sezindi. Boıyna shamadan tys qýat pen qaıtpaıtyn qaısarlyq bitip, asa bir shuǵylaly úmitteri oıandy. Ol endi bul qoǵamnyń óz adamy boldy, óz jaǵdaıyn ózi jasap aldy, belgili bir oryndy ıelendi. Onyń janary eldiń betine buryn bolmaǵan senimdilikpen baıyzdap qaraıtyn boldy, aqyrynda onyń kórshisine til qatýǵa deıin batyly bardy:

— Sizdiń syrǵańyz qandaı ádemi edi, men mundaıdy eshqashan kórgen emespin!

Áıel oǵan kúlimsireı buryldy:

— Gaýhardy búıtip jaı altyn jipke ilip qoıý — ol ózimniń basyma kelgen oı. Tańǵy shyq eken dep oılap qalýǵa bolady, ras qoı, á?

Óziniń batyldyq jasaǵanynan qysylyp, aqymaqqa tán birdeme dep qoıam ba dep te qorqyp, ol batylsyzdaý mińgirledi:

— Syrǵalar ádemi, qulaǵyńyz da tek sondaı syrǵalardy taǵýǵa jaralǵandaı.

Áıel oǵan janarymen, janar bolǵanda da júrek túkpirine deıin jetetin janar otymen alǵysyn bildirdi.

Dúrýa betin burǵanda, Foreste hanymnyń kózimen taǵy kóz túıistirip qaldy: ol oǵan sol baıaǵy meıirimdi júzben qarap otyr eken, alaıda onyń kózqarasynda qýlanǵan ári quptaǵan bir yńǵaı baıqalǵan sıaqtandy.

Erkekter endi qoldaryn siltep, daýystaryn kóterip, jamyraı sóılesip jatty: jerasty temir jolynyń asa úlken jobasy talqyǵa túsip ketti. Desert taýsylǵanda baryp áńgimeniń taqyryby da bitti, — Parıjdegi qatynas túrleriniń shabandyǵy týraly, attardyń yńǵaısyzdyǵy jaıynda, omnıbýstaǵy tártipsizdik pen aıdaýshylardyń dórekiligi tóńireginde árkimge aıtatyn sóz tabylyp jatty.

Sonan soń bári kofe ishý úshin qonaq bólmege ótti. Dúrýa qaljyńdap, qyzǵa qolyn usyndy. Qyz saltanatty túrde rızashylyq bildirdi de, aıaǵynyń ushymen turyp, qolyn jigitiniń shyntaǵy astyna suǵyp jiberdi.

Qonaq bólme oǵan taǵy da jabyq baqty esine túsirdi. Bólmeniń ár buryshynda japyraqtaryn ásem jaıyp, tóbege deıin sozylyp bıik pálmalar tur.

Aldy ashyq peshtiń eki jaq búıirinde baǵanaǵa uqsaǵan kaýchýk aǵashynyń dininde jap-jasyl japyraqtary jypyrlap tur, al fortepıanonyń ústinde áldebir beıtanys eki buta turdy — qyzǵylt jáne aq; dóńgelengen, ústin tutastaı gúlmen qaptap qoıǵandaı, olar jasandy, naǵyz ósimdikke uqsamaıtyndaı bop kórindi, tiri gúlge qaraǵanda tym ádemi sekildi.

Qonaq bólmeniń taza aýasy jeńil ári názik, aıta da, ustaı da almaıtyn jupar ıiske toly edi.

Dúrýa qysylyp-qymtyrylýyn birjola qoıdy dese de bolady, endi ol bólmeni aspaı-saspaı muqıat qarady. Bólme tym úlken emes-ti: ósimdikterden ózge onda kóz toqtatatyndaı esh nárse joq-ty, jarqyrap kózge túsetindeı tym jaltyraq ta joq, biraq adam onda óz úıinde júrgendeı sezinedi, ondaǵynyń bári adamnyń demalýyna yńǵaıly, tynysh: jınaqylyǵymen kisini baýrap, sheksiz-shetsiz unap, áldebir erkeletkendeı jumsaq sıqyrymen deneńdi orap qoıatyndaı.

Bólmeniń qabyrǵalary shybynnyń úlkendigindeı sary jibek gúldermen bezendirilgen aqsur matamen qaptalypty. Esikterge qyzyl jibekpen qalampyr gúli toqylǵan aqshyltym kógildir soldat shuǵasynan jasalǵan perdeler ilinipti. Qalaı bolsa solaı qoıa salynǵan ár kólemdi, ár túrli jıhazdar — shezloń deıtin jartylaı tósek sıaqty shalqaıma oryndyqtar, abajadaı jáne qurtymdaı kreslolar, tabýretkalar, pýftar - keıbiri XVI Lúdovık stılindegi jibek matamen qaptalsa, keıbiri sarǵysh shetine ósip turǵan anardy salǵan ádemi barqytpen qaptalǵan.

— Dúrýa myrza! Kofe ishesiz be?

Sol baıaǵy ezýin jyımaı kúlimsiregen qalpy Foreste hanym oǵan shyny usyndy.

— Iá, hanym, rahmet sizge.

Dúrýa shynyny alyp, qyz qolyndaǵy qant salǵyshqa qaýiptene eńkeıip, kúmis qysqashpen bir túıir qantty ilip alyp jatqanynda, kelinshek qulaǵyna sybyrlap úlgirdi:

— Valter hanymdy aınaldyryńyzshy.

Ol birdeme aıtyp úlgirgenshe kelinshek qasynan ketip qaldy.

Kilemge tógip alam ba dep qaýiptenip, ol kofeni tezirek iship bitýge tyrysty, sonan soń jeńildep qalǵandaı sezinip, endi jańa bastyǵynyń áıeline jaqyndaýdyń jáne onymen sóılesýdiń amalyn qarastyra bastady.

Kenet ol ústelden alysta otyrǵan Valter hanymnyń bos shynyny qolyna ustap, sirá, ony qaıda qoıaryn bilmeı turǵanyn baıqap qaldy. Dúrýa dereý qasyna jetip bardy.

— Maǵan ruqsat etińizshi, hanym.

— Rahmet sizge.

Shynyny aparyp qoıǵan soń ol qaıta qasyna keldi.

— Men ana jaqta qumnyń ishinde júrgende, "Fransýz ómiriniń" maǵan qanshama baqytty sátter syılaǵanyn siz bilseńiz ǵoı, hanym! Shyn máninde ol Fransıadan tys jerde oqýǵa bolatyn birden-bir gazet, óıtkeni tek qana ol eń qyzyqty, eń tapqyr jáne neǵurlym jan-jaqty gazet. Ol bári týraly jazady.

Valter hanym óz sypaıylyǵyna tán jymıysymen salqyn jymıdy.

— Qazirgi talapqa saı gazettiń túrin jasaý meniń kúıeýime az eńbekke túsken joq, — dedi áıel óz baǵasyn biletin keıippen.

Sodan keıin ekeýi áńgimelesip ketti. Dúrýa ádep saqtaı bermeıtin, qysylyp-qymtyryla qoımaıtyn áńgimelerdi jaqsy aıtatyn; daýsy qulaqqa jaǵymdy, janary óte áserli, al murtynda adamdy eriksiz ózine tartatyn bir sıqyr tyǵylyp turǵandaı-dy. ádemi, jumsaq, kópsigen, tikireıgen shalǵaıyna taman sál aqshyltym tartqan sary altyndaı qubylǵan murty joǵarǵy erniniń ústinde shıratylady.

Ekeýi Parıj jáne onyń aınalasy týraly, Sena ózeniniń jaǵalaýy jaıynda, jazǵy kóńil kóterýler men kýrorttar haqynda, qysqasy, eshqandaı bas qatyrmaı-aq kúnuzaq aıta berýge bolatyn jeńil-jelpi nárselerdi sóz etisti.

Qastaryna lıker quıǵan rómkesin kóterip Norber de Varen kelgen soń, Dúrýa kishipeıildik jasap ketip qaldy.

Foreste hanymmen áńgimesi bitken soń Marel hanym Dúrýany qasyna shaqyrdy.

— Sóıtip, siz jýrnalshylyqta baǵyńyzdy synap kórmeksiz be? — dedi ol kútpegen jerden.

Ol óziniń maqsaty jaıynda ózi de túsinbeıtindeı birdemelerdi aıtty da, ile-shala Valter hanymmen sóılesken sózderin oǵan da aıta bastady. Biraq bul joly ol máseleni jaqsy meńgerip, jaqynda ózgelerden estigenderin de óziniki etip, senimmen sóıledi. Jáne sol sátte ár sózine tereń maǵyna berýge tyrysyp, óz kózin áıeldiń kózine únemi qadaı turyp sóıledi.

Óz kezeginde Marel hanym ózin tapqyr sanaıtyn jáne qyzyqty kóringisi keletin áıelderdiń tabıǵı shıraqtyǵymen birneshe anekdot aıtyp jiberdi. Birte-birte ashyla kelip, bir kezde qoly jigittiń jeńine tıip te turdy, ár nárseni aıta júrip, kenet daýsyn kilt báseńdete qoıdy, sodan ekeýiniń áńgimesi ishkil jaǵdaıǵa aýysty da ketti. Ózine anyq yqylasy aýǵan jas kelinshektiń qasynda turǵany jigitti tolqytty. Óziniń oǵan berilgendigin, bireýlerden ony qorǵaı alatyndyǵyn dál qazir dáleldep jáne óziniń jaqsy qasıetterin onyń aldyna jaıyp salǵysy kelgennen sharshap qalǵan Dúrýa onyń ár sózine kesheýildep jaýap qaıtaryp turdy, al ol keshigýler onyń oıy basqada ekendigin dáleldeıtin edi.

Kenet Marel hanym sebepsizden-sebepsiz: "Lorına!" — dep shaqyrdy da, qyz qasyna kelgen soń:

— Otyr osynda, qyzym, terezeniń aldynan sýyq tıedi, — dedi.

Dúrýanyń qyzdy únsiz ǵana súıip alǵysy keldi, sonda sol súıistiń bir bólshegi onyń sheshesine de tıesi bolatyndaı kórindi.

— Sizdi súıýge bola ma, madmýazel? — dep surady ol sypaıy, ákelik meıirimdi únmen.

Qyz oǵan tańdana qarady. Marel hanym kúle sóıledi.

— Jaýap ber: "Búginshe sizge ruqsat etem, myrza, biraq budan keıin bul qaıtalanbasyn", — de.

Dúrýa otyryp, qyzdy qolynan ustady da, qyzdyń tolqyndanǵan jumsaq shashyna ernin tıgizdi.

Sheshesi qaıran qaldy.

— Qaraı kór, qashpady! Ǵajap! Ádette ol ózin tek áıelderge ǵana súıgizedi. Siz baǵyndyryp alǵyshsyz, Dúrýa myrza!

Ol qyzaryp ketti de, qyzdy bir tizesine otyrǵyzyp, únsiz terbete berdi.

Foreste hanym qastaryna keldi de, tańdanǵannan ishegin tartyp:

— Men ne kórip turmyn? Lorınany úıretip alypty! Mine, ǵajap! — dedi.

Sıgaryn ezýinen tastamaı Jak Rıval bularǵa qaraı júrdi, aýzymnan áldebir orynsyz shyǵyp ketken sózge bola bar jaǵdaıdy búldirip, búgin jınap alǵan bedelimnen bir sátte aıyrylyp qalmaıyn dep qorqyp, Dúrýa dereý qoshtasa bastady.

Ol basyn ıip, áıelderdiń qolyn abaılaı qyssa, erkekterdikin qattyraq silkidi. Sóıtip turyp, qol qysysyna Jak Rıvaldiń dostyq pıǵylmen jaýap qaıtarǵanyn, Norber de Varenniń dymqyl ári sýyq qoly saýsaqtarynyń arasynan sýsyp ótkenin, al Valterdiń qoly sýyq, bos, jany joqtaı, usqynsyz ekenin, Foresteniki tolyq ári jyly ekenin baıqady. Dosy qulaǵyna sybyr etti:

— Erteń saǵat úshte, umytpa.

— Jo-joq, sózsiz kelemin.

Búgingi tabysyna Dúrýanyń qatty qýanǵany sonshalyq, baspaldaqqa kelgende, odan onyń júgirip túskisi keldi, tómen qaraı eki baspaldaqtan bir-aq sekirip kele jatyp, kenet úshinshi qabattyń alańqaıyndaǵy úlken aınadan ózine qarsy sekire júgirip kele jatqan myrzany kórgende, ózin bireý qylmys ústinde ustap alǵandaı uıalyp, toqtaı qaldy.

Dúrýa óz beınesine uzaq súzilip qarady, sonan soń óziniń sonshalyq sulý ekenine shattanyp, aınadaǵy beınesine kúlimsireı qarady da, sonan soń oǵan dál bir syıly kisimen qoshtasqandaı qolyn kóterdi de, qurmetpen tómen ıilip taǵzym jasady.

İİİ

Kóshege shyqqan soń Jorj Dúrýa oıǵa shomdy: ol qandaı sheshim qabyldaýy keregin bilmedi. Onyń eshbir maqsatsyz-aq qalany aralap, armandap, keleshekke jospar jasap, túnniń jumsaq aýasyn jutyp qydyrǵysy keldi, biraq Valter úshin maqala jazý kerek degen oı sońynan qalmaı mazalaı berdi, aqyrynda ol úıge qaıtyp, dereý jazýǵa otyrǵanym tıimdi bolar dep sheshti.

Syrtqy býlvardy aınala jyldam júrip kep, sodan keıin ózi turatyn Býro kóshesine buryldy. Ol páter jaldaǵan jeti qabat úıde jıyrma shaqty jumysshy men toǵysharlyq otbasy turatyn. Baspaldaqpen kóterilip kele jatyp, qaldyqtar men temekiniń tuqyldary, qaǵaz jyrtyndylary shashylyp jatqan kir-kir tepkishekterdi balaýyz sirińkemen jaryq etip, oǵan jıirkenishpen kúızele qarap kele jatyp, bul aradan bosanyp shyǵyp, baılar turatyn taza, kilemder tóselgen úıde tursam-aý degendi qatty armandady. Bul aradaǵynyń bárine tamaq qaldyqtarynyń, dárethananyń jaǵymsyz ıisi men turǵyn úıdiń shańy sińgen, kógergen jáne eshqandaı ókpek jel tazalaı almaıtyn ıisteri sińip qalǵan.

Onyń altynshy qabattaǵy bólmesiniń terezesinen Batys temir jolynyń úńireıgen, Batınol vokzalynyń mańyna deıin sozylǵan týnneliniń tereń kúz sıaqty úlken ory kórinedi. Dúrýa terezeni ashyp tastap, onyń tot basqan temir jaqtaýyna shyntaqtaı asyldy.

Úsh qozǵalmaıtyn qyzyl sham belgisiz ańnyń baqyraıǵan kózi sıaqtanyp sol qarańǵy ordyń túbinde jarqyraıdy, onyń ar jaǵynda taǵy sham, odan keıin taǵy, taǵy kórinedi. Birde jaqynnan, birde alystan, keıde ázer shalynyp, Aner jaqtan keıde uzaq, keıde qysqa gýdok úni qarańǵy túnde mınýt saıyn estiledi. Óıtip qubylǵan daýystar jandy nárselerdiń sóılesip jatqany sekildenip te ketedi. Sondaı bir daýys jaqyndap kele jatty, onyń aıanyshty kúrsinisi ár sát saıyn kúsheıe tústi, bir kezde qulaq tundyrǵan tarsyl-gúrsilmen zymyrap kele jatqan úlken sary sham kórindi. Vagondardyń uzynnan-uzaq tizbegi týneldiń kómeıine qalaı kirip ketip jatqanyn Dúrýa kórip turdy.

— Al endi jumysqa kiris! — dedi ol ózine-ózi. Shamdy ústeldiń ústine qoıyp, jazýǵa endi otyra bergende, kenet ózinde tek poshtalyq qaǵazdyń ǵana bar ekenin baıqady.

Nesi bar, qaǵazdy kóldeneńinen búktep, poshtalyq qaǵazǵa-aq jazýǵa týra keledi. Qalamushty sıaǵa malyp alyp barynsha tyrysyp, ádemilep taqyrybyn jazdy:

"Afrıkandyq atqyshtyń esteligi"

Sonan soń birinshi sóılemdi oılaı bastady.

Ol alaqanymen jaǵyn taıanyp, aldynda jatqan taza qaǵazǵa tesile qarady.

Ne týraly jazý kerek? Tústený kezinde aıtqandarynyń birde-birin, ne bir anekdotty, ne bir faktini, eshteńeni esine túsire almady. Kenet onyń basyna: "Ketý kezinen bastaý qajet", — degen oı keldi. Sodan ol: "Bul 1874 jyly mamyrdyń orta sheninde, álsiregen Fransıa qaterli jyldardyń silkileýinen keıin demalyp jatqanda bolyp edi..." dep jazdy.

Sodan keıin Dúrýa toqtap qaldy: muny endi odan keıingimen — kemege minýimen, saıahatqa shyǵýymen, alǵashqy áserlerimen — qalaı baılanystyraryn bilmedi.

Bir on mınýtten keıin ol kirispe bólimin erteńge qaldyrdy, qazirshe Aljırdi sıpattap jazý kerek dep sheshti.

"Aljır — bastan-aıaq appaq qala", — dep jazdy da, biraq odan ary qoly júrmedi. Jadyndaǵy ádemi taza qalashyq, jalpaq shatyrly úılerdiń taý eteginen teńizge qaraı qulaǵan bulaq sýyndaı tizbegi qaıtadan kóz aldyna kelip, biraq sol kórgenderi men bastan keshkenderin baıandaıtyn sóz taba almady.

Uzaq zorlanǵan soń ǵana: "Onda turatyn halyqtyń denin arabtar quraıdy", — degendi qosty da, sodan keıin qalamsabyn laqtyryp tastap, ústeldiń qasynan túregep ketti.

Onyń denesiniń salmaǵynan paıda bolǵan tósektiń shuńqyrynda tozyǵy jetken, ýqalanǵan, uıpa-tuıpa, jıirkenishti túri ólik saqtaıtyn jerdiń eski-qusqysy qusap kúndelikti kıip júrgen jeıdesi jatyr. Al onyń jar degende jalǵyz sılındr qalpaǵy toqyma kreslonyń ústinde shalqasynan túsip, quddy bir qaıyr surap, sony kútip jatqandaı.

Kógildir gúl shoqtary beınelengen túsqaǵazda qansha gúl bolsa, sonsha daq bar edi, — álde myjyp tastaǵan qandala ma, álde maıdyń tamshysy ma; ne dalap juqqan saýsaqtyń maıly izi me, ne jýynǵysh shashyraǵan sabyn kóbigi me, ne qylǵan daq ekenin eshkim de aıtyp bere almastaı kómeski, kúdikti daqtar. Bárinen jamany kisini qorlaıtyn, Parıjdiń jıhazdy bólmeleriniń joqshylyǵy kózge uryp, ıisi múńkip tur edi. Dúrýanyń janyn óziniń kedeıligine degen yza kernedi. Bul jaǵdaıdan neǵurlym múmkindiginshe tez qutylyp, mundaı janashyrlyq tirshilikti erteńnen bastap toqtatý qajet ekenin sezindi.

Aıaq asty onyń qaıtadan jumys istegisi keldi, ústel basyna otyrdy da, Aljırdiń ózindik sıqyrly erekshelikterin qaıta jańǵyrtýǵa kómektese alatyndaı sózderdi izdedi. Aljır — jalpy Afrıkanyń, adam aıaǵy baspaǵan qupıaly, kóshpeli arabtar men záńgilerdiń beımaǵlum taıpalary mekendeıtin Afrıkanyń kire beris bosaǵasy; zerttelmegen, biraq ózine tartyp turatyn, shyndyǵyna adam nanbaıtyn, ertegi ómirdiń áleminen kelgendeı janýarlary — túıequs dep atalatyn buryn kórmegen taýyǵy, qaraquıryq dep atalatyn qımyly qudiretteı sándi eshkileri, óziniń kóriksizdigimen tańǵaldyratyn kerigi, mańǵaz túıeleri, adam shoshyrlyq begemottary, usqynsyz múıiztumsyqtary, aqyr sońynda adamzattyń qorqynyshty baýyrlary gorılasy — sırek te bolsa bizdiń qalalyq baqtan kórinis berip qalatyn Afrıkanyń bosaǵasy Dúrýanyń basynda týǵan oılar anyqtyǵymen erekshelenbedi, olardy ol aıta alar edi, alaıda biraq qaǵazǵa túsire almady. Samaıy solqyldap, alaqany terden dymqyldanyp ketti, aqyry álgindeı álsizdiktiń bezgegi qysqan ol taǵy da ústeldiń aldynan turyp ketti.

Sol arada onyń kózine búgin keshkisin qaqpa kúzet ákep tastaǵan kir jýýshynyń esepshoty tústi de, ony bir aıyqpas qaıǵy basty. Ózine degen senim de, bolashaqqa degen úmit te bir sátte izim-ǵaıym boldy. Bitti, bári bitti, ol eshteńe de jasaı almaıdy, onyń qolynan eshteńe de kelmeıdi. Ol ózine túkke turǵysyz, qabiletsiz, endi túk shyqpaıtyny birjola belgili — kereksiz adam bop kórindi.

Ol taǵy terezeniń aldyna jaqyndap edi, dál sol sátte týneldiń ishinen tars-kúrs etken jabaıy daýyspen poıyz kenet julqynyp shyǵa keldi. Onyń joly dalany basyp jazyqqa, odan teńizge baǵyttalǵan. Poıyzdy kózimen uzatyp salyp turyp Dúrýanyń esine áke-sheshesi tústi.

Iá, poıyz olardyń qasynan, bar-joǵy olardyń úıinen birer shaqyrym ǵana qashyqtyqtan ótedi. Dúrýa Rýan men Senanyń keń ańǵarynyń ústinde, Kantl mekenine kireberistegi jotada turǵan shaǵyn úıdi kóz aldyna qaz-qalpynda elestetti.

Dúrýanyń áke-sheshesi sol rýandyqtar jeksenbi saıyn kelip erteńgilik asyn ishetin "ádemi kórinis" dep atalatyn shaǵyn ashana-sharaphana ustaıtyn. Ulymyz bolashaqta aıtýly adam bola ma degen úmitpen olar ony kolejge bergen-di. Kýrsty bitirip, biraq bakalavrlyqqa emtıhan tapsyrmaı, Jorj Dúrýa áskerı qyzmetke turyp ketti; ol ofıser, polkovnık, general bolýdy aldyn ala oılastyrǵan-dy. Alaıda áskerı qyzmet bes jyldyq merzimi bitpeı jatyp-aq jalyqtyryp jibergen soń ol Parıjden mansap tabý jaǵdaıyn qarastyra bastaǵan bolatyn.

Sóıtip, mindetti merzimin ótegen soń, áke-sheshesi aqyry úmittengen armandarynyń júzege aspasyn bilgennen keıin, endi bizben birge qoltyǵymyzdyń astynda tura berse dep qalap edi, olardyń ótinishine qaramaı, osynda kelgen-di. Ol óziniń juldyzy janatynyna senimin joǵaltpady, kóz aldynda óziniń bolashaq jeńisi buldyr elesteıtin: áldebir jaǵdaılardyń sátti úılesýi óz jemisin beredi, ony, árıne, ózi daıyndaıdy jáne ony qoldan shyǵarmaı paıdalanady.

Garnızondaǵy qyzmeti onyń júrekke qatysty jaǵdaılaryna da ıgi yqpalyn tıgizdi, ońaı jeńisterden tys onyń joǵary talaptaǵy áıeldermen de baılanysy boldy, — salyq ınspektriniń ol úshin bárin de tastap, sońynan erip ketýge daıyn qyzyn jáne senimdi ókildiń ol tastap ketkende sýǵa batyp ólmek bolǵan áıelin de aınaldyryp alýǵa qoly jetken.

Joldastary ol týraly: "Qý, alaıaq, jylpos, oq pen ottyń ishinen de aman shyǵady", — deıtin. Ol sonda ózine-ózi qý, alaıaq, jylpos bolýǵa ant bergen-di.

Onyń kúndelikti garnızondaǵy ómirinen, Afrıkadaǵy kádimgi tonaýshylyǵynan, qýlyq-sumdyǵy men patrıottyq sezimmen qabat áskerı túsiniktegi namysty boıyna sińirgen zańsyz tabystary, ýnter-ofıserlerdiń jeńisteri jaıyndaǵy áńgimelerdiń áserinen týǵan usaq ataqqumarlyǵy men erlikterinen qalyptasqan normandyq uıaty ne kerek bolsa sonyń bári tabyla ketetin úsh qabat túbi bar qobdıshaǵa aınalyp ketken-di.

Biraq óz maqsatyna jetý tilegi sonyń bárinen basym turatyn.

Ózi de baıqamaı, ár kesh saıyn sóıtetin ádetimen Dúrýa armanǵa shomyp ketti. Onyń kóz aldyna aıryqsha sátti mahabbat kórinisi keldi, sonyń arqasynda onyń búkil armany bir-aq oryndalypty. Ol kóshede kele jatyp bankırdiń nemese aqsúıektiń qyzyna kezigedi, ony bir kórgennen-aq ýysyna túsirip, soǵan úılenedi.

Óz ininen zytyp shyqqan semiz qoıansha depoǵa baryp demalý úshin bar pármenimen týnelden shyǵa kelgen parovozdyń qulaq tundyrǵan ashshy daýsy ony myna ómirdiń shyndyǵyna qaıta alyp keldi.

Sol sát únemi onyń janyn jylytyp júretin ári buldyr, ári qýanyshty úmit ony taǵy qanattandyrdy, — joramaldap, túnniń dál qarańǵylyǵyna qarata — ózi qalaǵan beıtanys áıelge súıis joldady, ózi qumartqan sáttilikti ystyq yqylaspen súıdi. Sonan soń terezeni japty da, sheshine bastady. "Eshteńe etpeıdi, — dep oılady ol, — tańerteń tyń kúshpen kirisem jumysqa. Qazir basym basqa oımen álek. Onyń ústine men artyqtaý iship qoıǵan bolýym kerek. Óıtip jumys isteýge bolmaıdy".

Ol jatty da, shamdy óshirdi jáne sol sátte-aq uıyqtap ketti.

Áldeneni asyǵa kútken nemese áldeneden mazasy ketken adamdardyń ádetimen ol erte oıandy; tósekten sekirip túsip, ózi aıtpaqshy, bir shyny taza aýany jutý úshin, terezeni ashty.

Temir jol ótetin keń shuńqyrdyń arǵy betindegi shyǵyp kele jatqan kúnniń shuǵylasymen jalt-jult etken Rım kóshesiniń úıleri quddy kúńgirt jaryqpen salyp shyqqan sýretteı. Oń jaqtan kókjıekti jaba salǵan móldir betperde sıaqty juqa kógildir tútin tumshalaǵan Arjanteıl jotasy men Sanýa bıigi jáne Orjemon dıirmeni ázer kórinedi.

Dúrýa qarsy aldynan ashylǵan qıyrǵa súısine qarady. "Búgingideı kezde ol jerde sumdyq jaqsy shyǵar", — dedi kúbirlep. Sodan soń jumysqa kirisýi, kiriskende de dereý kirisýi kerek ekeni esine túsip, esikkúzettiń balasyn shaqyryp aldy da, oǵan on sý berip, keńsege óziniń aýyryp qalǵanyn aıtyp kelýge jumsady.

Ol ústeldiń aldyna kep otyrdy, qalamsabyn sıaǵa maldy, sonan soń jaǵyn taıanyp, oılanyp qaldy. Biraq onyń barlyq oılaǵany beker boldy. Onyń esine eshteńe de túspedi.

Áıtkenmen ol túńilmedi. "Oqasy joq, — dep oılady ol, — ázirshe meniń ánsheıin daǵdym joq. Barlyq mamandyq sekildi, buny da úırený qajet. Meniń alǵashqy aıaq alysymdy bireý-mireý baǵyttap jiberýge tıis. Forestege baraıyn, ol meni on mınýtte-aq relske salyp jiberedi".

Ol dereý kıine bastady.

Kóshege shyqqan soń, qazir Foreste dosyna barýǵa bolmaıtynyn shamalady: olar, bálkim, keshteý oıanatyn shyǵar. Endi ol asyqpaı syrtqy býlvardyń boıymen qydyra-qydyra bararmyn dep sheshti.

Ol tańǵy sýarýdan keıin jap-jańa sıaqtanyp turǵan Monso parkine kelip kirgende, áli saǵat toǵyz bolmaǵan-dy.

Ol otyrǵyshqa otyryp taǵy qıalǵa shomdy. Alysyraqta, sirá, áıel zatyn kútken bireý bolý kerek, óte ádemi kıingen jas jigit ilgeri-keıin júrdi de qoıdy.

Aqyry betperdesin túsirgen qalpaqty áıel asyǵa basyp kep jigitpen qol berip amandasty, sonan soń qoltyǵynan aldy da, ekeýi kózden ǵaıyp boldy.

Dúrýany mahabbattyń adam tózimin taýysar yntyzarlyǵy, súıispenshiliktiń hosh ıisti, kirshiksiz, názik jan tolqytýlary shólirketti. Ol ornynan turyp, Foreste jaıynda oılaı-oılaı ilgeri júrdi. Joly bolǵysh dep áne sony aıt!

Ol kireberiske dosy tup-týra úıden shyǵyp kele jatqan sátte jetti.

— A, bul sen be? Osynsha neǵyp erte? Ne jumys bop qaldy?

Kóshede jolyqqanyna qysylǵan Dúrýa mińgirledi de qaldy:

— Jaı ǵoı... jaı... Meniń maqalamnan túk shyqpady, Aljır jaıly maqalamnan, — esińde me, maǵan Valter myrza tapsyrǵan shy? Onyń esh tańǵalatyny joq, men, endi, eshqashan jazyp kórgen adam emespin ǵoı. Barlyq jumys sekildi, munda da mashyqtaný qajet. Men keshikpeı-aq qolymdy úıretem, oǵan eshbir kúmánim joq, men tek neden bastaýdy, qalaı kirisýdi bilmeımin. Mende oı kóp, qansha deseń de jeterlik, al sony sózben jetkize almaımyn.

Aıtpaǵynan shatasyp, ol úndemeı qaldy. Foreste oǵan qýlana jymıyp qarady:

— Ondaı jaǵdaı maǵan tanys.

— Iá, mundaı jaǵdaıdy bári de bastan keshýi kerek shyǵar dep oılaımyn, — dedi Dúrýa dosyn quptap. — Sonymen, men saǵan ótinishpen keldim... qaıǵyma kómektes degen ótinishpen... Sen meni on mınýtte-aq relske salyp jiberseń, qaı jaǵynan kelýim kerek ekenin korset. Men úshin ol óte ǵajap stılısıkalyq sabaq bolar edi, meniń bir ózimniń shamam kelmeıdi.

Foreste burynǵysynsha kóńildi jymıysynan tanbady. Eski dosyn ıyǵynan qaǵyp qaldy da, bylaı dedi:

— Meniń áıelime bar, ol mundaıdy menen kem jasamaıdy. Men ony jeterlikteı súırelegem. Erteńgilik qolym tımeıdi, áıtpese men saǵan qýana-qýana kómekteser edim.

Dúrýa tosyn júreksinip qaldy, ol eki oıly bop, ne isterin bilmedi.

— Men endi áıelińe tap osy tańerteń jetip barmaımyn ǵoı?

— Tamasha jetip barasyń. Ol baıaǵyda turyp alǵan. Qazir meniń kabınetimde meniń jazǵandarymdy bir retke keltirip otyr.

Dúrýanyń áli de úıge kirýge batyly barmady.

— Jo... ol múmkin emes.

Foreste ony ıyǵynan alyp aınaldyrdy da, esikke qaraı ıterip jiberdi.

— Barsańshy endi qyńyraımaı, bar dedim ǵoı, qyrsyq, bar! Men endi qaıtadan tórtinshi qabatqa kóterilip, seni áıelime jolyqtyryp, búkil ótinishińdi bastan-aıaq oǵan baıandap turmaımyn ǵoı.

Aqyry Dúrýa barýǵa bekindi.

— Jaraıdy, rahmet, ózim baraıyn. Sen meni kúshtep, tup-týra zorlyqpen jiberdi dep aıtyp baram.

— Iá, sóıt. Ol seni jep qoımaıdy, qoryqpaı-aq qoı. Eń bastysy, búgingi saǵat dál úshtegini umytpa.

— Jo-joq, umytpaımyn.

Foreste isker adamnyń keıpimen kóshe boılaı júrip ketti de, al Dúrýa ózin qalaı qabyldaıtynyn bilmeı beımazalanyp, áńgimeni neden bastaryn oılap, bir tekpishekten bir tekpishekke asyqpaı attap, tórtinshi qabatqa kóterildi.

Esikti qyzmetshi ashty. Kók aljapqysh kıgen, qolynda eden súrtetin shótkisi bar.

— Foreste myrza úıde joq, — dep habarlady ol suraýdy kútpesten.

— Foreste hanymnan surańyzshy, meni qabyldaı alar ma eken? — dep talap etti Dúrýa, — meni kúıeýi jiberdi, men ony qazir kóshede kezdestirdim.

Ol jaýap kútip qaldy. Qyzmetshi qaıta oraldy da, esikti oń jaqqa ashyp:

— Foreste hanym sizdi kútip otyr, — dedi.

Áıel jazý ústeliniń aldynda kresloda otyr eken, ol otyrǵan shaǵyn bólmeniń qabyrǵalary qap-qara aǵash sórelerine muqıat jınalǵan kitaptarmen tutastaı jabylypty. Kitaptyń alýan tústi qyzyl, sary, jasyl, aqshyl kók, kógildir — túpteri tom-tom kitaptyń birkelki qatarlaryn ádemi ári jandandyryp kórsetedi.

Foreste hanym óziniń úırenshikti kúlimsiregen qalpymen burylyp, oǵan qolyn usyndy, áıeldiń qoly ıyǵyna deıin derlik kórinip qaldy, — shilterlep áshekeılegen úı kóıleginiń jeńi sonshalyq keń eken.

— Nege munsha erte? — dep surady da, ile-shala taǵy qosty. — Bul kinálaý emes, bar-joǵy tek suraq.

— Men kelmeıin dep em, biraq sizdiń kúıeýińiz, — dep mińgirledi ol, — onymen tómende jolyǵyp qalyp em, sol meni joǵaryǵa kóterilýge májbúr etti. Maǵan sonshalyqty yńǵaısyz, meniń tipti sizge nege kelgendigimdi aıtýǵa da batylym jetetin emes.

Foreste hanym oǵan qolymen oryndyqty nusqady:

— Otyryńyz, sonan soń aıtyńyz.

Eki saýsaǵymen qolyndaǵy qazdyń qanatyn áıel eppen aınaldyryp otyrdy. Dúrýanyń oǵan kedergi jasap otyrǵanyn kýálendirip, onyń aldynda jartysyna deıin jazylyp bitken úlken qaǵaz jatty.

Qonaq bólmedegi úırenshikti jumysynda qalaı ózin emin-erkin sezinse, myna jazý ústelindegi jumysta da ózin óte jaqsy sezinetindigi kórinip turdy. Onyń úı kóıleginen qazir ǵana sebilgen jeńil jupar ıis shyǵady, Dúrýa jumsaq matamen búrkelgen onyń jas, taza, toq ári jyly denesin quddy buryn kórgen adam qusap elestetýge tyrysty.

Dúrýanyń sóıleýge bata almaı otyrǵanyn baıqap:

— Qane, aıtsańyzshy endi, ne jaǵdaı? — dep surady áıel.

— Kórip otyrsyz ǵoı, — dedi ol sasqalaqtap. — Shynynda, maǵan yńǵaısyz... Másele mynada, keshe men tún jarymǵa deıin otyrdym... búgin taǵy... tańerteńnen beri... Valter myrza suraǵan Aljır týraly maqalany jazdym... Biraq men túk shyǵara almadym. Barlyq jazǵan jaman qaǵazdarymdy jyrtyp tastadym... Maǵan bul is beıtanys qoı, sondyqtan bul joly maǵan kómektes dep Forestege ótinish jasadym...

Rıza bop, ári kóńildenip, ári masattanyp, shyn kóńilimen kúlgen áıel Dúrýanyń sózin bólip jiberdi:

— Al ol sizdi maǵan jiberdi ǵoı? Onysy, tegi qandaı ádemi bolǵan.

— Iá, solaı. Bul qıyndyqtan siz meni tipti jaqsy alyp shyǵady dedi. Meniń óıtkim kelmedi, batylym barmady. Siz meni túsinip tursyz ba?

Áıel ornynan túregeldi.

— Bulaı birlesip jumys isteý óte jaıly bolatyn sıaqty. Sizdiń ıdeıańyzǵa men óte qýanyshtymyn. Bylaı bolsyn: meniń ornyma otyryńyzshy, áıtpese gazettegiler meniń jazýymdy tanyp qoıady. Qazir biz, siz ekeýmiz, jazamyz ol maqalany, jazǵanda qandaı taǵy! Sátti shyǵatynyna sóz joq.

Ol otyryp, qolyna qalamsapty ustap, aldyna bir bet aq qaǵazdy jaıyp, jazýǵa daıyndaldy.

Foreste hanym onyń barlyq qımylyn túregelgen qalpy baqylap turdy, sonan soń aldy ashyq peshtiń ústinen temeki alyp tutatty.

— Temekisiz jumys isteı almaımyn, — dedi. — Sonymen, sizdiń ne aıtsam degen oıyńyz bar?

Dúrýa áıelge tańǵala jalt qarady.

— Dál sony bilmeımin, sondyqtan ǵoı sizge kelip otyrǵanym.

— Onda jaraıdy, men sizge kómekteseıin. Tuzdyqty ázirleýge men daıynmyn, biraq maǵan aldymen tamaqtyń ózi kerek.

Dúrýa sasyp qaldy.

— Men ózimniń qalaı aralaǵanymdy basynan bastap jazsam ba dep edim, — dedi ol batylsyzdaý únmen.

Áıel úlken ústeldiń arǵy jaǵyna oǵan qarama-qarsy otyrdy da, betine týra qarap:

— Olaı bolsa, siz áýeli ony maǵan ońasha — túsinip otyrsyz ba, maǵan ǵana baıandap berińizshi, — dedi áıel, — asyqpaı, eshteńesin tastap ketpeı aıtyńyz, sonan soń men ne keregin ózim tańdap alamyn.

Dúrýa neden bastaryn bilmedi, — sonan soń kúnásinen arylýǵa kelip otyrǵan adamdy suraqqa alǵan pop qusap, áıel oǵan suraqtar bere bastady, onyń suraqtary dál tujyrymdalǵandyqtan, Dúrýanyń jadynda umytylǵan egjeı-tegjeıler, kezdesýler, atústi ǵana baıqap qalǵan bet-júzder qaıtadan qalqyp betke shyǵa bastady.

Sóıtip ol shırek saǵatqa jýyq sóıledi, sodan keıin áıel onyń sózin kenet bólip jiberdi:

— Al endi bastaıyq. Siz óz áserlerińiz jaıynda dosyńyzben áńgimelesip otyr dep elesteteıikshi: bul sizge qosalqy ár nárselerdi de aıta berýge múmkindik beredi, jolaı ár túrli eskertpelerdi de aıta ketesiz, sonda qolymyzdan kelgeninshe bári tabıǵı ári qyzyqty bolyp shyǵady. Jazyńyz:

"Qymbatty Anrı! Seniń Aljır degenniń ne ekenin bilgiń kele me? Jaraıdy. İsteıtin eshteńe joqtyqtan, men saǵan ózim turyp jatqan balshyq úıden óz ómirimniń ár kúni men ár saǵatyn jazyp otyratyn kúndelik tárizdi jazbamdy jiberip turýdy uıǵardym. Keıde ol saǵan dórekileý bop ta kórinýi múmkin, — nesi bar, sen ony tanys áıelderińe kórsetýge mindetti emes shyǵarsyń".

Sónip qalǵan temekisin qaıta tutatý úshin, áıel osy arada bir toqtady, qaz qaýyrsynynyń álsiz syryly da dym boldy.

— Ary kettik, — dedi áıel.

Aljır — qaqpa, tańǵajaıyp qurlyqtyń tamasha appaq qaqpasy.

Biraq aldymen ol qaqpaǵa barý kerek, al barý — kez kelgen adamnyń qolynan kele bermeıtin raqat. Men, óziń bilesiń, atqa minýdiń áıgili sheberimin, men polkovnıktiń ózi minetin attardy úıretýshimin. Alaıda jaqsy atpaz bolǵanyńmen, nashar teńizshi bolýyn da múmkin ǵoı. Men ondaıdy óz basymnan ótkerdim.

Bárimiz doktor Blevo dep ataıtyn polk dárigeri Sembret esińde me? Ózimiz arman etken sol jerde gospıtálge baryp bir táýlik demalǵymyz kelgende, sonyń qabyldaýyna barýshy edik qoı bárimiz.

Onyń qyzyl ishtániń semiz sanyn dál qazir de kórip turǵandaımyn; áne ol taltaıyp, eki judyryǵyn tizesine tirep, — qoly doǵalanyp, shyntaǵy syrtqa shyǵyp, — shaıan kózderin shyr aınaldyryp, aǵarǵan murtyn tistelep oryndyqta otyr.

Onyń emdik uıǵarymdary esińde me:

— Myna áskerdiń asqazany buzylǵan. Oǵan meniń resebimmen jasalǵan nómiri úshinshi qusqyzǵyshty ber, sodan keıin oǵan tolyq on eki saǵat tynyshtyq qajet, sonda jazylyp ketedi.

Onyń qusqyzǵysh dep otyrǵany kúshti áser etetin, dýalanǵan nárse. Sonda da biz ony ishtik, — basqa amalymyz bolmady. Esesine keıin, doktor Blevonyń dári-dármegin ishken soń, biz eńbegimiz sińgen on eki saǵattyq demalystyń raqatyn kóretinbiz.

Solaı, dostym, Afrıkaǵa barý úshin, qyryq saǵat boıy sondaı bir asa qýatty basqa qusqyzǵyshty — Transatlantıkalyq keme kompanıasynyń resebi boıynsha jasalǵan qusqyzǵyshty — baıqap kórýge týra keledi".

Foreste hanym súısingennen qolyn ýqalap-ýqalap jiberdi. Áıel túregelip, ekinshi ret temekisin tutatty, sonan soń bólmede ary-beri júrip, qymqyrýly erinderiniń arasyndaǵy kishkentaı ǵana dóńgelek tesikten áýeli baǵan qusap tik shanshylǵan, artynan birte-birte taralyp, jan-jaqqa jaıylyp, keı jerde tumandanǵan móldir túıdekter men órmekshiniń tory sekildi juqa sur jipter tastaǵan tútinin býdaqtata júrip, taǵy jazdyra bastady. Anda-sanda sol jeńil, biraq buzyla qoımaıtyn tútin sýretti birese alaqanymen aıdap, birese suq qolymen túrtip, áreń kórinetin býdyń qaq bólingen názik jibi aýada qalaı joq bolyp ketetinine áıel oılana qarap qalady.

Dúrýa jazý arasynda áıeldiń barlyq qımyly men qalpyn kózinen tasa qylǵan joq, — ol onyń myna bos oıynǵa berilip ketken, alaıda oıyn bıletpegen bet-júzi men denesine kóz almaı qarap otyrdy.Endi áıel jol ústi oqıǵalardy oılap taba bastady, oıdan shyǵarǵan serikterdiń túr-túsin beınelep, óz kúıeýine ketip bara jatqan jaıaý ásker kapıtanynyń áıelimen ótkinshi baılanys jasatty.

Sonan soń otyryp, Dúrýadan Aljırdiń ózi múldem bilmeıtin topografıasy týraly suraı bastady. On mınýtten keıin ol ony Dúrýadan kem bilmedi jáne bir taraýdan turatyn Aljır týraly saıası-ekonomıkalyq ocherk jazdyra alatyn edi, al ol kelesi sanda jarıalanatyn kúrdeli máselelerdi túsinýge jeńildik týǵyzatyn edi.

Ocherk Oran provınsıasyna jasaǵan joryqqa, árıne, oıdan shyǵarylǵan joryqqa aýysty: áńgimeniń kópshiligi áıelder týraly — mavrıtandyq, ıspandyq áıelder men evreı áıelderi týraly boldy.

— Oqyrmandardy tek osy qyzyqtyrady, — dep túsindirdi Foreste hanym.

Áıel áńgimeni bıik ústirttiń eteginde, Saıdtegi aıaldamada álfa óńdeıtin aınelhadjar fabrıkasynyń jumysshysy bolyp isteıtin ıspankamen ýnter-ofıser Jorj Dúrýanyń áýendeı áserli, biraq ǵumyry qysqa hıkaıasyn baıandaýmen aıaqtady. Áıel ıtterdiń úrgeni, shıebórilerdiń yrsyly men qorqaýlardyń ulyǵany jańǵyryqqan jalań jartasty taý arasyndaǵy ekeýiniń kezdesýin sýrettedi.

— Jalǵasy erteń! — dedi Foreste hanym kóńildenip, sonan soń oryndyqtan tura bergende: — Mine, maqala degen osylaı jazylady, qymbatty ámirshim. Endi óz qolyńyzdy qoıýǵa raqym etińiz! — degendi qosyp qoıdy.

Dúrýa ne isterin bilmeı bógelip qaldy.

— Qoısańyzshy endi!

Dúrýa kúldi de, bettiń tómengi jaǵyna "Jorj Dúrýa" dep jazdy.

Áıel temekisin tartyp, taǵy da bólme ishinde ary-beri júre bastady, al jigit oǵan óz qurmetin qalaı bildirerge sóz tappaı, tek bet-júzinen kóz almaı qaraı berdi, onyń osynda, qasynda ekenine qýanyp, ekeýiniń damyp kele jatqan jaqyndyǵy ony sezim lázzatyna bólep áketti. Oǵan búkil aınalasyndaǵy nárseniń bári, tipti kitaptar jaýyp turǵan qabyrǵalar da áıeldiń bir bólshegi sıaqty kórindi. Bólmeniń jasaýynda, aýaǵa taraǵan temekiniń ıisinde áldebir qaıtalanbaıtyn, jaǵymdy, súıkimdi, baýrap alatyndaı, qysqasy, áıeldiń boıynan esken qasıettiń bári bar edi.

— Siz meniń dosym Marel hanym jaıynda qandaı oıdasyz? — dep qaldy ol kútpegen jerde.

Dúrýa ol suraqtan abdyrap qaldy.

— Sizge ne desem eken,.. meniń oıymsha, ol... tartymdy áıel.

— Solaı ma?

— Árıne.

Onyń: "Siz odan da tartymdysyz", — degendi qosyp qoıǵysy keldi, biraq uıaldy.

— Siz onyń eshkimge uqsamaıtynyn, qandaı qaljyńbas, aqyldy ekenin bilseńiz ǵoı! — dep, Foreste hanym sózin jalǵastyryp ketti. — Seri, ıá-ıá, naǵyz seri. Kúıeýi ony sol úshin unatpaıdy. Ol onyń tek kemshilikterin ǵana kóredi, al jaqsy qasıetterin baıqamaıdy.

Dúrýaǵa Marel hanymnyń kúıeýi bar ekendigi bir túrli ersi sıaqtandy. Alaıda onyń tańǵalatyndaı túgi de joq edi.

— Solaı deńiz... demek kúıeýi bar eken ǵoı? — dep surady. — Al kúıeýi ne qylǵan adam?

— Ol — Soltústik temir jolynyń tekserýshisi. Ár aıda Parıjge bir aptaǵa keledi. Ol aptany áıeli borysh óteýim, tegin zorlaý, qumarlyq aptasy dep ataıdy. Onymen jaqyn tanysqan soń kóresiz, qandaı onyń tapqyr ári súıkimdi áıel ekenin. Jaqyn kúnderdiń birinde siz oǵan kirip shyǵyńyzshy.

Dúrýa ketetin ýaqyty bolǵanyn umytyp ketti. Ol munda máńgi qala beretindeı, quddy óz úıinde otyrǵandaı sezingen.

Biraq kenet esik dybyssyz ashyldy da, bir uzyn boıly myrza esh habarlamasyz kirip keldi.

Beıtanys erkekti kórgen soń, ol toqtaı qaldy. Foreste hanym bir sát qysylyp qalǵandaı kórindi, sonan soń moınynan betine qaraı júgirgen juqaltym qyzǵylt áli basyla qoımaǵanmen, erkekke óziniń baıyrǵy daýsymen til qatty:

— Kelińiz, qymbattym, kelińiz! Sizge Sharldiń eski dosy, bolashaq jýrnalshy Dúrýa myrzany tanystyrýǵa ruqsat etińiz! — Sonan soń basqasha únmen sóıledi: — Bizdiń eń jaqsy ári eń jaqyn dosymyz — graf de Vodrek.

Eki erkek bir-birine izet taǵzymyn jasady, bir-birine tike qarady, sonan soń Dúrýa bógelmesten qoshtasa bastady.

Ony olar da bógemedi. Rahmetin kúbirleı aıtyp, ol Foreste hanymnyń qolyn qysty, nemquraıdy qarap ári aqsúıek adamǵa tán pańdyq saqtap turǵan qonaqqa taǵy taǵzym jasady, sóıtti de áldebir ókinishti qatelik jasap qoıǵan adamsha qysyla kóshege shyqty.

Kóshege shyqqan soń, nege ekenin, ony kóńilsizdik pen muń basty, ózin-ózi bıleı almady. Bul oıda joqta basqan buldyr muńnyń qaıdan paıda bola ketkenin túsine almaı, ol basy aýǵan jaqqa júre berdi. Bul haliniń sebebin ol taba almady, alaıda onyń kóz aldyna graf de Vodrektiń susty túsi, qartań tartqan, aq shashty, óte baı jáne óz baǵasyn ózi biletin myrzanyń baısaldy, pań kózqarasy qaıta-qaıta kele berdi.

Aqyry ol osy ózi sezingen sýyqtyq pen úmitsizdikti týdyrǵan dáp sol beıtanystyń ózin janynda erkin sezine bastaǵan Foreste hanymmen súıkimdi áńgimesin buzyp jiberýi ekenin túsindi, ádette bóten bireýdiń qaıǵysy nemese áldekimniń oılanbaı aıta salǵan sózi, kez kelgen bolmashy nárse sezimge óstip áser ete beredi.

Ol adam da, nege ekenin, muny Foreste hanymnyń qasynan kórgenine unatyńqyramaı, tańǵalǵan sıaqtandy.

Saǵat úshke deıin onyń isteıtin eshbir jumysy joq bolatyn, al qazir áli on eki bola qoıǵan joq. Onyń qaltasynda alty jarym frank jatqan-dy, endi tańǵy tamaǵyn ishpek bolyp, Dúvalge qaraı júrdi. Odan keıin býlvardi aralap, tup-týra saǵat úshte kire beristegi baspaldaqpen "Fransýz ómiriniń" saralqasyna kóterilip bara jatty.

Otyrǵyshta qoldaryn qýsyryp tapsyrma kútken shabarmandar otyr, al minbege uqsas keńseniń artynda esikkúzet jańa kelgen poshtany saraptap jatty. Kelýshilerge mundaı sahnalyq ornalasý áser etse kerek-ti. Qyzmetkerler ózin yqpaldy gazettiń aýyz úıinde otyrýǵa laıyqty, ádeıi mándengen kúıde ustap otyr, olardyń árqaısysy kirip kelgenderdi óziniń aıbyndy kelbetimen, otyrys-turysynyń turqymen tańǵaldyra alatyn edi.

— Valter myrzaǵa kirýge bolar ma eken? — dep surady Dúrýa.

— Baspager myrzada májilis ótip jatyr, — dep jaýap berdi esikkúzet. — Kúte turýyńyzǵa týra keledi.

Sóıtti de, adamǵa lyq toly qabylhanany nusqady.

Onda ordenderin taǵynǵan mańǵaz, mártebeli adamdar men usqyny geografıa kartasyndaǵy qurlyq pen teńizderdi eske túsiretin daqtary bar jeıdelerin qymtap, shapandaryn joǵarǵy túımelerine deıin túımelep alǵan jupyny kıimdi adamdar da otyr edi. Kútip otyrǵandardyń ishinde úsh áıel bar eken. Onyń bireýi ádemileý, kúlimdegen, sándi kıingen, jeńiltekteý kórindi. Onyń qasyndaǵy júzin ájim basqan muńdy, sypaıy, biraq sándi kıingen áıelden burynǵy aktrısalyǵynan qalǵan áldene, áldebir jasandylyq baıqalyp, baıaǵyda joǵalyp ashyp ketken mahabbat pen boıama, ońyp ketken jastyqtyń ıisi shyǵatyndaı.

Úshinshi qaraly kıingen, óksigi basylmaǵan jesir áıel buryshta otyrdy. Dúrýa ol áıel járdem surap kelgen shyǵar dep sheshti.

Jıyrma mınýtten astam ýaqyt ótse de, qabyldaý áli bastalmapty.

Dúrýaǵa bir oı keldi de, ol dereý qaıtadan esikkúzetke bardy.

— Valter myrza maǵan saǵat úshte kelińiz dep belgilep edi, — dedi ol. — Qalaı degenmen qaraı salyńyzshy, munda meniń Foreste dosym joq pa eken?

Sodan keıin ony dereý uzyn dáliz arqyly keń jasyl ústelde tórt adam áldene jazyp jatqan úlken zalǵa alyp keldi. Foreste aldy ashyq peshtiń qasynda temeki tartyp, bılbóke oınap tur eken. Ol óte jaqsy oınaıdy eken, sary býks aǵashynan jasalǵan dáý shardy ár urǵan saıyn kishkentaı aǵash shegege dál qadap otyrdy.

— Jıyrma eki, jıyrma úsh, jıyrma tórt, jıyrma bes, — dep sanady.

— Jıyrma alty, — dedi Dúrýa.

Foreste qulashtaǵan qalpyn ózgertpesten buǵan qarady.

— Á, bul sen be? Keshe men birinen keıin birin úzbesten elý jetisin qadadym. Sen-Potennen keıingi men munda eń myqty oıynshymyn. Sen bastyqty kórdiń be? Bılbóke oınap jatqanynda, kári egeýquıryq Norberden ótken kúldirgi eshteńe joq shyǵar. Ol aýzyn ashqanda, tup-týra shardy jutyp qoıatyn adam sıaqty.

Bir qyzmetker oǵan burylyp:

— Foreste myrza, — dedi, — men qap-qara aǵashtan jasalǵan ǵajap bılbóke satylatyn jerdi bilemin. Aıtýlaryna qaraǵanda, bir kezde ol ıspan koroliniki bolypty. Alpys frank suraıdy. Ol qymbat emes.

— Ol qaı jerde? — dedi Foreste.

Otyz jetinshi urýda múlt ketip, shkapty ashyp qap edi, Dúrýa ol shkaptyń ishinde nómirlenip, júıe boıynsha jınap qoıǵan jıyrma tal tamasha bılbókeni kórdi. Foreste óziniń bılbókesin ornyna qoıdy da, taǵy surady:

— Ol qymbatyń qaıda tur deısiń?

— Vodevılge bılet satatyn alypsatardyń qasynda, — dep jaýap berdi jýrnalshy. — Eger qajet deseń, erteń saǵan alyp kep bere alam.

— Ákel. Eger jaqsy bolsa, alam: artyq bılbókeniń eshqashan zıany tımeıdi.

Sonan soń ol Dúrýaǵa buryldy:

— Júr menimen birge, bastyqqa alyp baraıyn, áıtpese sen munda jetige deıin sandalasyń.

Qabylhanadaǵylardyń bári de sol oryndarynda eken. Foresteni kórip, jas kelinshek pen egde aktrısa asyǵys oryndarynan turyp, onyń qasyna jaqyndady.

Foreste olardy kezek-kezek terezeniń túbine apardy, úsheýi qanshama aqyryn sóıleýge tyrysqandarymen, Dúrýa áıelderdiń anasyna da, mynasyna da Foresteniń "sen" dep sóılegenin anyq bildi.

Aqyry Foreste men Dúrýa qaptalǵan eki esik arqyly baspagerdiń kabınetine kirdi.

Májilis ótkizip jatyrmyz degen jeleýmen Valter jáne mana Dúrýa kórgen jalpaq jıegi bar bıik qalpaqty myrzalar bir saǵat boıy qarta oınap otyrypty.

Baspagerdiń óz qartasyna qalaı bar zeıinin sap qaraǵany, qımylynyń urydaı saqtyǵy áriptesiniń qartany japqandaǵy, taratqandaǵy eptiligine, maıysqaqtyǵyna, tájirıbeli oıynshyǵa tán jarasymdy qylyǵyna, túrli tústi qatyrqalardy qalaı aýdarystyrǵanyna qaraǵanda múldem orasholaq-ty. Norber de Varen ádette baspager otyratyn kresloǵa otyryp alyp maqala jazyp jatty, al Jak Rıval dıvanda uzynynan túsip, kózin jumyp alyp, temekisin tartyp jatty.

Kabınettiń buzylǵan aýasyna teri kreslolar men temeki tútininiń ótkir ıisi jáne árbir jýrnalshyǵa jaqsy tanys saralqanyń ózindik ıisi sińip ketipti.

Myspen áshekeılengen qara tústi aǵash ústeldiń ústinde hattardyń, ózderek kártishkeleriniń, esepshottardyń, jýrnaldardyń, gazetterdiń, taǵy basqa tolyp jatqan basylym túrleriniń keremet úlken úıindisi jatyr.

Foreste ústeldi aınala oıyndy baqylap, ózara bástesip túregep turǵan kórermenderdiń qolyn únsiz qysyp shyqty. Valter partıany utqan kezde ǵana oǵan til qatyp:

— Meniń Dúrýa dosym mine, — dedi.

— Maqalany ákeldińiz be? — dep surady baspager kózáıneginiń ústinen jas jigitke jyldam kóz tastap. — Áli Moreldiń suranymy boıynsha jaryssóz júrip jatqanda, dál búgin óte oryndy bolar edi.

Dúrýa qaltasynan tórt qabat búktelgen qaǵazdardy shyǵaryp berdi.

— Minekıińiz.

Bastyqtyń júzinen rızashylyq ańǵaryldy.

— Óte jaqsy, óte jaqsy, — dedi ol kúlimsirep. — Siz sózińizde turdyńyz. Muny meniń qarap shyǵýym qajet pe, Foreste?

— Qajeti joq, Valter myrza, — dedi Foreste asyǵa jaýap berip. — Biz ekeýmiz birge otyryp jazdyq, qalaı jazýdy oǵan kórsetýge týra keldi. Óte jaqsy maqala bolyp shyqty.

— Onda óte jaqsy, — dedi baspager solshyl ortanyń depýtaty, uzyn aryq myrza taratqan qartasyn qolyna ret-retimen qoıyp jatyp.

Alaıda Foreste Valterge jańa partıany bastaýǵa múmkindik bermedi.

— Siz maǵan Dúrýany Marambonyń ornyna alam dep ýáde bergensiz, — dedi onyń qulaǵyna eńkeıe sybyrlap. — Muny dál sol jaǵdaıda qabyldaýǵa ruqsat etińiz!

— Iá, árıne.

Jańa oıyn bastalyp ketti, jýrnalshy dosyn qoltyqtap alyp shyǵar esikke qaraı júrdi.

Norber de Varen basyn kótergen joq: sirá, ol ne baıqamady, ne Dúrýany tanymady. Kerisinshe Jak Rıval onyń qolyn ádeıilep qatty qysty, ómirdiń qaı synynda da senýge bolatyn, izgi nıetti joldas ekendigin bildirdi.

Foreste men Dúrýa qaıtadan qabylhanaǵa shyqqanda, kútýshilerdiń kózi ekeýine qadala qaldy, jýrnalshy bar daýsymen, barlyǵy túgel estisin dep, eń jas kelinshekke qarap turyp bylaı dedi:

— Baspager sizderdi kóp keshikpeı qabyldaıdy. Ol búdjet komısıasynyń eki múshesimen keńes ótkizip otyr.

Sony aıtysymen-aq dáp bir ony memlekettik mańyzdy ister kútip turǵandaı mazasyzdanǵan ári táýelsiz keıippen ilgeri júrip ketti.

Saralqa zalyna oralǵan soń, Foreste birden bılbókege kirisip ketti, sózin qansha urǵanynyń sanymen aralastyra sóılep tur:

— Endi bylaı. Sen kún saıyn munda úshke qaraı kelesiń, men seni habar ákelýge jumsaımyn, sen ony tabasyń — keıde kúndiz, keıde keshkisin, keıde tańerteń. Bir! Eń áýeli men saǵan polıseı prefektýrasynyń birinshi bólim bastyǵyna kepildeme hat jazyp berem, — eki! — al ol seni óz qol astyndaǵylardyń bireýine jiberedi. Sen onymen búkil mańyzdy derekterdi alyp turýǵa kelisesiń, — úsh! — ózi de belgili, derekter resmı jáne jartylaı resmı bolady. Egjeı-tegjeıin Sen-Potennen bilesiń, ol bul jaǵdaıdan habardar, — tórt! — ony kút nemese tańerteń sóıles. Bastysy, men seni jumsaǵan adamdarǵa bárin, múmkin nárseniń bárin qalaı aıtqyzýdy úıren — bes! — barlyq jerden ótip ket, tipti jabyq esikten de, — alty! Sol úshin sen aıyna eki júz frank jalaqy jáne taýyp kelgen jaqsy habaryńnyń ár jolyna eki sý qosymsha alasyń, — jeti! Odan basqa saralqanyń tapsyrmasy boıynsha ár túrli maqala jazasyń, — onyń da ár jolyna eki sý alasyń, — segiz.

Sodan keıin ol birjola oıynǵa berilip, asyqpaı sanaı bastady:

— Toǵyz, on, on bir, on eki, on úsh...

Jýrnalshy on tórtinshide tıgize almady.

— Taǵy on úsh, saıtan alǵyr! — dedi kúńkildep. — Qarǵys atqan san! Ylǵı maǵan baqytsyzdyq ákeledi. Bálkim, on úshinde óletin de shyǵarmyn.

Jumysyn bitirgen bir qyzmetker shkaptan óz bılbókesin shyǵardy: onyń jasy otyz beste edi, alaıda boıynyń alasalyǵy ony bala uqsatyp kórsetedi. Sonan soń taǵy birneshe jýrnalshy kelip kirdi de, olardyń árqaısysy bir-bir oıynshyqtan aldy. Endi olar altaý bop oınaı bastady: qabyrǵaǵa arqalaryn berip qatar-qatar turdy da, birkelki qımylmen qyzyl, sary nemese qara shardy aǵashtyń túr-túsine qaraı laqtyra bastady. Qyza-qyza kep oıyn jarysqa aınala bastaǵan kezde eki qyzmetker jumystaryn toqtata sap, ózderiniń tóreshi bolǵysy keletindikterin bildirdi.

Foreste basqalardan on bir upaı artyq tıgizdi. Balaǵa uqsas adam utylyp qaldy, sonan soń shabarmanǵa telefon soqty da, ol kelgen kezde:

— Toǵyz saptyaıaq syra, — dedi.

Salqyn sýsyndy kútip otyryp, olar oıynǵa taǵy da kirisip ketti.

Dúrýa óziniń jańa áriptesterimen birge syra iship otyryp:

— Men ne isteýim kerek? — dep surady Foresteden.

— Búgin sen bossyń, — dedi ol — Eger ketkiń kelse, kete ber.

— Al bizdiń... bizdiń maqalamyz búgin keshke kete me?

— Árıne, korektýrasyn ózim túzetem, áýre bolmaı-aq qoı. Erteńge deıin jalǵasyn jazyp, búgingideı úshte kel

Dúrýa sondaǵy adamdardyń bárimen qol alysyp qoshtasty, biraq olardyń attaryn da bilgen joq, sonan soń qýanyshy qoınyna syımaı baqytty kúıde sándi baspaldaqpen tómenge qaraı tústi.

IV

Jorj Dúrýa jaman uıyqtady: tasqa basylǵan maqalasyn kórgenshe onyń shydamy taýsyldy. Ol tańsáriden turyp, gazet taratýshylar kıoskiden-kıoskige júgire bastaıtyn kezden áldeqaıda buryn kóshege shyǵyp aldy.

Ózi turatyn oralymǵa qaraǵanda sol arada "Fransýz ómiri" burynyraq paıda bolar degen oımen ol Sen-Lazer vokzalyna qaraı bet aldy. Áli tym erte edi, sondyqtan vokzalǵa jetken soń, ol trotýarmen ári-beri júre turdy.

Ol satýshynyń qalaı kelip, óziniń áınektelgen kúrkesin ashqanyn kórip turdy, sonan soń gazetterdiń eki búktelgen býmasyn basyna kóterip bir adam keldi. Dúrýa soǵan qaraı júgirdi, biraq olar "Fıgaro", "Jıl Blaz", "Golýa", "Táýlik jańalyqtary" eken, al "Fransýz ómiri" joq bolyp shyqty.

Dúrýanyń mazasy ketti. "Afrıkalyq atqyshtyń estelikteri" erteńge qaldyrylǵan shyǵar, bálkim? Al kenet sońǵy mınýtte Valter qarıa maqalany jibermeı qoısa she?

Dúrýa úı jaǵyna qaıta oralyp qarasa, gazetter satylyp jatyr eken, ol tipti qashan ákelgenin de baıqamaı qalypty. Kıoskige jetip kep úsh sý aqshany laqtyra saldy, gazetti ala sap birinshi betin ashyp, taqyryptaryna kóz júgirtti. uqsaıtyn eshteńe kórinbeıdi! Onyń júregi atqaqtap ketti. Ol qatty tolqyp kelesi betti ashyp qarady da, bir baǵannyń aıaq jaǵynan "Jorj Dúrýa" degendi oqydy. Basypty! Qandaı baqyt!

Qalpaǵyn shekesine kıip, qolynda gazet, ol eshteme oılamaı júrip kele jatty, alǵash kezdesken kez kelgen adamdy toqtatyp alyp: "Myna gazetti satyp alyńyz, myna gazetti satyp alyńyz. Onda meniń maqalam bar!" — degisi keldi. Keshkisin býlvarlarda aıqaılaıtyndar qusap ol da: "Fransýz ómirin" oqyńyzdar, Jorj Dúrýanyń "Afrıkalyq atqyshtyń estelikterin" oqyńyzdar!" — dep aıqaılaýǵa ázir edi. Kenet onyń óz maqalasyn oqyǵysy keldi, onda da bir qoǵamdyq orynda, kafede, báriniń kóz aldynda bolatyn jerde. Qala ishinde oǵan uzaq qydyrýǵa týra keldi. Aqyry ol adam kóp jınalatyn sharap saqtaıtyn jer sıaqty birdemeni tapty, ústelge jaqyn otyrdy da, rom buıyrdy, — ol ýaqyt degendi múlde umytty, sondyqtan absent ishimdigin ákel dep talap etýine de bolatyn edi.

— Garson, maǵan "Fransýz ómirin" ákelip bershi! — dep aıqaılady ol.

Aq aljapqyshy bar garson jetip keldi:

— Bizde ondaı gazet joq, myrza, biz "Úndeý", "Ǵasyr", "Shamshyraq" jáne "Fransýz paraqshasy" gazetterin alamyz.

Dúrýa keıidi.

— Senderdi de mekeme deıdi-aý! — dedi ol yzalanyp. — Onda maǵan "Fransýz ómirin" satyp ákep berińiz.

Garson júgirip baryp gazetti alyp keldi. Kórshilerdiń kóńilin ózine aýdarý úshin jáne onda qandaı qyzyqty nárse jazylǵanyn bilýge qumarttyrý úshin, óz maqalasyn oqyp otyryp, Dúrýa anda-sanda:

— Óte jaqsy! Óte jaqsy! — dep daýystap otyrdy.

Ketip bara jatyp ol gazetti ústeldiń ústine qaldyryp ketti. Sony baıqap, qojaıyn aıqaı saldy:

— Myrza, myrza, gazetińizdi umytyp barasyz!

— Sizde qala bersin, men oqyp bittim, — dep jaýap qaıtardy Dúrýa. — Onyń ishinde asa qyzyqty bir maqala bar eken degenmen.

Dál qandaı maqala ekenin ol anyqtap aıtqan joq, alaıda shyǵyp bara jatyp onyń ústelindegi "Fransýz ómirin" bireýdiń baryp alyp jatqanyn baıqap qaldy.

"Endi nemen aınalyssam eken?" — dep oılady Dúrýa, sóıtti de, óziniń burynǵy keńsesine baryp bir aılyq jalaqysyn alyp, sonan soń ketetindigin aıtpaq bop sheshti. Bastyq pen qyzmetkerlerdiń bet-júzderiniń qalaı ózgerip sala beretinin kóz aldyna elestetip, ol súısingennen dirildep ketti. Ásirese ony bastyqty ańqıtatyn boldym degen oı qýantty.

Ol asyqpaı aıańdady, kasa onda ashylady, toǵyz jarymda barýdyń esh qısyny joq-ty.

Keńse dáý kúńgirt bólmege ornalasqan, — qysta onda kúni boıy gaz janyp turady. Onyń terezeleri tar aýla jaqqa qaraıdy jáne basqa keńselerdiń terezelerine baryp taqasady. Sol bir bólmege segiz qyzmetker syıyp otyrady, al buryshta, qalqanyń ar jaǵynda bastyqtyń kómekshisi otyrady.

Dúrýa aldymen kasashynyń jáshiginde saqtaýly sary konvertke salynǵan óziniń júz on segiz frank jıyrma bes santımin aldy, sonan soń jeńimpaz adamnyń turqymen ózi talaı kúnin ótkizgen úlken keńsege kelip kirdi.

Qalqanyń ar jaǵynan bastyqtyń kómekshisi Potel myrza oǵan aıqaı saldy:

— Bul siz be, Dúrýa myrza? Bastyq siz jaıynda birneshe márte surady. Siz bilesiz be, ol dárigerdiń kýálendirýinsiz eki kún qatarynan aýrýǵa ruqsat etpeıdi.

Dúrýa áseri kúshtirek bolý úshin, bólmeniń qaq ortasyna kelip toqtady.

— Men, shynymdy aıtsam, onyń ruqsatyna túkirmeımin de! — dedi barlyǵyna estirte.

Sheneýnikter qatty da qaldy, qalqanyń ar jaǵynan Potel myrzanyń úreıli usqyny jylt etti. Onyń revmatızmi bar-dy, óziniń qalqa qorabynda ol ókpek jelden saqtanatyn. Al qol astyndaǵylardy baqylap otyrý úshin, ol ony eki jerinen tesip qoıǵan-dy.

Shybynnyń ushqany da estilip turdy.

— Ne dedińiz? — dedi aqyrynda dúdámal daýyspen bastyqtyń kómekshisi.

— Men, shynynda, túkirmeımin dedim. Men tek ketetinimdi habarlaýǵa ǵana keldim. Men "Fransýz ómiriniń" saralqasyna qyzmetker bolyp ornalastym, aıyna, ár jazǵan jolyna alatynymdy eseptemegende, bes júz frank alam. Búgingi nómirinde meniń maqalam basylyp ta úlgirdi.

Ol raqat lázzatyn soza túskisi kelgen, biraq shydamady, birden laq etkizip aıta saldy.

Degenmen áser etýi sumdyq boldy. Bári otyrǵan oryndarynda qatty da qaldy.

— Men qazir Pertúı myrzaǵa sony aıtam da, sonan soń sizdermen qoshtasýǵa kirip shyǵam, — degendi qosyp qoıdy Dúrýa.

Bastyqqa kirip úlgirmeı jatyp, ol buǵan aıqaılaı jóneldi:

— A, kelýge qolyńyz tıgen eken ǵoı? Siz bilesiz be, men eshqashan...

— Tamaq jyrtýdyń túk te qajeti joq, — dep, bastyǵynyń sózin qolastyndaǵy adam bólip jiberdi.

Jýantyq, qorazdyń aıdary qusaǵan qyp-qyzyl Pertúı myrza tańǵalǵanynan shashalyp qaldy.

— Sizdiń dúkensheńiz meni jalyqtyryp bitti, — dedi Dúrýa sózin jalǵastyryp. — Men búgin birinshi ret jýrnalshylyq jolyna tústim, maǵan tamasha jaqsy oryn berdi. Ketetinimdi aıtýǵa ruqsat etińiz.

Sony aıtty da shyǵyp ketti. Ol kegin qaıtardy.

Ýádesi boıynsha ol keńsege qaıta oralyp, burynǵy áriptesteriniń qolyn alyp shyqty, biraq olardyń birde-biri, óz basyn bálege shatyp alýdan qorqyp, oǵan bir aýyz sóz de aıta alǵan joq, — tolyq jabylmaǵan esikten onyń bastyqpen qalaı sóıleskeniniń bári estilip turǵan-dy.

Qaltasyna jalaqysyn salyp Dúrýa kóshege shyqty. Ózine burynnan tanys ári arzan meıramhanadan erteńgi asyn ári toıa, ári dámdisinen iship, "Fransýz ómiriniń" taǵy bir nómirin satyp alyp jáne ony ústeldiń ústine tastap ketip, ol birneshe dúkendi aralap, túkke turǵysyz birdemelerdi satyp aldy; ol usaq-túıekterdiń oǵan túk te qajeti joq-tyn, ol tek olardy úıge ákelip tastańyz dep buıyryp, "Jorj Dúrýa" dep óz aty-jónin aıtýdan aıryqsha lázzat alǵan-dy. Jáne ol: "Fransýz ómiriniń" qyzmetkeri degendi qosyp qoıdy.

Alaıda kósheni, úıdiń nómirin kórsete turyp, ol:

— Zattardy esikkúzetke tastap ketińiz! — degendi umyta qoıǵan joq.

Onyń áli ýaqyty bar edi, klıenttiń kózinshe qolma-qol ózderek kártishkesin jasap beretin jedel baspahanaǵa kirip, aty-jóniniń astyna jańa qyzmetin jazdyrǵan júz danasyn jasatyp aldy.

Sonan soń saralqa jaqqa qaraı júrdi.

Foreste ony qolastynda isteıtin adamdy qarsy alatyn keıipte menmen qarsy aldy.

— Á, sen keldiń be? Óte jaqsy. Meniń saǵan beretin birneshe tapsyrmam bar. On mınýt kúte tur. Maǵan óz jumysymdy aıaqtaý qajet.

Ol óz hatyn jazyp bitirýge kiristi.

Úlken ústeldiń qarsy betinde otyrǵan bop-boz, bolbyr, isińki bet, bas súıegi appaq bop ketken jaltyr bas bireý kóziniń kemistiginen qaǵazǵa murnyn tirerdeı bolyp birdeme jazyp jatty.

— Sen-Poten, sen suhbat alýǵa qaı ýaqytta barasyń? — dep surady odan Foreste.

— Tórtte.

— Ózińmen birge Dúrýany, myna aldynda turǵan jas jigitti ala ketip, óz kásibińniń qupıalaryn oǵan ashyp bershi.

— Oryndalady.

— Aljır jaıyndaǵy maqalanyń jalǵasyn ákeldiń be? — dep surady Foreste dosynan. — Bastamasy úlken abyroıǵa ıe boldy.

— Joq, — dedi Dúrýa qyzara kúńk etip, — tańerteńgi tamaqtan soń jazam ba dep em,.. biraq jumysym sonshalyq kóp, tipti, esh múmkindigim bolmady...

Foreste kóńili tolmaı ıyǵyn qıqań etkizdi.

— Uqypsyzdyǵyńmen sen ózińniń mansabyńa kesir jasaısyń. Valter qarıa seniń materıalyńa senip qalyp edi. Men oǵan erteń bolady dep aıtaıyn. Eger sen eshteńe istemeı-aq aqsha ala berýge bolady dep sanasań, onda qatelesesiń.

Az únsizdikten keıin taǵy bir sóz qosyp qoıdy:

— Temirdi qyzý kezinde soǵý kerek, shaıtan alǵyr!

Sen-Poten ornynan turdy.

— Men daıynmyn, — dedi ol.

Foreste tapsyrma bermes buryn kreslonyń arqalyǵyna shalqaıyp, saltanatty derlik bir túrge endi.

— Másele bylaı, — dep bastady ol Dúrýaǵa qadala qarap. — Osydan eki kún buryn bizge qytaı generaly Lı Chen-fý men radja Taposahıb Ramaderao Palı Parıjge keldi, — general "Kontınentalǵa", radja "Brıstol" qonaq úıine toqtady. Sender solardan suhbat alýlaryń kerek.

Sol sát ol Sen-Potenge burylyp qarady:

— Men saǵan kórsetken basty nárselerdi umytpa. Generaldan da, radjadan da Anglıanyń Qıyr Shyǵysty sharlaýy jaıynda, otarlaý ádisteri týraly, olar ornatqan basqarý beınesi haqynda ne oılaıtyndaryn sura, olar Eýropa, atap aıtqanda, Fransıa buǵan aralasady dep úmittene me eken.

Biraz únsizdikten keıin eshkimniń betine naqtylap qaramaı-aq óz oıyn aıtyp tastady:

— Bizdiń oqyrmandy qazir Úndistan men Qytaıdyń qoǵamdyq pikirge qozǵaý salyp jatqan máselelerge qalaı qaraıtyny qatty qyzyqtyrady.

Dúrýaǵa taǵy qadala qarap turyp bylaı dedi:

— Sen-Potenniń qalaı jumys isteıtinin baıqap kór, — ol jergilikti habarlardy jazýdyń tamasha sheberi, bes mınýttiń ishinde-aq ol kimniń bolsa da ishek-qarnyn aqtaryp tastaıdy.

Sodan soń ol taǵy da mańyzdy is atqaryp otyrǵan keıippen qalamsabyn qolyna aldy, — onyń burynǵy ózi polktasy, al qazirgi qyzmettesin belgili bir sheńberden shyǵarmaı, oǵan óziniń tıesili ornyn kórsetip qoıǵysy kelgeni anyq-ty.

Tabaldyryqtan syrtqa attap shyǵa salysymen-aq Sen-Poten Dúrýaǵa kúle bylaı dedi:

— Áı, bálsingish-aý! Tipti bizdiń aldymyzda myń qubylady. Bizdi óziniń oqyrmandary sıaqty kóredi.

Olar býlvardy boılaı júrdi.

— Birdeme ishsek qaıtedi? — degen usynys aıtty habar jazýshy.

— Qýana qup deımin. Qapyryq qoı!

Olar kafege kirip, salqyn sýsyn surady. Sen-Poten osy arada sheshilip sóıledi. Saralqadaǵy jaǵdaılar men álemdegi barlyq nárseler týraly ol tańǵalarlyqtaı bilgishtik baıqatty.

— Bastyq pa? Naǵyz evreıdiń ózi! Al evreılerdi, bilesiń be, qaıta tárbıeleýge bolmaıdy. Sondaı halyq!

Sen-Poten Valterdiń sarań qylyqtaryna qatysty birneshe naqty mysal keltirip, Izraıl balalaryna tán tıyn eseptegish ekonomıkasyn, arzan alý úshin arlanbaıtyn usaq-túıek saýdagerligin, búkil paıdakúnemdik qylyǵyn sýrettep berdi.

— Sonysyna qaramaı bále ózi, birde-bir adamǵa senbeıdi, eldiń bárin aldap soǵady. Onyń gazeti resmıleý, katolıktik, lıberal, respýblıkalyq, orleandyq, ondaı kóp qatparly tátti nan, usaq-túıektiń dúkeni oǵan tek bırjadaǵy áreketteri men basqa da mekemeler úshin qosymsha qural retinde ǵana kerek. Bul jaǵynan ol qate jibermeıdi: kók tıyny da joq aksıonerlik qoǵamdardan mıllıondap tabady...

Sen-Poten Dúrýany "qymbatty dostym" dep qoıyp, toqtamaı sóıledi.

— Degenmen kesseń qan shyqpaıtyn sarańnyń aýzynan keı-keıde Balzakqa ylaıyq sózder de shyǵyp qalady. Jaqynda mynandaı bir jaǵdaı boldy: men, qum tergish qart Norber jáne Don-Kıhottyń qazirgi túri Rıval — úsheýmiz, túsindińiz be, sonyń kabınetinde otyrǵamyz, bir kezde bizdiń meńgerýshimiz, búkil Parıjge qoltyǵyna qysqan saqtıan partpelimen belgili Montlen kirip keldi. Valter oǵan shúılige qarady da: "Ne jańalyq?" — dep surap edi, Montlen jaıbaraqat qana: "Men qazir ǵana qaǵaz úshin qaryzymyzdy tólep keldim — on alty myń frank", — dep jaýap berdi. Bastyq ornynan shoshyna ushyp túregeldi: "Ne dedińiz?" — "Prıva myrzaǵa tólep keldim". — "Siz aqylyńyzdan aýysqan shyǵarsyz!" — Nege? — "Nege... nege... nege..." Valter kózáınegin aldy, áınekterin súrtti; ıá tapqyr, ıá ýly birdeme aıtar kezdegi ádetimen tompıǵan urttaryn tyrsıta kerip qýlana jymıdy da, qarsy sóz aıtqyzbaıtyndaı mysqylmen: "Nege? Óıtkeni bul isten biz tórt, bálkim, bes myń frank túsim túsiretin edik", — dedi. Montlen tańdanyp: "Qalaısha, Valter myrza, esepshottyń bári durys bolatyn, men bárin teksergem, al siz qabyldaǵansyz..." Sol kezde bastyq, bul joly barynsha salmaqty únmen bylaı dedi: "Sonshalyq ashyqaýyz bolýǵa bolmaıdy. Esińizde bolsyn, Montlen myrza, áýeli qaryzdy qampıtyp jınap alý kerek, sonan soń baryp súıispenshilikpen alys-beris jasaý kerek".

Sen-Poten basyn shalqaıtyp, bilgish adamnyń keıpimen: — Al qalaı? Bul Balzaksha sóıleý emes pe? — dedi.

Dúrýa Balzakty oqymasa da, sonshalyqty senimdi únmen qoshtaý aıtty:

— Iá, solaı, saıtan alǵyr!

Valter hanymdy habar jınaýshy semiz kúrketaýyq dep atady, Norber de Varendi — joly bolmaǵysh qart, Rıvaldi — Fervaktyń álsiz kóshirmesi dedi. Sodan soń qaıtadan Forestege oraldy.

— Ol ánsheıin sátti úılendi — bar-joǵy sol ǵana.

— Al, túptep kelgende, onyń áıeli kim ózi?

— O, ol saıtan ǵoı, qýlyǵyna quryq boılamaıdy! — dedi Sen-Poten alaqanyn ýqalap. — Tyshqannyń aıǵyryndaı Vodrektiń, graf de Vodrektiń oınasy ǵoı, — ony kúıeýge berip, jasaýyn jasaǵan sol ǵoı...

Dúrýa kenet qaltyrap ketti, boıyn áldebir diril bıledi, aldynda otyrǵan myljyńdy boqtap-boqtap, betine bir perip jibergisi keldi. Biraq ol ony tek suraqpen ǵana bógedi.

— Sen-Poten degen sizdiń shyn aty-jónińiz be?

— Joq, meniń atym Toma, — dedi ol ańǵal adamǵa tán keıippen. — Meni Sen-Poten2 dep atap ketken saralqadaǵylar ǵoı.

— Qazir, shamasy, kesh bolyp ketti-aý deımin, — dedi Dúrýa sýsynnyń aqshasyn tólep jatyp, — bizge áli ataqty eki adammen jolyǵý kerek qoı.

Sen-Poten ishek-silesi qatyp kúldi.

— Áli ysylmaǵan adam ekenińiz birden bilinip tur! Demek siz meni shynynda da sizder Anglıa týraly ne oılaısyzdar dep suraý úshin úndilik pen qytaıǵa barady dep oılaısyz ba? "Fransýz ómiri" oqyrmandarynyń oıynan shyǵý úshin olardyń qalaı jaýap berýi kerek ekenin men olardan áldeqaıda jaqsy bilemin. Men óz ómirimde mundaı qytaılardan, parsylardan, úndilerden, chılılikterden, japondardan bes júz suhbat aldym. Meniń oıymsha, olardyń bári de sol biriniń aıtqanyn biri aıtady. Sondyqtan men óz maqalamda eń sońǵy qonaǵymyzdyń aıtqandaryn sózbe-sóz qaıta kóshirip shyǵýym kerek. Onyń tek taqyrybyn, atyn, ataq-dárejesin, jasyn, nókerleriniń quramyn ózgertýge týra keledi. Olarǵa óte saq bolý kerek, áıtpese "Fıgaro" ma, "Golýa" ma, bireýi ótirigińdi shyǵaryp qoıýy múmkin. "Brıstol" men "Kontınentaldiń" esikkúzetterinen men bes mınýttiń ishinde sonyń bári jaıynda óte dál málimet jınap alam. Biz olarǵa deıin taıaý baramyz jáne jol boıy bir-bir temekiden tartyp úlgiremiz. Al saralqadan kólikpen júrgenimiz úshin dep bes frank talap etemiz. Mine, qymbatty dostym, ysylǵan adamdar osylaı isteıdi.

— Mundaı jaǵdaıda habar jınaýshy bolyp isteý paıdaly sıaqty ǵoı? — dep surady Dúrýa.

— Iá, biraq bárinen de paıdalysy hronıka, ol búrkemelengen jarnama ǵoı, — dep, Sen-Poten jumbaqtaý jaýap qaıtardy.

Ekeýi turdy da, býlvardy boılap Magdalına shirkeýi jaqqa qaraı júrdi.

— Bilesiz be? — dedi kenet Sen-Poten, — eger sizdiń bir jumystaryńyz bolsa, onda bara berińiz, sizdi beker ustamaıyn.

Onyń qolyn qysyp, Dúýrýa óz betinshe ketti.

Búgin keshkisin jazyp shyǵýǵa tıisti maqala onyń mazasyn ala berdi, endi jolda kele jatyp sony oılastyra bastady. Ol birer anekdotty esine túsirip baıqady, óziniń keıbir kórgenderi men oılaryn bir júıege túsirip, keıbir qorytyndylar jasaýǵa tyrysty -sóıtip kele jatyp Elıseı dalasynyń shetine shyǵyp ketkenin de baıqamaı qaldy, jol boıy oǵan anda-sanda ǵana qydyrǵan adamdar jolyqty, sebebi ystyq kúnderi Parıj kóshelerinde adam bolmaıdy.

Saltanat qaqpasynyń qasyndaǵy Etýal alańyndaǵy sharaphanadan tamaqtanǵan soń, ol býlvardyń syrt aınalma jolymen aıańdap úıine qaıtty da, kelgen soń birden jumysqa otyrdy.

Alaıda aldynda jatqan úlken aq qaǵazdy kórgende, onyń barlyq jınaqtap úlgergeni túgel ushyp ketken sıaqtandy, mıynyń ózi bý bop ketken tárizdendi. Ol tek esteliktiń úzindilerin ǵana esinde saqtap qaldy, esine túsirýge qansha tyryssa da, endi esine túse bergende ne kózdi ashyp-jumǵansha bári sýsyp jylt etip joq bolady da ketedi, olardy qalaı jazý keregin, ne istep, qalaı bastaýy qajet ekenin ol, tegi, bile almady.

Bir saǵat boıy basy qatyp, birinshi sóılemniń san túrli nusqalarymen bes betti toltyrǵan soń, ol ózine-ózi: "Men áli daǵdylanǵam joq. Taǵy bir ret sabaq alýǵa týra keledi", — dedi. Foreste hanymmen ońashada, uzaqqa sozylǵan yqylasty, ishkil jaǵdaılardy qozǵaıtyn, sondaı bir ádemi áńgime ústinde birlese jumys isteımin-aý degen oıdan ǵana onyń boıyn mazasyz yntyqtyrǵan diril bıledi. Eger maqala jazýǵa qaıta otyrsam, oılamaǵan jerde qolym júrip kete me dep qorqyp, Dúrýa dereý jata qalýǵa asyqty.

Foreste hanymmen kezdesýdiń lázzatyn aldyn ala elestetip jáne ony ádeıi soza túsip, ol tańerteń tósekten turmaı uzaq jatty.

Tanys esikke kelip, ol qońyraýdyń túımesin basqan kezde saǵat on bir bolǵan-dy.

— Foreste myrzanyń qoly bos emes, — dep jaýap berdi malaı.

Kúıeýi úıinde bolýy múmkin degendi Dúrýa múlde esine almapty. Áıtkenmen ol alǵan betinen qaıtpady.

— Men oǵan óte tyǵyz sharýamen kelip turǵanymdy aıtyp baryńyz.

Bes mınýtten keıin ol ózi jaqynda ǵana tańǵajaıyp erteńgilikti ótkizgen kabınetke kirdi.

Keshe ǵana Dúrýa otyrǵan kresloda halat jamylǵan jýrnalshy týflısheń, kishkentaı aǵylshyn taqıasyn kıip birdeme jazyp otyr eken, al sol úıge kıetin aq kóılegimen júrgen Foreste hanym aldy ashyq peshke súıengen qalpy aıtqanyn jazdyryp tur eken.

Dúrýa tabaldyryqtan-aq toqtap qaldy.

— Keshirim ótinem, men sizderge kedergi jasadym ba?

Foreste oǵan yzalana qarady.

— Taǵy nemene? — dedi burqyldap. — Tezirek aıt, bizdiń ýaqytymyz joq.

— Eshteńe, keshir, — dedi Dúrýa qysyla mińgirlep.

Foreste ashýlandy.

— Tez endi, shaıtan alǵyr! Nemenege sozbalaısyń? Sen endi maǵan: "Qaıyrly tań" dep aıtý úshin ǵana buzyp-jaryp kirip kelmegen shyǵarsyń?

— Joq, árıne,.. — dedi Dúrýa qysylǵanyn jeńip. — Bilgiń kelse, jaǵdaı bylaı, men taǵy maqaladan eshteńe shyǵara almadym... al sen... sen ekeýiń ótkende sondaı jaqsy nıette boldyńdar... senderge senip... men taǵy batyldyq jasap kelip em...

— Sen kisini týra mazaq qylasyń! — dedi Foreste onyń sózin bólip. — Sen, baıqaımyn, meni sen úshin jumys isteıdi dep, al ózińdi tek aı saıyn aqsha ala berem dep oılaǵan bolýyń kerek, shamasy. Aıtatyny joq, yńǵaıly oılap tabylǵan!

Mysqyldy sypaıylyqqa uqsas jumbaq jymıyspen kúlimsirep, Foreste hanym temekisin tartyp únsiz tura berdi.

— Keshirersizder... men oılap em... men senip em,.. — dep, ashýlanǵan Dúrýa byldyrlap turdy da, kenet naqpa-naq sóılep qoıa berdi. — Sizden myń márte keshirim suraımyn, hanym, jáne men úshin keshe jazyp bergen tamasha feletonyńyzǵa ystyq alǵysymdy bildirem.

Ol taǵzym jasady da, Sharlge:

— Saǵat úshte saralqada bolam, — dedi.

Sóıtti de shyǵyp ketti.

Úıine qaraı tez-tez basyp kele jatyp, ol ózine-ózi: "Jaraıdy, qazir ózim-aq jazamyn, kórersiń áli", — dep mińgirledi.

Yza shabyttandyrǵan Dúrýa óz bólmesine kirdi de, dereý jumysqa kiristi.

Ol jaıdaq romandardan paıdalanǵan usaq-túıektermen, tańǵajaıyp oqıǵalarmen, astarly sýretteýlermen toltyryp, oqıǵalardy Foreste hanym belgilegen baǵytta damytyp, mektep oqýshysynyń olaq tili men ýnter-ofıserdiń jargonyn aralastyra jazdy. Bir saǵatta maqalany jazyp bitip, ózine-ózi rıza bolyp, sol bylyq dúnıesin saralqaǵa alyp keldi.

Ol arada onyń birinshi jolyqqan adamy Sen-Poten astyrtyn áreket jasaýshylardyń keıpimen onyń qolyn qatty qysyp amandasty.

— Meniń úndilikpen jáne qytaımen áńgimemdi oqydyńyz ba? — dep surady. — Qyzyq, á, solaı emes pe? Oǵan búkil Parıj rıza. Al men olardy betpe-bet kórgen de joqpyn ǵoı.

Dúrýa áli eshteme oqyǵan joq-ty; ol dereý gazetti aldy da, "Úndistan men Qytaı" degen uzynnan-uzaq maqalany qaraı bastady, al Sen-Poten oǵan maqalanyń qyzyqty jerlerin kórsetip, túsindirip turdy.

Jumysbasty, jumystyń qamyn jegen kisishe qınalyp Foreste keldi.

— Siz osyndasyz ba? Óte jaqsy boldy. Sizder ekeýlerińiz de qajetsizder maǵan.

Sóıtti de, keshke deıin ekeýiniń dál qandaı saıası jaǵdaıǵa qatysty derekter taýyp ákelýleri kerektigine nusqaý berdi.

Dúrýa oǵan óziniń qoljazbasyn berdi.

— Mynaý Aljır jaǵyndaǵy maqalanyń jalǵasy.

— Óte jaqsy, ákel, ákel, men bastyqqa kórseteıin.

Sonymen áńgimeleri bitti.

Sen-Poten óziniń jańa áriptesin ertip ketti, ekeýi dálizge shyqqan soń odan:

— Siz kasaǵa kirip shyqtyńyz ba? — dep surady.

— Joq. Ne úshin?

— Nege bolýshy edi? Aqsha alý úshin. Jalaqyny, bilesiz be, ylǵı bir aı buryn alyp otyrý kerek. Qandaı jaǵdaılar bolyp qalatynyn kim biledi.

— Nesi bar... Meniń eshqandaı qarsylyǵym joq.

— Men sizdi kasashymen tanystyryp qoıaıyn. Ol qarsy bolmaıdy. Munda jaqsy tóleıdi.

Dúrýa óziniń eki júz frankyn jáne onyń ústine keshegi maqalasy úshin qosymsha jıyrma segiz frank aldy, sonda burynǵy keńseden alǵan jalaqysynyń qaldyǵymen qosqanda, onyń aqshasy úsh júz qyryq frank boldy.

Ol eshqashan munsha aqshany qolyna ustap kórmegen-tin, sondyqtan mundaı baılyq oǵan, qudaı biledi, talaıǵa jetetindeı kórindi.

Sen-Poten ózine kerek málimetterdi basqalar endigi bilip bolǵan shyǵar degen eseppen, óziniń sózsheńdigi men suraı biletindiginiń arqasynda ózine kerektini solardan-aq bilip alǵysy kelip, Dúrýaǵa ózimen birge básekeles gazetterdiń saralqalaryn aralap qaıtýǵa usynys jasady.

Keshkisin qoly bosaǵan soń Dúrýanyń Folı-Berjerge soqqysy keldi.

Sátimen ótip ketýdi oılap, tekserýshige:

— Men Jorj Dúrýamyn, "Fransýz ómiriniń" qyzmetkeri, — dep tanystyrdy ózin. — Ótkende men Foreste myrzamen birge kelgem, ol maǵan ruqsat qaǵaz alyp berem dep ýáde etip edi. Sol umytyp ketpedi me eken dep qorqam.

Ekeýlep tizimdi qarady. Onyń aty-jóni onda joq bolyp shyqty. Áıtkenmen tekserýshi oǵan qurmetpen qarap, ótkizip jiberdi.

— Jaraıdy, myrza, óte berińiz, — dedi ol, — tek dırektordyń ózine jeke jolyǵyńyz, sóz joq, ol sizge qarsy bolmaıdy.

Jorj Dúrýa kire salysymen-aq birden ótkende osynnan birge ketken áıel Rasheldi kórdi. Áıel munyń qasyna keldi.

— Sálemet pe, mysyǵym. Qalaı júrip jatyrsyń?

— Óte jaqsy, óziń she?

— Men de jaman emes. Bilesiń be, osy aralyqta men seni eki dúrkin túsimde kórdim.

Dúrýa oǵan kóterilip qaldy.

— Apyrmaı, á! Ony qalaı jorýǵa bolady? — dedi kúlimsirep.

— Ol degen sen maǵan unap qaldyń degen sóz, aqymaq, seniń qolyń tıgende, biz ony taǵy qaıtalaı alamyz.

— Eger qalasań, búgin-aq bolsyn.

— Qalaǵanda qandaı.

— Jaraıdy, tek endi... — Dúrýa bógelip qaldy, ol áıelge aıtqysy kelgen sózden ózi de eptep yńǵaısyzdandy. — Másele bylaı, men búgin aqshasyzbyn, klýbta bolyp em, túgim qalmaı utylyp shyqtym.

Erkekterdiń saýdagerlik qýlyǵyna ábden úırengen tájirıbeli jezóksheniń túısigimen ótirikti sezip, áıel onyń kózine týra qarady.

— Sýaıt! Maǵan ondaı qylyq kórsetkeniń jaqsy emes. Dúrýa qysylǵannan kúlimsiredi.

— Mende bar-joǵy on frank qana qaldy, alam deseń, sony al. Áıel óz nápsisine qyzmet jasap jatqan jezóksheniń jomarttyǵymen sybyrlaı sóıledi:

— Báribir, súıkimdim, men tek seni qalaımyn.

Emingen kóz janaryn onyń murtynan ala almaı, súıgen adamnyń náziktigimen Rashel onyń qolyna súıendi.

— Aldymen anardyń sólin iship alaıyq, — dedi usynys jasap. — Sonan soń kishkene qydyraıyq. Men senimen teatrǵa barǵym keledi, jaı ánsheıin, meniń qandaı jigitim bar ekenin bárine kórsetý úshin. Biz keshikpeı menikine baramyz, maqul ma?

Ol aradan ol kesh shyqty. Áli tym jaryq bolatyn, sol sot onyń esine "Fransýz ómirin" satyp alý keregi tústi. Qoly dirildep gazettiń ortasyn ashty — onyń maqalasy joq bop shyqty. Ol aıaqjoldyń ústinde uzaq turdy, áli de maqalamdy taýyp alam ba degen úmitpen gazet baǵanalaryn kózimen iship-jep qarady.

Onyń júregin áldebir belgisiz salmaq ezgendeı boldy. Ol uıqysyz túnnen sharshaǵan-dy, endi myna tıtyqtatqan renish aralasyp, baqytsyzdyqqa ushyraǵandaı jabyrqady.

Úıine kelgen soń, ol sheshinbesten tósekke qulaı ketti de, uıyqtap qaldy.

Birneshe saǵattan keıin ol saralqaǵa kelip, birden shyǵarýshynyń kabınetine ótti.

— Valter myrza, búgingi nómirde meniń Aljır týraly ekinshi maqalamnyń basylmaǵany meni qatty tańǵaldyrdy.

Shyǵarýshy basyn kóterip, salqyn sóıledi:

— Men ózińizdiń dosyńyz Foresteden qarap shyǵyńyzshy dep suraǵam. Ol ony qanaǵattanǵysyz dep tapty. Sizge ony óńdeýge týra keledi.

Dúrýanyń jyny keldi, ol kabınetten únsiz shyqty da, Forestege tap berdi:

— Meniń maqalamdy sen nege búgin baspadyń?

Kreslonyń arqalyǵyna shalqaıa otyryp, aıaǵyn ústelde jatqan óz qoljazbasynyń dál ústine qoıdy da, jýrnalshy temekisin tartty. Bet-aýzyn tyrjıtyp, ár sózin anyqtaı, jerdiń astynan shyǵyp jatqandaı kúńgirt daýyspen jaıbaraqat bylaı dedi:

— Bastyq ony sátsiz dep tapty, ózine óńdeýge qaıtaryp ber dep maǵan tapsyrdy. Áne jatyr, alyp ket.

Sóıtti de, pres-papıeniń astynda jatqan qaǵazdardy saýsaǵymen kórsetti.

Dúrýanyń kúıingeni sondaı, ne dep jaýap qaıtararyn bilmedi. Ol óz buıymyn alyp qaltasyna suǵa saldy, al Foreste sol arada óz sózin ary jalǵastyryp jatty:

— Sen qazir osynnan týra prefektýraǵa barasyn...

Ol taǵy birneshe barýǵa tıis mekemelerdi atady, olardan búgin oǵan qandaı túrdegi derekter ákelýge tıis ekenin túsindirdi. Dúrýa Foresteni qalaı bir shanshyp alýdyń retin taba almaı, aqyry shyǵyp ketti.

Ertesi ol maqalasyn taǵy alyp keldi. Ony taǵy qaıtaryp berdi. Ony úshinshi ret óńdep, taǵy qaıtaryp alǵan soń baryp ol óziniń asyǵystyq jasaǵanyn jáne ony bul jolmen alyp júrýge tek Foresteniń ǵana qabiletti ekenin túsindi.

Ol endi "Afrıkalyq atqyshtyń estelikteri" týraly aıtpaıtyn boldy, bolashaqtaǵy ıgi múdde úshin qajet bolǵandyqtan, ol ózine jýas ári saq bolýǵa, habar jınaýshy qyzmetin adal atqarýǵa ózine-ózi sóz bergen-di.

Ol teatr men saıasattyń, palata depýtattarynyń kórine bermeıtin syrt jaǵyna, al memleket qaıratkerleriniń aldyna ótip ketip, aıryqsha tapsyrmalardy oryndaıtyn sheneýnikterdiń mańǵaz bet-beıneleri men esikkúzetterdiń kóńilsiz, uıqysy qanbaǵan júzderin ábden zerttedi.

Ol ministirlermen, ótirikshilermen, generaldarmen, tyńshylarmen, knázdarmen, sýtenerlermen, jezókshelermen, elshilermen, epıskoptarmen, jeńgetaılarmen, belgili alaıaqtarmen, qoǵamdyq adamdarmen, arbakeshtermen, daıashylarmen, shýlerlermen qatynas jasap; solardyń ımanjúzdi, al jan túkpirinde nemquraıdy dosy bolyp: úzdiksiz, kez kelgen kúni men kez kelgen saǵatta, keıde anaýsymen, keıde mynaýsymen jolyǵysyp, olarmen tek óziniń habar jınaýshylyq maqsatymen ǵana shúıirkelesip, olardyń bárin ol bir ólshemmen ólshep, bárine birdeı qarady, bárine de birkelki baǵa berdi. Ol ózin barlyq sharaptyń túrin birinen keıin birin baıqap kórgen, biraq onyń shatomorga túrin arjanteıl túrinen ajyrata almaıtyn adammen salystyrdy.

Az ýaqyttyń ishinde odan óz habarlarynyń dáldigine kepildik bere alatyn, ıkemdi, tapqyr, shapshań, qyzmetkerlerdiń dárejesin aıyra biletin Valter qarıanyń baǵalaýynsha, gazettiń naǵyz qazynasyna aınalǵan tamasha habar jınaýshy shyqty.

Soǵan qaramastan ol bar-joǵy eki júz frank jalaqy jáne jazǵan ár jolyna on santımnen alady, al kafe men meıramhanalarda bári qymbat bolǵandyqtan, ol ylǵı da aqshasyz qalyp, óziniń kedeıligine zyǵyrdany qaınaıdy da júredi.

"Qandaı qupıa bar munda?" — dep oılanady ol, keıbir óz áriptesteriniń qaltasy altynǵa toly ekenin kórip, kedeı bop ómir súrmeý úshin olar bul bilmeıtin qandaı qupıa áreketter jasaıtynyn túsine almaı tekke áýre boldy. Ony qyzǵanysh qınady, oǵan únemi bir adamnyń oıyna kelmeıtin kúdikti ádister, áldekimge kórsetken qyzmeti, atkez3 tartýdyń aıryqsha túri, jalpyǵa belgili túri jáne ruqsat etiletin túri elesteıtin boldy. Joq, ol qaıtkende de sol qupıany ashýy kerek, sol únsiz isteletin astyrtyn áreketke barýy kerek, tabysty munymen bóliskisi kelmeıtin joldastardy shyntaǵymen ysyryp, ózine jol ashýy kerek.

Ótip jatqan poıyzdarǵa terezeden qarap turyp, ol álsin-álsin keshkisin qalaı áreket qylýdyń josparyn oılastyrady.

V

Eki aı ótti. Qyrkúıek jaqyndap keledi, al Dúrýa armandaǵan mansaptyń bas aınaldyrar tezdikpen joǵarylaı bastaýy áli oǵan óte alysta sıaqtandy. Ol áli belgisizdikte ómir ótkizip jatty, soǵan onyń namysy keldi, alaıda tirshiliktiń raqatyna jetkizetin joldy kóre almady. Ol ózin bedelsiz habar jazýshy mamandyǵyna biteýlep sylap, eshqaıda shyǵyp ketpesteı qylyp qamap qoıǵandaı sezindi. Ony baǵalady, biraq oǵan mensinbeı joǵarydan qarady. Tipti, ony kún saıyn qyzmetin istetip otyrǵan Foresteniń ózi de jaqyn adamdarsha "sen" dep sóılesýin qoımaǵanmen, qazir ony tústenýge shaqyrmaıtyn boldy.

Ras, Dúrýa maqalasyn tyǵyp jiberýdiń sátin qur jibergen emes. Óz qalamyn kúndelikti habar-osharlarmen ushtaǵan ol buryn Aljır jaıyndaǵy ekinshi maqalasyn jazǵan kezde ózine jetispeı júrgen daǵdyny meńgergen soń, ózi jazǵan kókeıkesti maqalalarynyń taǵdyry úshin qorqa qoımaıtyn boldy. Biraq odan óz qıalyna tolyq erik beretin ocherkke nemese bilgirlikpen jazylǵan saıası maqalaǵa deıingi araqashyqtyq jer men kókteı edi: jaı arbakesh retinde Býlon ormanynda attardy aıdaý bir basqa da, olardy qojasy retinde aıdatý bir basqa ǵoı. Oǵan joǵary qoǵam esiginiń jabyq bolýy, eshkimniń onymen teń dárejede aralaspaýy, keıbir belgili aktrısalar óz paıdasy úshin anda-sanda qymsynbaı qabyldaǵanmen, áıelder arasynda óz dostarynyń bolmaýy ony óz kóz aldynda ásirese qorlaıtyn edi.

Olardyń barlyǵy, aqsúıek arystandar da, úshinshi dárejeli aktrısalar da ózine aıryqsha qushtar ekenin, olardyń iltıpatyn dereý aýdaryp ala qoıatyn qabiletiniń baryn óz tájirıbesinen biletin Dúrýa óz bolashaǵynyń taǵdyry baılanysty bolyp qalýy múmkin jaqqa shiderlep qoıǵan atsha shydamsyzdana umtyldy.

Foreste hanymǵa barsam degen oı onyń basyna jıi-jıi keletin, alaıda ótkende ony qorlap qarsy alǵany eske túsip, onyń ústine kúıeýi ózi shaqyrsa degen oı ony ondaı qadamnan tejeı berdi. Aqyrynda esine Marel hanym túsip, onyń ózin úıine shaqyrǵanyn esine alyp, bir kúni, isteıtin basqa eshqandaı isi joq bolǵan soń, soǵan qaraı jol tartty.

"Saǵat úshke deıin árqashan úıdemin", — degen bolatyn ol sonda.

Dúrýa úshke jarty saǵat qalǵanda onyń esiginiń qońyraýyn basty.

Ol áıel Verneı kóshesinde besinshi qabatta turatyn.

Qońyraýǵa uıpa-tuıpasy shyqqan jas qyzmetshi áıel shyqty da, basyndaǵy mata taqıasyn bir qozǵap qoıyp:

— Marel hanym úıde, tek áli turǵan-turmaǵanyn bilmeımin, — dedi.

Sony aıtty da, qyzmetshi áıel qonaq bólmeniń kilttenbegen esigin aıqara ashyp jiberdi. Dúrýa soǵan kirdi. Bólme ájeptáýir úlken eken, jabdyqtalýy jutań kútip jınaýy olaqtaý. Qabyrǵany boılaı ońyp ketken eski kreslolar qoıylypty, - sirá, olardy qyzmetshi áıel óz bilgeninshe ornalastyrǵan bolý kerek, óıtkeni ol aradan úıdiń jınaqylyǵyn unatatyn, sheber ári qamqor áıeldiń qoltańbasy múldem baıqalmaıdy. Biri uzyn, biri qysqa baýmen qısyq ilingen suryqsyz tórt sýret qabyrǵada tur, onda ózenmen júzip bara jatqan qaıyq, teńizdegi keme, keń jazyqtyń ortasyndaǵy dıirmen men ormanda otyn jaryp jatqan adam beınelenipti. Olardyń bylaı turǵanyna talaı ýaqyt ótkeni, salaq qojaıynnyń kózi olardy nemquraıdy ǵana sholyp ótetini kórinip tur.

Dúrýa kútip otyrdy. Oǵan uzaq kútýge týra keldi. Aqyrynda esik ashylyp, altyn jippen tabıǵat sýreti tigilgen, kókshil gúlder men appaq qustary bar qyzǵylt kımono kıgen Marel hanym júgire basyp kirdi.

— Kim oılaǵan, men áli tósekten turǵan joq bolatynmyn, — dedi ol. — Eske alyp kelgenińiz qandaı jaqsy boldy! Sizdiń meni umytyp ketkenińizge senimdi edim.

Jaınaǵan júzben Dúrýaǵa eki qolyn da sozdy, sodan ol myna jupyny úıde ózin óte jeńil sezindi, áıeldiń qolyn alaqanymen qysyp, bir kezde Norber de Varenniń istegenindeı etip bir qolynan ǵana súıdi.

Marel hanym ony jaıǵastyryp otyrǵyzdy.

— Qalaı ózgerip ketkensiz! — dep tańdandy oǵan basynan aıaǵyna deıin barlaı qarap. — Siz tym ádemi bop ketipsiz. Parıj sizge jaǵypty. Qane, jańalyqtaryńyzdy aıtyńyzshy.

Sodan dál bir ejelgi tanystarsha ekeýi áńgimege kiristi de ketti, osy bir kenet kez bolǵan qatynastyń qarapaıymdylyǵyna meıirlenip; birinen shyqqan ishkildiktiń, súısinistiń, senimdiliktiń qýaty ekinshisine qalaı berilip jatqanyn sezinip; sonyń arqasynda jany men tabıǵaty bir-birine jaqyn eki adam bes mınýttiń ishinde dos bolyp shyǵa keldi.

Marel hanym áńgimeni tutqıyl toqtata qoıdy.

— Qandaı ǵajap, men sizben ózimdi sondaı bir erkin sezinip otyrmyn, — dedi hanym tańdanyp. — Men sizdi tap bir on jyldan beri biletin sıaqtymyn. Men bizdiń dos bop ketetinimizge senimdimin. Bolasyz ba?

— Árıne, — dedi Dúrýa.

Alaıda onyń jymıysy odan góri de árirekti kózdep turdy.

Myna ári ashyq tústi, ári jeńil kóılek kıgen áıeldi Dúrýa tartymdy dep tapty, ana aq kıingen basqa áıelge qaraǵanda ádemiligi sál báseń, qylyqtylyǵy da jetpeıdi, náziktigi de ondaı emes, biraq esesine qatty qyzyqtyrady, qumarlyǵyńdy oıatýy da artyq.

Foreste hanymnyń betinde: "Siz maǵan unaısyz", — degen ári sóıte tura: "Saqtanyńyz!" — degen iltıpatty jymıys qatar qatyp qalǵandaı, ári ózine tartyp ta turady, ári ózinen ıterip te turady, — anyq maǵynasyn ańǵarý qıyn sol jymıystan ol keýdesin japqan juqa shilterdi súıgilep, keýdesinen taraǵan juparǵa qumaryn qandyryp, aıaǵyn qushqysy keldi. Marel hanym bolsa odan góri dórekileý, odan góri naqtylaý tilegin oıatyp, juqa jibektiń astynan áıeldiń denesi aıqyndaý ańǵarylǵanda, qoly dirildep qoıa berdi.

Óz ádetinshe erkin, ótkir ázildermen sózin ara-tura tuzdyqtap alyp, Marel hanym toqtaýsyz sóıledi, — basqanyń qolynan kelmeıtin jumysty kópshiliktiń kóz aldynda aıryqsha ádispen atqaryp shyqqan sheber óstıtin. Ol tyńdap turyp oıǵa qaldy: "Osynyń bárin este saqtasam, jaqsy bolar edi. Ár kúnniń oqıǵasy jaıynda myna áıeldiń aıtqandarynan tamasha parıjdik hronıka qurastyrýǵa bolar edi".

Áldekim aqyryn, estiler-estilmes qana esik qaqty.

— Kire ǵoı, kishkentaıym! — dep daýystady Marel hanym.

Qyz bala kirgen boıda tup-týra Dúrýaǵa keldi de, oǵan qolyn sozdy.

— Mynaý naǵyz jeńis, — dep kúbirledi tańdanǵan sheshesi. — Men Lorınany tanı almaı turmyn.

Qyzdy qolynan súıip, Dúrýa qasyna otyrǵyzdy da, ári erkelete, ári mán berip, onyń bul ýaqytta ne istep, ne qoıǵanyn táptishtep suraı bastady. Qyz onyń suraqtaryna sybyzǵysha sozylǵan názik únimen úlkendershe salmaqty jaýap qaıtardy.

Saǵat úshti soqty. Dúrýa ornynan turdy.

— Jıi-jıi kelip turyńyz, — dedi Marel hanym, — búgingishe sher tarqatyp turarmyz, men sizdiń kelgenińizge árqashan qýanyshtymyn. Siz naǵyp keıingi kezde Forestelerdikinde kórinbeı kettińiz?

— Iá, sóıttim, — dedi ol. — Túk qolym tımeı ketti. Jaqyn arada sonda jolyǵarmyz degen úmittemin.

Dúrýa ol úıden eshbir aıqyndyǵy joq úmitterdi arqalap qaıtty.

Óziniń bul kezdesýi jaıynda ol Forestege jarty aýyz sózben de sezdirgen joq.

Biraq ol áıel onyń esinen uzaq ketpeı júrdi, jaı eske alýdan góri tereńirek bir nárse bar sekildi, — naqtydan góri qıalılaý bir dúnıe, biraq qashan da bolsa sol áıelge qatysty. Sol áıeldiń bir bólshegin, baıqaıdy, ózimen birge ala ketken sekildi: ol áıeldiń syrt tulǵasy ylǵı da kóz aldynan ketpeıdi, al adamdy arbap alatyn ishki beınesi kóńilinde tur. Dúrýa sol beıneniń arbaýynda ómir súrip jatty, mundaı jaǵdaı súıgen adamyńmen birer sátti birge ótkizgende ǵana bolatyn jaǵdaı-dy. Bul ózi qupıa jiger kúsh, — buldyr, qasterli, jan terbetetin, súısintetin qupıa.

Kóp uzamaı Marel hanymǵa ol ekinshi ret keldi.

Ony kútýshi áıel qonaq bólmege bastap kelgen sát aldynan Lorına shyqty. Bul joly ol qolyn usynǵan joq, súıgizýge mańdaıyn tosty.

— Sheshem kúte turýyńyzdy ótindi, — dedi. — Ol áli kıingen joq, on-on bes mınýtte shyǵyp qalar.

Dúrýany qyzdyń saltanatty mánermen qarsy alǵany qyzyqtyrdy da:

— Óte jaqsy, bıkesh, men sol on-on bes mınýtti qýana-qýana sizben birge ótkizeıin, — dedi. — Biraq siz, bıkesh, meni bir salmaqty kisi eken dep qalmańyz, — men tańerteńnen keshke deıin talmaı oınaı beremin. Sondyqtan men sizge mysyq pen tyshqan bop oınaýdy usynamyn.

Qyz ań-tań, kenet sasyp qalǵanda nemese kútpegen jaǵdaıǵa tap bolǵanda eresek áıelderdiń sóıtetin ádetimen eresektershe jymıdy da, aqyryn ǵana:

— Úıde oınaýǵa bolmaıdy, — dedi.

— Onyń maǵan qatysy joq, — dedi Dúrýa qarsylyq bildirip. — Men barlyq jerde de oınaı beremin. Qane, qýyp jet meni!

Sóıtti de, Lorınany ári yzalandyryp, ári qyzyqtyryp, ústeldi aınala qashty, al qyz aýyq-aýyq qolyn sozyp, anda-sanda qoly tıip te ketip, biraq áli qýyp kep berýge batyly barmaı, sol baıaǵy meıirim tóge jymıǵan qalpy sońynan júrdi.

Ol toqtaı qalyp, júreleı otyrdy, qyz úrke basyp jaqyndaı bergen kezde qutynyń aýzynan shyqqan shaıtansha ytqyp qonaq bólmeniń ekinshi shetine ótip ketti. Oǵan qyzdyń kúlkisi kelip, aqyry ol kúlkisine ne bola almastan, jigit qolyma ilindi-aý degen kezde ári qoryqqanynan, ári qýanǵanynan shyńǵyryp jiberip, jyldamdata qýa jóneldi. Qyzdyń jolyn bógep, jigit oryndyqty kóldeneń qoıa salsa, qyz ony birneshe dúrkin aınala júgirdi, jigit sonan soń ol oryndyqty tastaı salyp, taǵy basqasyn aldyna tosa qoıdy. Lorınanyń eki beti qyzaryp, endi jańa oıynǵa bar yntasymen kirisip ketti, jigittiń barlyq qýlyǵy men aılasyn aldyn ala bilip alýǵa tyrysyp, balaǵa tán shattyqpen bólme ishinde tynymsyz sharq urdy.

Kenet endi jigit eshqaıda qutyla almas-aý degen senimdi sátte Dúrýa ony shap berip qolynan ustaı aldy da, úıdiń tóbesine qaraı kóterip turyp:

— Ustaldyń ba, bálem! — dedi.

Qutylyp ketpek bop aıaǵyn tyrbańdatyp, qyz baqytty kúlkige batty da qaldy.

Kirip kelgen Marel hanym óz kózine ózi senbeı tańdana turyp qaldy.

— O, qudaıa toba, Lorına!.. Lorına oınap júr me?.. Siz, myrza, sirá, sıqyrshy shyǵarsyz...

Dúrýa qyzdy jerge túsirip, sheshesiniń qolynan súıdi de, ekeýi qyzdy ortalaryna alyp otyrysty. Ekeýiniń áńgimeleskisi keldi, alaıda ánsheıinde úndemeıtin jýas Lorına bul joly julynyp, árneni bir aıtyp maza bermedi, — aqyrynda ony balalar bólmesine aparyp tastaýǵa týra keldi.

Qyz qarsylyqsyz kóngenmen, kózinde jasy móltildep turdy.

Ekeýi ońasha qalǵan kezde, Márel hanym báseń daýyspen bylaı dedi:

— Bilesiz be, meniń bir óte úlken josparym bar, soǵan qatysty sizdi oılap edim. Másele bylaı: men apta saıyn Forestelerdikine qonaqqa baryp turam, óz kezegimde aýyq-aýyq olardy meıramhanaǵa shaqyryp qoıam. Men óz úıimde qonaq qabyldaǵandy jaqtyrmaımyn, oǵan yńǵaıym da joq, onyń ústine men tamaq ázirleý men úı sharýashylyǵy jóninen dym bilmeımin, týrasyn aıtqanda, ol jaǵynan tap-taqyrmyn. Men sal-serilershe ómir súretin adammyn. Solaı, anda-sanda men olardy meıramhanaǵa shaqyramyn, tek úsheýmiz ǵana, — ol, árıne, kóńilsizdeý, meniń tanystarym olarmen jarasyp otyra almaıdy. Munyń bárin aıtyp otyrǵan sebebim, ózimniń ádetten tys usynysymdy túsinikti etý ǵana. Siz, árıne, meniń sizge bizben birge tamaqtanyńyz dep ótingeli otyrǵanymdy, shamalap bilip otyrsyz, biz "Rısh" kafesinde senbi kúni jeti jarymda jınalamyz. Siz onyń qaı jerde ekenin biletin shyǵarsyz?

Dúrýa qýana-qýana kelisti.

— Biz tórteý bolamyz, tup-týra eki jup, — dedi áıel sózin odan ary jalǵastyryp. — Mundaı toısymaq — bizge, áıelder úshin, úlken kóńil kóterý, óıtkeni ol ózi kúnde bola bermeıtin tańsyq nárse ǵoı.

Áıeldiń kıgeni qara qońyr kóılekti, ol onyń belin, bóksesin, ıyǵy men tósin tyrsıta, qyzyqtyra qysyp, sol talǵampaz náziktikpen kerbez kıingendigi men qonaq bólmedegi keleńsiz kórinister arasyndaǵy sáıkessizdik Dúrýany, nege ekenin, tańǵaldyrdy, tipti onyń ózin de belgisiz bir yńǵaısyzdyq bıledi.

Ústine kıgeniniń bári, denesin jaýyp turǵan nemese denesine tıip turǵannyń bári de jarasyp, bárinen de názik talǵamnyń taby bilinip tur edi, al odan basqanyń bárine de, ol, sirá, eshqandaı da mán bermeıtin bolsa kerek.

Ol áıelmen taǵy da ótken jolǵydaı, keıde tipti eleske de aınalyp, kórinbese de qasynda turǵandaı seziletin halde qoshtasty. Belgilengen ýaqytty kún ótken saıyn asyǵa, shydamsyzdana kútti.

Ol taǵy da maıyn tólep frak kıdi, — sándi kástóm satyp alýǵa qarjysy qurǵyr qol baılady, — belgilengen ýaqyttan birneshe mınýt buryn birinshi bolyp meıramhanaǵa keldi.

Ony úshinshi qabatqa, shaǵyn ǵana, qabyrǵalaryn qyzyl matamen qaptaǵan, býlvar jaqqa qaraǵan jalǵyz terezeli kabınetke alyp keldi.

Tórt kisige ydys-aıaq qoıylǵan sharshy ústeldiń ústindegi aq dastarqan syrlap qoıǵandaı jaltyraıdy. Bokaldar, kúmis ydystar, jyly sý quıǵan qutylar — bári de eki bıik tuǵyrda janyp turǵan on eki shyraqshamnyń shuǵylasynda shattyq shaqyryp jarq-jurq etedi.

Tereze túbinde ósip turǵan aǵashtyń japyraqtary ár terezeden túsken jaryqtyń beldeýinde kileń jasyl ala tústi bop kórinedi.

Dúrýa bólmeniń qabyrǵalary sıaqty qyzyl matamen tystalǵan alasa dıvanǵa kelip otyryp edi, onyń bosań tartqan serippeleri sylq tómen túskende, ol ózin shuńqyrǵa qulap bara jatqandaı sezindi.

Myna alyp úıdi bir belgisiz shý kóterip bara jatyr, — ol shý úlken meıramhanalarda bolatyn jıyntyq dybystar, ony dálizde ersili-qarsyly júrgen malaılardyń kilemge kep býlyqqan aıaq dybystary, kúmis ydystar men basqa ydystardyń syńǵyry, ashylǵan sáttegi esiktiń syqyry men kabınetterde qysylysa otyrǵan adamdardyń artynsha estilgen sózderi quraıtyn edi.

Bir kezde Foreste kirdi de, "Fransýz ómiri" saralqasynda oǵan eshqashan kórsetpeıtin dostyq iltıpatpen qolyn qysyp amandasty.

— Áıelder birge keledi, — dep habarlady ol. — Meıramhanada tamaqtanǵandy men qatty unatam!

Ol ústeldiń ústindegilerdi muqıat qarap shyqty da, bulyńǵyr janyp turǵan gaz shamdy óshirip tastady, ókpek jel soqpasyn dep, terezeniń bir jaǵyn jaýyp qoıdy, sonan soń ózine ókpek soqpaıtyndaı qalqa jerdi tańdap alyp:

— Maǵan óte saq bolý kerek, — dedi. — Bir aı boıy men ózimdi durys sezinip júr edim, endi qaıtadan halim bolmaı barady. Maǵan sýyq tıdi. Sirá, seısenbi kúni, teatrdan shyqqanda tıgen bolý kerek.

Sol sát esik ashyldy da, jaıǵastyrýshy bastap ákelgen eki áıel ekeýi de bet perdesi túsirilgen qalpaq kıip, mundaı árbir kórshi, árbir kezdesý qaýip týdyratyn ortada ózin áıel ustaýǵa tıis ádetpen aqyryn ǵana, sypaıy ǵana, áldebir qupıalyq saqtaǵan súıkimdilikpen ishke kirdi.

Dúrýa birden Foreste hanymǵa qaraı júrdi, — ol ony dereý kelmeı kettiń dep kinálaı jóneldi.

— Iá, ıá, bilem, siz Marel hanymdy artyq kóresiz, — dedi dosynyń betine jymıa qarap, — oǵan barýǵa ýaqyt tabasyz.

Bári jaıǵasyp otyrǵan soń, jaıǵastyrýshy Foreste hanymǵa sharaptardyń tizim-kartasyn ákelip berdi.

— Erkekter ózi bilsin, — dedi kóterińki daýyspen Marel hanym, — al bizge muzdaı shampan, eń jaqsy tátti shampan ákelińiz, — túsindińiz be? — basqa eshteńeniń qajeti joq.

Jaıǵastyrýshy ketken soń Marel hanym julqyna jymıdy.

— Men búgin mas bolǵansha ishem. Biz búgin dýmandatamyz, naǵyz dýman jasaımyz.

Foreste, sirá, onyń ne aıtqanyn estimegen bolý kerek.

— Men terezeni jaýyp qoısam, qarsylyqtaryń joq pa? — dep surady basqa eshtemege mán bermeı. — Birneshe kún boldy, keýdemniń aýyryp júrgeni. Keńshilik jasańyzdar.

Ol terezeniń ashyq turǵan ekinshi jartysyn japty da, jarqyn tartqan, kóńildengen júzben kelip ornyna qaıta otyrdy.

Áıeli ún shyǵarǵan joq, — óziniń bir oılarymen álek bop otyrǵan sıaqty. Kózin tómen salǵan kúıi jumbaq ári mysqyldy jymıyspen bokaldarǵa úńile qarap otyra berdi.

Ústelge ostendik deıtin shaǵyn, biraq maıly, kishkentaı qulaqqa uqsaıtyn ýstrısalar ákelindi, — olar aýyzǵa salǵan bette-aq tuzdalǵan kámpıtshe erip qoıa berdi.

Odan keıin sorpa ákelindi, sodan soń qyzdyń denesindeı qyzǵylt forel tartyldy da, áńgime bastaldy.

Kóp shý týǵyzǵan bir shataq jaǵdaı sóz boldy: áldebir aqsúıek áıel áldebir sheteldik jigitpen ońasha kabınette keshki tamaq jep otyrǵanda kúıeýiniń dosy ústinen túsedi.

Ol oqıǵaǵa Foreste bar shyn peıilmen raqattanyp kúldi, alaıda aýzyna ıe bola almaǵan erkektiń qylyǵyn áıelder pasyqtyq ári opasyzdyq dep tapty. Dúrýa áıelderdi jaqtady jáne ondaı jaǵdaıda erkek — negizgi aıypker bola ma, álde senimdi adamy ma, álde kezdeısoq kýá me - qaı dárejede bolsa da, ol mola sıaqty mylqaý bolýy tıis degendi kesip aıtty.

— Eger biz bir-birimizge birjola sene alatyn bolsaq, onda myna jaryq dúnıede ómir súrý qandaı ǵajap bolar edi! — dedi ol emirene daýystap. — Ár kezde, bálkim, kóbinese, tipti árqashan áıeldi tek jurtqa jarıa bop kete me degen úreı ǵana toqtatady. Shyn máninde solaı ǵoı, álde olaı emes pe? — dedi sózin jymıǵan qalpy jalǵastyryp. — Eger ári qysqa, ári jeńiltek baqyty úshin ári kóz jasy, ári abyroıy tógiletini qorqytpasa, ótkinshi qyzyqtyń raqatyn kórip, quıynsha úıirip, kenetten-kenet qanat bitkendeı ushyryp áketetin qumarlyqtan, mahabbattyń mas qylar ǵajap sátinen qaı áıel bas tarta qoısyn!

Ol, bálkim, áldekimdi, bálkim, ózin qorǵap turǵandaı nyq senimmen, qyzbalanyp sóılep, dál bir: "Menimen sóıtseńder, esh qorqynyshy joq. Baıqap kórińder — kózderiń jetedi", — dep shaqyryp turǵandaı edi.

Eki áıel de onyń aıtqandaryn únsizdikterimen ishteı quptap, oǵan kózqarastarymen dem berip, eger qupıalyq saqtalatynyna senimdi bolsa, onda olardyń qatań tártiptiligi, parıjdik tártiptiligi shydap tura almaıtyndyǵyn sezdirgendeı edi.

Foreste bir aıaǵyn astyna basyp, fragyn bylǵap qoımas úshin, salfetkanyń bir shetin jıletine qystyryp, dıvanda jambastaı jatqan-dy.

— Oho! Olarǵa erkindik bershi — qalaı búldiretinderin elestetip kórýge bolady! — dedi ol kenet óz sózin óziniń uıatsyz kúlkisimen bólip. — Shaıtan alǵyr, qaıran qor bolǵan erkekter-aı!

Sodan keıin bári mahabbat jaıynda áńgimege kóshti. Dúrýa máńgi mahabbat bar degenge senbedi, biraq onyń jaqyn, bir-birine ózara senimdi dostyqqa negizdelgen uzaq qımastyqqa ulasyp ketýi múmkin ekendigin joqqa shyǵarmady. Tándik jaqyndyq júrekterdiń birligin tek nyǵaıta túsedi. Al aqyrynda ajyrasýǵa mindetti túrde aparyp soǵatyn qyzǵanyshtyń qylyqtary men jan qınaıtyn áreketteri, jalynýlar men kinálaýlar týraly ol kijine ashýlanyp aıtty.

Ol bitken kezde, Marel hanym kúrsine sóıledi:

— Iá, mahabbat — bizdiń ómirimizdegi birden-bir qýanysh, biraq soǵan shamadan tys artyq talap qoıamyz dep, ózimiz búldirip alamyz.

— Iá, ıá, súıikti bolǵan jaqsy ǵoı, — dedi Foreste hanym qolyndaǵy pyshaqpen oınap otyryp.

Alaıda onyń bet álpetine úńile qarasań, qıaly qyr asyp, ashyp aıtýǵa eshqashan aýzy barmaıtyn nárselerdi de oılap ketkenin ańǵarýǵa bolatyn edi.

Kelesi ákeletin tamaqty kútip otyryp, aýyq-aýyq shampannan urttap qoıyp, tıtimdeı dóńgelek toqashtyń ústińgi qyrtysynan qyrt etkizip basytqy jasaı otyrysty. Jutqynshaqtan ár tamshysy ótken saıyn qandy qyzdyryp, bas aınaldyrǵan myna aq sharapsha mas qylyp, zaryqtyryp, birte-birte olardyń búkil nıetin mahabbat bılep aldy.

Aqyrynda usaq-usaq sparja ósimdiginiń bastaryn qabat-qabat qylyp qalyńdap tósep, sonyń ústine qoıǵan kúmpıip pisken shyryny sorǵalaǵan kotletti alyp keldi.

— O, bu shaıtan alǵyr óte tamasha nárse! — dep Foreste daýystap jiberdi.

Jumsaq et pen qara órikteı qoımaljyń kókónisti bári tamsana, asyqpaı jeı bastady.

— Men ǵashyq bolǵan kezde, — dedi Dúrýa taǵy sóılep, — men úshin búkil jer júziniń tirshiligi toqtap qalady.

Ol bul sózdi barynsha senimmen aıtty: mahabbattyń raqaty týraly oılaýdyń ózi-aq ony dámdi tamaq jegendegideı raqatqa bólep, shattyqqa keneltti.

Foreste hanym kádimgi ózine tán nemquraıdy pishinde aqyryn ǵana ún qatty:

— Eń alǵash ol alysqan kezdiń, bir qol: "Siz meni súıesiz be?" — dep surap, ekinshi qol: "Iá, men seni súıem", — dep jaýap berip turǵan kezdiń qýanyshyn eshqandaı basqa qýanyshpen salystyrýǵa bolmaıdy.

Marel hanym bir bokal shampandy bir-aq kóterip tastady da, bokaldy ústelge qaıta qoıyp jatyp kóńildene sóıledi:

— Já, men ondaı qurǵaq sózden turatyn sezimge onsha beıim emespin.

Quptaǵan kúlkiler estilip, báriniń kózi jaınap sala berdi.

Foreste dıvanǵa jaıǵasyp, jastyqqa shyntaqtaı jatqan kúıi mańǵazdana sóıledi:

— Sizdiń ashyqtyǵyńyz abyroıyńyzdy arttyra túsedi, — sizdiń tájirıbeli áıel ekenińiz birden baıqalyp tur. Biraq suraýǵa ruqsat etińizshi, bul másele týraly Marel myrzanyń pikiri qandaı?

Asa bir shekten tys jaqtyrmaıtyndyǵyn ańǵartyp, ıyǵyn baıaý qıqań etkizdi de, áıel qatqyl únmen qadap-qadap aıtty:

— Marel myrzanyń bul jaıynda ózindik pikiri joq. Ol... qalys qalady.

Sonymen, aqyrynda mahabbat jaıly asqaq teorıadan tómendep, bular endi súıkimdi buzyqtyqtyń gúl jaınaǵan baý-baqshasyna kelip kirdi.

Áıelder óz etegin kótere bastaıtyn kez sekildi, názik ymmen, búrkeýdiń bárin túrińkirep sóıleıtin kez, — jarty sózdi jutyp qoıatyn nemese astarmen tuspaldaıtyn, sheber shıfrlanǵan erkindiktiń, uıattan bezgen ekijúzdiliktiń, ádepsiz maǵynalardy ańǵartatyn ádepti sózder men ashyp aıtýǵa bolmaıtyn nárseniń bárin bir sátte-aq aldyńa jaıyp salatyn, aqsúıek adamdarǵa mahabbattyń qupıa, názik oıyndaryn kelisip qoıǵandaı kelisti júrgizýge kómektesetin; aqyl-oıdy lázzatqa batyp, qushaqta balqyǵandaı qıalı kúıge jetekteıtin; muqıat jasyrylatyn jáne qumaryńdy qozdyratyn, tek tósektiń ústinde ǵana júzege asatyn uıatty istiń bárin áp-sátte kóz aldyna ákep elestete qoıatyn sózderdi aıta berýge bolatyn kez kelgen-di.

Ystyq tamaq ákeldi — qur men bódeneniń etin, oǵan ilestirip burshaq ákelip qoıdy, artynan tabaqshaǵa salǵan untaq et ákeldi de, oǵan qosyp jeýge japyraqtary shilterdiń oıýyndaı kókpeńbek múk sekildi sáıdi4 tegesh tárizdi ydyspen ákep qoıdy. Áńgimeniń qyzyǵyna túsip, mahabbattyń aıdynynda júzip júrgen jandar endi tek dámin almaı, ánsheıin ádet boıynsha jep jatyr.

Eki áıel de anda-sanda tym ashyq pikirler aıtyp qalady, Marel hanym ózine tán qalaı túsingiń kelse solaı túsin degen batyldyqpen, al Foreste hanym adam súısinetindeı ustamdylyqpen, aýzynan shyqqan sózdi jumsartpaı, qaıta daýsymen, yrǵaǵymen, jymıysymen, qylyǵymen batyl pikirin aıqyndaı túsip sóıleıdi.

Foreste jastyqqa jaıǵasyp alyp ashtyqtan kelgendeı aıpap-jaıpap jep te jatyr, iship te jatyr, kúlip te jatyr, anda-sanda oınaqy ári ádepsiz birdemelerdi aıtyp qalsa, áıelder keıde onyń dórekiligine shynymen tańǵalsa, kóbinese ádep saqtap qana ánsheıin bir sát burtıysqan bolady.

— Solaı, solaı, shyraqtarym, — deıdi Foreste taǵy bir naǵyz ádepsiz sózderdi aıtyp qalyp. — Sender búıtip osy betterińnen qaıtpasańdar, eshqandaı da kelisimge kelmeısińder.

Desert ákelindi, artynan — kofe. Onsyz da qyzyp otyrǵan jandardyń basyn lıker odan beter qyzdyryp, tumandatyp jiberdi.

Marel hanym óz ýádesin oryndady: shynynda da mas bolyp qaldy. Qonaqtardyń qoshemeti úshin ádeıi mas bolǵandaı qylyq kórsetip, kóńildenip, kóp sóılep, mas bolǵanyn moıyndap otyrdy.

Foreste hanym úndemedi, — bálkim, saqtyq jasaǵany bolar. Áldebir aǵattyq jasap qoıam ba dep qaýiptenip, Dúrýa qansha tolqyp otyrsa da, sheberlikpen túk sezdirmedi.

Bári temeki tartyp edi, Foreste kenet qatty jótelip ketti.

Býlyqtyrǵan jótel keýdesin jaryp jibere jazdady. Shekesinen shyp-shyp ter shyǵyp, jótel tunshyqtyryp, yshqynǵannan eki beti qyp-qyzyl bop ketti.

— Joq, mundaı qonaqasy maǵan jaqpaıdy, — dedi ol ashýly zorǵa dem alyp. — Qandaı aqymaqtyq!

Aýrý jaıly oı ony qatty kúıindirdi, kúni boıǵy kóńildi jaǵdaıynyń bárin bir sátte-aq byt-shyt qyldy.

— Úıge qaıtaıyqshy, — dedi qınalyp.

Marel hanym malaıdy shaqyryp, esep jasasýyn talap etti. Esep eki aıtqyzbaı ázir boldy. Ony qarap kórip edi, sıfrlar kóz aldynda joǵary-tómen júgirip ketken soń, qasyndaǵy Dúrýaǵa ustata saldy.

— Siz eseptesińizshi, men eshteńe kóre almadym, maspyn, — dedi de, onyń aldyna ámıanyn tastaı saldy.

Jalpy esep júz otyz frankqa jetipti. Dúrýa esepti tekserip qaraǵan soń, eki nesıe bıletin berdi de, artylǵanyn qaıtyp alǵan soń, Mareldiń qulaǵyna sybyrlady:

— Shaılyqqa qansha bereıin?

— Bilmeımin, ózińiz bilińiz.

Ol taksıge bes frank tastady da, Marelge ámıanyn qaıtaryp berip jatyp:

— Sizdi shyǵaryp salýǵa maǵan ruqsat etesiz be? — dep surady.

— Árıne. Men úıge jalǵyz ózim jete almaımyn búgin.

Olar erli-zaıypty Forestelermen qoshtasty da, Marel hanym men Dúrýa ekeýi kúımege birge mindi.

Ol áıeldiń osynda, múldem qasynda, kóshedegi shamnyń jaryǵy anda-sanda bir sátke ǵana túsetin qozǵalmaly túnek qoraptyń ishinde birge ketip bara jatqanyn jaqsy sezindi. Áıel ıyǵynyń jylylyǵyn ol kıim ishinen sezip, túk sóıleı almaı qaldy, tipti bir sóz aıta almady: búkil esil-dertin ony qushaǵyma qysyp alsam-aý degen qushtarlyq bılep aldy.

"Eger batyldyq jasasam, qaıtedi?" — dep oılady. Tamaq ústinde aıtylǵan sózder esine túsip, táýekelge bel býa bastap edi, shataq shyǵyp kete me degen qaýip taǵy toqtatty.

Buryshqa tyǵylyp ap áıel de ún-tún joq qozǵalmaı otyr. Kúıme ishine kenet túsken jaryqtan áıeldiń jalt etken janaryn baıqap qap otyrmasa, ol tipti ony uıyqtap qalǵan ba dep oılar edi.

"Ne oılap otyr eken?" Mundaı sátte únsizdikti buzýǵa bolmaıtynyn ol biletin, bir sóz, bir ǵana sóz bárin búldirip jiberýi múmkin. Al tutqıyl jáne tegeýrindi shabýylǵa shyǵýǵa onyń batyldyǵy jetpedi.

Ol áıeldiń kenet aıaǵyn qozǵap qalǵanyn sezdi. Sergek, diril bılegen, tózimi taýsylǵan, qynjylys ańǵartqan qımyl, bálkim, muny ábden qınaǵysy kelgen qylyq ta bolar, kim biledi. Áıtkenmen sol sál biliner-bilinbes qımyl oǵan jetkilikti boldy; jalt burylyp, ernimen ernin, qolymen denesin izdep, áıelge qaraı tóne berdi.

Áıel álsiz ǵana yshqyndy, boıyn túzegisi kelgendeı typyrshydy, bulqyndy, ıtergen boldy, aqyry ál-dármeni quryǵan adamsha sylq berildi.

Sálden keıin kúıme áıeldiń esigi aldyna kelip toqtady. Kútpegen jaǵdaıdan onyń aýzyna birde-bir izetti sóz túspedi, al biraq áıelge óziniń rıza ekenin, alǵys aıtatynyn bildirgisi keldi, ony súıetinin, oǵan tabynatynyn aıtqysy keldi. Alaıda álgindegi jaǵdaıdan ańyryp qalǵan áıel ornynan turmady, qozǵalmady da. Kúımeshini kúdiktendirmes úshin, birinshi ózi sekirip túsip, Dúrýa áıelge qolyn usyndy.

Sál teńselip, áıel úndemeı kúımeden tústi. Ol qońyraýdy qaqty da, esikti ishten ashqansha surap úlgirdi:

— Qashan jolyǵamyz?

— Tańerteńgi tamaqqa kelseńizshi, — dedi áreń estirte sybyrlap, sóıtti de, zeńbirektiń oǵynsha zyrq etkizip qaqpany jaýyp, qarańǵy kireberiske enip ketti.

Ol kúıme aıdaýshyǵa bes frank ustatty da, qýanyshtan esi shyǵyp, shattanǵan kúıde úıine qaraı ushty.

Áı, aqyrynda kúıeýi bar áıelge de qoly jetti-aý! Jáne aqsúıek áıelge! Naǵyz aqsúıek áıelge! Parıjdik áıelge! Bári qalaı op-ońaı jáne kútpegen jaǵdaıda bola ketti!

Buryn ol mundaı súıkimdi jaratylǵan jandarǵa qol jetkizý úshin uzaq aınaldyrý, taýy shaǵylmaıtyn shydamdylyq, jan-jaqty shabýyl qajet bolar dep boljaıtyn, jan-jaqty shabýylǵa kóńilin tabýdy, ahylap-úhileýdi, tátti sózder aıtý men syılyq berýdi jatqyzatyn. Mine, endi birinshi jolyqtyrǵan adamy á dep aınaldyrǵannan-aq qulap tústi, tez bolǵany sonshama, áli sodan esin de jınaı almaı otyr.

"Búgin ol mas boldy, — dep oılady, — erteń basqa qylyq kórsetedi. Jylap-syqtamaı is bitpes". Bul oı ony qaýiptendirdi, biraq sol sátte-aq bekem baılam jasady: "Eshteńe etpeıdi, eshteńe etpeıdi! Endi ol meniki, ony ýysymnan shyǵarmaýǵa shamam jetedi".

Kenet ol dańq, qurmet, baqyt, molshylyq, mahabbat jaıyndaǵy qıaly qalqyp júrgen buldyr saǵymnan ádemi, baı, qudiretti áıelderdiń tizbegin kórgendeı boldy, bári beıne bir teatrdyń saltanatty tórinde sanaqtan ótip jatqandaı, birinen keıin biri jymıyp, Dúrýanyń úmitinen toqylǵan altyn bulttyń ishine kirip ketip jatyr, kirip ketip jatyr.

Onyń uıqysy tek tús kórýmen ótti.

Ertesi Marel hanymdikine baspaldaqpen kóterilip kele jatqanda, ony eptep tolqý bıledi. Ol muny qalaı qarsy alar eken? Al eger múldem qabyldamaı qoısa she? Tipti, kirgizbe dep buıryq berip qoısa qaıtedi? Eger aıtyp qoısa she... Joq, shyndyqqa kózi jetpeı jatyp onyń aıtyp qoıýy múmkin emes. Demek jaǵdaıdyń qojasy — bul.

Jap-jas úı kútýshi qyz esik ashty. Qyzdyń bet álpetinen oqys eshteńe ańǵarylmady. Sodan kóńili ornyqqandaı boldy, aldynan úı kútýshiniń keıip shyǵýy da múmkin edi ǵoı.

— Marel hanymnyń kóńil kúıi ma? — dep surady úı kútýshiden.

— Jaqsy, myrza, kúndegideı, — dedi úı kútýshi ony qonaq bólmege bastap kele jatyp.

Kástómi men shashyn túzeý úshin ol aldy ashyq peshke taqap kelip, aınaǵa qarap galstýgyn túzedi, kenet sol sát jatyn úıdiń bosaǵasynan ózine qarap turǵan Marel hanymnyń beınesin aınadan baıqady.

Ol ony kórmegensidi, betpe-bet kezdespes buryn ekeýi de birer sekýnd bir-birin aınadan baqylady.

Aqyrynda Dúrýa buryldy. Marel de ornynan qozǵaldy, — áıel áldeneni kútip turǵan sıaqtandy. Sol sát ol áıelge tura umtyldy.

— Sizdi. men sumdyq súıem! Sumdyq súıem! — dedi sybyrlap.

Áıel qushaǵyn ashyp, Dúrýanyń keýdesine qulady da, artynsha basyn kóterdi. Ar jaǵy uzaq súıiske jalǵasyp ketti.

"Men kútkennen áldeqaıda ońaı boldy, — dep oılady ol. — Bári tamasha".

Bir kezde baryp ekeýi birin-biri bosatty. Sheksiz súıetindigin kózimen sezdirgisi kelip, Dúrýa únsiz jymıa qarady.

Áıel de jymıdy, — áste, áıelder óziniń kelisimin, tilegin, berilýge ázir ekenin sezdirgisi kelgende solaı jymıatyn.

— Biz ońashamyz, — dedi sybyrlap, — Lorınany men dosymnyń úıinen tamaqtanýǵa jiberdim.

— Rızamyn, — dedi demin tereń alǵan Dúrýa qolynan súıip jatyp. — Maǵan keremet unaısyz.

Quddy kúıeýi uqsatyp áıel ony qoltyqtap aldy da, dıvanǵa alyp keldi, ekeýi oǵan qatarlasa otyrdy.

Endi Dúrýa ádemi, adamdy tolqytatyn bir áńgime bastaýy qajet edi, alaıda ylaıyqty eshteńe tappaǵasyn, batylsyzdaý ún qatty:

— Siz maǵan asa ashýlana qoımaǵan shyǵarsyz?

Onyń aýzyn áıel alaqanymen jaba qoıdy.

— Úndeme!

Birin-biri kózimen iship-jep, bir-biriniń kúıip-janǵan alaqanyn alaqanymen qysyp, ekeýi ún-túnsiz biraz otyryp qaldy.

— Qalaı qolyma túsirem dep ańsadym-aý men! — dedi Dúrýa.

— Úndeme! — dedi áıel qaıtalap.

As úıde kútimshiniń taqsylardy qalaı tarsyldatyp jatqany estildi.

Dúrýa ornynan turdy.

— Men sizdiń qasyńyzda otyra almaımyn. Ózime-ózim ne bolar emespin.

Sol sát esik ashyldy.

— Tamaq daıar.

Áıeldi ol as úıge qurmet-qoshemetpen alyp keldi. Ekeýi qarama-qarsy otyryp, jańa týyndaǵan tátti sezimniń jetegimen ózderinen basqany múlde umytyp, birin-biri janarymen aımalap, birine-biri jymıyspen ǵana til qatysty. Ákelgen tamaqty ekeýi de tek dámin almaı jeı beristi. Kenet Dúrýa álsiz súıkengen aıaqty sezdi, ústeldiń astynda adasyp júrgen súp-súıkimdi aıaq. Álgini eki tabanynyń arasyna qysyp jibermeı qoıdy, artynsha bar kúshin sap qushyrlana qysty.

Kútimshi birese kiredi, birese shyǵady, birde-bir nárse ákelse, birde bir nárseni áketedi, biraq túri túk te baıqamaǵan adam sıaqty ylǵı birqalypty.

Tamaqtan keıin taǵy qonaq bólmege kelip, taǵy ekeýi dıvanǵa qatarlasa kep otyrdy.

Dúrýa aqyryn jyljı-jyljı janyna keldi, qushaqtamaq bolyp edi, biraq áıel erkeleı kúlip qolynan qaqty.

— Baıqańyz, kirip qalýy múmkin.

— Qashan ońasha qalamyz? — dedi ol alqyna sybyrlap. — Qanshalyq súıetinimdi saǵan qashan aıtam endi?.

Qulagyna taqala eńkeıip, áıel aqyryn ǵana sybyr etti:

— Jaqyn arada men sizge az ǵana ýaqytqa kirip shyǵam.

Ol óziniń qyzaryp bara jatqanyn birden sezdi.

— Men biraq... men óte... óte jupyny turam ǵoı.

Áıel aqyryn jymıdy.

— Onda turǵan eshteńe joq. Men páterińizdi emes, sizdi kórýge baram ǵoı.

Ol endi dál qaı kúni keletinińdi naqtylap aıt dep áıeldi qınaı bastady. Kelesi aptanyń aıaǵyna qaraı dedi áıel, biraq ol áıeldiń qolyn qushyrlana ýqalap, kezdesetin kúndi odan da berige jyljyt dep jalyndy; sózderi bir-birimen onsha baılanyspaı, janarynda áldebir ushqyn qaltyldap, ekeýlep tamaq jep jatqanda ǵana oıanyp boı bermeı ketetin yntyǵýǵa uqsap, eki beti ot bop órtenip bara jatty.

Mundaı ólip-óshý áıeldi raqat sezimge bólep, aqyry birtindep bir-bir kúnnen qysqarta bastady. Biraq Dúrýa oǵan kónbeı:

— Erteń... Erteń deshi! — dep, qoımaı qaıtalaı berdi. Aqyrynda áıel oǵan da kóndi.

— Jaraıdy. Erteń. Saǵat beste.

Ol ýh dep kókiregi qars aıyryla qýandy. Sonan keıin ekeýi baısaldy áńgimege kóshti, kádimgi bir-birin jıyrma jyldan beri biletin adamdar sıaqty sóılesti.

Áldekim esiktiń qońyraýyn qaqty, — ekeýi de selk etip, dereý bir-birinen alystańqyrap otyrysty.

— Bul, sirá, Lorına bolar, — dedi Marel hanym sybyrlap.

Qyz kirgen boıda tańǵala toqtap qaldy da, artynsha qýanǵannan qolyn shapalaqtap júgirip Dúrýanyń janyna jetip keldi.

— O, Súıkimdi dos! — dedi aıǵaılap.

Marel hanym kúlip jiberdi.

— Nemene? Súıkimdi dos? Sizge Lorına at qoıyp ta tastady! Menińshe, bul — óte ádemi at. Men de sizdi Súıkimdi dos dep ataıtyn bolam.

Ol qyzdy tizesine otyrǵyzdy, endi qyzǵa sheshesi qandaı oıyndardy úıretse, sonyń bárin ol da oınaýǵa májbúr boldy.

Saǵat úshke jıyrma mınýt qalǵanda bárimen qoshtasyp, Dúrýa saralqaǵa barýǵa jınaldy. Baspaldaqpen túsip bara jatyp, jartylaı ashyq turǵan esikten ol taǵy sybyrlady:

— Erteń. Saǵat beste.

Marel hanym erin qozǵalysynan ǵana onyń ne aıtpaǵyn shamalap, maqul degendi ol da jymıysymen ǵana ańǵartyp ǵaıyp boldy.

Saralqanyń jumystaryn bitirgen soń, Dúrýa endi ashynasyn qarsy alý úshin bólmeni qalaı jınastyraryn, jupyny jaǵdaıyn qaıtip jasyraryn oılaı bastady, bildirmeıtindeı qylyp japondyqtardyń usaq-túıek áshekeılerin qabyrǵanyń bárine ilip tastaý kerek degen oı keldi basyna. Bes frankqa áp-ádemi jelpýishtiń, qalqanshalar men alabajaq qıqymdardyń tutas bir qushaǵyn satyp ákelip, túsqaǵazdyń eń kórneý turǵan daqtaryn jaýyp ilip-ilip tastady. Terezelerdiń áınekterine qyzarǵan kókjıekke shaǵylysqan teńizdegi kemeler men qustardyń shoǵyry, balkonda turǵan san tústi áıelder men jap-jazyq jerde aq shańqan qardyń ústinde qaraıǵan adamdardyń tizbegi salynǵan, ar jaǵynan kún kórinip turatyn kartınalardy shaptap qoıdy.

Onyń adam aınala almaıtyn qýyrshaqtaı bólmesi birazdan keıin sýret salyp tastaǵan qaǵaz shamǵa uqsady da qaldy. Sol kóriniske kóńili kónshigen ol túrli tústi qaǵazdardyń qıyndy qaldyqtarynan kesh batqansha úıdiń tóbesine qus qıyp jelimdeýmen boldy.

Sonan soń parovozdardyń ysqyryǵyn da elemeı uıyqtap qaldy.

Ertesi ol erterek kelip bir kárzińke tátti nan jáne bakaleıa dúkeninen bir bótelke madera ákeldi. Birazdan keıin eki taksy, eki staqan taýyp ákelý úshin, oǵan taǵy dalaǵa shyǵýǵa týra keldi. Kir qojalaq betin qaǵaz oramalmen jaýyp, shaǵyn ústeldiń ústine ákelgen taǵamdaryń qoıdy, qumǵan men shylapshyndy ústeldiń astyna tyqty.

Sodan keıin kútýge otyrdy.

Marel hanym saǵat besten on bes mınýt ótkende keldi, kóz aldyn buldyratyp jibergen alabajaq sýretterge tańdanyp, eriksiz daýsy shyǵyp ketti:

— O, úıińiz qandaı ádemi! Tek bir jamany kireberis baspaldaqta adam kóp eken.

Ol áıeldi qushaqtaı aldy, qumartqannan alqynyp, shilápisiniń shetinen shyǵyp turǵan shashyn bet perde shilterdiń syrtynan shópildetip súıe bastady.

Bir jarym saǵattan keıin Dúrýa áıeldi Rım kóshesindegi kúımelerdiń aıaldamasyna shyǵaryp saldy. Áıel kúımege otyrǵan kezde qulaǵyna sybyr etti:

— Seısenbide, dál osy ýaqytta.

— Dál osy ýaqytta, seısenbide, — dedi áıel qaıtalap.

Kóz baılanǵan kez bolǵan soń, áıel qoryqpastan Dúrýany basynan qushaqtap ashyq esikten ózine tartty da, erninen súıip aldy. Kúıme aıdaýshy qamshysyn kótergen sát áıel sybyrlap úlgirdi:

— Kóriskenshe, Súıkimdi dos!

Aryq aqboz at kóne kúımeni ornynan qozǵap, sharshaý jelispen jónep berdi.

Úsh apta boıy Dúrýa ár eki-úsh kún saıyn birde tańerteń, keıde keshqurym Marel hanymdy óz bólmesinde qabyldap turdy.

Bir kúni kúndiz Dúrýa taǵy ony kútip otyrǵanda, baspaldaqtan estilgen qatty daýys eriksiz ony esikke jaqyndatty. Jas bala jylady. Artynsha erkektiń ashýly daýsy shyqty:

— Úı, saıtannyń balasy, nemenege jylaı beredi?

— Óı, ana joǵarydaǵy jýrnalshyǵa kelip júrgen ońbaǵan qatyn baspaldaqta otyrǵan bizdiń Nıkolany qaǵyp qulatyp ketti. Men ondaı júrgish qatyndardy tabaldyryǵymnan attatpas edim,

Dúrýa túrshigip keıin sheginip ketti, — áıeldiń asyǵys aıaq basysy, kóıleginiń tez-tez qozǵalǵan dabyry qulaǵyna shalyndy.

Artynsha ol jaýyp úlgirgen esik qaǵyldy. Ol ashqan sát bólmege aptyqqan, yzalanǵan Marel hanym júgirip kirdi.

— Sen estidiń be? — dedi zorǵa til qatyp. Ol túk bilmegensidi.

— Joq, ne qyldy?

— Meni olardyń qalaı qorlaǵanyn estimediń be?

— Kim?

— Astyńǵy qabatta turatyn ońbaǵandar.

— Joq, estimedim. Ne boldy, aıtshy!

Aıtýdyń ornyna ol jylap jiberdi. Ol áıeldiń qalpaǵyn sheshti, korsetin aǵytty, tósekke jatqyzyp, eki shekesin dymqyl oramalmen ysqylady. Áıel yzadan tunshyqty. Alaıda yzasy tarqaǵan soń, endi áıel ashýǵa mindi.

Endi astyńǵy qabatqa dál qazir bar da, byt-shytyn shyǵar, óltir dep talap ete bastady.

— Olar jumysshylar ǵoı, dóreki halyq, — dedi Dúrýa. — Oılasańshy, óıtsek, sottasýǵa týra keledi, seni tanyp qoıýy da, qamap qoıýy da múmkin, — onda sen qurısyń. Odan da mundaı adamdarmen baılanyspaǵanymyz jaqsy.

Endi áıel basqany ýaıymdaı bastady.

— Qalaı isteımiz? Men munda budan keıin kele almaımyn.

— E, ol op-ońaı, — dedi Dúrýa, — men basqa úıdi jaldaımyn.

— Iá, — dedi áıel kúbirlep. — Biraq ol óte uzaq qoı. — Kenet onyń basyna bir oı kele qaldy. — Jo-jo, toqta, tyńdashy, — dedi birden baısaldy bola qalyp, — men amalyn taptym, sen basyńdy eshtemege qatyrma, bárin maǵan jiber. Erteń tańerteń men saǵan kógildir qaǵaz jiberem.

"Kógildir qaǵaz" dep áıel qalalyq jedelhatty aıtyp turǵany túsinikti edi.

Ázirshe Dúrýaǵa aıtpaǵan óz áreketine rıza bolǵandyqtan, Marel hanym jymıa da bastaǵan-dy. Búgin ol óziniń qushtarlyǵyn aıryqsha yntyǵyp kórsetti.

Áıtkenmen baspaldaqpen túsip ketip bara jatqanynda, tolqyǵannan aıaǵy táltirektep ketti de, qasynda kele jatqan súıiktisiniń qolyna bar salmaǵyn salyp súıendi.

Ekeýi, áıteýir, eshkimge jolyqpady.

Ol kesh turdy, ertesi saǵat on birde ýádeli "kógildir qaǵazdy" ákelip bergende, ol áli tósekte jatqan bolatyn.

Qaǵazdy ashyp Dúrýa:

"Kezdesý búgin beste. Konstantınopol, 127. Dúrýa hanym joldaǵan páterdi ash de.

Súıdim, Klo," — degendi oqydy.

Dál saǵat beste jalǵa jıhazymen bólme beriletin dáý úıdiń kúzetine keldi.

— Dúrýa hanym jaldaǵan páter osynda ma? — dep surady kúzetshiden.

— Iá, myrza, osynda.

— Meni sonda alyp baryńyzshy!

Mundaı asa saqtyqty qajet etetin jaǵdaıǵa kúzetshi, sirá, ábden úırengen bolý kerek, bir top kilttiń ishinen qajettisin izdep jatyp, onyń betine zer sala qarady.

— Siz Dúrýa myrzasyz ba?

— Árıne.

Birneshe sekýntten soń Dúrýa tómengi qabattaǵy kúzettiń qarsysyna ornalasqan eki bólmeli shaǵyn páterdiń tabaldyryǵynan attady.

Qabyrǵalaryna shubar túsqaǵaz ustaǵan qonaq bólmege jasyl matamen qaptap, sarymen ádemilegen qyzyl aǵashtan jasalǵan jıhaz qoıylypty. Jerge astyndaǵy edenniń aǵashy tabanyńa bilinetin juqa gúldi kilem tóselipti.

Shaǵyn jatyn bólmeniń tórtten úshin kereýettiń bir ózi toltyrypty, kúdikti daqtary bar mamyq kórpe jaýyp, kógildir matadan istelgen shymyldyqpen qalqalanǵan tósek túkpirdegi bir qanatty túgel alyp jatyr.

Páter Dúrýanyń kóńilinen shyqpady, ony ýaıym bıledi, "Bul páterdiń aqysyna meniń shashym jetpeıdi, — dedi ol birden. — Taǵy qaryzǵa belshemnen batýǵa týra keledi. Onyń mynasy tym aqylsyzdyq boldy".

Sol sát esik ashyldy da, jibekterin sýdyrlatyp, qushaǵyn aıqara ashqan Klotılda alqyna atylyp kirdi. Shattyǵynda shek joq.

— Qandaı yńǵaıly, aıtshy, yńǵaıly ǵoı? Eshqaıda kóterilýdiń qajeti joq, — kósheden kelgen boıda kiresiń de ketesiń, astyńǵy qabat. Terezeden túsip, terezeden shyǵyp ketýge de bolady, tipti kúzetshi de kórmeıdi. Ekeýmizge bul ara qandaı jaqsy!

Ol áıeldi salqyn ǵana súıdi, mıyn qajap turǵan suraqty oǵan qalaı qoıaryn bilmedi.

Klotılda ortada turǵan dóńgelek ústelge dáý paketti aparyp qoıdy. Aýzyn ashyp, ishinen sabyn, bir quty ıis sý, jumsaq dene ysqysh, bir qorap shash túıregish, bátinkeniń ilgegin, ylǵı mańdaıyna túsip boı bermeıtin shashyn qaıyryp qoıatyn kishkene qysqyshtardy alyp shyqty.

Jańa qonysqa kelip jatqany, ár zatqa laıyq oryn izdegeni ony qatty qýantty.

Jáshikterdi ornynan jyljytyp jatyp ta ol toqtamaı sóıleýmen boldy:

— Qalaı qalaı emes, munda biraz ishkıim de ákelip qoıý kerek, kıim aýystyrý qajet bop qalýy múmkin. Sóıtken óte yńǵaıly bolady. Máselen, men kóshede jaýynǵa tap bolyp qalsam, júgirip kep osynda keptirinip alam. Árqaısymyzda bir-birden kilt bolady, úshinshisin kúzetshige berip qoıamyz, ózimizdikin umytyp ketken jaǵdaıda kerek bolady. Men muny úsh aıǵa jaldadym. Árıne, seniń atyńa. Men endi óz atymdy aıta almaımyn ǵoı?

— Qashan tóleý keregin maǵan aıtyp qoıatyn shyǵarsyń? — dedi aqyry Dúrýa retin taýyp.

— Bári tólengen, janym! — dedi áıel jaıbaraqat qana.

— Onda men seniń qaryzdaryń boldym ǵoı? — dep, Dúrýa qazbalaı tústi.

— E, joǵa, janym. Seniń buǵan esh qatysyń joq, ánsheıin meniń kishkentaı erkeligim ǵana.

Ol ashýlanǵan sıyq tanytty.

— Jo, sen meni keshir! Men ondaıǵa jol bermeımin.

Áıel janyńa kelip, eki ıyǵyńa alaqanyn salyp jalbaryna qarady:

— Jorj, ótinem senen, osy kishkentaı uıanyń meniki, tek meniki ekenin seziný maǵan sondaılyq raqat, sonshalyq raqat! Ol seniń kóńilińe kelmeıdi ǵoı? Solaı emes pe? Bizdiń mahabbatymyzǵa degen meniń bul syıym bolsynshy! Aıtshy, kelistim deshi, Jorj, súıkimdim meniń, aıtshy!

Áıel janarymen, erniniń súıkelisimen, búkil tula boıymen jalyndy.

Ol uzaq jalyndyrdy, qarsylyǵyn bet álpetimen bildirdi, biraq aqyrynda kóndi: jan túkpirinde ózi osyny ádildik sanady.

Áıel úıden shyǵyp ketken soń, qolyn súrtip turyp Dúrýa: "Degenmen qandaı súıkimdi áıel!" — dedi kúbirlep. Dál búgin ol týraly mundaı pikirge nege kelgenin ol qazbalap oılamaýǵa tyrysty.

Birer kúnnen keıin ol taǵy "kógildir qaǵaz" aldy:

"Búgin keshke bir jarym aılyq tekserý jumysynan keıin kúıeýim úıge oralady. Apta boıy kórise almaımyz. Saǵynyshtan sarǵaıamyz-aý, súıkimdim meniń!

Sendik Klo".

Dúrýa uıqydan oıanǵandaı boldy. Onyń kúıeýi bary tars esinen shyǵyp ketipti. Qyzyq, bir ret bolsa da onyń ózin kórý kerek edi, tym qurysa túri-túsin bilý úshin!

Kúıeýiniń ketýin ol shydamdylyqpen kútti, biraq sonyń ózinde eki kesh Folı-Berjerge baryp úlgerdi, eki retinde de Rashel ony sol aradan ózine alyp ketti.

Taǵy bir kúni "Búgin beste. Klo" degen úsh sóz ǵana jazylǵan jedelhat qolyna tıdi.

Kezdesýge ekeýi de ýaqytynan erte keldi. Qushtarlyqtyń lapyldaǵan qyzýymen qushaǵyna tyǵylyp jatyp, áıel onyń bet-aýzynan túk qoımaı súıgilep shyqty da:

— Qazir bir-birimizden toıat ap bitken soń, sen meni bir jerge tamaqtandyrýǵa alyp bar, jaraı ma? — dedi. — Endi men erkińdemin.

Jańa aı endi ǵana bastalǵan kez bolatyn jalaqysyn kúni buryn alyp ap, Dúrýa árkimnen surap qaryzben ǵana kún kórip júrgen-di, biraq dál búgin kútpegen jerde qaltasyna aqsha túsip qalǵan bolatyn, soǵan azdy-kópti áıel úshin shyǵyndanýǵa múmkindigi bolǵanyna qýanyp qaldy.

— Árıne, janym, qalaǵanyń bolsyn, — dedi.

Jetige taman ekeýi syrtqy býlvarǵa shyqty. Onyń qolyna bar salmaǵymen asylyp turyp, áıel qulaǵyna sybyrlady:

— Senimen qoltyqtasyp qydyrǵandy meniń qalaı jaqsy kóretinimdi bilseń ǵoı, seniń qasymda kele jatqanyńdy seziný qandaı raqat!

— Latúlúǵa barsaq, unaı ma saǵan? — dedi Dúrýa.

— Joq, — dedi áıel oǵan qarsylyq bildirip, — .ol ara tym sán-saltanatty. — Men qarapaıym ári kóńildi otyratyn jerlerdi unatam, máselen, qyzmetkerler men júmysshylar baratyn meıramhana bolsa. Shaǵyn qabaqtardy jaqsy kórem! O-o, eger qalanyń syrtyna shyǵyp kete alsaq qoı!

Qalanyń bul oralymynan Dúrýa ondaı laıyqty eshteńe taba almady, sondyqtan ekeýi býlvar boıymen, qashan kózderine tamaq ishýge arnalǵan shaǵyn zaly bar sharap dúkeni túskenshe uzaq qydyrdy. Áskerılermen otyrǵan eki jalańbas qyzdy Klotılda terezeden baıqap qaldy.

Uzyn jińishke bólmeniń túkpirinde úsh arbakesh jáne oryndyqqa shalqaıa otyryp, qolyn yshqyryndaǵy beldikke tyǵyp alyp býdaqtata temeki tartqan usqyny kúdik shaqyratyn bireý tamaqtanyp otyr eken. Álginiń kúrtesin túrli-túrli daqtardyń murajaıy deýge bolatyndaı. Onyń adamnyń qarnyna uqsap tompıǵan qaltasynan bótelkeniń moıny, bir úzim nan, gazetke oraǵan áldene jáne jip arqannyń" sheti qyltıyp tur. Qalyń, buıra, uıpa-tuıpa shashy kirden saltaq-saltaq bolyp ketipti, qalpaǵy ústeldiń astynda edende jatyr.

Ádemi kıingen áıeldiń kirip kelýi otyrǵandarǵa tosyn áser etti. Jalańbas qyzdar jym boldy, arbakeshter talasýyn toqtata qoıdy, usqyny kúdikti erkek temekisin túkirip tastap aqyryn moınyn burdy.

Munda bári jarasymdy! — dedi Klotılda sybyr etip. — Rıza bop shyǵatynymyzǵa men senimdimin. Kelesi joly jumysshyǵa uqsap kıinip kelem.

Garson apyl-ǵupyl súrtip úlgirgen maı-maı beti jap-jaltyr, tógilgen syradan satal-satal aǵash ústelge kep áıel esh qymsynbastan, tıtteı de jıirkenbesten otyra ketti. Eptep yńǵaısyzdanyp qysylǵan Dúrýa sopaq qalpaǵyn qaıda qoıaryn bilmedi. Aqyry iletin jer tappaǵan soń, oryndyqtyń ústine tastaı saldy.

Qoı etinen jasalǵan ragý, jıgo jáne sáı ákelindi.

— Men osyndaı taǵamdardy unatam, — dedi Klotılda. — Meniń talǵamym tym asqaq emes. Maǵan aǵylshyn kafesinen góri osy ara unaıdy. - Sodan keıin. — Eger meni shyn raqatqa bólegiń kelse, onda bıleıtin zaly bar dúkenge apar, — degendi taǵy qosyp qoıdy. Osy araǵa jaqyn mańaıda qyzyqty bireýi bar, "Appaq korólshe" dep atalady.

— Oǵan seni kim alyp bardy? — dedi Dúrýa tańdanyp.

Betine jalt qarap, áıeldiń qyp-qyzyl bop ketkenin baıqady, óte bir ishkil jaǵdaıyn eske túsirgen tosyn suraq, sirá, ony abyrjytqan bolý kerek. Ádette áıelderdiń tym az ǵana ýaqytyn alatyn jáne ol jaıynda tek joramaldaýǵa ǵana bolatyn sál tolqýdan keıin:

— Dostarymnyń biri, — dep jaýap berdi. Az únsizdikten keıin oǵan — Ol ólip qaldy, — degendi qosty.

Shynymen-aq ýaıymdaǵan adamnyń keıpimen kózin tómen saldy.

Dál osy sát Dúrýanyn esine onyń ótken ómiri jaıly eshteńe de bilmeıtini tústi. Ashynalary bolǵandyǵynda sóz joq, biraq qandaı ashyna, qaı ortadan? Onyń boıynda buldyr qyzǵanysh, bálkim, jek kórý, áıel jaıynda bilmeıtinderiniń bárine, onyń júreginde, ómirinde buǵan qatysy joqtyń barlyǵyna degen jek kórý sezimi oıanǵandaı boldy. Dál qazirgi sátte, bálkim, munan basqa bireýdi nemese bireýlerdi oılap qalǵan áıeldiń basyndaǵy qupıalardy bilgisi kelip, ol onyń betine yzaly qarady. Áıeldiń esinde qalǵandardyń bárin aqtaryp qarap, bárin bilip, bárin anyqtap alǵysy keldi-aý sonda!

— Qalaı, "Appaq korólshege" baramyz ba? — dedi áıel qaıtalap. — Men úshin úlken mereke bolar edi.

"E-eı, onyń ótkeninde meniń ne jumysym bar! Ondaı bir túkke turmaıtyn nársege bola kóńil kúıimdi buzý aqymaqtyq qoı!" — dep oılady da, jymıa jaýap berdi:

— Árıne, baramyz, qymbattym.

Kóshege shyqqan soń, áldebir jasyryn nárseni aıtatyn adamsha Marel onyń qulaǵyna qupıalap sybyrlady:

Osy ýaqytqa deıin men osyny saǵan aıta almaı keldim. Mundaı áıelder barýǵa yńǵaısyz sanalatyn jerlerge meniń boıdaq qydyrystar jasaýdy qanshalyq jaqsy kóretinimdi sen elestete almaısyń. Karnaval kezinde men mektep oqýshysynsha kıinip alam. Ondaı kıimmen men óte ózgeshe kórinem.

Bı zalyna kirip kelgen kezde, shoshyna, biraq rıza keıippen áıel oǵan tyǵyla túsip, sondaǵy sýtenerler men satylǵysh áıelderge kóz almaı qoshemet qyla qarady. Alpamsadaı ári qybyr etpeı turǵan polıseıdiń beınesin Marel Dúrýaga álsin-álsin kórsetip; bir qaýip tóne qalsa, bizge qorǵan bolady degendeı: "Qarashy, turqynyń ózi-aq kóńilińe senim beredi", — dep qoıady. İİİırek saǵattan keıin áıel bárinen jalyqty, Dúrýa ony úıine deıin shyǵaryp saldy.

Budan keıin de olar qarapaıym halyq demalatyn bul buzaqy jerge birneshe ret joryq jasady. Sonan keıin mundaı qańǵybas serilerdiń ómiri ashynasyna asa qatty unaıtyndyǵyna Dúrýanyń kózi jetti.

Kezdesýge Klotılda ústine jaı mata kóılek, basyna kúldirgi spektáklderde oınaıtyn qyljaqbas úı kútýshi áıelderdikindeı taqıa kıip keldi. Kıgen kástómi jarasymdylyǵymen, qonymdy qarapaıymdylyǵymen erekshe kórinetin, biraq Dúrýanyń sonsha qarsy bolǵanyna qaramastan, bilezigin, júzigin, gaýhar syrǵasyn — bárin taǵynyp aldy, sondaǵy bar aıtqan sebebi:

— Túk te emes! Bári ánsheıin taý hrýstali eken dep qalady, — deý ǵana boldy.

Osyndaı maskaradty óte sátti dep taýyp (túıequstan beter tyǵylyp júrgenine qaramastan), Klotılda jamanaty keń jaıylyp ketken oryndarǵa da baryp kórdi.

Dúrýaǵa jumysshylarsha kıinip al dep ótindi, onyń biraq óziniń qymbat meıramhanalardyń turaqty qonaǵyna laıyq kástóminen aıyrylǵysy kelmedi, onyń tipti sopaq qalpaǵyn jalpaq shlápige de aıyrbastaǵysy joq-ty. Erkektiń bir moıyndyǵyn jeńe almaǵan soń:

— Meıli, meni jurt, azar bolsa, aqsúıek jigit aınaldyryp júrgen jaqsy úıdiń kútýshisi eken dep oılar, — dep, Marel ózin-ózi jubatqan boldy.

Bul komedıa ony naǵyz raqatqa bóledi.

Olar sharap satatyn arzan dúkenniń temeki tútini torlaǵan tar túkpirine baryp, eski aǵash ústeldiń qasyndaǵy saýytaıaq oryndyqtarǵa otyrdy.

Tústen keıin jeldetilmegendikten, qýyrǵan balyqtyń ıisi sińgen qyshqyl tútin bólmeni bultsha torlap alypty. Keń mol jeıdeli erkekter staqandaryndaǵysyn asyqpaı soraptaıdy. Ózgelerden oqshaý kóringen ekeýine tańdana qarap, garson olardyń aldyna eki rómke shıe sharabyn ákep qoıdy.

Bir jaǵynan dirildep, qorqyp, ekinshi jaǵynan ózin baqytty sezingen Marel otty janarymen jan-jaǵyna jaltaqtaı otyryp, qyzyl shyryndy az-azdan ǵana urttap ishti. Ol shıeni ár urttaǵan saıyn ózin bir qylmys jasap otyrǵan adamdaı sezindi, dámdi ári óńeshti kúıdirip ótetin ishimdiktiń ár tamshysy tyıym salynǵan uıatty bir nárseni istep otyrǵandaı, onyń qumaryn qandyrdy.

Birazdan keıin estiler-estilmes daýyspen:

— Bul aradan keteıikshi, — dedi.

Ekeýi ol aradan da ketti. Basyn tómen túsirip, sahnadan shyǵyp bara jatqan aktrısasha ústelderde shyntaqtaı jatqan mastardyń ara-arasymen Marel tez-tez basyp syrtqa bettedi, mastar ony jaqtyrmaǵan ári odan saqtanǵan kózqaraspen shyǵaryp saldy. Tabaldyryqtan attaı bere qaterli qaýipten qutylǵan adamsha, úh dep demin aldy.

Bir kezde tula boıy qaltyrap turyp qasyndaǵy seriginen:

— Osyndaı bir jerde bireýler meni qorlap mazaq qylsa, sen ne ister ediń? — dep surady. Oǵan ol jaýap qaıyrdy:

— Ne isteýshi em, seni qorǵaý qolymnan keler edi!

Onyń jaýabyna rıza bolǵan áıel qolyn qysyp-qysyp qoıdy, bálkim, ishteı bireýler ózine tıisip, ózin olardan qorǵap súıikti jigiti solarmen tóbelesse eken dep te tiledi me eken, kim biledi.

Alaıda aptasyna eki-úsh ret qaıtalanyp turatyn mundaı qydyrystar Dúrýany jalyqtyra bastady, onyń ústine ár joly arbakesh pen sýsynǵa jumsaıtyn jarty lýıdor tabý da buǵan tym qıynǵa aınaldy.

Onyń turmysy nashar bolatyn, temirjol basqarmasynda istep júrgendegisinen de tym tómen edi, sebebi jýrnalshylyq qyzmetine ornalasqannan keıin alǵashqy aılarda, áne-mine mol aqsha tabam dep júrip, aqshany ol qısapsyz kóp jumsap jibergen-di, aqyrynda barlyq múmkindigin taýysyp, aqsha tabýdyń bar jolyn qıyp tastaǵan bolatyn.

Eń qarapaıym ádis sanalatyn kasadan qaryz ala turýdyń ózi ol úshin qazir esh múmkin emes-ti, óıtkeni tórt aılyq jalaqysyn jáne jolma-jol aýdarma úshin alty júz frankty aldyn ala taǵy alyp qoıǵan-dy. Forestege júz frank qaryz, ámıany eldiń bárine ashyq turatyn Jak Rıvalǵa úsh júz, onyń syrtynda abyroı ápermeıtin bireýge bes, bireýge jıyrma franktan usaq-túıek qaryzdary taǵy bar.

Taǵy júz frankty bir jerden qaqshyp alatyn aıla taba ma dep, Sen-Potennen aqyl surap edi, oılap tappaıtyny joq onyń ózi de túk tappady. Sodan Dúrýanyń ishinde kedeılikke degen yza-kegi bas kóterip, kedeılikten ol burynǵydan beter qorlyq kóre bastaǵan-dy, sebebi onyń turmys qajettiligi de burynǵydan kóbeıe bastaǵan bolatyn. İshin tyrnaǵan ashý, búkil álemge degen yza-kek onyń boıynda kún saıyn órship kele jatty. Ol sát saıyn ne bolsa soǵan, tipti túkke turmaıtyn tıtteı nársege de renjı salatyn boldy.

Ol ózine bir suraqty jıi qoıady: aı saıyn ortasha eseppen nege onyń shyǵyny myń frank shamasynda bolady da turady, ol eshqandaı sán-saltanat ta, bap tileıtin áreket te jasap júrgen joq qoı? Áıtkenmen qarapaıym eseptiń ózi mynandaı: laıyqty meıramhanadaǵy tańerteńgi as segiz frank, túski as — on eki, osynyń ózi-aq bir lýıdor bolady; oǵan endi sýdan beter saýsaǵynyń arasynan sýsyp aǵyp ketetin qalta qarajatyna on frankty qosyńyz, — sonda barlyǵynyń jıyntyǵy otyz frank bolady. Kúnine otyz frank degeniń — aıyna toǵyz júz frank degen sóz. Al bul áli syrt jáne ish kıimiń, aıaq kıimiń, kir jýýdyń, taǵy basqalar kirmeı turǵandaǵysy ǵana.

Mine, sóıtip, ol on tórtinshi jeltoqsanda qaltasynda bir sý da aqshasy joq taqyr kedeı boldy da qaldy, qaryz alatyndaı jerdi, basyn qansha qatyryp oılasa da, tappady.

Buryn da talaı sóıtkenindeı, endi ol tańerteńgi astan bas tartýǵa májbúr boldy; jarylyp keterdeı yzalanyp, ýaıymdap, kúni boıy saralqadan shyqpady.

Saǵat tórt shamasynda ol ashynasynan "kógildir qaǵaz" aldy: "Birge tamaqtanǵyń kele me? Artynan bir jaqqa zytamyz".

Ol qolma-qol jaýap berdi: "Tamaqtaný múmkin emes". Artynsha onymen birge ótkizetin tátti sátterden bas tartýdyń aqymaqtyq bolatynyn oılap: "Saǵat toǵyzda seni óz páterimizde kútem", — degendi qosyp qoıdy.

Jedelhatty jiberýge shyǵyndanbaý úshin, ol tilhatty qaǵaz tasýshynyń birinen berip jiberdi de, tamaqqa qaıdan aqsha tabýdy oılap ketti.

Saǵat segiz boldy, al ol áli eshteme oılap tapqan joq. Ashtyqtan onyń tańdaıy tarta bastady. Kenet ony amaly joqtyqtyń táýekeli bıledi. Kútip otyryp, birge isteıtinderdiń bári ketken soń, ol qońyraýdy basty. Esik kúzette turǵan adam tez jetip keldi.

Dúrýa abyrjyp qaltalaryn aqtaryp jatty.

— Qap, Fýkar, kórip tursyń ǵoı, — dedi asyp-sasyp, — ámıanymdy úıge tastap ketippin, al maǵan qazir Lúksembýrg baǵyna baryp tamaqtaný kerek. Maǵan arbakeshke tóleıtin elý sý qaryzǵa bere turshy.

Qaltasynan úsh frank shyǵaryp turyp, esikkúzet:

— Basqa eshteńe keregi joq pa, Dúrýa myrza? — dep surady.

— Joq, joq, jetedi! Úlken rahmet!

Kúmis teńgelerdi qaǵyp alyp, Dúrýa baspaldaqtan júgirip tústi. Joqshylyq kúnderi ash qarnyn talaı jubatqan ashanaǵa baryp tamaqtandy.

Saǵat toǵyzda ashyq peshtiń aldynda aıaǵyn qyzdyryp shaǵyn qonaq bólmede ashynasyn kútip otyrdy.

Aıazdan eki beti qyzara bórtip, ashynasy úıge kóńildi, jaırańdap kirdi.

— Áýeli qydyryp qaıtýǵa qalaısyń? — dedi ol kirgen boıda. — On birde úıge qaıtyp kelemiz. Kún keremet bop tur.

— Qoıshy, ne bar? Úıde de jaman emes qoı, — dedi burtıyp.

— Aıdyn qalaı ádemi bop turǵanyn kórseń ǵoı sen! — dedi Klotılda qalpaǵyn áli sheshpeı. — Mundaı keshte qydyrý qandaı raqat.

— Raqat bolsa raqat shyǵar, biraq meniń qydyrýǵa qulqym joq.

Onyń janary yzaly jalt etti. Klotılda tańdanyp, renjip qaldy.

— Saǵan ne boldy? — dedi túsinbeı. — Daýsyń neǵyp qatqyl? Meniń qydyrǵym kelip tur, seniń nege ashýlanǵanyńdy túsinbeımin.

Dúrýa ornynan yrshyp turdy.

— Men ashýlanǵan joqpyn! — dedi qyzyna aıqaılap. — Meni mundaı tirlik jalyqtyrdy. Bar bolǵany sol ǵana!

Marel hanym qıqarlyqty unatpaıtyn, al dórekilik jynyn keltiretin.

— Men mundaı daýys kóterip sóıleýge daǵdylanǵan emespin, — dedi salqyn únmen Dúrýaǵa jekkóre qarap. — Men jalǵyz ózim-aq baram. Qosh bol!

Jaǵdaıdyń kúrt shıelenisip bara jatqanyn seze qoıyp, Dúrýa ushyp túregep áıeldiń qolyn súıdi.

— Keshir, qymbattym, keshir! — dedi mińgirlep. — Buǵan sirkem sý kótermeı, kóńil kúıim joq. Jumysta jaısyz jaǵdaılar bop, san túrli renishten sansyrap bittim, tegi...

— Oda meniń jumysym joq, — dedi áıel áýelgisinen sál jýasyńqyrap, biraq áli de renishin basa almaı. — Ashýyńdy menen alǵanyńnyń qajeti joq.

Ol áıeldi qushaqtap dıvannyń qasyna alyp keldi.

Kishkentaıym meniń, seni renjiteıin degem joq. Oılanbaı aıtyp qalyppyn.

Dıvanǵa kúshtep otyrǵyzyp, áıeldiń aldyna kep tizesin búkti.

— Keshirdiń be meni? Aıtshy, keshirdim deshi!

— Jaraıdy, biraq budan keıin mundaı nárse qaıtalanbaıtyn bolsyn. — Salqyn til qatqan kúıi áıel dıvannan túregep ketti. — Qazir endi kydyryp qaıtaıyq.

Dúrýa tizerlegen qalpy áıeldi aıaǵynan qushaqtap:

— Ótinem, osynda bolaıyqshy! — dedi mińgirlep. — Jalynam, janym. Osy joly meniń tilegimdi bershi. Búgingi keshti senimen ońasha, ashyq peshtiń aldynda ótkizgim keledi. "Maqul", — deshi, jalynam saǵan, "maqul", — deshi!

— Joq, — dedi áıel bul joly qatqyl únmen anyqtap turyp. — Meniń qydyrǵym kelip tur, seniń qyńyrlyǵyńa kóneıin dep turǵam joq.

— Jalynam saǵan, — dedi Dúrýa qaıtalaı ótinip, — meniń sebebim bar, óte mańyzdy sebep...

— Joq, — dedi áıel de qaıtalap, — barmasań, óz erkiń, men jalǵyz ózim baram. Qosh bol.

Julqynyp Dúrýadan bosanyp aldy da, áıel esikke qaraı bettedi. Ol da tura sap áıeldi qushaqtaı aldy.

— Klo, tyńdashy meni! Meniń kishkentaıym Klo, osy joly kónshi...

Áıel basyn shaıqap, súıgizbeı betin alyp qashyp, qushaǵynan shyǵyp ketpek bop julqyndy.

— Klo, meniń kishkentaıym Klo, meniń bir sebebim bar.

Áıel tynshı qap, onyń betine tike qarady.

— Sen ótirik aıtasyń... Qandaı sebep?

Ol qyp-qyzyl bop ketti. Ne aıtaryn bilmedi.

— Seniń ótirik aıtqanyńdy kórip turmyn... Jeksuryn! — dedi Klotılda kijine ashýlanyp.

Kózine jas alyp qatty julqynǵan áıel onyń qolynan shyǵyp ketti.

Áıteýir, ajyrasyp ketpeýdiń amalyn oılap, ábden qaltyraǵan ol bárin de moıyndaýǵa táýekel etip, áıeldi taǵy da ıyǵynan tartyp ustap qaldy da, ókinishpen ún qatty:

— Meniń qaltamda birde-bir sý qalmady... Mine!

Áıel burylyp, shyndyqty oqyǵysy kelip onyń kózine qarady.

— Ne dediń?

Ol shashynyń túbine deıin qyzaryp ketti.

— Meniń qaltamda birde-bir sý qalmady. Túsindiń be? Birde-bir frank, tipti, jarty frank ta qalǵan joq, eger biz kafege kirsek, bir rómke lıkerge de tóleı almas edim. Sen meni osynshalyq qorlaıtyn nárselerdi moıyndaýǵa da májbúr etip tursyń. Senimen birge baryp, ústelge birge otyryp, árneni surastyryp, artynan túk bolmaǵandaı, meniń túk te aqsham joq deýim kerek pe sonda...

Áıel áli de oǵan tiktep qarap turǵan.

— Solaı de,.. demek, shyn ǵoı bul?

Dúrýa sol sát shalbarynyń da, pıdjagy men jeketiniń de qaltasyn teris aınaldyryp kórsetti.

— Al qalaı ...endi rızasyń ba? — dedi tistene sóılep.

Áıel qushaǵyn jaıyp, moınyna asyla ketti:

— O, meniń baıǵus balaqaıym!.. Baıǵus balaqaıym meniń... Men ony qaıdan bileıin! Qalaısha búıtip qaldyń?

Ony dıvanǵa jaıǵastyryp, ózi onyń tizesine otyrdy da, moınynan eki qolymen oraı qushaqtap alyp, murtynan, erninen, kózinen kezek-kezek súıip, mundaı baqytsyzdyqqa qalaı dýshar bolyp qalǵanyn surady.

Dúrýa ony tolqytatyndaı oqıǵa oılap tapty. Oǵan ákesin qıyn jaǵdaıdan qutqarý qajet bolady. Ol oǵan búkil jıǵan-tergenin túgel berip, taǵy onyń ústine talaılarǵa qaryz bolady.

— Az degende jarty jyl ash júrýime týra keledi, óıtkeni bar múmkindigimdi taýysyp bittim, — dep túsindirdi ol. — Jaraıdy, eshteńe etpes, ómirde bári de bola beredi. Qalaı degende de aqshaǵa bola taýsylýǵa bolmas.

— Men qaryz bersem, alasyń ba? — dedi áıel qulaǵyna sybyrlap.

— Meniń kishkentaıym, sen óte aqkóńilsiń, — dedi ol erkekke laıyq minez tanytyp, — biraq senen suraıtynym, endi ekeýmiz bul jaıynda áńgime qylmaıyq. Bul — meni qorlaıtyn áńgime.

Áıel úndemeı qaldy.

— Meniń seni qanshalyq súıetinimdi sen, tipti, elestete de almaısyń! — dedi áıel bir sátten keıin-aq ony qushaǵyna qysyp, sybyrlap.

Sol kesh ekeýiniń mahabbatynyń eń jaqsy keshi boldy.

Ketip bara jatyp áıel jigitke jymıa qarady:

— Seniń jaǵdaıyndaǵy adamǵa qaltasynan áldebir qaltarysta qalyp qoıǵan aqsha ma, tıyn ba, áıteýir birdeme taýyp alǵannan artyq ne bar deısiń. Solaı emes pe?

— Árıne, solaı! — degenniń qalaı aýzynan shyǵyp ketkenin ol baıqamaı qaldy.

Dala óte tamasha bolyp tur degendi syltaýratyp, olar úıge jaıaý qaıtýdy uıǵardy. Jol boıy ekeýi aspandaǵy aıdy tamashalaýmen boldy.

Salqyn ashyq kesh bolatyn, — mundaı keshter qystyń basqy kezinde ǵana bolady.

Jumsaq aıazdyń qyspaǵynan qashqan adamdar men attar jóńkilip barady. Bizóksheler aıaqjolǵa tyq-tyq qadalady.

— Qalaı qaraısyń, búrsigúni jolyǵaıyq pa? — dedi áıel qoshtasar kezde.

— Jaraıdy, árıne.

— Sol saǵatta ma?

— Sol saǵatta.

— Kóriskenshe, qymbattym.

Ekeýi eljireı súıisti.

Jaǵdaıdan qalaı shyǵyp, erteń ne isteý keregin oılap, ol úıge qaraı jyldam-jyldam basyp kele jatty. Kenet óz bólmesiniń esigin ashyp jatyp, jeletiniń qaltasynan sirińke izdeımin dep, saýsaǵy onda jatqan qatty teńgege tıgen kezde, túkke túsine almaı qatty tańǵaldy.

Sirińkeni jaǵyp, teńgeni shyǵaryp alyp? — :ony ábden aýdarystyra qarady. Jıyrma franktyq altyn eken!

Esim aýysyp ketken joq pa ózi dep tańǵaldy ol.

Teńgeni ary da, beri de aýdaryp qarady, qandaı qudirettiń kúshimen qaltasynan shyqqanyn túk túsine almady. Onyń aspannan túsýi esh múmkin emes qoı!

Aqyry ol tapqandaı boldy da, soǵan yza bop jyny keldi. Dál búgin ǵana ashynasy keıde qaltańnyń qaltarysynda aqsha qalyp qoıyp, sony qıyn jaǵdaıda taýyp alasyń dep turǵan. Iaǵnı onyń buǵan qaıyr-sadaqa bergeni ǵoı. Qandaı qorlyq!

Ol boqtap ta jiberdi.

— Jaraıdy! Búrsigúni men oǵan kóresini kórseteıin! Ol meniń qasymda bir shırek saǵatyn kóńildi ótkizer!

Ol ári ashýlanǵan, ári qorlanǵan qalpy jatyp qaldy.

Ertesi kesh oıandy. Qarny qatty ashypty. Ekiden buryn oıanǵysy kelmeı, qaıtadan uıyqtap qalmaq boldy. Bolmaǵan soń ózin-ózi qaırady.

— Bul bolmaıdy, men qaıtken kúnde de aqsha tabýym kerek.

Kóshege shyqsam, basyma bir jaqsy oı kire me degen úmitpen Dúrýa dalaǵa shyqty.

Aqyry túk te oılap tappady, meıramhanalardyń qasynan ótkende, qaıta silekeıi aǵyp mazasyn aldy. Tús kezinde aqyry bir sheshimge keldi: "Jaraıdy, myna jıyrma franktyń birazyn jumsaıyn. Qalǵanyn erteń Klotıldaǵa qaıtaramyn".

Syrahanaǵa kirip Dúrýa eki jarym frank jumsady. Gazet saralqasyna kelip, esikkúzetke úsh frankyn qaıtaryp berdi.

— Fýkar, má, mynaý keshe arbakeshke dep senen alǵan aqsham.

Ol jetige deıin jumys istedi. Sonan soń tamaqtanýǵa baryp, taǵy úsh frank jumsady. Keshkisin ishken eki syra onyń kúndik shyǵynyn toǵyz frank otyz santımge jetkizdi.

Bir táýliktiń ishinde nesıeni toltyrý nemese jańa tirshilik kózin tabý aqylǵa syımaıtyn nárse edi, sondyqtan ertesi oǵan keshkisin qaıtaryp berem degen jıyrma franktyń taǵy alty jarymyn jumsaýǵa týra keldi, sonymen, ol kezdesýge kelgen kezde, qaltasynda tórt frank jıyrma santım ǵana qalǵan-dy.

Ol júz jyn qysqandaı qatty ashýly edi, bul joly ashynasymen ashyq sóılesýge ózine-ózi ýáde berdi. Ol oǵan bylaı demek boldy: "Sen qaltama salyp ketken jıyrma frankty men taýyp aldym. Men ony búgin saǵan qaıtaryp bere almaımyn, sebebi meniń jaǵdaıym áli jaqsara qoıǵan joq jáne de aqsha máselesimen aınalysýǵa meniń ýaqytym da bola qoıǵan joq. Biraq kelesi joly men qaryzyńdy sózsiz qaıtaryp beremin".

Kirgen boıda áıel oǵan jyly, jasqana, jaǵyna kóz tastady. Meni qalaı qarsy alady degeni bilinip tur. Tildesýdi tezdetkisi kelmeı, Dúrýany ádeıi uzaq súıdi.

Al ol bolsa: "Men áli aıtyp úlgirermin. Tek soǵan syltaý tabýym kerek", — dep oılady.

Aqyry ol esh syltaý tapqan joq jáne eshteme de aıtqan joq: sol bir sekemdi áńgimeni bastaýǵa batyly barmady.

Áıel de qydyrý jaıly túk demedi, ony tek yntyqtyrýmen boldy.

Olar tún jarymda ǵana aıyrylysty, Marel qatarynan shaqyrylyp qoıǵan eki-úsh jerge qonaqqa baratyn bolǵandyqtan, kelesi aptanyń sársenbisinde jolyǵysatyn bop kelisti.

Ertesi Jorj Dúrýa meıramhanadan tamaqtandy, esepteıin dep qaltasynda qalǵan tórt teńgeni alyp edi, tórt teńgeniń ornyna bes teńge shyqty jáne onyń bireýi altyn eken.

Áýelgide ol qaıyrma aqshaǵa qosyp jańaraqta qate berip qoıǵan eken dep oılady da, artynan bárin túsine qoıdy, túsingen boıda júregi atqalaqtap qoıa berdi, — myna qyr sońynan qalmaı qoıǵan qaıyr ony sonshalyq qatty qorlaǵan edi.

Oǵan so joly túk aıtpaǵanyna qazir qatty ókindi. Onymen qatqyldaý sóıleskeninde ǵoı, myna masqarashylyq bolmaıtyn edi.

Tórt kún boıy ol san ret jáne barlyq retinde de nátıjesiz áreket jasap bes lýıdor taba almady da, aqyry Klotıldanyń ekinshi lýıdoryn da jep tyndy.

Osydan keıin alǵash jolyqqanda-aq ol: "Bul sıqyryńdy toqtatpasań, men saǵan ońbaı ashýlanyp júrermin", — dep qorqytqanymen, áıel qýlyǵyn asyryp, shalbarynyń qaltasyna taǵy jıyrma frank salyp ketti.

Ony taýyp alǵan Dúrýa: "O, jyn soqqan!" — dedi kúbirlep, biraq onyń bir santımi de qalmaǵan edi, sondyqtan ońaıda tursyn dep, ony jeletiniń qaltasyna sap qoıdy.

"Men munyń bárin bir-aq qaıtaramyn, — dedi ol óz uıatyn ózi máımóńkeleı jubatyp. — Qazir bárin qaryzǵa alyp jatyrmyn".

Onyń ólerdegi sózin aıtqan ótinishine aqyry jibip, kasır oǵan kúnine bes franktan berip turýǵa kelisti.

Ol tek tamaǵyna ǵana jetetin, al endi uzyn sany alpys frankqa jetken qaryzdy qaıtarý jaǵyn oılaýdyń ózi múmkin emes edi.

Klotılda sol eki arada Parıjdiń túngi qýystaryn aralap qydyratyn ádetine taǵy basty, qaýip-qaterli sol qydyrystardan keıin birde qaltasynan, birde bátińkesinen, tipti keıde saǵat qorabynyń ishinen altyn aqsha taýyp ala bergesin, Dúrýa oǵan ashýlanbaıtyn boldy.

Qazir ózi áıeldiń qalaýyn taba almaǵan soń, oǵan renjýdiń ornyna, sonyń bárine áıeliń ózi aqsha tólep jatsa, onda turǵan ne bar, oǵan bul nege renjýge tıis?

Áıtkenmen ol áıteýir bir tolyq qaıtaryp berermin degen dámemen áıelden alǵan aqshasyn eseptep júrdi.

Bir kúni keshkisin áıel oǵan:

— Bilesiń be, men Folı-Berjerde birde-bir ret bolmappyn. Baraıyq pa? — dedi.

Dúrýa qıpaqtap qaldy: ol Rashelmen jolyǵyp qalam ba dep qoryqty. Biraq so sátte: "Eshteńesi joq! Túptep kelgende, ol meniń áıelim emes qoı. Kórse kórer, istiń mánin túsiner de úndemes. Onyń ústine biz lojada bolamyz ǵoı", — dep te oılady.

Onyń buǵan kelisýinde budan basqa da bir sebep bar-dy. Marel hanymǵa eshbir aqsha tólemesten-aq teatrdyń lojasyn usynýdyń sáti kelip tur edi. Onyń ózi munyń tarapynan oǵan kórsetken syıǵa-syı bolatyn edi.

Klotıldany Dúrýa kúıme ishinde qaldyryp, bıletke ózi ǵana bardy, — tegin kiretinin ol oǵan bildirgisi kelmedi, — sonan soń qaıta kelip, ekeýi eńkeıip amandasqan bılet tekserýshilerdiń ortasynan ótti.

Ótetin jol yǵy-jyǵy kópshilik. Olar erkekter men ózin saýdalaıtyn áıelderdiń arasynan qysylysyp zorǵa ótti. Aqyry olardy teatrdyń typ-tynysh parteri men ýlap-shýlaǵan joǵarǵy qabatynyń arasyna kirgizip jaýyp qoıdy.

Marel hanym sahnaǵa kóz salǵan da joq, — onyń bar esil-derti lojanyń art jaǵynda qydyrystap júrgen qyzdarda boldy. Ol qaıta-qaıta burylyp, árbirine zer sala qarap, solarmen janasqysy kelip, keýdelerindegi kıimderin, bet-júzin, shashtaryn ustap kórip, sol jumbaq jandardyń neden jasalǵandaryn bilgisi kelip otyrdy.

Kútpegen jaǵdaıda kenet Dúrýaǵa til qatty:

— Áne bir qara shashty áıel keshke deıin bizge qaraı beredi. Tipti men birdeme aıtqysy kelip tur ma dep qaldym. Sen baıqadyń ba?

— Joq, saǵan solaı kóringen shyǵar, — dedi ol qarsylyq bildirip.

Biraq ol ony baǵana baıqaǵan. Ol Rashel bolatyn, — ol bulardyń lojasynyń qasynan talaı ret ótti, janarynan yzaly ot ushqyndap, tilinen boqtaý sóz aǵytylyp ketkeli zorǵa tur.

Dúrýa jańa ǵana syǵylysqan toptyń arasymen ótip kele jatqanda onymen kezdesip qalǵan, ol aqyryn ǵana: "Sálemetsiń be?" — degen, onyń qýlanyp syǵyraıa qalǵan kóz janary "túsindim" degendi ańǵartqan, alaıda ashynasynan qoryqqan bul onyń sálemdeskenine jaýap qatpastan, basyn joǵary kótergen kúıi ernin qymqyra tistep qasynan pańdana ótip ketken. Buldyr qyzǵanyshtyń qot-qotymen qyz bulardy artynan qýa kelip, muny ıyǵymen qaǵyp qalyp, bul joly qatty daýystap:

— Sálemet pe, Jorj! — dedi.

Bul taǵy úndemegen. Sodan keıin qaıtkende de ózin buǵan tanytqysy kelip ne ıilip sálemdestirem degen oımen ol sonyń sátin kútip lojanyń art jaǵynda júrdi de qoıdy.

Marel hanymnyń ózine qarap otyrǵanyn baıqap, ol Dúrýaǵa jaqyn kelip ıyǵynan qaqty:

— Sálemetpisiń! Jaǵdaıyń qalaı?

Dúrýa burylyp ta qaramady.

— Sen nemene, beısenbiden beri kereń bolyp qalǵansyń ba?

Bul oǵan eshqandaı jaýap bermedi, — óziniń jaqtyrmaı otyrǵan keıpimen anandaı maqulyqqa qandaı da bir sóz aıtýdy óz bedeline nuqsan dep sanaıtynyn aıqyn ańǵartyp edi.

Rashel yzaly mysqylmen qarqyldap turyp kúldi.

— Sen taǵy da mylqaý bop qalǵansyń ba? — dep taqymdady. — Qasyńdaǵy áıel emes pe tilińdi tistep alǵan?

Dúrýa qolyn shydamsyzdana siltep qaldy.

— Menimen sóılesetindeı siz kimsiz? — dep, doldana ashýlandy.

— Ketińiz, áıtpese men sizdi ustatyp jiberem.

— A, solaı ma? — Kózinen ot shashyrap, yzadan býlyqqan Rashel bajyldaı jóneldi. — Ah, ońbaǵan! Qoınyma jattyń ba — endi eń quryǵanda bas ızep amandaspaısyń ba. Qazir basqa bireýmen júrseń, sonda nemene, meni endi tanymaýyń kerek pe? Qasyńnan men ótip bara jatqanda, bas ızeı salsań boldy ǵoı, onda seniń mazańdy almaıtyn edim. Biraq sen meni mensinbeı óttiń ǵoı murnyńdy shúıirip! Menimen óıtip qyljaqtama! Men saǵan dostyq syıymdy kórsetermin! Saǵan sol kerek! Sen tipti menimen jolyqqanda amandaspadyń da ǵoı...

Ol áli uzaq baqyrar ma edi, biraq Marel hanym lojanyń esigin ashyp, syǵylysqan jurtty ıtere-mıtere tura qashty da, shyǵar esikti taba almaı ary júgirdi, beri júgirdi.

Dúrýa onyń artynan qýa shyqty.

Olardyń qashyp qutylǵanyn kórgen Rashel máz bop aıqaılady:

— Ustańdar ana áıeldi! Ustańdar! Ol meniń ashynamdy urlap aldy!

Kópshiliktiń ishinen kúlki estildi. Eki erkek qyzyq úshin qashyp bara jatqan áıeldi ıyǵynan tartyp ustap ap, bylaıyraq áketip súıip almaq ta boldy. Biraq Dúrýa qýyp jetip, áıeldi qoldarynan julyp ap kóshege alyp shyqty.

Marel kireberiste turǵan bos kúımege sekirip mindi. Dúrýa da artynsha qarǵyp minip, arbakeshtiń: "Myrza, qaıda baramyz?" — degen suraǵyna: "Qaıda bolsa da", — dep qaldy.

Kúıme ornynan aqyryn qozǵalyp, Klotılda betin eki qolymen jaýyp aldy, — ol esi aýyp qalǵan adam sıaqtandy: oǵan aýa jetispeı, tunshyǵyp bara jatty. Dúrýa ne isterin, ne derin bilmedi. Aqyrynda áıeldiń jylaǵanyn estip, birdemeni mińgirlegen boldy:

— Tyńdashy, Klo, meniń kishkentaıym Klo, maǵan túsindirýge múmkindik bershi! Meniń kinám joq... Men bul áıelmen baıaǵyda jolyqqam...onda men endi ǵana ...

Klotılda qolyn betinen julqyna julyp aldy, ony súıgen, aldanǵan áıeldiń yzasy, yza bolǵanda da doly yzasy býlyqtyryp, sodan taǵy da tilge kelgen áıel tez-tez, úzip-úzip, entige áreń sóıledi:

— Ah, ońbaǵan...ońbaǵan... Ne degen malǵundyq! Mundaı bolam dep oılappyn ba... Qandaı masqara! Qudaı-aı, qandaı masqara!..

Aqyl-esi ózine oralǵan saıyn, Dúrýanyń jańa kináleri esine túsken saıyn áıeldiń ashýy da birte-birte órshı túsken edi.

— Sen oǵan meniń aqshamnan tólediń ǵoı, á? Men sonda saǵan aqshany... sol qyz úshin bergen ekem ǵoı... Ah, jeksuryn!..

Birer sekýnd aralyǵynda janǵa qatty batatyndaı sóz izdep, biraq sony taba almaǵan adamsha ańyryp turyp qap, kenet betine túkirip jiberetin kisishe:

— Ah, shoshqa, shoshqa, shoshqa! — dedi bylsh etkizip. — Sen oǵan meniń aqshamnan tólediń ǵoı... Shoshqa, shoshqa!

Basqa sóz aýzyna túspeı, áıel sony qaıtalaı berdi:

— Shoshqa, shoshqa...

Kenet terezeden basyn shyǵaryp, arbakeshti qolynan shap berdi:

— Toqta! — dep aıqaı saldy.

Esikti ashyp, dalaǵa ytqyp shyqty. Jorj artynan qýa shyqpaq boldy.

— Men saǵan kúımeden shyǵýǵa tyıym salam! — dep qatty aıqaılaǵany sonshalyq, sol sátte-aq onyń tóńiregine jurtshylyq jınalyp qaldy.

Janjaldan qoryqqandyqtan, Dúrýa tyrp etpedi.

Áıel qaltasynan ámıanyn shyǵaryp, kóshe shamynyń jaryǵynda eki jarym frank sanap aldy da, sony arbakeshke usynyp turyp, dolylyq býǵan daýyspen úzip-úzip zorǵa sóıledi:

— Máńiz... alyńyz... Men jylap turmyn. Myna quıyrshyqty Batınıolge, Býrso kóshesine aparyp tastańyz.

Qorshaǵan jurttyń birazy jyrq-jyrq kúldi.

— Jaraısyń, kelinshek! — dedi ishindegi bir myrza.

Kósheniń tentek bir balasy kúımeniń basqyshyna sekirip shyǵyp, terezeden ishke basyn suǵyp, yshqyna aıqaı saldy:

— Bıbı, baqytty sapar!

Erikkenderdiń qarqyldaǵan kúlkisin kómip kúıme ornynan qozǵaldy.

VI

Ertesi Jorj Dúrýa kóńilsiz oıandy.

Asyqpaı kıinip, terezeniń aldyna kelip otyrdy da oıǵa shomdy. Keshe ábden taıaq jegen kisishe, óziniń byt-shyty shyǵyp otyrǵanyn sezdi.

Aqyry aqshasyzdyq amalyn qurtyp, ol endi Forestege keldi.

Dosy óz kabınetinde ashyq peshke aıaǵyn qyzdyryp otyr eken.

— Saǵan tań atpastan tynym bermeı júrgen ne nárse?

— Mańyzdy sharýa. Ar-namystyń isi.

— Qartaǵa qatysty ma?

— Qartaǵa qatysty, — dep quptady Dúrýa biraz tolqýdan keıin.

— Kóp pe?

— Bes júz frank!

Ol tek eki júz seksen ǵana qaryz bolatyn.

— Kimge qaryzdanyp júrsiń? — Foreste betine senimsizdeý qarady.

Dúrýa birden jaýap bere almaı qaldy.

— Myrzaǵa... myrzaǵa... Karlevıl myrzaǵa.

— A-a! Ol qaıda turady?

— Kóshesi... kóshesi...

Foreste qarqyldap kúlip jiberdi:

— Barda-Joq kóshesinde me, nemene? Bilem men ondaı myrzany. Bylaı, súıkimdim meniń: solaı bolýǵa tıis, men saǵan áli jıyrma frank qaryz bere alam, biraq sen odan artyq surama.

Dúrýa odan altyn aqsha aldy. Sodan keıin ol óziniń barlyq tanysyn shetinen aqtap shyqty, sodan keshki beske taman onyń qaltasyna seksen frank jınaldy.

Oǵan áli eki júz jetpeıtin, biraq ol osymen doǵarýdy uıǵardy, jınaǵan aqshasyn tyǵyp jatyp: "Túkirgenim bar ma, so nemege bola qanymdy qaraıtyp qaıtem?! Aqsham qaı kezde bolsa, so kezde berermin".

Ol ózin myqtap qolǵa aldy: baqandaı eki apta boıy ózine-ózi barlyq jaǵynan qatań tyıym salyp, tártipti ári izgilikti ómir súrdi. Sodan keıin ony mahabbat ashqaraqtyǵy taǵy bıledi. Ol ózin birneshe jyl boıy áıel qushaqtamaǵan adamdaı sezine bastady, jerdi kórgende ishken-jegenin umytyp ketetin teńizshideı, árbir kóılektini kórgen saıyn kózin ala almaı dymy qurıtyn boldy.

Sodan bir kúni keshkisin Rashel jolyǵyp qala ma degen dámemen Folı-Berjerge qaraı aıańdady. Rashel búkil ýaqytyn osy mekemede ótkizetin, sondyqtan Dúrýa ony kirgen boıda-aq baıqady.

Ol oǵan kúlimsireı jaqyndap, amandasqaly qolyn soza berdi. Rashel oǵan bastan-aıaq kóz júgirte qarady.

— Sizge ne kerek?

Ol kúlýge tyrysyp tyrashtandy.

— Jaraıdy-jaraıdy, jádigóılenbeı-aq qoı.

Rashel odan teris qarap ketti.

— Men alfonsalardy5 tanymaımyn.

Áıel munyń namysyna asa qatty tıetin qorlaý aıtqysy keldi, Dúrýa óziniń betine qan teýip bara jatqanyn sezdi. Folı-Berjerden ol jalǵyz shyqty.

Gazet saralqasynda onyń ómirin aýrýshań, qaltyraǵan, úzbeı jóteletin Foreste-aq ýlap bitti: ol bul úshin eń bir asa yńǵaısyz tapsyrmalardy ádeıi oılap tabatyn sıaqty. Bir kúni uzaq jótel buǵan sátten keıin, Dúrýadan qajetti málimetterdi ala almaǵan ol qatty mazasy ketken mınýtte kúńk ete qaldy:

— Shaıtan alǵyr, sen múlde men oılaǵannan da beter mısyz ekensiń.

Dúrýa onyń betinen salyp jiberýge sál-aq qaldy, alaıda, áıteýir, ózin-ózi ustap qaldy, biraq shyǵyp bara jatyp tistene kúbirledi:

— Tura tur, áli osyńdy aldyńa keltirermin.

Kenet bir oı basyna sap ete qaldy.

— Men áli seniń áıelińdi azǵyram, dostym, — degendi qosyp qoıdy.

Soǵan ózine-ózi rıza bolǵan kúıi shyǵyp ketti.

Ol óziniń osy oıyn tezdetip júzege asyrý qajet dep tapty. Sonyń ertesinde-aq barlaý júrgizý úshin, Foreste hanymǵa attandy.

Ol dıvanda kitap oqyp jatyr eken.

Bul kelgende ol ornynan turǵan joq, tek moınyn bura qarap qolyn sozdy.

— Sálemetsiz be, Súıkimdi dos, — dedi.

Ol ózin dál bir shapalaq jegen adamdaı sezindi.

— Siz meni nege olaı ataısyz?

— Ótken aptada men Marel hanymdy kórgem, sizdi solaı ataıtynyn maǵan sol aıtty, — dedi áıel kúlimsireı jaýap berip.

Foreste hanymnyń sypaıy daýsy ony sabasyna túsirdi. E, onyń, tegi, qorqatyndaı da nesi bar?

— Siz ony erkeletedi ekensiz! — dedi áıel áńgimesin jalǵastyryp. — Al maǵan jylyna bir-aq ret kelesiz, onda da ýáde boıynsha nemese sondaı bir jaǵdaıda ǵana.

Ol otyryp jatyp, erekshe bir yntamen, tańdap úırengen adamnyń yntasymen áıelge synaı qarady. Ádemi sary shashty áıel ádeıi erkeletý úshin ǵana jaralǵandaı edi. "Bul, sóz joq, anaǵan qaraǵanda áldeqaıda ádemi", — dep oılady Dúrýa. Ol óziniń ony kóndire alatynyna kúmán keltirmedi, qolyn tıgizse boldy, ol ózi-aq pisken jemisshe alaqanyna top ete túsetindeı kórindi.

— Meniń sizge kelmegen sebebim sol, solaı istegenim durys boldy, — dedi ol nyq senimmen sóılep.

Áıel ony túsinbeı qaldy.

— Qalaı? Nege?

— Nege? Siz sony da ańǵarmaı tursyz ba?

— Joq, shyn aıtam.

— Óıtkeni men sizdi súıip qaldym... o, onsha da kóp emes, azdap qana... sizge jan-tánimmen birjola ǵashyq bolǵym kelmedi.

Áıel, tipti, tańdanbaǵan da, namystanbaǵan da, masattanbaǵan da tárizdi. Sol baıaǵy salqyn jymıysynan jazbaı jaıbaraqat qana jaýap berdi:

— Jaraıdy, qalaı bolǵanda da maǵan kelip turýǵa bolady. Meni uzaq ýaqyt súıip qalýǵa bolmaıdy.

Ony áıeldiń sózinen góri daýsy tańǵaldyrdy.

— Nege?

— Óıtkeni ol bos áýreshilik, men ony birden-aq ashyp aıtaıyn. Eger siz óz qaýpińizdi buryn ashyp aıtqanyńyzda, onda men sizdi sabańyzǵa túsirip, qaıta jıi-jıi kelip turýǵa keńes berer edim.

— Biz óz sózimizge ózimiz ne bola alýshy ma edik! — dep Dúrýa daýryǵa aıqaılap jiberdi.

— Qymbatty dostym! Ǵashyq erkek men úshin joq erkek. Ol aqymaq bolyp ketedi, onyń ústine ol óte qaýipti. Maǵan ǵashyq bolyp qalǵandarmen nemese ǵashyq bop qalǵansıtyndarmen men barlyq qatynasymdy územ, sebebi, birinshiden, olar meni jalyqtyryp jiberedi, al, ekinshiden, men olardan kez kelgen ýaqytta bas salatyn qutyrǵan ıtten qoryqqandaı qorqam. Men olardy qashan qulantaza jazylǵanǵa deıin ádeptiliktiń tyıymymen ustaımyn. Osyny esińizde saqtańyz. Mahabbattyń sizder úshin áldebir ashtyq sıaqty nárse ekenin men óte jaqsy bilemin, al men úshin ol... erkekter sene qoımaıtyn bir rýhanı baılanys sekildi. Sizder onyń iske aınalǵan túr-túrimen qanaǵattanasyzdar, al maǵan onyń rýhy kerek. Qane... meniń kózime týra qarańyzshy...

Áıel endi kúlimsiregen joq. Salqyn, sabyrly qalyppen áıel ár sózin shegeleı jalǵastyrdy:

— Men eshqashan, — estısiz be? — eshqashan sizdiń ashynańyz bolmaımyn. Qaıtsem de kóndirem dep umtylýdan paıda joq, qaıta siz úshin zıandy. Al endi... bul áreketten keıin... siz ekeýmiz dos bolyp, dos bolǵanda da nıettes dos bolyp qala alamyz, tek biraq shynaıy, basqa aram oıy joq dos bolamyz. Kelisesiz be?

Bul úkimniń tıanaqty ekenin jáne endigi qulshynys-umtylysynyń bári beker bolatynyn túsinip, ol óz halin moıyndady, alaıda, ekinshi jaǵynan, ózine mynandaı odaqtas tapqanyna shattanǵanynan oǵan eki qolyn birdeı usyndy.

— Ózińiz qalaı qolaıly kórseńiz, solaı maǵan ıelik ete berińiz.

Dúrýanyń daýsy shyn peıilin sezdirip turǵandaı kórindi, áıel sondyqtan qolyn aldy.

Ol onyń qoldaryn birinen keıin birin súıdi de, janaryn júzine aýdaryp turyp, shyn júrekten shyqqan oıyn ańǵartty:

— Qudaı atymen ant eteıin, eger men dál sizdeı áıeldi kezdestirsem, men oǵan sheksiz qýanyshpen úılengen bolar em!

Dúrýanyń bul jolǵy áıel júregine jol taba alatyndaı qoshemet qolpashy Foreste hanymdy eljirete tolqytty, ol Dúrýaǵa jyldam ǵana jaýtań etip rızashylyqpen qarady, ol qarasy kez kelgen erkekti kúl etip alatyndaı qaras edi.

Dúrýanyń qajetti áńgimeniń taqyrybyn taba almaı daǵdaryp turǵanyn kórip, áıel onyń ıyǵyna qolyn salyp, erkelete sóıledi:

— Men endi dostyq mindetimdi atqarýǵa kirisemin. Siz ańqaýsyz-aý, dosym...

Áıel múdirip qaldy.

— Men sizben ashyq sóılese alam ba, ózi?

— Árıne.

— Múldem be?

— Múldem.

— Onda bylaı. Siz Valter hanymǵa arnaıy baryp jolyǵyńyzshy, — ol siz týraly óte joǵary pikirde, — baryp unaýǵa tyrysyp kórińizshi. Ol áıel asa ornyqty adam bolǵanmen, — estip tursyz ba? — Óte ornyqty bolsa da, sizdiń qoshemet-qolpashyńyz sol arada oryndy bolady. Áıtkenmen... bas-kóz joq shabýyldaý onda da tabysqa jetkizbeıdi. Biraq paıdaly áser ete alsańyz, onda kóp nársege qol jetkize alasyz. Gazet saralqasynda sizdiń áli jupyny ǵana jaǵdaıda júrgenińiz maǵan belgili. Siz eshqandaı qysylmańyz: olar qyzmetkerleriniń bárin birdeı jyly qarsy alady. Meni tyńdap, sol áıelge baryp kórińizshi.

— Sizge rahmet, — dedi ol kúlimsirep, — siz perishtesiz, meniń qorǵaýshy perishtem.

Sodan keıin áńgime basqa arnaǵa aýysyp ketti.

Onyń qasynda bolýdyń buǵan qanshalyqty qymbat ekenin baıqatqysy kelip, ol áıeldiń janynda uzaq otyrdy. Keter kezde ol áıelden taǵy pysyqtap surady:

— Sonymen, sheshtik qoı: biz dos bolamyz ba?

— Iá, sheshtik.

Foreste hanymǵa áser etkenin baıqap, sony kúsheıte túspek oımen Dúrýa bylaı dedi:

— Eger siz kúnderdiń-kúninde jesir bola qalsańyz, onda men ózimdi úmitkerlikke usynamyn.

Sony aıtty da, áıel ashýlanyp úlgirgenshe ádeıi tez-tez taǵzym etti de, shyǵa jóneldi.

Dúrýa arnaıy baryp Valter hanymmen jolyǵýǵa uıaldy: óıtkeni ol muny eshqashan úıine shaqyrmaǵan-dy, sondyqtan ádeıi jabysyp júrgen adam bop kóringisi kelmedi. Áıtkenmen bastyǵy buǵan ish tarta qarap, qyzmetkeri retinde baǵalaıtyn, kóp rette buǵan jaýapty tapsyrmalardy júkteıtin, — onyń úıine barý úshin nege endi sol jaǵdaıdy paıdalanbasqa?

Sodan bir kúni ol tańerteń turǵan soń bazarǵa bardy da, on frankqa tańdap turyp jıyrma tal almurt satyp aldy. Alys elden ákelingen uqsatyp olardy sebetke ádemilep salyp, sonan soń ony Valterdiń úıine ákelip, esikkúzetke ózderek kártishkesin qaldyryp, oǵan bylaı dep jazdy:

"Jorj Dúrýa,

Búgin Normandıadan kelgen myna jemisterdi Valter hanymnyń qabyl alýyn bas ıip ótinemin".

Kelesi kúni ol gazet saralqasyndaǵy óziniń poshta jáshiginen Valter hanymnyń konvertke salynǵan ózderek kártishkesin tapty, onda Jorj Dúrýa myrzaǵa ystyq yqylaspen alǵys aıtyp, óziniń "qabyldaý kúni senbi" ekenin qulaqtandyrypty.

Sonymen, aldyńǵy senbide Dúrýa Valter hanymdikine arnaıy keldi.

Valter Malzerbe býlvaryndaǵy óziniń jekemenshik úıinde turatyn, ómirdiń qyr-syryn biletin adam bolǵandyqtan, úıiniń bir bóligin bireýlerge jalǵa berip qoıatyn. Shirkeý qyzmetkerindeı susty, altyn túımeli, qyzyl jaǵaly zerlengen syrt kıimdi, jýan baltyryn qysyp turatyn aq shulyqty, eki kireberistiń ortasyna ornalasqan jalǵyz esikkúzet esik ashty, onyń osylaı ornalasýy qojaıyn men turǵyndarǵa, búkil úıge aqsúıektik saltanat berip turǵandaı.

Ekinshi qabattaǵy qonaq bólmege gobelendermen qaptalǵan dáliz ben perde ustalǵan esikter arqyly ótý kerek eken. Onda eki malaı oryndyq ústinde qalǵyp otyrdy. Onyń biri Dúrýanyń páltósin aldy, ekinshisi asataıaǵyn alyp, esikti ashty da, sál ilgerilep baryp, munyń bos zalǵa ótip ketýine jol berdi.

Dúrýa daǵdaryp jan-jaǵyna qarady, kenet aınadan óte alysta otyrǵan sıaqty birneshe adamnyń beınesin baıqap qaldy. Alǵashynda ol basqa jaqta júripti - ony adastyrǵan aına edi, sodan soń bos turǵan eki zaldan ótip, bir kishigirim áıel bólmesine tap boldy, bólme ishi sarǵaldaq sýretti kógildir jibekpen qaptalypty, onda shaı jasaýly dóńgelek ústeldi aınala tórt áıel aqyryn áńgimelesip otyr eken.

Astanalyq ómir men ásirese alýan túrli ataqtylarmen únemi tabystyryp otyratyn Dúrýanyń tilshilik mamandyǵy ony ózin emin-erkin ustaýǵa ádettendirgen-di, alaıda mynandaı sán-saltanatty jerge tap kelip, tyrs etken tiri jan joq zaldardan ótip, ol sál abyrjyńqyrap qaldy.

— Qurmetti hanym! Men ózim... — dedi kózimen otanasyn izdep.

Valter hanym oǵan qolyn usyndy. Dúrýa belin eńkeıe búgip onyń qolyn aldy.

— Sizdiń kelgenińiz men úshin óte qurmetti, — dedi Valter hanym onyń kresloǵa otyrýyn nusqap. Áýelde tym bıik kóringen kresloǵa otyryp edi, Dúrýa onyń ishine kómilip ketkendeı kórindi.

Bir sát únsizdik ornap qaldy. Aqyry ony bir áıel buzdy. Ol óte sýyq bolyp ketkenin, biraq áli ish súzeginiń náýbeti toqtalatyndaı sýyq emestigin, eger solaı bolsa, onda kánkı tebýge múmkin bolatynyn áńgime etti. Sol-aq eken barlyq áıel Parıjdiń sýyǵy jaıynda óz pikirin bildirýdi mindet sanady, sondaı-aq jyldyń qaı mezgili jaqsy ekenin sóz etip, ony dáleldeý úshin bólmege shógip qalatyn, shań tárizdi adamnyń basyna da qonyp qalatyn, aıta-aıta áldeqashan yǵyr bolǵan sebepterdi aıtyp ketisti.

Esik estiler-estilmes syqyr etti. Dúrýa jalt qarady, synap qosylǵan áınektiń eki arasynan kirip kele jatqan tolyq áıelge kózi tústi. Ol áıel bólmesine kelip kirgen kezde, otyrǵan áıelderdiń biri ornynan turyp, barlyǵynyń qolyn aldy da, ún-túnsiz shyǵyp ketti, Dúrýa monshaqtaryn jaltyldatyp bos zaldardan ótip bara jatqan álgi qara kıingen áıeldi kózimen shyǵaryp saldy.

Qonaqtardyń biri kelip, biri ketip jatqanynan týǵan áserler basylǵan soń, kenet áńgimeniń aýany osyǵan deıingimen esh baılanyspaıtyn Marokkodaǵy oqıǵalar jaıyna, Shyǵystaǵy soǵys pen Anglıanyń Ońtústik Afrıkadaǵy qıynshylyqtaryna aýysty da ketti.

Sol máselelerdi qozǵap otyrǵan, áıelder sahnada qoıyla-qoıyla siri bolǵan komedıada oınap otyrǵandaı jáne árqaısysy óz rólin jatqa biletindeı bolyp kórindi.

Taǵy bir jańa qonaq keldi: kishkentaı ǵana sary buıra shash áıel, sonyń artynsha-aq áıel bólmesinen qartańdaý uzyn aryq áıel shyǵyp ketti.

Lıne jaıynda áńgime qozǵasty, onyń akademık bolýǵa qandaı múmkindikteri bar ekendigi sóz boldy. Jańa kelgen qonaq ony Don Kıhottyń óleńmen jazylǵan sahnalyq nusqasyn jasaǵan Kabonon-Leba jeńip ketkendigine nyq senim bildirdi.

— Bilesizder me, Odeon qysta ony sahnaǵa qoıýǵa ázirlep jatyr!

— Solaı ma? Sózsiz baryp kórem, — ol naǵyz kórkem óner.

Valter hanymnyń daýsy birqalypty, sypaıy ári selqostaý shyqty: ol aıtar sózin oılanyp jatpaıtyn, — árqashan tek daıar pikirlerdi ǵana aıta salatyn.

Áıel bólmesi qarańǵy bola bastady. Valter hanym malaıdy shaqyryp, shamdardy jaǵýdy buıyrdy, biraq ol oǵan tamaqqa shaqyrý kártishkesin lıtografıaǵa bastyrýdy umytyp ketkenin oılaýǵa da jáne sonymen qabat áıelderdiń bulaq syldyryndaı tolassyz estilip jatqan áńgimelerine qulaq túrýge de kedergi bola qoıǵan joq.

Eptep tola bastaǵan, biraq áli de bolsa tartymdylyǵyn joǵalta qoımaǵan Valter hanym áıelder úshin qaýipti sanalatyn qaıtý mezgili jaqyndap qalǵan jasta edi. Muqıat kútinip, saqtaný sharalaryn jasap, denesiniń tazalyǵyn qadaǵalap, ár túrli jaǵatyn jáne súrtetin nárselerdi paıdalana bilgendiginen ǵana ol ózin osylaı saqtaı alǵan-dy. Ol ornyqty adam bop kórinetin, — aqyldy, parasatty áıelderdiń biri sekildi edi, onyń ishki jan dúnıesi kútip baptalǵan fransýz baǵyn elestetetin. Ol baq sizdi tosyn eshteńesimen tańǵaldyrmaıdy, alaıda sonysynyń ózinde ózindik ádemilik bar. Kókirek kerýdiń ornyna kózboıaýshylyǵy joq baıqampaz, ustamdy aqyly basym-tyn; onyń kimdi de bolsa alalamaıtyn qaıyrymdylyǵy, úıirsektigi ári meıirimdiligi sezilip turatyn.

Dúrýanyń aýzynan áli bir de sóz shyǵarmaı otyrǵany jáne onymen eshkimniń áńgimelese qoımaǵany, sondyqtan onyń yńǵaısyzdanyp otyrǵany — bári onyń nazarynan tys qalmady. Aqyrynda áıelderdiń áli Akademıadan aýzy bosamaı, ózderi jetik biletin jaıttan basqaǵa aýysa almaı otyrǵandyqtaryn paıdalanyp, ol jas jigitke suraq qoıa kóńil aýdardy:

— Dúrýa myrza, al siz qalaı oılaısyz, — bul jaıynda sizdiń maǵlumatyńyz kimdikinen bolsa da mol bolýǵa tıis qoı?

— Men, hanym, mundaı jaǵdaıda árkimniń árqashanda kúdikti ataǵyna emes, odan góri úmitkerlerdiń jasyna jáne densaýlyǵyna kóbirek mán beremin, — dedi Dúrýa oılanbastan. — Men olardyń atqarǵan isterinen góri buryn qandaı aýrýmen aýyrǵandyǵy jaıynda anyqtama jınaǵan bolar edim. Men olardan Lope de Veganyń óleńderin aýdarýdy talap etpes edim, biraq baýyrynyń, júreginiń, búıreginiń jáne julynynyń qandaı kúıde ekendiginen habardar bolar edim. Meniń oıymsha, júrektiń úlkeıýi, qant aýrýy nemese odan kem soqpaıtyn bulshyq ettiń jansyzdana bastaýy sıaqty aýrýlardyń máselesi jabaıy halyqtardyń poezıasyndaǵy patrıottyq saryndar týraly jazylǵan kóptomdyqtardan áldeqaıda tıimdi.

Onyń sózin bári tańǵalǵan tynyshtyqpen qarsy aldy.

— Nege? — dep surady Valter hanym kúlimsirep.

— Óıtkeni men ár jerde jáne árqashan áıelderge ne unasa, sony tabýǵa tyrysam, — dep jaýap berdi ol. — Akademıa degen, hanym, sizdiń nazaryńyzdy tek akademıkterdiń biri qaıtys bolǵanda ǵana aýdarady. O dúnıege olardyń neǵurlym kóbi attansa, sizge soǵurlym jaıly bolýy tıis. Al olar tezirek ólý úshin, aýrýlar men kárilerdi tańdaý kerek.

Shamasy, onyń ne aıtpaǵyn áıelder ańǵarmaǵan sıaqty, sondyqtan Dúrýa óz oıyn túsindire ketkendi jón sanady:

— Ashyp aıtqanda, áldebir akademık qaıtpas saparǵa attanyp ketipti degendi Parıj hronıkasynan oqýǵa men de qushtarmyn. Sol sátte-aq men birden ózime: "Endi munyń ornyna kim bolar eken?" — degen suraq qoıam. Sóıtem de, onyń ornyna úmitkerlerdi belgileı bastaımyn. Bul — oıyn, oıyń bolǵanda da tamasha oıyn, — ólmeıtinderdiń arasynan bireý ólgen soń, Parıj salondarynyń bárinde de sol oıyndy — "qyryq qart pen ólim oıynyn" — oınaıdy.

Áli de ań-tań bop otyrǵan áıelder tek kúlimsireýmen tyndy, — alaıda bári de onyń dál baıqaǵyshtyǵyn baǵalamaı otyra almady.

— Olardy, súıkimdi hanymdar, sizder tańdaısyzdar, — dedi ol ornynan túregele bere qorytyndylap, — olardy tek tezirek ólýleri úshin tańdaısyzdar. Kárilerdi, eń kárilerdi, tipti qaýsaǵan kárilerdi tańdańyzdar, al qalǵandarynan qam jemeı-aq qoıyńyzdar.

Sonan soń bárine ádemilep taǵzym jasady da, Dúrýa shyǵyp ketti.

— Qyzyq jigit eken, — dedi bir áıel ol shyǵyp kete salysymen. — Kim ózi?

— Bizdiń qyzmetker, — dep jaýap berdi Valter hanym. — Qazirshe oǵan gazettiń usaq sharýalary júktelip júr, biraq kóp uzamaı onyń joǵarylaıtynyna kúmánim joq.

Kóńildi, ózine-ózi rıza Dúrýa Malzerbe býlvarynyń boıymen bıleı basyp kele jatyp, murnynan ǵana: "Jaman bastama emes",— dep mińgir etti.

Keshkisin ol Rashelmen tatýlasty.

Kelesi aptada aıtýly eki oqıǵa boldy: ol hronıka bóliminiń meńgerýshisi bolyp taǵaıyndaldy jáne ony Valter hanym tamaqtanýǵa shaqyrdy. Bul oqıǵalarda qandaı baılanys baryn ol qınalmaı-aq ańǵardy.

Baspasóz ben depýtattyq ataq súıreýshi kúsh retinde qajet bolǵan kommersant Valter úshin "Fransýz ómiri" de eń aldymen komersıalyq mekeme bolatyn. Únemi aq kóńil, emen-jarqyn adamnyń keıpimen ańqaýsyp júrip, ol óziniń alýan túrli maqsaty úshin buǵan deıin ózi teksergen, tamyryn basyp kórgen, anyqtap bilgen, oralymdy, tabandy ári epti dep sanaǵan adamdardy ǵana paıdalanatyn. Dúrýany da baqylaı júrip, bul jas jigit hronıkany basqarýda aldyna jan salmas degen qorytyndyǵa kelgen.

Buǵan deıin hronıkany saralqa hatshysy, qart jýrnalshy, isin dál atqaratyn, tilalǵysh, sheneýnik retinde jýas Býarenar júrgizip kelgen-di. Otyz jyl boıy ol on bir túrli gazetke hatshy bolyp, sonyń eshqaısysynda da óziniń oılaý júıesi men isteý júıesin eshqashan ózgertken emes. Ol bir saralqadan ekinshisine, bir meıramhanadan ekinshisine tamaqtarynyń basqasha ekenine de zer salmastan bara beretin adamdaı aýysa bergen-di. Saıasat pen din máselesi ony qyzyqtyrmaıtyn. Ol gazette qoryqqanynan emes, uıatymen qyzmet jasaıtyn, qaı gazette de óz bilimi men qymbat tájirıbesin aıamaıtyn. Ol eshteńeni kórmeıtin soqyrsha, eshteńeni estimeıtin sańyraýsha, eshqashan eshteńe aıtpaıtyn mylqaýsha jumys isteıdi. Maman retinde adaldyǵymen aıryqshalana turyp, ol sonymen qabat jýrnalshylyq etıkasy boıynsha adal, nıeti durys ári ıgi deýge kelmeıtindeı áreketterge óltirseń de barmaıtyn.

Qojaıyn ony baǵalaǵanmen de, báribir gazettiń qaq júregi sanalatyn hronıkany kimge bersem eken degendi jıi oılaıtyn. Sebebi jańalyqtardy jarıalap, ósekterdi taratatyn, bırja men kópshilikke áser etetin dáp hronıka bólimi ǵoı. Aqsúıekterdiń kóńil kóterýine arnalǵan eki maqalanyń arasynda ǵana kútpegen jaǵdaıda áldebir mańyzdy nárseni qystyryp jibere bilý kerek qoı — tipti, aıtýdyń da qajeti joq, ısharalasań da jetip jatyr. Ár joldyń arasynda oı aıta bilý kerek, ósektiń ózin shynǵa bergisiz bop shyǵa keletindeı etip teristeme jazý kerek, tujyrymdaǵanda da oqıǵanyń shyn ekendigine bári de kúmándenip turatyndaı etip berý kerek. Hronıka bólimin árkim odan kún saıyn ózine qajetti eń quryǵanda bir jol málimet taýyp otyratyndaı qylyp júrgizý qajet, sonda hronıkany bári de oqıtyn bolady. Bárin de, bári týraly da, qoǵamnyń barlyq salasyn, barlyq mamandyqty, Parıj ben shet aımaqty, armıa men sýretshilerdi, dindarlar men ýnıversıtetti, qyzmetkerler men jezókshelerdi de umytpaý kerek.

Ol bólimniń bastyǵy, tilshiler batalónynyń komandıri ylǵı da saqadaı saı, máńgi saq, eshkimge senbeıtin, aldaǵyny boljaı bilgish, tapqyr, alǵyr, shapshań bolýy kerek, zálim aılalardyń bárin meńgerýi tıis jáne jalǵan málimetten shyn málimetti bir sátte-aq ajyratyp; neni aıtyp, neni aıtpaý keregin jańylmaı bilip; qaı habar oqyrmanǵa qalaı áser etetinin aldyn ala elestete bilý úshin, qatelespeıtindeı sezimtal bolýy kerek. Onyń ústine ol bárin de kúshti áser etetindeı túrde bere bilýi kerek.

Saralqalarda san jyl boıy qyzmet atqarsa da, Býarenardyń sheberligi men áser ete bilýi álsiz-tin. Eń bastysy, qojaıynnyń qupıa oılaryn ylǵı da taba bilýge onyń týa bitken tapqyrlyǵy jetispeıtin.

Dúrýa jumysty tamasha jolǵa qoıa alar edi, Norber de Varen aıtqandaı, "Komersıanyń tereń sýy men saıasattyń taıaz sýynda qalqyp kele jatqan" gazettiń saralqasyna taptyrmastaı dál keletin edi.

"Fransýz ómiriniń" naǵyz dem berýshileri men sarashylary gazet shyǵarýshysy qatysatyn nemese jaqtaıtyn shytyrman oqıǵalardy qoldaıtyn alty depýtat edi. Olardy palatadaǵylar "Valterdiń shaıqasy" dep ataıtyn jáne olardyń onymen birlesip nemese sol arqyly qamtyp qalatyn mol oljasyn qyzǵanatyn da.

Saıasat bólimin Foreste basqaratyn, biraq ol álgi pysyqtardyń qolyndaǵy qolbalasy, solardyń aıtqanyn oryndaýshy ǵana edi. Basmaqalalardy ol úıinde, ózi aıtqandaı, "tynysh jaǵdaıda", biraq solardyń nusqaýy boıynsha jazatyn.

Al gazetke astanalyq serpin berý úshin, saralqa árqaısysynyń óz salasynda ataq-dańqy bar eki jazýshyny qyzmetke tartty: biri kúndelikti kókeıkesti taqyryptarǵa feleton jazatyn Jak Rıval de, ekinshisi aqyn ári kórkem ocherkterdiń, dálirek aıtqanda, jańa talapqa saı jazylǵan áńgimelerdiń avtory Norber de Varen bolatyn.

Sonan soń besaspap sheber, satylǵysh jazǵyshtardyń taıpasynan arzan baǵamen kórkemónerdiń, mýzyka men teatrdyń synshylary, sondaı-aq sot týraly jazatyn shapqynshy tilshiler terip alyndy. "Alqyzyl domıno" jáne "Appaq alaqan" degen laqap aty bar qoǵamnan eki áıel aqsúıekterdiń jańalyǵyn habarlap, sán týraly, joǵary qoǵamnyń ádeti jaıynda, etıket haqynda, ádepti sóıleý jóninde jazyp, aqsúıek áıelderdiń shaq-shálegeıin shyǵaratyn.

Osyndaı san alýan azyqtandyrýshylar basqarǵan "Fransýz ómiri" tereń sýlar men taıaz sýlarda júzetin.

Jańa taǵaıyndaýdyń qýanyshyn kórip te úlgirmeı jatyp, Dúrýa bir bet qatyrqa qaǵaz aldy. Onda bylaı dep jazylypty: "Valter myrza men Valter hanym Jorj Dúrýa myrzany beısenbi jıyrmasynshy qańtar kúni qonaqasyǵa shaqyrady".

Alǵashqy shaqyrýdan keıin tez arada taǵy búıtip raqymshylyq kórsetýdiń ony qatty qýantqany sonshalyq, dáp bir súıgen qyzynan kelgen hattaı ol shaqyrý qaǵazyn súıip-súıip aldy. Sonan soń kúrdeli qarjy máselesin sheshý úshin kasashyǵa keldi.

Ádette hronıka bólimi meńgerýshisiniń óz búdjeti bolady, sol aqshadan ol alǵashqy ónimderin kókónis satýshyǵa ákeletin baqshashylar qusap sapaly jáne sapasy kúdikti habarlaryn alyp keletin tilshilerge tóleýi kerek-ti.

Áýelgi kezde Dúrýaǵa aıyna bir myń eki júz frank qarjy bólindi, ol onyń aıtarlyqtaı bóligin óz paıdasyna ustap qalmaq oıda boldy.

Kasashy, qıylyp suraǵan ótinishine kónip, oǵan tórt júz frankty keleshekte alýǵa tıis aqshasynyń esebinen berdi. Dúrýa alǵashqyda ol aqshanyń eki júz seksen frankyn Marel hanymǵa salyp jiberemin dep berik sheshken edi, artynan eseptep kórse, qaltasynda qalatyn júz jıyrma frank istiń qanatyn keń jaıyp júrgizýge jetpeıdi eken, sondyqtan qaryzyn óteýdi keıingi kúnderdiń birine qaldyrdy.

Ol óziniń jańa ornyna eki kún boıy ornalasty: barlyq saralqa ornalasqan úlken bólmeniń ishinde endi onyń jeke ústeli jáne hattarǵa arnalǵan jáshigi bar. Bólmeniń ol bir buryshyn alsa, ekinshisin kómirdeı qara buıra shashy qaǵazǵa salbyraǵan Býarenar alady, talaı jasqa kelip qalǵanyna qaramastan, onyń shashy áli aǵaratyn emes.

Bólmeniń ortasyndaǵy uzyn ústel "ushyp-qonǵan" qyzmetkerlerge arnalǵan. Ádette ol otyrǵysh qyzmetin atqarady: onyń ústine aıaǵyn salbyratyp nemese maldas quryp otyrysady. Birde bes-alty adam osy ústeldiń ústine dóńbekshe dóńkıip otyryp alyp, bar yqylastarymen bılbóke oınap otyrdy.

Ol oıynǵa aqyry Dúrýa da qumar bop aldy: Sen-Potenniń basshylyǵymen, sonyń kórsetýleriniń arqasynda ol kádimgideı tabystarǵa jete bastady.

Foreste kún ótken saıyn birte-birte nasharlaı berdi, endi ol buǵan óziniń jap-jańa ádemi, biraq qara aǵashtan jasalǵan aýyr bılbókesin berdi, sodan Dúrýa qazir salmaqty shardy qýatty qolymen tartyp qalyp, sybyrlap sanaı bastaıdy:

— Bir, eki, úsh, tórt, bes, alty...

Valter hanymdikine qonaqasyǵa baratyn kúni ol birinshi ret qatarynan jıyrma upaı jınady. "Sátti kún, — dep oılady ol, — bárinen jolym bolyp tur". Bılbókede oınaı bilý "Fransýz ómiri" saralqasyndaǵy qyzmetkerler úshin kádimgideı bedel-di.

Kıinip úlgerý úshin ol saralqadan erte shyǵyp ketti. London kóshesiniń boıynda dene bitimi Marel hanymdy eske túsiretin alasa boıly áıel onyń aldynda ketip bara jatty. Onyń boıy ysynyp, júregi jıi soqqylap ketti. Álgi áıelge qyrynan qaraý úshin, ol kósheniń qarsy betine ótti. Áıel toqtaı qaldy, — ol da kósheniń qarsy betine ótpek. Joq, ol qatelesipti. Boıynan aýyr júk túskendeı Dúrýa ýh dedi.

Ol ońashada jıi daǵdaratyn bolyp júr: onymen jolyǵysyp qalǵanda, ózin qalaı ustaýy kerek? Bas ıip amandasýy kerek pe, álde kórmegensip tura berýi qajet pe?

"Kórmegensımin", — dep sheshti.

Sýyq edi, shóp basyn qyraý shaldy. Aıaqjol sham jaryǵynda qurǵaq ári sup-sur bop kórinedi.

Úıge kelgen soń: "Páterdi aýystyratyn ýaqyt jetti, — dep oılady. — Munda turý maǵan endi yńǵaısyz". Onyń kóńili kóterińki edi, úıdiń tóbesine shyǵyp júgirýge de daıyn bolatyn. Tereze men kereýettiń eki arasynda ary-beri adymdaı júrip:

— Bul ne, sáttilik pe? Sáttilik! Ákeme jazýym kerek, — dedi daýystap.

Bul oǵan sırek jazatyn, balasynyń haty jol boıyndaǵy, Rýzı men Senanyń keń ańǵary kórinip turatyn tóbe ústindegi normandyq sharaphananyń ıesin úlken qýanyshqa bóleıtin.

Bul da anda-sanda iri, dirildegen qolmen jazylǵan kógildir konvert alatyn, ákesi jibergen sálemdeme birde-bir ózgerissiz bylaı bastalatyn:

"Qymbatty balam, osymen saǵan habarymdy jetkizem, men jáne shesheń aman-esenbiz Burynǵysha júrip-turyp jatyrmyz. Sonymen, saǵan aıtarym mynaý..."

Dúrýa aýyldyń jańalyqtaryn, kórshilerdiń bastan keshkenderin, egin egý men astyq jınaýdyń jaıttaryn ystyq yqylaspen qabyldaıtyn.

Shaǵyn aınanyń aldynda appaq galstýgyn baılap turyp: "Erteń ákeme jazam, — dep oılady Dúrýa. — Búgin keshke qaıda baratynymdy bilse ǵoı, qart baıǵustyń júregi qaq aıyrylyp keter edi! Onda qarttyń túsine de kirmeıtin tamaqtarmen syılaıdy ǵoı meni". Sodan keıin áke-sheshesiniń úıindegi qańyrap turǵan qonaq bólmeniń qasyndaǵy ys basqan as úıdi, qabyrǵaǵa súıeı salǵan kástrólder, olardyń shaǵylysqan sarǵysh jaltyraqtary, ot aldynda ańyzdaǵy adam shoshyrlyq ań qusap otyratyn mysyty, ýaqyt pen tógilgen ishimdikter jaltyratyp qoıǵan aǵash ústeldi, býy burqyraǵan sorpa quıylǵan aıaqty, eki taqsynyń ortasynda janyp turǵan balaýyz shyraqty kóz aldyna elestetti. Sonymen birge sorpany az-azdan soraptap iship otyrǵan naǵyz sharýa ákesi men sheshesin elestetti. Bul olardyń qart júzindegi árbir ájimdi, qol siltesteri men qımyldaryn túgel biletin. Tipti, olardyń keshki tamaq kezinde qarama-qarsy otyryp alyp ne týraly áńgimelesetinin de jaqsy biledi.

"Qalaı bolǵanda da olarǵa baryp qaıtý kerek", — dep oılady Dúrýa. Sylanyp-sıpanyp bitken soń, ol shamdy óshirdi de, basqyshpen tómenge tústi.

Syrtqy býlvarda jol boıy ony jezóksheler qaýmalady. Olar muny tómendetip, tap bir qorlap turǵandaı, qolyn olardan tartyp: "Jolamańdar!" — dedi jıirkene jekip... Bul jálepter kim dep oılaıdy muny? Nemene, kimmen baılanysqaly turǵandaryn bilmeı me? Ústine kıgeni frak, ol baı, qurmetti, yqpaldy kisinikine qonaqqa ketip barady — osynyń bárinen ol beıne aıryqsha, burynǵydan basqasha adamǵa aınalyp, bólek ortadan, orta bolǵanda da jaqsy ortadan shyqqan adam bolyp ketkendeı sezimge bólendi.

Ol bıik qola shamdar jaryq berip turǵan aýyzǵy úıge nyq basyp kirdi de, páltósi men asataıaǵyn janyna jetip kelgen eki malaıǵa úırenshikti qımylmen ustata saldy.

Barlyq zal jaınap jarqyrap tur. Valter hanym qonaqtardy ekinshi qabattaǵy keń zalda qabyldady. Ol muny súıkimdi kúlimsireýmen qarsy aldy. Bul ózinen erte kelgen eki erkekpen — "Fransýz ómiriniń" búrkenshik sarashylary ári depýtattar Fırmen myrzamen jáne Larosh-Mate myrzamen — amandasty. Larosh-Mateniń palatadaǵy yqpaly asa zor edi, sondyqtan gazet saralqasynda da óte bedeldi bolatyn. Kezi kelgende onyń ministir bolatyndyǵyna eshkim de kúmándenbeıtin.

Foreste áıelimen kirdi, onyń adamdy eriksiz ózine qaratatyn áıeli qyzǵylt kóılek kıipti. Ol eki depýtatpen de teń adamsha sóılesti, — Dúrýa úshin ol jańalyq edi. Larosh-Matemen aldy ashyq peshtiń qasynda ol baıaý daýyspen bes mınýtten artyq sóılesti. Sharldiń júzinen qatty qaljyraǵandyǵy baıqalady. Sońǵy aıda ol óte qatty júdep ketti, damylsyz jóteledi jáne jańylmastan: "Qysta ońtústikke barýǵa týra keledi", — dep qaıtalaı beredi.

Jak Rıval men Norber de Varen birge keldi. Birazdan keıin bólmeniń túkpirindegi esik ashyldy da, Valter biri ádemi, ekinshisi usqynsyz eki qyzdy alyp kirdi; onyń biri on altyda, ekinshisi on segizde bolatyn.

Qojaıynnyń balalary baryn Dúrýa biletin, biraq sonda da tańǵaldy. Biz jolymyz túskeli turǵan alys elder týraly qalaı oılasaq, ol da buǵan deıin qojaıynnyń qyzdary týraly solaı oılaıtyn. Onyń ústine olardy bul óte kishkentaı shyǵar dep elestetetin, al myna kórip turǵandary kádimgideı boıjetkender. Bul kútpegen jaǵdaı ony eptep tolqytqan edi.

Buǵan tanystyrylǵan soń, apaly-sińlili ekeýi birinen keıin biri buǵan qoldaryn berdi de, sonan soń kishkentaı ústeldiń qasyna otyra ketti, sirá, solarǵa arnalǵan ústel bolý kerek, sóıtti de ıirgen jibek jipti sebetkege jınaı bastady.

Taǵy bireýler kelýge tıisti. Bir-birimen ortaq isi az, kúni boıy árbiri ár túrli is atqaryp kelgen, endi keshkisin basy qosylǵan adamdardy qonaqasy aldynda árqashan kim de bolsa bastan keshetin aıryqsha qysylys sezimi bılep, bári úndespedi.

Ne isterin bilmegen Dúrýa qabyrǵaǵa kóz súzip qaraı berdi, sony alystan baıqap qalǵan Valter ózi jınaǵan zattardy ashyq maqtaý maqsatymen daýystaı sóıledi:

— Siz meniń sýretterimdi qarap tursyz ba? — Ol "meniń" degenge aıryqsha mán berdi. — Men qazir sizge olardy kórseteıin.

Qonaqqa olardy búge-shigesine deıin kórsetý úshin, ol qolyna sham aldy.

— Munda peızajdar, — dedi ol.

Ortaǵa Gılmeniń úlken polotnosy ilinipti — Normandıadaǵy teńiz jaǵalaýynyń aspanda najaǵaı jarqyldap turǵan kezi. Tómende — árpini ormany jáne Gılmeniń qylqalamynan shyqqan, kókjıeginde túıe kóringen Aljırdiń jazyq dalasy, — túıesiniń aıaǵy tym uzyn, áldebir ǵajap monýment tárizdi.

Basqa qabyrǵaǵa ótip bara jatyp, Valter quddy bir saltanatta sóz sóılep turǵandaı asqaqtata madaqtady:

— Uly sheberler.

Munda tórt polotno tur edi: Jervekstiń "Aýrýhanadaǵy qabyldaý kúni", Basten-Lepajdyń "Egin oraǵy", Býgronyń "Jesiri" men Jan-Pol Loranstyń "Jazasy". Sońǵy sýrette shirkeýdiń qabyrǵasynda "kókterdiń" otrády atyp ketken vandeılik sváshennık beınelenipti.

Kelesi qabyrǵaǵa jaqyndaǵan kezde Valterdiń sabyrly júzi jylynyp sala berdi:

— Al mynaý — jeńil janr.

Munda Jan Beronyń "Joǵary men tómen" atty sýreti bárinen buryn kózge tústi. Parıjdik jas qyz kishkene basqyshtarmen órge qaraı at súıregen arbashyqpen ketip barady. Onyń basy arbashyqtyń joǵarǵy ashyq jaǵymen deńgeıles tur, otyrǵyshta otyrǵan erkekter ortalaryndaǵy jas qyzǵa iship-jep tańdana ári jutyna qarasa, al tómende alańda turǵan erkekter onyń aıaǵyna kózderin súzip, ári ókinip, ári qumarta qaraıdy.

— Al qalaı? Qyzyqty ma? Qyzyq qoı? — degendi qolyna sham ustaǵan Valter kúle sóılep qaıtalaı berdi.

Sodan keıin ol Lamberdiń "Sýǵa ketkenderdi qutqarý" deıtin sýretine jaryq túsirdi.

Ydys-aıaqty jınap qoıǵan as ústeldiń ústinde otyrǵan kishkentaı mysyq staqandaǵy sýǵa túsip ketken shybynǵa ań-tań bop abyrjı qaraıdy. Tez qımylmen shybyndy qaǵyp almaq oımen ol aldyńǵy aıaǵyn kóterip te alypty. Biraq áli soǵan táýekel ete almaı otyr. Ol ári-sári kúıde. Odan ári ne bolady?

Valter odan keıin Detaıdiń "Sabaq" deıtin sýretin kórsetti: kazarmadaǵy soldat buıra júndi ıtke baraban soǵýdy úıretip otyr.

— Tapqyr oı! — dedi qojaıyn.

Dúrýa da quptap kúlip, óziniń súısinisin ańǵartty:

— Tamasha, tamasha, tama...

Kenet qazir ǵana kirgen Marel hanymnyń daýsyn estip, úndeı almaı qaldy.

Qojaıyn sýretterdi kórsetýi men olardyń mazmunyn túsindirýin jalǵastyra berdi.

Ol shamynyń jaryǵyn Morıs Lelýardyń "Kedergi" atalatyn akvareline túsirdi. Kósheniń qaq ortasynda alpamsadaı eki dáý jigit tóbeles shyǵaryp, soǵan bola kúımetaq toqtap qalypty. Kúımetaqtyń terezesinen áıeldiń ádemi júzi kórinedi: onyń júzinen shydamsyzdyq ta, úreı de baıqalmaıdy... kerek deseńiz, ol eki jyrtqyshtyń jekpe-jegine qyzyǵa qaraıdy.

— Meniń sýretterim basqa bólmelerde de bar, — dep málimdedi Valter, — tek ondaǵylar áli jalpy jurtqa tanymal bola qoımaǵan, áli belgisizdeý sýretshilerdiki. Al myna arada meniń "Sharshy zalym" bar. Qazirgi kezde men jastardyń, tym jastardyń shyǵarmalaryn satyp alýdamyn, ázirshe olardy men artqy bólmede keleshek úshin saqtaımyn, qashan olardyń ataǵy shyqqanǵa deıin kútemin. Dál qazir sýretterdi satyp alýdyń eń sátti kezi, — dedi daýsyn sybyrǵa deıin tómendetip. — Sýretshiler ashtan ólýdiń az-aq aldynda júr. Olar kók tıynsyz otyr... Kók tıyndary da joq.

Biraq Dúrýa endi eshteńeni de kórmedi, tyńdap kele jatqanmen, túkti de túsingen joq. Marel hanym osynda, munyń tý syrtynda. Bul endi ne isteýi kerek? Eger bul bas ıip amandassa, onda ol syrt aınalyp ketýi nemese dókir sóz aıtyp tastaýy ábden múmkin. Al eger bul oǵan jaqyndamaı qoısa, onda basqalar qalaı oılap qalady?

"Qalaı bolǵanda da kezdesý sátin keıindete turý qajet", — dep sheshti Dúrýa. Onyń qatty mazasyzdanǵany sonshalyq, tipti aýyrdym dep, úıge ketip qalsam qaıtedi degen de oı jylt etti.

Sýretterdi qaraý aıaqtaldy. Valter shamdy ústeldiń ústine qoıyp, jańa kelgen qonaqtardy qarsy alýǵa ketti, al Dúrýa qaraǵan saıyn qaraı bergisi kelgen adamsha sýretterdi odan ary qaraı bastady.

Onyń basy qatty. Ne isteýi kerek? Ol daýystardy estip turdy, oǵan úzik-úzik sózder jetip jatty.

— Dúrýa myrza, beri qarańyzshy, — dedi buǵan Foreste hanym.

Ol tezdetip solaı qaraı júrdi. Foreste hanym ony óziniń bir jaqyn áıelimen tanystyrdy, ol áıel bal uıymdastyryp, sol týraly "Fransýz ómirinde" maqala jaryq kórse degen oıda eken.

— Mindetti túrde, hanym, mindetti túrde... — dedi Dúrýa degbiri qalmaı.

Endi Marel hanym oǵan múlde jaqyn arada tur edi. Onyń burylyp ketip qalýǵa batyldyǵy jetpedi.

Kenet ol esim aýysyp ketken shyǵar dep oılady.

— Sálemetsiz be, Súıkimdi dos, — dedi Marel hanym ashyq únmen amandasyp. — Meni tanymadyńyz ba?

Ol jalt buryldy. Áıel qarsy aldynda qýana kúlimsirep jyly shyraımen qarap tur eken. Buǵan qaraı qolyn sozdy.

Dúrýa onyń qolyn ustaǵanda qaltyrap ketti: ol áli de bir quıtyrqylyq pen tor qurý bar ma dep qaýiptendi.

Sizge ne boldy? Múldem kórinbeı kettińiz ǵoı, — dedi áıel jaıbaraqat qana.

— Meniń qolym tımeı ketti, hanym, qolym tımedi, — dedi ol ózin-ózi bıleýge shamasy jetpeı byldyrlap. — Valter myrza maǵan jańa mindetter júktep, sodan jumysym basymnan asyp ketti.

Marel hanym munyń betine týra qarap tura berdi, onyń kózinen buǵan degen jylylyqtan basqa eshteńe de ańǵarylmady.

— Bilem, — dedi áıel — Alaıda dostaryńyzdy umytyp ketýge ol sizge qaqy bermeıdi.

Olardy jaǵasyz kóılek kıgen, shashyn tym oqshyraıta túıip, tym oqshaý kıingen, qoly da qyzyl, beti de qyzyl, qazir ǵana paıda bolǵan jýan áıel ajyratyp jiberdi; solqyldata aıaq basqanynan-aq onyń sandarynyń qanshalyq jýan, qanshalyq aýyr ekenin ańǵarýǵa bolatyn edi.

Bári ony qurmetpen qarsy alyp jatqanyn kórip, Foreste hanymnan Dúrýa:

— Bul áıel kim? — dep surady.

— Vıkontessa de Persmúr, "Appaq alaqanǵa" qol qoıatyn osy.

Dúrýanyń kózi tóbesine shyǵyp kete jazdady, qarqyldap kúlip jiberýge sál qaldy.

— Appaq alaqan! Appaq alaqan! Al men ony siz sıaqty jap-jas áıel dep júrsem. Appaq alaqanyń osy ma? Jaqsy, óte jaqsy, aıtatyny joq!

Esikten malaı kórindi.

— Tamaq daıyn, — dep habarlady ol.

Tamaq jeý ádettegiden góri kóńildi ótti: bul ózi tamaq ústinde bári jaıynda aıtýǵa bolatyn, biraq aınalyp kelgende, túk te aıtylmaǵandaı kórinetin qonaqasy edi. Dúrýa Valterdiń úlken qyzy usqynsyz Roza men Marel hanymnyń ortasyna otyrdy. Sońǵysymen kórshi otyrý ony biraz yńǵaısyzdandyrdy, alaıda áıel ózin óte-móte erkin ustady jáne ózine tán minezben ótkir ázildep otyrdy. Alǵashqyda Dúrýa tolqyp, ózin bir túrli yńǵaısyz sezinip, dáp bir áýeninen jańylyp qalǵan mýzykantsha ózine senimsiz kúıde otyrdy. Áıtkenmen birte-birte ol óz úreıin jeńe bastady, ekeýiniń bir-birine qaıta-qaıta qaraǵan suraýly keskininde baıaǵysha ishkil derlik sezim ańǵarylyp qala berdi.

Bir kezde onyń ókshesine áldene súıkengendeı boldy. Aqyryn aıaǵyn sozyp, ol Marel hanymnyń aıaǵyna deıin jetkizip edi, ol da aıaǵyn tartyp almady. Biraq sol kezde ekeýi de óz kórshilerimen sóılesip otyrǵan-dy.

Dúrýanyń júregi jıi soqqylap ketti, tizesin jazyp, ol aıaǵyn taǵy da soza tústi. Áıel jeńil ǵana ıterip jaýap berdi. Ekeýiniń hıkaıasy qaıta jarasatynyn ol sol sát túsine qoıdy.

Sodan keıin ekeýi bir-birine ne aıtty deısiz ǵoı? Erekshe eshteme de aıtqan joq, alaıda kózderi túıisip qalǵan sátterde ekeýiniń de erni ylǵı dir ete qalyp otyrdy.

Dúrýa alaıda qojaıynnyń qyzyn da esinen shyǵarǵan joq, anda-sanda onymen de sóılesip qoıyp otyrdy. Qyz da sheshesine uqsap oǵan esh oılanbastan jaýap qaıtaryp otyrdy.

Valterdiń oń jaǵyna koroldiń áıelinshe kergip laýazymdy áldekimniń áıeli Persmúr jaıǵasypty. Dúrýa oǵan kúlmeı qaraı almady. Ol aqyryn ǵana:

— "Qyzǵylt domınoǵa" qol qoıatyn áıeldi siz bilmeısiz be? — dep surady Marel hanymnan.

— Baronesa de Lıvardy ma? Bilgende qandaı.

— Ana áıel sıaqty ma?

— Joq. Biraq ol da osy sıaqty kúlkilileý. Syryqtaı sıdıǵan alpystaǵy kempirdi kóz aldyńyzǵa elestetińizshi, — burymy jalǵanǵan, tisi jasandy salynǵan, talǵamy men kıim kıisi de óte kóne zamandiki.

— Ondaı jer asty qazynasyn bular qaıdan taýyp alyp júr?

— Al keýde baılar ylǵı da aqsúıekterdiń synyǵyn jınap júredi.

— Bálkim, basqa da bir sebebi bar shyǵar?

— Basqa eshqandaı da sebebi joq.

Sol arada qojaıyn, eki depýtat, Jak Rıval men Norber de Varen beseýi saıasat jaıynda ózara aıtysyp qaldy da, ol aıtys sodan desert berilgenge deıin jalǵasty.

Qonaqtyń bári qaıtadan qonaq bólmege oralǵanda, Dúrýa Marel hanymnyń qasyna kelip, sonan soń kózine kózin qadap turyp:

— Maǵan sizdi shyǵaryp salýǵa ruqsat etesiz be? — dep surady.

— Joq.

— Nege?

— Sebebi meniń kórshim Larosh-Mate myrza men munda qonaqta bolǵan saıyn ylǵı da úıge aparyp tastaıdy.

— Sonda biz qashan kórisemiz?

Tańǵy asty ishýge maǵan kelińiz.

Odan ózge bir-birine eshteńe aıtpastan olar sonymen ajyrasty.

Kesh Dúrýaǵa kóńilsiz bop kórindi, birazdan keıin ketip qaldy. Baspaldaqpen túsip kele jatyp Norber de Varendi qýyp jetti. Qart aqyn ony qoltyqtap aldy. Ekeýi eki basqa salada qyzmet istegendikten, Norber de Varen ony ózine baqtalas sanamaı, oǵan ákelik meıirimmen qaraıtyn.

— Bálkim, siz meni biraz jerge deıin shyǵaryp salarsyz? — dedi ol.

— Qýana-qýana, shákirttik nıetpen, — dep jaýap berdi Dúrýa.

Sodan keıin ekeýi Malzerbe býlvarynyń boıymen aıańdaı júrip ketti.

Mundaı aıazdy túnde Parıjdiń kóshesinde adam bolmaıdy, — aspan kósilip keńeıip, juldyzdar burynǵysynan bıiktep ketkendeı kórinetin bir tún eken, jeldiń muzdaı lebinde aspanda jyltyrap turǵan sáýlelerden de alystaǵy keńistikten kelip jetken birdeme bar sekildenedi.

Biraz ýaqyt ekeýi de únsiz aıańdady. Áıteýir birdeme deý úshin Dúrýa:

— Larosh-Mate óte aqyldy ári bilimdi adamdaı áser qaldyrady eken, — dedi.

— Siz solaı baǵalaısyz ba? — dep qaldy qart aqyn.

Ol suraq Dúrýany oılantyp tastady.

— Iá, — dedi senimsizdeý únmen jaýap qatyp. — Ony bári palatanyń óte talantty múshesiniń biri sanaıdy ǵoı.

— Múmkin. Balyǵy joq jerde shaıan da balyq sanalady. Baıqaısyz ba, qymbattym, bulardyń bári — shekteýli adamdar, — olardyń esil-derti saıasat pen paıdanyń tóńireginde shyr aınalady. Tar sheńberdiń adamdary, — olarmen esh nárse týraly sóılese almaısyń, bizge qymbat nárseniń birde-biri týraly sóılesý múmkin emes. Anerdiń túbindegi Sena sıaqty olardyń mıyn baldyr basyp ketken, dálirek aıtsaq, qoqys kómip tastaǵan. E-e, taza aýasyn ózeniniń jaǵasynda turyp jutatyn keń-baıtaq dalany eske túsiretindeı keń kózqarasty adamdy tabý qandaı qıyn! Ondaı adamdardy bilýshi em, biraq olar qazir joq.

Norber de Varen anyq, biraq aqyryn sóıledi, — daýsyn ádeıi tejep kele jatqany sezilip turdy, áıtpese túngi tynyshtyqta tym alysqa ketetin túri bar. Aqyn tolqyp kele jatty: janyn qaıǵy qajap, búkil sezim talshyqtary qaltyrap kele jatqandaı, — aıaz qysqanda jer de solaı qalshyldaıdy ǵoı.

— Alaıda, — dedi ol áńgimesin jalǵastyryp, jaryq dúnıedegi nárseniń bári aqyrynda bir áıteýir bitetin bolǵan soń, seniń talantyńnyń bary da, joǵy da báribir emes pe?

Ol únsiz qaldy.

Júreginen júk túskendeı Dúrýa jeńildenip qaldy.

— Búgin sizdiń kóńil kúıińiz nashar ǵoı, — dedi ol aqynǵa kúmiljı qarap.

— Meniń kóńil kúıim ámándá osyndaı, shyraǵym, — dedi Norber de Varen. — Kór de turyńyz, endi biraz jyldan keıin sizdiki de osyndaı bolady. Ómir degen ol — taý. Shyǵyp kele jatqanda joǵaryǵa qaraısyń, sen baqyttysyń, qalaı tóbesine kóterilesiń, solaı tómenge túse bastaısyń, al aldynda — ólim. Kóterilýiń baıaý, tómendeýiń tez. Seniń jasynda bárimiz de kóńildi bolatynbyz. Bárimizdiń de ómirimiz úmitke toly bolatyn, shynyn aıtqanda, onyń ózi eshqashan oryndalmaıtyn úmit bolatyn. Meniń jasymda adam ólimnen ózge eshteńeni de kútpeıdi.

Dúrýa kúldi:

— Saıtan alǵyr, meniń óne boıym túrshigip ketti.

— Joq, — dedi Norber de Varen basyn shaıqap, — qazir siz meni túsinbeısiz, alaıda keıin bir kezderde osy aıtqanymnyń bárin eske alasyz. Esińizde bolsyn, kimge de bolsa, al keıbireýge kóp keshikpeı-aq baıtal túgil bas qaıǵy bolatyndaı kún týady, qaıda qarasań da báriniń artynda ólim turǵanyn sonda baıqaısyzdar. O, áli "ólim" degen sózdi uǵýǵa aqyldaryń jetpeıdi. Sizderdiń jastaryńda ol bir bos dybys. Al maǵan úreı bop elesteıdi. Iá, ony nege ekeni belgisiz, eshqandaı aıtýly sebepsiz-aq kenetten-kenet túsine bastaısyń, sonda búkil ómirdiń bet-beınesi ózgerip sala beredi. İshimde bir qurt paıda bolǵandaı, onyń meni qalaı kemirip jep jatqanyn sezgenime on bes jyldyń júzi boldy. Ol meni saǵat saıyn, kún saıyn az-azdan kemirip keledi, qazir men áne-mine qulaıtyn qýys úı tárizdimin. Onyń meni talqandaǵany sonshalyq, men ózimdi-ózim bilip te bolmaımyn. Otyz jasymdaǵy ómirsúıgish, sergek, myqty jigitten eń bolmasa eles te qalmady. Onyń qap-qara shashymdy qandaı yzaly, esebinen jańylmaıtyn qanquılylyqpen appaq túske boıap shyǵarǵanyn óz kózimmen kórdim! Ol meniń jup-jumsaq etimdi, tisimdi, bulshyq etterimdi, búkil meniń jas tánimdi alyp, tek ókinishke toly janymdy ǵana qaldyrdy, ony da áli kóp uzatpaı alatyn bolar. Iá, ol meni mújip bitti, azǵyn. Uzaq, biraq bildirtpeı, sekýnd saıyn jáne aıamastan búkil tirshiligimniń kúlparshasyn shyǵardy. Qazir endi ne nárseni qolyma alsam da, ólimge jaqyndap kele jatqanymdy sezem. Árbir qadamym meni oǵan jaqyndatyp keledi, meniń árbir qımylym, árbir alǵan demim onyń pasyq isiniń júzege asýyna kómektesedi. Demimdi alý, ishý, jeý, uıyqtaý, eńbek etý, qıaldaný — bári ólý degen sóz. Qyl aıaǵy ómir súrýdiń ózi — ólý degen sóz! O, siz áli munyń bárin biletin bolasyz! Eger siz osynyń bári týraly tym quryǵanda shırek saǵat oılanǵan bolsańyz, onda ony kórer edińiz. Siz ómirden ne kútesiz? Súıispenshilik pe? Birneshe ret súıesiz, sonan soń lázzat tatý qabiletińizden aıyrylasyz. Taǵy ne? Aqsha ma? Ne úshin? Áıelderdi satyp alý úshin be? Qýanyshym-aq! Álde toıa jep semirip, sodan soń býyn-býynyń syrqyrap túni boıy oıbaılap shyǵý úshin be?

Taǵy ne úshin? Dańq pa? Eger siz úshin súıispenshilik joq bolsa, onda dańqtyń qanshalyq qajeti bar?

Al sonda ne úshin? Aqyrǵy túbinde báribir ólim.

Qazir men ony tym jaqynnan kórem, keıbirde qolymdy oǵan sozyp kórip, sonan soń ıterip jibergim keledi. Ol jerdiń betine tóselip, búkil keńistikti toltyryp tastaıdy. Men ony barlyq jerden kórem. Jol ústinde janshylyp jatqan shybyn-shirkeı, qýraǵan japyraq, dosymnyń aǵarǵan saqaly — bári meniń júregimdi jaralaıdy jáne bári: "Ol — mine!" — dep turǵandaı.

Ol men ne istep jatsam, sony; neni kórsem, sony; neni ishsem, neni jesem, sony; neni jaqsy kórsem, sony: aıdyń sáýlesin, tańnyń atýyn, shegi kórinbeıtin teńizdi, arnasynan asqan ózendi, eshqashan emin-erkin toıa juta almaıtyn jazǵy keshtiń aýasyn — bárin ýlaıdy.

Aqyn entigip, sodan baıaý adymdap, qasynda serigi baryn múlde umytqan adamsha daýystaı oılanyp keledi.

— Ol jaqtan eshkim de oralmaıdy, eshkim de,.. — dedi ol oıyn jalǵastyryp. — Músin etip quıǵan poshymdy, zattardyń dál beınesin túsirgen qalypty saqtaýǵa bolar, biraq meniń denem, bet álpetim, oılarym, tilekterim taǵy qaıta tirilmeıdi. Alaıda biraq taǵy mıllıon, mıllıard tiri pende týady, olardyń da birneshe sharshy santımetr jerinde murny, kózi, mańdaıy, jaǵy, aýzy bolady, biraq dál men qaıtyp kelmeımin, al olar — sol san jetpeıtin, bir-birinen bólek-bólek, syrty bir-birine sonshalyq uqsas bolǵanmen, bir-birinen múldem bólek tiri pendeler — menen eshteńe de almaıdy.

Sonda nemenege jarmasýymyz kerek? Muńymyzdy kimge shaǵamyz? Ne nársege senemiz?

Din — bári shetinen qısynsyz: olardyń ýaǵyzy balalarǵa ylaıyqtalǵan, olardyń aıtqandary ózimshil ári múlde aqylǵa syımaıdy.

Tek bir ólim bary ǵana kúmánsiz.

Qart aqyn toqtap, Dúrýany páltósiniń qaıyrma jaǵasynan ustap turyp, asyqpaı bylaı dedi:

— Osylardy oılańyz, jas jigit, kúni boıy, aı boıy, jyldar boıy oılańyz, sonda ómirge basqasha qaraıtyn bolasyz. Ózińizdi qursaýda ustap turǵan nárseniń bárinen bosaýǵa tyrysyp kórińizshi, ózińizdi jeńý úshin shekten tys kúsh jumsasańyz, sonda kózińiz tiride-aq óz tánińizden, óz maqsattaryńyz ben oılaryńyzdan ajyraısyz, búkil adamzattan bólektenesiz, máseleniń tereń túbine úńilesiz - romantıkter men natýralıserdiń aıtysy da, qarjy jaıyndaǵy pikirsaıystyń da túkke turmaıtynyn sonda ǵana túsinesiz.

Sodan keıin ol tez-tez basyp ilgeri júrdi.

— Biraq sonymen qabat siz úmitsizdiktiń búkil qasiretin de sezinesiz. Siz kúdiktiń tuńǵıyǵyna batyp, jan ushyra jantalasasyz. Bar daýsyńyzben aıqaılap: "Kómektesińder!" — degenińizben, eshkim sizge ara túspeıdi. Siz qolyńyzdy sozyp kómek surap, súıispenshilik surap, jubanysh surap, qutqarý surap jalynasyz, biraq eshkim de sizge qol ushyn bermeıdi.

Nege biz búıtip qınalamyz? Sebebi biz, sirá, ómirge kelgende jan dúnıemiz úshin emes, tánimiz úshin ómir súrýge keletin sıaqtymyz. Biraq bizdiń oılaý qabiletimiz bar, sondyqtan bizdiń kún saıyn kúsheıip kele jatqan aqyl-oıymyz turmystyń oralymsyzdyǵyna kóne almaıdy.

Jaı qarapaıym pendelerge qarańyzshy: qashan bir qarabastary baqytsyzdyqqa ushyraǵansha olar óz taǵdyrlaryna óte rıza, álemniń jaǵdaıyna qaıǵyrý olarǵa tán emes. Ony haıýandar da bilmeıdi.

Ol taǵy toqtady da, birer sekýnd oılanyp turyp, bárine kóngen ári sharshaǵan adamnyń keıpimen bylaı dedi:

— Men quryp bitken tiri janmyn. Mende áke de, sheshe de, aǵa-ini de, qaryndas ta, áıel de, bala da, qudaı da joq.

Biraz únsizdikten keıin:

— Mende tek uıqas bar, — degendi qosty.

Sodan keıin kózin tolǵan aıdyń bozǵylt sáýlesi túsip turǵan kókke aýdaryp, óleńin oqydy:

Túpsiz túnniń qoınaýynda máńgirip, Aıdyń bozǵylt sáýlesimen qańǵyryp. Qapas ómir qupıasyn izdeımin, Turǵandaı-aq kókte syry jańǵyryp.

Olar Kelisim kópirinen de, Býrbon saraıynyń qasynan da úndespeı ótti.

— Úılenińiz, jas dos, — dedi Norber de Varen qaıtadan áńgimesine kóship, — meniń jasymda jalǵyz qalýdyń qandaı ekenin siz elestete de almaısyz. Jalǵyzdy qazir meni adam tózgisiz zaryqtyrady. Keshkisin úıimde ashyq peshtiń aldynda qyzdyrynyp otyrǵanymda, búkil jer betinde bir ózim jalǵyz qalǵandaı kórinem, sondaı bir qorqynyshty jalǵyzdyq, sonymen qabat meni qupıaly, úreıli áldebir buldyr qaýipter qorshap turǵan tárizdenedi. Meni jáne kórinbeıtin kórshimdi bólip turǵan qorshaý ekeýimizdiń aramyzdy men terezeden qarap júrgen juldyzǵa deıingi aralyqtaı alystatyp jiberedi. Sodan meni bir qalshyl bıleıdi. Árıne, ókinish pen úreıdiń qalshyly, meni qabyrǵalardyń únsizdigi qorqytady.

Sen óziń jalǵyz turatyn bólmeniń tereń únsizdiginde qanshama muń jatyr deseńshi! Tek seniń deneńdi emes, tynyshtyq janyńdy da qundaqtap alady, eger oryndyq sál syqyr ete qalsa, sen búkil óne boıyńmen selk ete túsesiń, óıtkeni bul surqıa úıdegi árbir dybys — kútpegen dybys.

Az-kem úndemeı turyp, taǵy sóıledi:

— Qalaı degenmen de qartaıǵanda balalaryńnyń bolǵany jaqsy!

Ekeýi júre-júre Býrgýn kóshesiniń jartysynan asyp ketti. Aqyrynda bıik bir úıdiń aldyna kelip toqtap, qońyraýyn basty.

— Qart adamnyń bul qyrtynbaılarynyń bárin umyt, jas jigit, ózińniń jasyńa úıles ómirińdi súre ber. Saý bol! — dep, Dúrýaǵa qolyn berdi de, qart qarańǵy kireberiske kirip kórinbeı ketti.

Aýyr júk arqalaǵandaı bolyp Dúrýa odan ary ketti. Ony dál bir ólikterdiń súıegi úıilgen, áıteýir, bir kezderde ishine sózsiz ózi de qulaıtyn shuńqyrdy kórip shyqqandaı sezim bıledi.

— Shaıtan alǵyr! — dedi kúbirlep. — Onyń úıine barsam, qanshalyq qaryq bolarymdy shamalaımyn. Aýlaq, ol óziniń oılaryn aldyǵa tartqanda, men aldyńǵy qatarǵa otyra qoımaspyn, baǵynyshty qulyńyzdy keshire kórińiz!

Sol arada oǵan qazir ǵana kólikten túsip úıine bettegen, ústine aıamaı átir sepken áıeldi qasynan ótkizip jiberýge týra keldi; aýaǵa ırıs pen verbene gúldiń jupary jaıylyp, Dúrýa sol jupardy súısine simirdi. Sol sát erteń Marel hanymdy kóretini esine túsip, ony oıǵa alýy-aq muń eken, tula boıyn jyly tolqyn qýalaı jóneldi.

Tóńiregi túgel kúlimdep, ómir oǵan oń qabaq tanytty. Úmitińniń aqtalǵany qandaı jaqsy!

Ol raqatqa batyp uıyqtady, tańerteń kezdeser aldynda Býlon toǵaıyn bir aralap qaıtpaq bolyp, erte oıandy.

Jel óz baǵytyn ózgertip, tún boıy aýa raıy jumsaryp qalypty, kún kókek aıyndaǵydaı kúlimsirep, jyp-jyly eken. Býlon ormanyn unatatyndar ashyq aspannyń erkelete shaqyrǵanyn qýana qarsy alypty.

Dúrýa taza, kóktemgi kókónisteı shyryn dámdi aýany jutyp aıańdaı júrdi. Saltanat qaqpasynan ótip, jol jaǵasyndaǵy atty adamdarǵa arnalǵan keń aleıaǵa tústi. Ol biri jelip, biri shoqyraqtatqan aqsúıek baı adamdardyń erkegine de, áıeline de bul joly qyzǵanbaı, qyzǵansa da sál-pál ǵana qyzǵanyshpen qarady. Tilshi bolý ony ataqtylardyń anyqtama búrosy men Parıjdegi daý-janjaldardyń ensıklopedıasy sıaqty birdemege aınaldyryp jibergen-di, sodan ol mundaǵy myrzalardyń bárin derlik famılıasy men aqshaǵa shaqqanda aılyǵy qansha bolatynyna deıin, tipti, ómirleriniń qupıa jaqtaryna deıin biletin.

Onyń janynan qara shuǵa kástóm kıip, belin býǵan, symbatty salt atty áıelder birinen keıin biri ótip jatty, bárinde de atqa otyrǵan áıelderdiń kóbine tán ıilmes menmendik baıqalady. Al Dúrýa bolsa olardy ishteı kelemej etip kele jatty: shirkeýdiń kómekshi qyzmetkerinshe árbiriniń naǵyz nemese joramal ashynalarynyń atyn, qyzmetin, shen dárejesin yńyldaı ándetip aıtty da otyrdy; birde attaryn tizbelep: "Baron de Tankle, knáz de la Týr-Engeran", — dese, endi birde: "Lesbos aralynda týǵan áıelder: Lýıza Mısho Vodevılden, Roza Marketen Operadan", — dep yńyldady.

Bul oıyny oǵan óte qyzyqty kórindi: syrtqy pańdyqtyń astarynda adamdardyń ejelden kele jatqan, ábden tamyr jaıyp ketken usaqtyǵy jatqanyn ol kózbe-kóz kórip turǵandaı sezindi de, sonyń ózi ony jubatyp, qýantyp, shabyttandyryp tastady.

— Ekijúzdiler! — dedi ol aıqaılap, sóıtti de, kózimen ol týraly eń sumdyq ósek taraǵan adamdardy izdeı bastady.

Atty adamdardyń arasynda qarta oıynynyń eptileri dep áńgimelep júrgender de az emes eken, qalaı bolǵanda da olar úshin oıynhanalar birden-bir ári daýsyz paıda tabýdyń kúmándi kózi edi.

Keıbir eń ataqtylary tek áıelderiniń ǵana baılyǵymen ómir súretin, ony bári de biletin, al keıbiri, habardar adamdardyń aıtýyna qaraǵanda, ashynalarynyń arqasynda alshań basatyn. Olardyń kóbi qaryzdaryn ótep jatady (maqtaýǵa turarlyq ádet), alaıda ol aqshany olardyń qaıdan alyp jatqanyn jan adam bilmeıdi (asa kúdikti qupıa). Dúrýanyń kóz aldynan alǵashqy baıý qadamy urlyqtan bastalǵan biraq ataqty úılerge de alshań basyp kire beretin aqshaly shonjarlar birinen keıin biri ótip jatty; munda qarsy ushyrasqanda, usaq býrjýalar bas kıimin alyp amandasatyn asa syıly adamdar da júr edi, al biraq dúnıeniń ishin aınaldyryp kóre alatyn adamdar úshin olardyń ar-uıatty umytyp, asa iri memleket mekemelerin urlap-surlap júrgeni eshqandaı qupıa emes-ti.

Menmen keıip, pańdana ernin shúıirý, sondaı-aq uıattan bezgen bet álpet bul myrzalardyń bárine — qaba saqaly barlarǵa da, tek murt qoıǵandarǵa da tán erekshelik-tin.

Dúrýa ishinen kúldi.

— Oıdan-qyrdan qashqandardyń bas qosqan jeri! — dedi qaıtalap. — Júlikterdiń tobyry, alaıaqtardyń toby!

Mine, endi jaly men quıryǵy kúltelengen qos aqboz at jekken ústi ashyq, ádemi eki dóńgelekti alasa arba qasynan zyrqyrap ótti; aıdap bara jatqan — kishkentaı ǵana aqquba jamanaty shyqqan áıel, art jaǵyna eki dókeı jaıǵasypty. Dúrýa toqtaı qaldy, — súıispenshilikti batyl saýdaǵa salyp, ekijúzdi aqsúıekter mynandaı qydyrysqa shyqqan osy sátte sonysyn jáne kórpeniń astynda jatyp jınaǵanyn shimirikpeı jurt nazaryna usynyp júrgen áıelge bas ıip, sol sekeńbaıǵa qol soqqysy keldi. Bálkim, ol ózi men sol áıeldiń arasynda áldebir ortaq áldeneniń bar ekenin, áıeldiń boıynan ózine de tán týystyq birdemeni tanyp, ekeýi de bir násildiń adamdary, jan bitimderi jaqyn jandar ekenin, óziniń de maqsatyna dáp sondaı batyl ádistermen jetetindigin buldyr da bolsa sezgen bolar, kim biledi.

Qaıtarda ol asyqpaı, ózine-ózi qanaǵattanǵan sezimmen aıańdady, sonda da báribir ol óziniń burynǵy ashynasyna belgilengen ýaqyttan biraz erterek keldi.

Áıel qarsy aldynan shyǵyp, aralarynda túk te bolmaǵandaı oǵan ernin tosty; ádette óz úıinde qumarlyqtyń quıynyna yryq bermeı, aqylǵa jeńdiretin saqtyǵynan da bir sát ol aıyrylyp qalǵan-dy.

— Qalaı ókinip turǵanymdy bilesiń be, súıiktim? — dedi áıel onyń shıratylǵan murtynyń shalǵaıynan súıip. — Men senimen birge tamasha jubaıylyq aıyn ótkizem be dep oılap em, qarashy, jazdyń kúninde qar jaýǵandaı bolyp tur: kúıeýime demalys beripti. Biraq men bir jarym aı boıy seni kóre almaı qaıtip turam, ásirese ekeýmizdiń az-kem arazdyǵymyzdan keıin, endi men bul jaǵdaıdy qalaı rettegenimdi aıtaıyn: men oǵan sen týraly aıttym, — dúısenbide sen bizge tústenýge kelesiń, men ekeýińdi tanystyram.

Dúrýa ne derin bilmedi: eptep sasty da, ol áli kúnge deıin ózi áıelimen baılanysyp júrgen erkektiń úıinde qonaqta bolyp kórgen joq edi. Azdap qysylǵanym, kózqarasym, kez kelgen áldene urlyǵymdy bildirip qoıa ma dep qoryqty.

— Joq, — dedi úni qarlyǵyp, — men seniń kúıeýińmen tanyspaı-aq qoıǵanymdy durys sanaımyn.

Tańdanǵanynan kózi tasyraıyp tas tóbesine shyǵyp kete jazdaǵan áıel ańqaýlyqpen taqymdaı jóneldi:

— Al oda ne tur? Nege qyrsyǵasyń? Ómirde ondaı bola beredi! Shynymdy aıtsam, men seni budan góri aqyldyraq dep oılaǵam.

Bul sóz onyń jandy jerine tıdi.

— Jaraıdy, jaqsy, dúısenbide tústenýge kelem.

— Al bári ádepten aspaı sypaıy kórinýi úshin, men Forestege telefon soǵyp qoıam, — dedi Marel hanym. — Áıtkenmen shynymdy aıtyp qoıaıyn, men úıime qonaq shaqyrýdy onsha unata bermeıtin adammyn.

Dál dúısenbi kúnine deıin Dúrýa alda turǵan kezdesý jaıynda túk te oılaǵan joq. Tek baspaldaqpen Marel hanymdikine kóterilip kele jatqanda, onyń óne boıyn túsiniksiz bir beımazalyq bıledi: qazir kúıeýiniń qolyn alyp, sonyń sharabyn iship, nanyn jeıtinin oılap jıirkengen joq, áıteýir, áldenege qoryqty, biraq nege qoryqqany belgisiz.

Ony qonaq bólmege bastap apardy, ol arada onyń ádettegideı kúte turýyna týra keldi. Sonan soń esik ashylyp, keýdesi ordenge tolǵan aq saqaldy uzyn boıly mańǵaz kisi qasyna kelip, asqan bir sypaıylyqpen izet kórsete sóıledi:

— Sizben tanysqanyma óte qýanyshtymyn, áıelim siz týraly maǵan kóp áńgime aıtty.

Júzinen dostyqqa tán jylylyq nyshanyn barynsha jarqyn kórsetýge tyrysyp, Dúrýa da úı ıesine qarsy júrip kep, qolyn ádeıi qatty qysyp amandasty. Biraq ekeýi otyrǵan sátten bastap Dúrýanyń tili tańdaıyna jabysty da qaldy.

— Gazetke kópten jazyp turasyz ba? — dep surady Marel myrza beti ashyq peshke tamyzyq tastap jatyp.

— Bar-joǵy bir-eki aı ǵana, — dep jaýap berdi Dúrýa.

— Solaı ma? Mansabyńyz tez joǵarylaǵan eken!

— Iá, aıtarlyqtaı tez.

Dúrýa endi eshbir oılanbastan, alǵash kezdesken adamdardyń ádetimen aýzyna ne kelse sony aıta berdi. Onyń kóńili eptep ornyǵaıyn dedi, jaǵdaı tym qyzyq bop kórine bastady. Marel myrzanyń qurmetti aq saqaly, mańyzdanǵan bet álpeti Dúrýanyń kúlkisin keltirdi, onyń betine bir qarap qoıyp, ishteı qaıtalaı berdi: "Qartym-aý, men seniń kózińe shóp saldyrdym, men seniń kózińe shóp saldyrdym". Birte-birte ony uıatty sezimniń ishki qanaǵaty bıledi, ol alaburtqan, raqattanǵan qýanyshty bastan keshirip otyrdy. Kenet onyń bul kisimen dos bolyp, senimine ábden kirip, onyń barlyq qupıasyn bilip alǵysy keldi.

Kútpegen jaǵdaıda Marel hanym kirip kelip, bularǵa oınaqy, syr bildirmeıtindeı bir kóz tastady da, Dúrýaǵa jaqyndady. Ol kúıeýiniń kózinshe burynǵy ádetimen áıeldiń qolynan súıe almady.

Áıel kóńildi ári sabyrly kórindi; óziniń ashyq ári týa bitken prınsıpsizdigimen ómirde kórmegeni joq bul áıeldiń myna kezdesýdi de meılinshe tabıǵı ári kádimgi kezdesýdiń biri dep esepteıtini bilinip turdy. Lorına kirdi de, ádetinde joq uıalshaqtyqpen Jorjǵa mańdaıyn tosty, — sirá, ákesinen uıalǵan bolý kerek.

— Búgin nege ony Súıikti dos dep atamadyń? — dep surady sheshesi odan.

Qyz uıalyp, dál bir oǵan qatysty adam aıtqysyz ádepsizdik jasalyp, aıtýǵa bolmaıtyn nársesin aıtyp, ardaqty ári aıtýǵa uıat júrek qupıasy ashylyp qalǵandaı qyp-qyzyl bop ketti.

Foresteler keldi: Sharldiń túr-túsin kórip, bári shoshyp ketti. Sońǵy aptada ol sumdyq júdep, bop-boz bolyp ketipti; toqtamaı jóteletin bolypty. Ol jurtqa kelesi beısenbide, dárigerdiń talaby boıynsha, áıeli ekeýi Kannǵa baratyndaryn jarıa etti.

Olar kóp otyrǵan joq.

— Meniń baıqaýymsha, onyń jaǵdaıy óte jaman, — dedi Dúrýa basyn shaıqap. — Ol endi bul dúnıeniń adamy emes.

— Iá, bitken adam, — dedi Marel hanym jaıbaraqat qostap. — Al biraq óte sátti úılenip edi.

— Áıeli oǵan kóp kómektese me? — dep surady Dúrýa.

— Durysyn aıtsam, ol úshin bárin de áıeli isteıdi. Áıeli onyń barlyq jumysyn biledi, eshkimmen júzdesip júrmegenimen, oǵan qatysty adamdardyń bárin de tanıdy. Neni qalasa, kez kelgen ýaqytta jáne kez kelgen ádispen bárine de qol jetkizedi. O, ondaı názik, ondaı epti aılaker adamdy izdeseń tappaısyń! Ósem degen adamǵa ol — naǵyz taptyrmaıtyn qazyna.

— Soǵan qaraǵanda, ekinshi ret kúıeýge shyǵýdy da keshiktirmeıtin shyǵar? — dedi Dúrýa bile túspek oımen.

— Árıne, — dep jaýap qaıtardy Marel hanym. — Qazirdiń ózinde onyń bireýdi kózdep qoıǵanyna men esh tań qalmaımyn... áldebir depýtat pa eken...eger tek... ol kóne qoısa... óıtkeni... sebebi... bul arada ar-uıat jaǵynan... óte kúshti qarsylyqtar týýy múmkin. Áıtkenmen men qaıdan bileıin. Bul jaıyndaǵy áńgimeni osymen doǵaraıyq.

— Sen ylǵı áldeneni aıaǵyna deıin aıtpaısyń, sol ádetińdi men unatpaımyn, — dedi Marel myrza burqyldap, onyń úninen eptegen renish baıqaldy. — Bireýdiń isine eshqashan aralaspaý kerek. Eshkimdi eshqaıda ıtermelemeý kerek, árkim óz uıatyna qaraı áreket qylady. Sol qaǵıdaǵa barlyq jurt baǵynsa ǵoı.

Dúrýa olardyń qasynan ketken soń da tolqýmen boldy: ol qazirdiń ózinde áldebir múmkindikterdi buldyr da bolsa boljap úlgirgendeı.

Ertesinde ol Forestelerge arnaıy qatynas jasady: olardyń úıinde jolǵa attanýdyń aqyrǵy daıyndyqtary júrip jatyr eken. Dıvanda jatqan Sharl ádettegiden ósirińkirep aýyr dem alady.

— Maǵan bir aı buryn ketip qalý kerek edi, — deı berdi ol ókinip.

Valtermen bári aldyn ala kelisilip qoıǵanyna qaramastan, ol Dúrýaǵa birqatar is tapsyryp tastady.

Keterde Jorj dosynyń qolyn qatty qysyp qoshtasty.

— Al, qart dostym, qaıta kóriskenshe!

Ony Foreste hanym shyǵaryp saldy.

— Siz bizdiń kelisimdi umytqan joqsyz ba? — dedi ol áıelge burylyp. — Biz dospyz ári odaqtaspyz, solaı emes pe? Sondyqtan eger men sizge áldenege kerek bola qalsam, uıalmańyz. Jedelhat, jaı hat — men sizdiń qyzmetińizdemin.

— Rahmet, men munyńyzdy umytpaımyn, — dedi áıel sybyrlap.

Áıeldiń kózi de sony aıtyp turdy, alaıda sózinen de názik ári tym yqylasty sezimmen aıtty.

Baspaldaqpen túsip kele jatyp Dúrýa baıaý kóterilip kele jatqan de Vodrskke jolyǵyp qaldy, ony bul Forestenikinen buryn da bir kórgen. Graftyń júzi jabyrqaý edi, — bálkim, Foreste hanymnyń ketetindigine qapaly bolar, kim biledi?

Oǵan óziniń aqsúıektik izetin kórsetkisi kelip, jýrnalshy jigit bas ıip amandasýǵa asyqty.

De Vodrek ádeppen, biraq bir túrli tákapparlaý keıippen amandasty.

Foresteler beısenbi kúni keshkisin attanyp ketti.

VII

Sharl ketkennen keıin "Fransýz ómiriniń" saralqasynda Dúrýa burynǵydan kórnektileý ról atqara bastady. Ol ózi qol qoıyp birneshe basmaqala jazdy, sonymen qabat hronıkaǵa da qol qoıyp júrdi, óıtkeni qojaıyn árbir qyzmetker óz materıaly úshin jaýap berýge tıis dep talap qoıǵan-dy. Ol pikirtalastarǵa da túsip, odan ár joly tamasha jaǵdaımen shyǵyp ketip júrdi. Degenmen memleket qaıratkerlerimen turaqty pikir alysyp turý ony epti, kóregen adam etip edi — saıası bólimniń qyzmetkerine eń keregi de sol.

Dúrýanyń kókjıeginde bir ǵana bult kórinetin. Oǵan "Qalamúsh" degen atpen shyǵyp turatyn báleqor gazet, dálirek aıtqanda, sol gazettiń laqap atpen jazatyn qyzmetkeri "Valter myrzanyń shalqańnan túsiretin hronıkalary" dep "Fransýz ómiriniń" hronıka bóliminiń meńgerýshisi bolyp isteıtin buǵan únemi shabýyl jasap turady. Ár kún saıyn Dúrýa onyń betinen aıqyn tuspaldar men keketýlerdi, alýan túrli ósek-aıańdardy taýyp otyrady.

— Óte shydamdy adamsyz, — dedi birde oǵan Jak Rıval.

— Basqa amal joq, — dedi Dúrýa burqyldap. — Ázirshe tike shabýyl joq qoı.

Biraq bir kúni Dúrýa saralqa zalyna enbeı jatyp-aq Býarenar onyń qolyna "Qalamushtyń" nómirin ustata saldy.

— Qarańyz, taǵy da siz jaıynda jaısyz maqala.

— Solaı de! Nege baılanysty?

— Túk te emes, qaıdaǵy bir Ober hanym degendi ádep polısıasynyń ustap alǵany jaıynda.

Jorj gazetti ashyp, "Dúrýanyń kóńili kóterildi" degen maqalany oqyp shyqty:

"Fransýz ómiriniń" ataqty tilshisi, biz budan buryn habarlaǵanymyzdaı, ádep polısıasynyń jeksuryn agenti tutqyndaǵan Ober hanymdy bizdiń tek qıalymyzdaǵy ǵana adam dep habarlaıdy. Alaıda aty atalǵan hanym Monmartrda Ekúreı kóshesindegi 18- úıde turady. Áıtkenmen Valter bankiniń agentterin óz komersıasyna kóz jumyp qaraıtyn qalalyq polısıa agentterine degen qandaı qyzyǵýshylyq, dálirek aıtqanda, qandaı qyzyǵýshylyqtar bıleıtinin biz jaqsy túsinemiz. Al tilshiniń ózine kelsek, ol bizge odanda qandaıda bir jalt qaratatyn oqıǵa aıtpaı ma, — óıtkeni ol erteń-aq ótirik ekeni áıgili bolatyn ólimderdi, eshqashan bolmaǵan shaıqastardy jáne de eshqashan sóıleımiz dep oılamaǵan monarhtardyń sózderin berý jóninen maman ǵoı, — bir sózben aıtqanda, Valterdiń qosymsha tabysyn quraıtyn búkil habardyń sheberi ǵoı, — tipti bolmasa ol bizge kúmándi qoshemetke ıe bolyp júrgen áıelderdiń keshi jaıynda zıansyz ósek-aıańdy áńgimelemeı me nemese eń aqyrynda, bizdiń keıbir baýyrlastarymyzǵa azdy-kópti tabys ákelip jatqan azyq-túliktiń sapasyn maqtasa qaıtedi".

Ashýlanǵannan buryn abdyrap qalǵan Dúrýanyń bir uqqany mynaý: osynyń báriniń astarynda bul úshin óte yńǵaısyz birdeme buǵyp jatyr.

— Sizge ol málimetti kim berip edi? — dep surady Býarenar.

Dúrýa barlyq qyzmetkerdi muqıat esine túsirip shyqty.

Aqyry esine tústi:

— Iá, sol, Sen-Poten!

Maqalany qaıta oqyp, ol yzadan qyp-qyzyl bop ketti: ony satqyn dep aıyptapty.

— Qalaısha! — dedi aıqaılap. — Olardyń tujyrymdaýynsha, maǵan tóleı me sol úshin...

— Árıne. Olar sizge aramdyq istedi. Al qojaıyn mundaı jaǵdaıda sholjańdatpaıdy. Hronıkashylar álsin-áli...

Sol kezde Sen-Poten kirip qaldy. Dúrýa oǵan tap berdi.

— Siz "qalamushtaǵy" maqalany oqydyńyz ba?

— Iá, men qazir sol Ober hanymnan kelem. Ondaı áıeldiń bar ekeni ras, biraq ol tutqynǵa alynǵan joq. Ondaı sózdiń eshqandaı da negizi joq.

Dúrýa qojaıynǵa qaraı júgirdi, ol ony salqyn qarsy aldy jáne oǵan senimsizdeý qarady.

— Sol áıelge baryńyz, — dedi Valter onyń túsindirýin tyńdap bolyp, — sonan soń siz týraly búgingideı nárselerdi budan bylaı jazbaıtyndaı etip bekerleme jasańyz. Men maqalanyń nemen aıaqtalǵanyn aıtyp turmyn. Ol gazetke de, maǵan da, sizge de kir keltirip tur. Jýrnalshy degen, Sezardiń qatyny sıaqty, kúdikten ada bolýy kerek.

Dúrýa jolbasshyǵa Sen-Potendi alyp dereý júrip ketti.

— Monmartr, Ekúreı kóshesi, on segiz! — dedi aıdaýshyǵa aıqaılap.

Olarǵa asa úlken úıdiń jetinshi qabatyna kóterilýge týra keldi. Esikti jún kofta kıgen kempir ashty. Sen-Potendi kórip:

— Taǵy maǵan ba? — dedi keıip.

— Men sizge polısıa ınspektoryn alyp keldim, — dedi Sen-Poten, — siz oǵan bolǵan oqıǵany túgel aıtyp berýge tıissiz.

Kempir olardy úıge kirgizdi.

— Sizden keıin qaı gazetten ekenin bilmeımin, bir gazetten taǵy ekeý keldi, — dep habarlady da, áıel Dúrýaǵa buryldy: — Siz, myrza, qalaı bolǵanyn bilmeksiz be?

— Iá. Sizdi ádep polısıasynyń agenti qamaǵany shyn ba?

Áıel qolyn shapalaqtap jiberdi.

— Eshqandaı da, myrzam meniń, eshqandaı da. Jaǵdaı bylaı boldy. Meniń et satýshymnyń eti óte jaqsy, tek ol tarazydan tartady. Men ony ylǵı baıqaımyn, biraq ózine eshteńe degen emespin, al bul joly qonaqqa qyzym men kúıeý balam keletin bolǵasyn, men odan eki fýnt janshylǵan et suradym, — qarasam, ol óńkeı qaldyqtar men súıekti ólshep jatyr, — ras, janshylǵan et súıeksiz bolmaıdy, biraq ol maǵan tek súıekterdi tartyp jatyr. Odan ragý jasaýǵa bolatyny da ras, men biraq odan janshylǵan et suradym ǵoı, — maǵan qaıdaǵy bir qaldyqtardyń qajeti qansha? Sonan soń men ony alýdan bas tartyp em, ol maǵan kári tyshqan dep til tıgizdi, al men ony kári alaıaq dedim. Sodan sózge sóz qaıtaryp, ekeýmiz ustastyq ta qaldyq, dúkenniń aldyna halyq jınaldy da ketti, júz qaraly adam, al kep gýlesin, al kep gýlesin! Aqyrynda polıseı kelip, bizdi komısarǵa alyp bardy. Komısarda boldyq ta, ekeýmiz bir-birimizben jaý bolyp shyqtyq. Sodan beri men etti basqa jerden alam, tipti onyń dúkenin de árdaıym alystan aınalyp ótem — ash páleden qash pále.

Áıel sonymen áńgimesin aıaqtady.

— Sol-aq pa? — dep surady Dúrýa.

— Bolǵan-bitkeni sol-aq, myrzam meniń.

Kempir Dúrýaǵa bir rómke qara óriktiń sharabyn usynyp edi, ol ishpedi, sonan soń kempir odan hattamada et satýshynyń tarazydan tartatynyn aıta ketýdi ótindi.

Saralqaǵa oralǵan soń Dúrýa bekerleme jazdy:

"Qalamushtyń" laqap atpen jazǵyshy ashyqtan-ashyq meni masqaralaý maqsatymen bir egdeleý áıeldi ádep polısıasynyń agenti qamaýǵa aldy dep jazady, al men ony joqqa shyǵaram. Men Ober hanymdy óz kózimmen kórdim, — ol az degende alpysqa kelgen adam, — ol kisi maǵan óziniń et satýshymen qalaı ursysyp qalǵanyn bastan-aıaq barlyǵyn aıtyp berdi: urys et satýshydan áıel janshylǵan kotlet satyp alýǵa barǵanda, ol etti tarazyǵa durys tartpaǵandyqtan shyǵady, al másele polısıa komısarynyń aldynda túsinikteme berýmen aıaqtalady.

Fakty osylaı.

"Qalamushtyń" taǵy basqa ósek-aıańyna kelsem, olarǵa jaýap berip jatýdy óz dárejemnen tómen nárse dep túsinem. Onyń ústine osynyń bárin qurastyrýshy adam maskanyń astyna tyǵylyp alypty.

Jorj Dúrýa".

Valter jáne sol kezde onyń kabınetine kirip qalǵan Jak Rıval osy jetkilikti dep tapty; bekerlemeni jaqyn aradaǵy bir nómirge, hronıka bóliminiń dál astyna berý uıǵaryldy.

Eptep mazasyzdanǵan ári tolqyǵan Dúrýa úıine erte oraldy. Laqap atpen jazǵan adam buǵan ne dep jaýap berer eken? Ol kim ózi? Nege buǵan sonsha qatty shúıligedi? Jýrnalshylardyń qatty minezin bilgendikten, osy túkke turmaıtyn nárseden bútin bir tarıh jasaýǵa bolatyndyǵyn boljaý asa qıyn emes edi. Dúrýa jaman uıyqtady.

Kelesi kúni óz maqalasyn gazetten qaıta oqyǵan kezde, onyń jazylýy qoljazbadaǵydan góri qatqyl kórindi. Keıbir sózdi jumsartsa da bolǵandaı eken.

Kúni boıy ol kúıi bolmaı júrdi, túnde taǵy da nashar uıyqtady. Onyń bekerlemesine jaýap beretin "Qalamushtyń" nómirin erterek satyp alý úshin, ertesi tań bozynan turdy.

Aýa raıy qaıtadan ózgeripti: óte sýyq eken. Aıaqjoldyń boıynda aıaz qatyryp tastaǵan sýdyń uzynnan-uzaq muz arqany sozylyp jatyr.

Dúngirshekterge gazet áli túspepti. Sol arada Dúrýa óziniń tuńǵysh maqalasy "Afrıkalyq atqyshtyń estelikteri" qashan jaryq kórgenin eriksiz esine túsirdi. Qoly men aıaǵy qatyp qaldy, ásirese saýsaqtarynyń ushy qatty aýyra bastaǵanyn sezdi. Jylyný úshin, terezesinen temir peshtiń qasynda júreleı otyrǵan satýshynyń tek murny men qyzarǵan beti, jún shálisi ǵana kóringen dúńgirshekti aınalyp júgire bastady.

Aqyrynda gazet tasyǵysh terezeniń jeldetkishinen kópten kútken býmany berdi de, artynsha satýshy áıel Jorjǵa "Qalamushtyń" búktelgen nómirin ustata saldy.

Kózimen júgirtip, alǵashynda Dúrýa óz atyn taba almady. Endi jaılana bergende, kenet kózi eki syzyqpen oqshaýlanǵan maqalaǵa tústi:

"Fransýz ómiriniń" qyzmetkeri qurmetti Dúrýa bekerleme jazypty, biraq bekerleı otyryp, ol taǵy ótirik aıtady. Áıtkenmen ol Ober hanymnyń shynynda da bar ekenin jáne ony polısıa agenti ýchaskege alyp barǵanyn moıyndaıdy. Oǵan tek "polısıa agenti" degenniń aldyna "ádep" degen sózdi qossa, sonda bári de óz ornynda bolar edi.

Alaıda keıbir jýrnalshylardyń uıaty óz darynymen bir deńgeıde bolady.

Men qolymdy qoıamyn:

Lýı Langremon".

Dúrýanyń júregi qatty soǵyp ketti. Óz qylyǵynyń durys-burystyǵyn oılap jatpastan, ol qaıta kıiný úshin úıine keldi. Iá, til tıgizdi, tıgizgende de únsiz qalýǵa múmkin emesteı qylyp tıgizdi. Munyń bári neden bastaldy? Eshtemeden de. Qaıdaǵy bir kempirdiń et satýshymen ursysyp qalǵanyna bola.

Ol tez kıindi de, áli segiz bola qoımaǵanyna qaramastan, Valterdikine bet aldy.

Valter oǵan deıin turyp, "Qalamushty" oqyp ta qoıypty.

— Sonymen, — dedi, Dúrýany kórgende, saltanatty únmen, — sizdiń, árıne, sheginetin oıyńyz joq qoı?

Dúrýa eshqandaı jaýap qatqan joq.

— Bógelmesten Jak Rıvalga jetińiz, — dedi qojaıyn, — ol sizge bárin rettep beredi.

Túsiniksiz birdemelerdi mińgirledi de, Dúrýa feletonshyǵa jóneldi. Ol áli uıyqtap jatyr eken. Qońyraý ony qarǵyp turýǵa májbúr etti.

— Saıtannyń sapalaǵy! Oǵan barýǵa týra keledi, — dedi maqalany oqyp bolǵan soń ol. — Ekinshi tóreshige sizdiń kimdi alǵyńyz keledi?

— Shynymdy aıtsam, bilmeımin.

— Býarenardy alsaq, qaıtedi? Siz qalaı oılaısyz?

— Býarenar bolsa, Býarenar bolsyn.

— Semsermen siz jaqsy saıysasyz ba?

— Múldem bilmeımin.

— Qap, saıtan alǵyr! Al pıstoletpen atýǵa she?

— Eptep ata alam.

— Óte jaqsy. Men sizdiń ispen aınalysyp bitkenshe siz jattyǵa turasyz. Bir mınýt kúte turyńyz.

Ol óziniń ájethanasyna ótip ketti de, kóp uzamaı jýynyp, qyrynyp, jiptikteı bop kıinip shyqty.

— Kettik! — dedi sonan soń.

Rıval shaǵyn jeke úıdiń astyńǵy qabatynda turady eken. Ol Dúrýany kóshe jaq terezeleri tas qylyp jabylǵan úlken jertólege alyp keldi — jertóle tırge jáne semserlesetin zalǵa aınaldyrypty.

Ol jertóleniń túkpirindegi munan góri kishirek jaımen qosylyp ketken tusqa deıin sozylyp jatqan gazben janatyn múıizshamdar tizbegin jaǵyp kep jiberdi, sonaý túkpirde qyzyl jáne kók túske boıalǵan temir maneken tur eken, ústeldiń ústine oqtalatyn jaǵyn joǵary qaratyp tórt pıstolet ákelip qoıdy, sonan keıin olar dáp bir atysatyn jerde turǵandaı-aq, úzip-úzip buıryq bere bastady:

— Daıynsyz ba? Atyńyz! Bir, eki, úsh!

Dúrýa bozbala kezinde ákesiniń eski aǵash pıstoletimen ekpege túsken qustardy talaı atqan-dy, sonysy endi paıdaǵa asty: baǵynyp, esh sózge kelmesten qolyn kóterdi, kózdedi, atty jáne jıi-jıi manekenniń ishine tıgizdi, atqan saıyn Jak Rıvaldiń maqtaýyn da estip jatty.

— Jaqsy. Óte jaqsy. Óte jaqsy. Siz jeńiske jetesiz.

Keterinde ol mynany aıtty:

— Óstip túske deıin ata berińiz. Má, oqtaryńyz, aıamaı ata berińiz. Birge tamaqtaný úshin, men sizge kelemin, sonda bárin aıtam.

Sony aıtty da, ol shyǵyp ketti.

Taǵy birneshe ret atqan soń Dúrýa otyrdy da, oıǵa ketti.

— Degenmen osynyń bári qandaı soraqy! Bul kimge qajet? Tek jekpe-jekte atysqany úshin ǵana jeksuryn adam jeksuryn bolýyn qoıa ma? Áldebir sumyraı ar-uıatyma tıdi eken dep, óz keýdesin adal adam qandaı qýanyshpen oqqa tosýy kerek?

Onyń oılary kóńilsiz jaqqa baǵyt alyp ketti, ol Norber de Varennin aqyl-oıdyń álsizdigi, bizdiń ıdeıalarymyzdyń túkke turmaıtyndyǵy, áreketterimizdiń paıdasyzdyǵy men adamdardyń minez-qulqynyń maǵynasyzdyǵy týraly aıtqandaryn eriksiz esine aldy.

— Shaıtan alǵyr, onyń aıtqandary qandaı shyn! — dep, Dúrýa daýystap jiberdi.

Ony shól qysty. Bir jerde sý tamshylap tur; burylyp qarady da, dýshty kórdi, jaqyn kelip, qubyrdyń aýzynan sý ishti. Sodan soń taǵy oıǵa batty, jertóle qapas eken, kór sıaqty qapas. Kósheden estilip jatqan kólikterdiń dybysy alystan jetken kúnniń kúrkireýin eske túsiredi. Qazir saǵat qansha boldy eken? Mundaǵy ýaqyt tamaq ákeletin adamnyń kelýimen, ketýimen ǵana ólshenetin túrmedegideı uzaq eken. Ol uzaq, óte uzaq kútti.

Aqyrynda, mine, adamdardyń júrgeni, sóılegenderi estilip, Býarenarmen birge Jak Rıval de keldi.

— Bári retteldi! — dedi ol sonadaıdan.

Dúrýa munyń bári keshirim suraǵan hatpen-aq aıaqtalatyn shyǵar dep oılaǵan. Júregi atqalaqtap ketti.

— A-a!.. Sizge alǵysymdy aıtam, — dedi mińgirlep.

— Bul Langremonyń qorqaqtar qatarynan emes eken, — dedi feletonshy sózin jalǵastyryp, — bizdiń barlyq shartymyzdy qabyldady. Jıyrma bes qadam jerden buıryq boıynsha pıstoleta kóterip atý. Qoldy joǵarydan tómen túsirgennen góri, bulaı atqanda, qol áldeqaıda qatty bolady. Qarańyz, Býarenar, qazir kóresiz meniki durys ekenin.

Sóıdedi de, pıstoleta alyp, qoldy tómennen joǵary kótergende, qaraýyl syzyǵyn saqtaýdyń ońaı bolatyndyǵyn kórsetip atyp-atyp jiberdi.

— Júrińizder, endi baryp tańerteńgi tamaǵymyzdy isheıik, saǵat tipti bir bolyp qalypty, — dedi ol birazdan soń.

Olar jaqyn aradaǵy meıramhanaǵa baryp tamaqtandy. Dúrýa tamaq jep bitkenshe birde-bir til qatpady: ol tek qorqyp otyr dep oılamasyn dep qana tamaq jedi. Býarenarmen birge saralqaǵa kelgesin, kúndegi ádeti boıynsha ǵana, biraq beı-jaı qalpy jumysyn isteı berdi. Bári ony ǵajap ustamdylyq jasap otyr dep baǵalady.

Taltús kezinde Dúrýanyń qolyn qysýǵa Jak Rıval kirdi, olar tańǵy jetide tóreshilermen birge tórt kisilik kólikpen keletin bolyp kelisti, sodan keıin bári birge kezdesý ótetin Vezıne ormanyna barady.

Munyń bári onyń qatysynsyz kenetten boldy, eshkim tipti bul jaıynda onyń ne oılaıtynyna da qyzyqpady, eshkim budan kelisetinin ne kelispeıtinin surap ta áýre bolǵan joq; oqıǵanyń jyldam damyǵany sonshalyq, ol áli kúnge deıin esin jınap, ózine-ózi kelip, bolyp jatqan jaǵdaıdy taldap kórgen emes.

Senimdi dos retinde kúni boıy qasynan bir eli shyqpaǵan Býarenarmen birge tamaqtanǵan soń, keshki toǵyzǵa taman Dúrýa úıine qaıtty.

Jalǵyz qalǵan soń, ol úıdiń ana buryshynan myna buryshyna deıin ári tez, ári keń adymdap birer mınýt júrdi. Onyń qatty tolqyǵany sonshalyq, tipti esh nárse de oılaı almady. Basynda shegedeı qadalǵan tek bir ǵana oı: "Erteń jekpe-jek", — alaıda ol da tek jaýapsyz, birte-birte ulǵaıyp kele jatqan úreıden ózge eshteńe oıata alǵan joq. Áıtkenmen biraq bul soldat boldy ǵoı, atty ǵoı bir kezde arabtardy, — áıtsede ol buǵan úlken qaýip tóndirgen joq bolatyn: óıtkeni ol qaban atýmen para-par nárse edi.

Jalpy alǵanda, bul durys istedi. Ózin jaqsy jaǵynan kórsetti. Bul jaıynda áńgime qylady, muny maqtaıdy, quttyqtaıdy. Sol arada Dúrýa adamdarda qatty jan silkinisi kezinde bolatyn ádetpen qatty aıqaılap jiberdi:

— Qandaı malǵun ol!

Sonan soń otyrdy da oılandy. Ústeldiń ústinde qarsylasynyń ózderek kártishkesi jatyr eken, ony Rıval onyń qaıda turatynyn bilý úshin bergen. Ol ony taǵy oqydy, bul jıyrmasynshy ret: "Lýı Langremon, Monmartr kóshesi, 176". Sol-aq.

Ol áripterdiń qataryna qarady, olar oǵan qupıaly, aram oıǵa toly kórindi. "Lýı Langremon" — ol ózi qandaı adam? Jasy qanshada? Boıy qandaı? Bet álpeti qandaı? Qaıdaǵy bir kempir óziniń et satýshysymen ursysyp qalǵany úshin, qaıdaǵy bir bóten, tanymaıtyn adam kenetten-kenet eshteńeniń qarasy joq seniń jaıbaraqat, beıbit ótip jatqan ómir aǵysyńdy buzyp jibergeni buzaqylyqqa jatpaı ma?

— Qandaı malǵun! — dedi ol taǵy daýystap.

Ol qozǵalmaı otyryp, ózderek kártishkesine kóz almaı qarady da, oıǵa shomdy. Onyń boıynda osy bir alaqandaı qaǵazǵa degen ashýly yzasy órshı bastady jáne oǵan túsiniksiz áldebir yńǵaısyzdyq sezimi aralasty. Qandaı aqymaqtyq jaǵdaı! Ol tyrnaq alatyn qaıshyny aldy da, áldekimge qanjar suǵyp jatqandaı qımylmen qatyrqaǵa jazylǵan kisi atyn teskilep tastady.

Sonymen, endi bul jekpe-jekke shyqpaq, jáne de pıstoletpen! Nege semserdi tańdamady? Qolyn tyrnap ketken jaraqatpen-aq qutylyp ketetin edi, al munyń qalaı bitetinin bir qudaı bilsin.

— Al qane, basyńdy salbyratpa! — dedi ol ózine.

Óz daýsynan ózi selk ete qalyp, ol jan-jaǵyna qarady. Qansha degenmen júıkesi juqarǵan eken! Bir staqan sý ishti de, sheshine bastady.

Sonan soń jatty da, shamdy óshirip, kózin jumdy.

Úı ishi ájeptáýir salqyn bolǵanmen, ol kórpeniń astynda qatty ystyqtap ketti, sodan aqyry uıyqtaı almady. Qaıta-qaıta dóńbekshı berdi: bes mınýt shalqasynan jatty da, sol jambasyna aýnap tústi, sodan soń ońǵa.

Onyń ústine shól de qınady. Túregelip sý iship edi, sol arada bir mazasyzdyq bıledi: "Bul ne, qoryqqanym ba bul?"

Bólmede kúnde estip júrgen sybdyrdan nege júregi atsha týlap qoıa beredi? Qabyrǵadaǵy saǵattyń serippesi soǵar aldynda sál tyrs etse, onyń óne boıyn diril bılep, demalýǵa aýa jetpeı, birer sekýnd aýzyn ashyp aýany qarmaıdy.

Kádimgi psıhologsha ol óz jaǵdaıyn egjeı-tegjeıli taldaı bastady: "Qorqam ba, joq pa?"

Joq, árıne, qoryqpaıdy, — onyń óıtkeni aıaǵyna deıin jetýge bel býǵan, shaıqasam, júreksizdik kórsetpeımin degen batyl nıeti bar. Alaıda ol qatty tolqyp, ózine-ózi eriksiz: "Adamdy óz erkinen tys ta qorqynysh bıleı ala ma?" — degen suraq qoıýǵa májbúr boldy. Sol-aq eken kúdik, úreı, qorqynysh — bári birden oǵan lap qoıdy. Eger onyń jeke yrqynan basqa qýattyraq, óktem, jeńimpaz kúsh olardan basym tússe, ne bolar edi? Iá, sonda ne bolar edi?

Árıne, ol sony qalasa, bul atysýǵa barady. Al eger qaltyraı bastasa qaıtedi? Eger esinen tanyp qalsa she? Bári munyń sol jekpe-jektegi is-qylyǵyna baılanysty ǵoı: qol jetken tabys ta, bedel de, bolashaq ta.

Ony túsiniksiz bir tilek bıledi, ornynan turyp, aınaǵa baryp ózine-ózi qaraǵysy keldi. Sham jaqty. Aınadaǵy óz beınesine qarap, ol ózin-ózi zorǵa tanydy — quddy ózin birinshi ret kórip turǵandaı boldy. Kózi tym úlkeıip ketken tárizdendi; bozarypty, bop-boz bolyp ketipti, óte qatty bozarypty.

Kenet bir oı atylǵan oqsha sart ete qaldy: "Bálkim, erteń tap osy kezde men tiri de bolmaspyn". Taǵy onyń júregi órekpı soǵyp ketti.

Ol kereýetke jaqyndap edi, sol sát kóz aldyna bir sýret kenet kele qaldy: qazir ǵana ornynan turǵanda ysyryp tastaǵan kórpeniń astynda shalqasynan jatyr eken. Júzi qýarǵan, quddy óli adamdikindeı, sonan soń kózine máńgi semip qalǵan qolynyń appaqtyǵy tústi.

Oǵan óz kereýeti qorqynyshty kórindi, oǵan qaramaý úshin, terezeni ashyp, syrtqa suǵyna baryp turdy.

Sol sátte-aq ol qatty muzdap, tunshyǵyp bara jatqan soń, terezeden tez sheginip ketti.

Onyń ashyq peshke ot jaqqysy keldi. Asyqpaı, alańdamaı ot jaǵýǵa kiristi. Birdemege tıip ketse boldy, qoly qaltyrap qoıa beredi. Eshteńeni aıqyn ajyratpaı, basyn úzik-úzik, jalt etip joq bop ketetin jabyrqaý oılar shyrmap aldy, mas adamdikinshe basy meń-zeń.

Ol qaıta-qaıta ózine suraq qoıýmen boldy:

— Endi ne isteýim kerek? Meniń jaǵdaıym ne bolady?

Ol taǵy bólme ishinde ersili-qarsyly júrip, mán bermesten bir sózdi qaıtalaı berdi:

— Men ózimdi ustaýym kerek, qalaı bolǵanda da ózimdi ustaýym kerek.

Biraz ýaqyt ótken soń kenet oǵan oı tústi: "Qalaı-qalaı emes, áke-shesheme hat jazýym kerek".

Ol otyrdy da, aldyna poshtanyń aq qaǵazyn jaıyp qoıyp jaza bastady: "Qymbatty papa jáne mama..."

Alaıda bulaısha qarata sóıleý dál mynandaı tragedıalyq jaǵdaı úshin jetkilikti saltanatty emesteı kórindi. Ol paraqty jyrtyp tastap, qaıtadan bastady: "Qymbatty ákem men sheshem, erteń tańsáride men jekpe-jekke shyǵam, qalaı-qalaı emes, múmkin..."

Aıaǵyna deıin jazýǵa onyń batyldyǵy jetpeı, ornynan atyp turyp ketti.

Jekpe-jek jaıyndaǵy oı ony ábden tıtyqtatty. Erteń ol mejege shyǵady. Basqa jol joq. Alaıda munyń myna jaǵdaıy ne? Ol atysýǵa daıyn, óziniń batyl nıeti men batyl sheshiminen ol aınymaıdy. Solaı bola tursa da ózin-ózi ol qanshalyq qaıraǵanmen, onyń jekpe-jek bolatyn jerge jetýge de shamasy keletin emes.

Keı kezde onyń tisi-tisine tımeı saqyldap ketedi, — qurǵaq jáne onsha qatty emes dybys.

"Meniń qarsylasym buryn jekpe-jekke shyǵyp kórdi me eken? — dep oılady Dúrýa. — Tırge baryp júrgen adam ba eken? Jaqsy ata ma eken? Onyń jaqsy atatynyn jurt bile me eken?" Dúrýa ol jaıynda eshqashan estimepti. Áıtkenmen eger ol adam tıtteı de tolqymastan, bir sózge de kelmeı pıstoletpen atysýǵa kelisim berse, onda onyń bul qaýipti qarýdy tamasha meńgergeni ǵoı.

Dúrýa jekpe-jek kezinde óziniń jáne qarsylasynyń ózin-ózi qalaı ustaıtynyn elestetip baıqamaq boldy. Jekpe-jektiń árbir usaq-túıegine deıin boljap bilmek bop áýrelendi. Kenet onyń kóz aldyna ishinen oq ushyp shyǵatyn jińishke ári tereń tesik úńireıip tura qaldy.

Sol sát ony aıtyp jetkize almastaı ókinish bıledi. Búkil tula boıy qalshyldaı selkildep qoıa berdi. Aıqaılap jibermes úshin, ol tistenip shydady, aqylynan aıyrylǵan adamsha ol edenge aýnap, qolyna ne tússe, sony jyrtyp, tistelep tastaýǵa ázir edi. Ashyq peshtiń ústinde turǵan rómkeni kórip, shkap ishinde bir lıtrge jýyq araǵy bar ekeni esine tústi (Dúrýanyń áskerı qyzmet kezinen ár kúni tańerteń "tamaǵyn jibitip" alatyn ádeti qalǵan-dy).

Bótelkeni bas salyp, dereý aýzynan qomaǵaılana juta bastady. Demi taýsylǵanda baryp bótelkeni qaıta ornyna qoıdy. Araqtyń úshten birin birden iship tastady.

Ottaı ystyq bir aǵyn ishin qolma-qol kúıdirip, dereý tamyr-tamyryna tarap, basyn aınaldyryp jiberdi, endi ol ózin myqty sezindi.

"Aqyry amalyn taptym", — dep oılady ol.

Óne boıy kúıip bara jatty, taǵy terezeni ashýyna týra keldi.

Kún aıaz, tymyq bolatyn. Sonaý alystaǵy aqshýlan aspanda juldyzdar semip jatqandaı, al temir joldyń tereń or qaptalynda belgi beretin ottar bozańdaıdy: jasyl, qyzyl, aq.

Depodan alǵashqy parovozdar shyqty da, ysqyra jyljyp, alǵashqy poıyzdarǵa qaraı bet aldy. Tańǵy tynyshtyqty qyshqyryǵymen tilgileı shoshytyp, qystaqtaǵy taýyqtarsha alystaǵy poıyzdar da bir-birine ún qosyp jatyr.

"Bálkim, men endi qaıtyp muny eshqashan kórmeıtin shyǵarmyn", — degen oı Dúrýanyń basynda jylt ete qaldy. Biraq ol dereý silkinip, ózinde qaıta oıanyp kele jatqan aıanysh sezimin basyp tastady: "Jetedi! Jekpe-jekke deıin dáneńe de oılamaý kerek, tek sóıtip qana eńsemdi túsirmeýge bolady".

Ol kıine bastady. Qyrynyp jatqanda taǵy júregi bir týlap ketti: onyń basyna "múmkin, aınanyń aldynda eń sońǵy ret ózime-ózim qarap turǵan bolarmyn" degen oı sap ete qaldy.

Áıtkenmen araqtan taǵy bir jutym iship alyp, ol óziniń jýynyp-shaıynýyn aıaqtady.

Sońǵy bir saǵat oǵan eń aýyr saǵattaı sezildi. Ol óziniń tolqynysyn basý úshin, bólmeniń ishinde ary-beri júre bastady. Esik qaǵylǵan kezde ol, qatty tolqyǵandyqtan, jyǵylyp kete jazdady. Tóreshiler keldi. Bastaldy!

Olar ton kıip kelipti.

Jak Rıval Dúrýanyń qolyn qysty.

— Sýyq Sibirdikindeı. Al jaǵdaı qalaı?

— Óte jaqsy.

— Qobaljý bar ma?

— Túk te.

— Jaraıdy, onda bári durys degen sóz. Siz tańǵy asyńyzdy ishtińiz be?

— Iá, men daıynmyn.

Mynandaı saltanatty jaǵdaıdyń qurmetine Býarenar keýdesine sheteldiń sary ala ordenin qadap alypty, — onyń omyraýynan Dúrýa ony birinshi ret kórdi.

Olar tómenge tústi. Kólikte olardy bir beıtanys myrza kútip tur eken.

— Doktor Le Brıýman, — dep tanystyrdy ony Rıval.

— Rızashylyǵymdy qabyl alyńyz, — dedi Dúrýa onymen báseń únde amandasyp.

Ol aldyńǵy orynǵa otyra berem degende, qap-qatty áldeneni basyp ketti de, serippeli temirshe qaıta yrshyp ketti. Ol pıstoletter salynǵan jáshik eken.

— Onda emes. Saıysker men dáriger artta! — degendi Rıval áldeneshe qaıtalap aıtty.

Ne isteýi keregin Dúrýa aqyry túsinip, dárigerdiń qasyna bar salmaǵymen otyra ketti.

Sodan keıin tóreshiler otyrdy da, attar ornynan qozǵaldy. Atshy qaıda bararyn biledi eken.

Pıstoletter salynǵan jáshik bárine kedergi jasap keledi, ásirese Dúrýaǵa, — onyń tipti ol jaqqa qaraǵysy da joq. Jáshikti art jaqqa qoıyp kórip edi, — arqalaryn soqqylady, Rıval men Býarenardyń ortasyna qoıyp edi — qaıta-qaıta qulap qala berdi. Aqyrynda otyrǵyshtyń astyna tyǵyp baryp tynyshtalysty.

Doktor anekdot aıtyp kórdi, biraq báribir onyń da sáni bolmady. Oǵan tek anda-sanda Rıval ǵana kóńil bólgensidi. Dúrýa óziniń ustamdy ekenin bildirgisi de keldi, biraq aıtam degen oıymnan shatasyp, ishteı tolqyp kele jatqanymdy ańǵartyp qoıam ba dep qoryqty. Onyń ústine ony kenet qaltyrap qoıa bermesem eken degen úreıli oı da qınap kele jatqan.

Kólik kóp uzamaı qalanyń syrtyna shyqty. Tańǵy toǵyzdyń shamasy bolatyn. Qystyń aıazdy tańynda bar tabıǵat tup-tunyq, hrýstaldaı móldir ári shyńyltyr. Aǵashtardy japqan aq qyraý muz bop qatqan terdiń tamshylary sekildi; toń jer tabannyń astynda tońqyldaıdy; qurǵaq aýada aqyryn daýys ta alysqa ketedi; kógildir aspan aınasha jaltyraıdy, sol aspannan muzdaǵan jer betine óziniń salqyn sáýlesin tógip, ózi de sýyq kún kóz qaratpaı, shaǵylysyp kóterilip keledi.

— Pıstoletterdi men Gastın-Renetadan satyp aldym, — dedi Jak Rıval Dúrýaǵa qarap. — Bárin ózi oqtap berdi. Jáshiktiń aýzyn mórlep japtyq. Alaıda jerebe tastaýǵa týra keledi, kimniń pıstoletterimen atysatyndaryń — bizdikimen be, olardikimen be — sonda sheshiledi.

— Rahmet, — dedi Dúrýa úırenshikti ádetpen.

Óz qamqorlyǵyndaǵy adamnyń tıtteı de qate jiberip qoımaýyn oılap, Rıval oǵan egjeı-tegjeıli nusqaýlar berip jatty. Ár nusqaýyn birneshe retten qaıtalady:

— "Daıynsyńdar ma?" — dep suraǵanda, "Iá!" — dep qatty aıtyńyz. Qashan: "Atyńdar!" — dep buıryq bergende, qolyńyzdy joǵary kóterip, "Úsh!" — dep aıtyp úlgirgenshe pıstolettiń qulaǵyn basyp úlgerińiz.

"Qashan "Atyńdar!" — dep buıryq bergende, men qolymdy joǵary kóterem, — dedi Dúrýa ishteı pysyqtap, — qashan "Atyńdar!" — dep buıryq bergende, men qolymdy joǵary kóterem, qashan "Atyńdar!" — dep buıryq bergende men qolymdy joǵary kóterem.

Rıvaldiń úıretkenderi esinde myqtap saqtalýy úshin, qashan jattalyp qalǵansha aıtqandaryn oqýshyǵa uqsap qaıtalaı berdi: "Qashan "Atyńdar!" — dep buıryq bergende, men qolymdy joǵary kóterem".

Ormanǵa kirgen soń kúıme on jaqtaǵy aleıaǵa túsip, sonan soń taǵy ońǵa buryldy. Rıval shapshań qımyldap esikti ashty da, aıdaýshyǵa:

— Bylaı, myna jolmen júr, — dedi.

Ol toǵaıdyń ortasymen sozylyp jatqan taptaýryn jol eken; aǵashtardyń basynda qýraǵan japyraqtar muz shasha qaltyraıdy.

Dúrýa áli ishteı ózine-ózi kúbirlep kele jatty:

— Qashan "Atyńdar!" — dep buıyrǵanda, men qolymdy joǵary kóterem.

Kúıme aýdarylyp ketse, bári de bite qalar edi-aý degen oı kenet oǵan sap ete qaldy. Kúımeden qulap túsip, aıaǵyn syndyryp alsa ǵoı — qandaı tamasha bolar edi!..

Biraq ol sol sátte alań shetinde turǵan kúımeni, árirekte jer tepkilep jylynǵan tórt erkekti baıqady. Kenet dem ala almaı qalǵandyqtan, oǵan dereý aýzyn ashýǵa týra keldi.

Áýeli tóreshiler, olardyń sońyn ala dáriger men Dúrýa shyqty. Rıval pıstoletterdi jáshigimen kóterdi de, Býarenarmen birge eki beıtanysqa qaraı júrdi. Dúrýa bárin kórip turdy, olar bir-birimen sándene bas ıip amandasty da, jerden ushyp shyqqan nemese jerge qulap túsken áldeneni izdegendeı birese aıaqtarynyń astyna, birese aǵashtardyń basyna qarap, tórteýi alańmen aldyǵa qaraı júrdi. Sodan keıin araqashyqtyqty sanady da, toń jerge eki qazyqty kúshpen zorǵa kirgizdi. Odan keıin qaıta jınalyp, quddy bir tıyn laqtyryp oınap jatqandaı qımyldar jasasty.

— Siz ózińizdi jaqsy sezinip tursyz ba? — dep surady Le Brúman Dúrýadan. — Sizge eshteńe qajet emes pe?

— Joq, eshteńe qajet emes, rahmet.

Dúrýa ózin aqylynan adasqan adamdaı sezindi, tús kórip turǵan sekildi; quddy qıalı dúnıeni kezip kelgendeı, jan-jaǵynan óńkeı bir adam bilmeıtin birdemeler qaýmalap alǵandaı.

Qoryqqany ma? Sirá, solaı-aý! Ony ózi de bilmepti. Aınalasynyń bári basqasha bop ózgerip ketipti.

Jak Rıval qaıtyp keldi de, rıza pishinmen qulaǵyna sybyr etti:

— Bári daıyn. Pıstoletterden bizdiń jolymyz boldy.

Dúrýaǵa onyń endi múlde báribir edi.

Onyń páltesin sheship aldy. Ol qarsylasqan joq. Ámıanmen, taǵy sol sekildi áldenelermen qorǵanyp almaǵanyna kóz jetkizý úshin, súrtiginiń qaltalaryn sıpap tekserdi.

"Qashan "Atyńdar!" — dep buıryq bergende, men qolymdy joǵary kóterem", — dedi ol duǵa qylǵandaı qaıtalap.

Sodan keıin ony jerge kirgizgen bir taıaqtyń qasyna ákeldi de, qolyna pıstolet suǵa saldy. Tek sol kezde ǵana ol qarsy aldynda, tym jaqyn jerde kózildirikti jýan qaryn jaltyrbas bireý turǵanyn baıqady. Onyń qarsylasy sol edi.

Ol ony óte anyq kórdi, biraq oıy basqada boldy: "Qashan "Atyńdar!" — dep buıryq bergende, men qolymdy joǵary kóterem de, pıstolettiń qulaǵyn basyp úlgerem". Ormannyń óli tynyshtyǵyn alystan estilgendeı áldekimniń daýsy tutqıyl buzyp jiberdi:

— Daıynsyńdar ma?

— Iá! — dedi Jorj aıqaılap.

— Atyńdar! — dep buıyrdy álgi daýys.

Dúrýa odan arǵy eshteńeni de ańǵarǵan joq, ajyratpady, túsinbedi, tek qolyn kótergenin jáne bar kúshimen pıstolettiń qulaǵyn basyp jatqanyn ǵana sezdi.

Biraq qulaǵy túkti de estimedi.

Alaıda ol óz pıstoletiniń aýzynan shyqqan tútindi birden baıqady. Qarsy aldynda turǵan adam da qozǵalǵan joq, turysyn ózgertpedi jáne onyń da bas jaǵynda aq bult dóńgelenip turdy.

Ekeýi de atty, bári bitti.

Tóreshiler men dáriger ony tekserip, sıpalap, kıiminiń túımesin aǵytyp qarap, daýystary dirildeı surady:

— Siz jaralanǵan joqsyz ba?

— Joq, jaralanbaǵan sıaqtymyn.

Langremon de aman-saý eken.

— Bul qarǵys atqyr pıstoletter ylǵı osylaı, — dedi Rıval renjip, — ne tımeıdi, ne sespeı qatyrady. Jeksuryn qarý!

Dúrýa qozǵalmady. Qýanyshtan ári tańǵalǵannan onyń denesi jansyzdanyp qalǵandaı... "Jekpe-jek aıaqtaldy!" Ol áli qolynda qysyp ustap turǵandyqtan, pıstoletti odan kúshpen alýǵa týra keldi. Ol endi ózin búkil jaryq dúnıemen kúsh synasýdan qaımyqpastaı kórdi. Jekpe-jek aıaqtaldy. Qandaı baqyt! Onyń batyr bop ketkeni sonshalyq, dál qazir kimmen de bolsa atysa ketýge ázir edi.

Tóreshiler birneshe mınýt áńgimelesti de, hattama jasaý úshin búgin jınalatyn bop kelisti, sodan keıin bári kólikterine qaıta ministi, atshy murtynan kúlip qamshysyn úıirdi.

Biraz ýaqyttan keıin eki tóreshi, Dúrýa jáne dáriger meıramhanada tańerteńgi tamaqtaryn iship otyryp jekpe-jek jaıyn áńgime etti. Dúrýa óz jaǵdaıyn bylaı sýrettedi:

— Men túk te tolqyǵam joq. Túk te. Sirá, báriń ony ózderińiz de kórgen bolarsyzdar?

— Iá, siz ózińizdi jaqsy ustadyńyz, — dedi Rıval qoshtap.

Dúrýanyń qolyna hattama sol kúni tıdi, — ol ony hronıkaǵa qosýy kerek-ti. Onyń "Lýı Langremon myrzamen eki oq arqyly sóıleskeni" tańǵaldyrdy, sondyqtan eptep yńǵaısyzdanyp Rıvalden surady:

— Biz bir-bir oqtan ǵana shyǵarmadyq pa?

Rıval myrs etti.

— Iá, bir-birden... árqaısyń — bir-birden, demek barlyǵy ekeý.

Rıvaldiń túsindirýi Dúrýany qanaǵattandyrdy, sondyqtan ol odan ary qazbalamady.

Valter qart ony qushaqtap:

— Bravo, bravo, — dedi, — siz "Fransýz ómirin" uıatqa qaldyrmadyńyz, bravo!

Keshkisin Jorj eń yqpaldy gazetter men eń saltanatty meıramhanalarǵa kórinip shyqty. Ol óziniń qarsylasymen eki márte ushyrasyp qaldy. Sirá, ol da ózin kórsetip shyǵýdy jón sanaǵan bolý kerek. Ekeýi bir-birine bas ıispedi. Ekeýiniń biri jaralanǵanda ǵana olar bir-biriniń qolyn alýǵa tıis edi. Áıtkenmen ekeýi de bastarynan oqtyń ysqyryp ótkenin estidik dep ant-sý ishisti.

Ertesi on birlerdiń shamasynda Dúrýa "kógildir qaǵaz" aldy:

"Qudaıym-aı, sen úshin qalaı qoryqqanymdy surama! Tezdetip "Konstantınopolge" jet, seni súıip alǵym keledi, qýanyshym meniń. Batyrym meniń!

Seni sheksiz qurmetteıtin Klo".

Ol kezdesýge kelgende, Klo onyń qushaǵyna umtyla kirip, bet-aýzyn túgel súıip shyqty.

— Qymbattym meniń, búgingi gazetterdiń meni qanshalyq tolqytqanyn bilseń ǵoı! Al qane, aıtshy bárin! Eń basynan basta. Meniń qalaı bolǵanyn bilgim keledi.

Ol oǵan bárin búge-shúgesine deıin aıtyp berýge májbúr boldy.

— Jekpe-jektiń aldynda seniń qandaı qıamet túndi bastan keshkenińdi shamalaımyn! — dedi áıel aıqaılaı tańdanyp.

— Joq. Men jaqsy uıyqtadym.

— Men seniń ornyńda bolsam, kirpigimdi ilmes edim. Al jekpe-jektiń ózi qalaı ótti?

Ol sol arada qolma-qol dramalyq kórinis oılap tapty:

— Biz bir-birimizge jıyrma qadam jerde qarama-qarsy turǵan kezde, — araqashyqtyǵymyz osy bólmeden bar-joǵy tórt ese ǵana qashyq qoı, — Jak bizden: "Daıynsyńdar ma?" — dep surady da, "Atyńdar!" dep buıryq berdi. Sol sekýntte-aq men qolymdy joǵary kóterip, sodan týra aldyma qarata dál onyń basyn kózdedim, — meniń qateligim sol boldy. Maǵan qulaǵy qatty pıstolet tap kelipti, al men jumsaǵyna úırengem, — nátıjesinde qulaqtyń qattylyǵynan meniń oǵym qıǵash ketti. Degenmen men oǵan sál-sál ǵana tımeı qaldym. Ol da óte jaqsy atady eken, ońbaǵan. Oǵy samaıymdy sharpyp ótti. Men onyń jelpigen lebin sezdim.

Dúrýanyń tizesinde otyryp, dál bir oǵan tóngen qaýipti teń bóliskisi kelgendeı, Marel hanym ony qushaǵyna qatty qysty.

— Oı, baıǵusym-aı, baıǵusym-aı meniń, — dep sybyrlady áıel.

Ol áńgimesin aıtyp bitken kezde, Marel hanym aıqaılap jiberdi:

— Bilesiń be, men endi sensiz ómir súre almaımyn! Meniń senimen jolyǵysýym qajet, biraq ázirshe kúıeýim Parıjde júrgende ol múmkin emes. Tańerteń men bir saǵatqa shyǵyp ketip, seni áli tósekten turmaı jatqan kezde júgirip baryp bir súıip keter em, biraq senin qubyjyq úıine men barmaımyn. Sonda ne isteý kerek?

Dúrýanyń basyna bir sátti oı sap ete qaldy da:

— Sen munda qansha tóleısiń? — dep surady.

— Aıyna júz frank.

— Onda bylaı: men osy bólmelerge ornalasam jáne olar úshin ózim tóleımin. Meniń burynǵy páterim endi maǵan unamaıdy.

— Joq. Men qarsymyn, — dedi áıel bir sát oılanyp baryp.

Dúrýa tańǵaldy:

— Nege?

— Sol...

— Onyń jaýap emes. Maǵan bul jer óte unaıdy. Sóz bitti. Men ornalastym. Onyń ústine páter meniń atyma jaldanǵan ǵoı, — dedi kúlip.

Áıel de óz aıtqanynan tanbady:

— Joq, joq, men kelispeımin...

— Al nege, aıtshy?

Áıel onyń qulaǵyna erkeleı sybyr etti:

— Sebebi sen munda áıelderdi ákelesiń, al men ony qalamaımyn.

Dúrýa bulqan-talqan boldy:

— Eshqashan, esh jaǵdaıda da óıtpeımin! Ýáde berem.

— Joq, sóıtesiń.

— Ant ishem...

— Shyn ba?

— Shyn. Shyn sózim. Bul úı bizdiki, basqa eshkimdiki de emes.

Áıel ony qushyrlana qushaqtady.

— Jaraıdy, janym. Biraq bilip qoı: eger sen meni bir ret te bolsa aldasań, bir-aq ret, — onda ekeýmizdiń aramyzdaǵynyń bári bitedi, máńgi.

Dúrýa áıeldi taǵy ılandyrdy, ant ishti, aqyrynda ekeýi kelisti, Dúrýa búgin-aq kóship keledi, al Marel hanym jol ústi oǵan tez kirip-shyǵyp turatyn boldy.

— Qalaı bolǵanda da erteń bizdikine tústenýge kel, — dedi Marel. — Kúıeýim seni qatty unatyp qalypty.

Dúrýa oǵan masattanyp qaldy.

— Qalaısha! Shynynda ma?..

— Sen ony sıqyrlap aldyń. Aıtpaqshy, sen maǵan aýylda óstim demep pe eń, jekemenshik jerde, solaı ǵoı?

— Iá, solaı, nesi bar?

— Demek sen aýyl sharýashylyǵynan sol de bolsa birdeńe bilesiń ǵoı?

— Árıne.

— Onda sen onymen baqsha egý jaıynda, egis týraly áńgimeles, ol sony sumdyq jaqsy kóredi.

— Jaqsy. Sóz joq, sóıtemin.

Jekpe-jek áıeldiń Dúrýaǵa degen názik sezimin oıatyp, keterinde ony basy-kózinen túk qaldyrmaı sypyra súıdi.

Gazet saralqasyna kele jatyp Dúrýa Marel hanym týraly oıǵa shomdy:

"Qandaı tańǵalarlyq adam! Ómirinde qusqa uqsap ushyp-qonady da júredi! Onyń oıyna ne keletinin, talǵamyna ne tatıtynyn eshqashan aldyn ala taba almaısyń! Qandaı kúlkińdi keltiretin erli-zaıyptylar! Ana qart pen myna alaquıyn áıeldi qosý tentek taǵdyrǵa ne úshin qajet boldy eken? Temir jol revızoryn mynandaı esh nárseden taıynbaıtyn áıelge úılendirgen qandaı kúsh boldy eken? Jumbaq! Kim bilsin! Bálkim, mahabbat shyǵar?

Qalaı bolǵanda da, — dep oıyn túıindedi ol, — ashynalyqqa taptyrmaıtyn áıel. Ony qoldan shyǵaryp alý - — naǵyz aqymaqtyq".

VIII

Jekpe-jek Dúrýany "Fransýz ómiriniń" mashyqty feletonshylarynyń dárejesine kóterip ketti. Oǵan jańa taqyryptar tabý úshin eshqashan taýsylyp bitpeıtin kúsh-qýat qajet bolǵandyqtan, ol endi fransýzdardaǵy ádeptiliktiń quldyraýy, jappaı azǵyndaý, patrıottyq sezimniń álsireýi jáne ulttyq maqtanyshtyń anemıasy sıaqty aıqaılap turatyn tirkester boıynsha mamandanyp aldy. ("Ulttyq maqtanyshtyń anemıasy" degen tirkesti ol ózi oılap tapty jáne soǵan óte rıza bop júrdi).

Óziniń shúbáshil, kúlkili ári kekesindi parıjdik minezimen erekshelenetin Marel hanym onyń uzaq asqaq sózderin áldebir dál aıtqan bir aýyz sózben-aq byt-shyt ete salǵanda:

— Eshteńe etpeıdi. Maǵan bunyń bolashaqta qajeti bolady, — dep, Dúrýa jymıyp qana qoıa salatyn.

Ol qazir Konstantınopolde turady; munda ol óziniń shamadanyn, shótkisin, ustarasy men sabynyn alyp kelgen-di, — onyń kóship kelýiniń bar bolǵan-bitkeni sol bolatyn. Ol áli tóseginen turmaı jatyp eki-úsh kúnde bir oǵan Marel hanym asyǵys kelip ketedi; jylynyp úlgermesten, jyldam kórpeniń astyna kirip ketý úshin, tez-tez sheshinip, sodan birazǵa deıin dirilin basa almaı jatatyn.

Ár beısenbi saıyn Dúrýa Marel hanymdikinen tamaqtanyp, kúıeýiniń kóńilin tabý úshin, onymen aýyl sharýashylyǵy jaıynda áńgime qozǵap qaıtady. Ózi de aýyldy óte jaqsy kórgendikten, keıde áńgimeniń qyzyǵyna batyp ketip, dıvanda qalǵyp otyrǵan áıeldi esinen shyǵaryp ta alady.

Birde ákesiniń, birde Súıkimdi dosynyń tizesine otyryp, Lorına da uıyqtap qalady.

Jýrnalshy shyǵyp ketken soń, Marel myrza óziniń kádimgi ár nárse jaıynda aıta beretin aqylgóı daýsymen mindetti túrde atap ótedi:

— Óte súıkimdi jigit. Aqyl jaǵynan da óte jaqsy damyǵan.

Aqpannyń aıaǵy bolatyn. Tańerteń kóshedegi gúl satatyn arbashyqtardyń mańynan shegirgúldiń ıisi de shyǵa bastaǵan.

Dúrýa bult úıirilmegen baqyttyń qyzyǵyna batyp júrdi.

Bir kúni keshkisin úıine oralǵanda, esikke qystyrylǵan hatty baıqady. Mór-tańbasynda: "Kann" degen jazý tur. Hatty ashyp: "Kann, "Arý" vıllasy" degen jazýdy oqydy.

"Qymbatty dos! Barlyq jaǵdaıda da maǵan senińiz degen sózińiz esińizde me? Endi, mine, men sizden ózińizdiń tynysh ómirińizdi buzýdy surap otyrmyn; kelińizshi, ómiriniń sońǵy sátinde óleıin dep jatqan Sharldiń janynda meni jalǵyz qaldyra kórmeńizshi. Ol áli bólmede júrip júrgenmen, maǵan dáriger onyń shamamen aptadan artyq ómir súrmeıtinin eskertti.

Sol aqyrǵy sátterge deıin kúni-túni qaraýǵa meniń kúshim de, batyldyǵym da jetpeıdi. Sol sońǵy mınýtter jaıynda asa qorqynyshpen oılaımyn. Kúıeýimniń týystary joq; meniń sizden basqa jónimdi aıtatyn eshkimim joq. Ol sizdiń joldasyńyz; sizge gazettiń esigin ashyp bergen — sol. Kelińizshi, jalynam sizge. Meniń shaqyratyn basqa adamym joq.

Sizdiń senimdi dosyńyz Madlena Foreste".

Dúrýanyń jan dúnıesin áldebir túsiniksiz sezim jel terbegendeı terbep ótti, ol azattyq sezimi, aldynan ashylǵan keńistikti túısinýi edi.

— Árıne, baramyn, — dedi kúbirlep. — Baıǵus Sharl! Adamnyń ómiri degen, mine, osy!

Foreste hanymnyń hatyn ol qojaıynǵa kórsetip edi, ol biraz burqyldady da, biraq aqyrynda kelisti.

— Tek tez qaıtyńyz, siz bizge qajetsiz, — dedi Valter birneshe ret qaıtalap.

Ertesi erli-zaıypty Marelge jedelhat salyp jiberdi de, Jorj Dúrýa saǵat jetidegi jedel poıyzben Kannǵa attanyp ketti.

Ol bir táýlikke jýyq júrip, keshki tórtke taman jetti.

Qarsy alýshy ony "Arý" vıllasyna alyp keldi, vılla Kannan Jýan buǵazyna deıin sozylǵan qaraǵaıly ormannyń aq úıler seýip qoıǵandaı taý etegine salynypty.

Foresteler ıtalándarsha salǵan alasa shaǵyn úıdi jaldapty; úı aǵash arasymen buralańdap jatqan jáne ár burylysynda ǵajap kórinisteri kóz toıdyrǵan joldyń jaǵasynda eken.

Esikti malaı ashty.

— A-a, myrza, kelińiz! — dep aıqaılap jiberdi ol. — Foreste hanym sizdi asyǵa kútip otyr.

— Foreste myrzanyń jaǵdaıy qalaı? — dep surady Dúrýa.

— Esh máz emes, myrza! Oǵan onsha kóp qalǵan joq.

Dúrýa kirgen qonaq bólmeniń qabyrǵasy kógildir órnek salynǵan qyzǵylt shytpen qaptalypty. Dáý keń terezeden qala men teńiz kórinip turdy.

— Oho, qatqan saıajaı! — dedi Dúrýa tańdanyp. — Shaıtan alǵyrlar, osynshama aqshany qaıdan tabady bular?

Kóılektiń sýsyly ony jalt qaraýǵa májbúr etti.

Foreste hanym oǵan qolyn usyndy:

— Sizdiń kelgenińiz qandaı jaqsy boldy! Qandaı jaqsy!

Dúrýa kútpegen jaǵdaıda áıel ony qushaqtaı aldy. Sonan soń ekeýi bir-birine qarady.

Áıel eptep júdepti, bozarypty, biraq burynǵysynsha áli jas kórinedi, tipti, burynǵysynan jaqsy bop, keýdesi kóz tarta túsipti.

— Bilseńiz, ol óte qorqynyshty jaǵdaıda, — dedi áıel sybyrlaı sóılep, — sanaýly kúni qalǵanyn ol bilip jatyr, sol meni sumdyq qınaıdy. Men oǵan siz keldi dep aıttym. Al sizdiń shamadanyńyz qaıda?

— Men ony vokzalǵa qaldyryp kettim, — dedi Dúrýa, — sizderge jaqynyraq jerge ornalasý úshin, siz meniń qaı qonaq úıge ornalasqanyma keńes beretinińizdi bilmedim ǵoı.

— Osynda qalyńyz, bizdiń qasymyzda, — dedi áıel biraz sheshimsizdikten keıin. — Aıtpaqshy, sizge bólme daıyndalyp ta qoıǵan. Onyń kez kelgen mınýtte qaıtys bolyp ketýi múmkin, eger ondaı jaǵdaı tún ishinde bolsa, onda men múlde jalǵyz qalam ǵoı. Men sizdiń zattaryńyzdy alyp kelýge adam jumsaıyn.

Dúrýa taǵzym etti.

— Sizdiń degenińiz bolsyn.

— Al endi joǵaryǵa baraıyq, — dedi áıel.

Ol áıeldiń sońynan ilesti. Ekinshi qabatqa kóterilip, áıel esikti ashty, Dúrýa qarsy aldynan kórpege oranǵan tiri ólikti kórdi: keshki shapaqtyń sáýlesinde qan-sólsiz Foreste tereze túbindegi kresloda buǵan qarap otyr edi. Onyń óz dosy ekendigin Dúrýa tek joramaldady, — ol sonshalyq ózgerip ketipti.

Bólmeniń ishin adam teriniń, dáriniń, efırdiń, shaıyrdyń ıisteri jaılap alypty — ıis bolǵanda da qurt aýrýymen aýyrǵan adamnyń demin sińirgen bólmeniń tynys taryltqan, aıtyp jetkizýge bolmaıtyn ıisi.

Foreste baıaý, qınala qolyn kóterdi.

— A, sensiń be? — dedi. — Meniń qalaı óletinimdi kórýge keldiń be? Rahmet.

— Seniń qalaı óletinińdi kórýge me? — Dúrýa ózin zorlap zorǵa kúldi: — Ol sonshalyq sonaý Kannan kelýge tatıtyndaı kóńildi kórinis emes qoı. Meniń az da bolsa demalǵym keldi jáne seniń kóńilińdi suraı keteıin dedim.

Foreste sybyrlaǵan únmen:

— Otyr, — dedi de, basyn tómen salyp, muńdana oılanyp qaldy.

Aýrý jıilep, úzik-úzik dem alady; keıde ol óziniń qalaı qınalǵanyn aınalasyndaǵylardyń esine salǵysy keletin sekildi, sonda keýdesinen yńqylmen birge demi de shyǵyp jatqan tárizdi.

Onyń áńgimeni odan ári jalǵastyrmaıtynyn baıqap, Foreste hanym terezeniń astyńǵy jaqtaýyna asyldy da, ıegimen kókjıekti nusqady:

— Qarańyzshy, qandaı ádemi!

Bulardyń qarsy aldynda baýraıyna vıllalardy japsyryp alǵan taý jotasy jaǵany taǵasha qaýsyryp jatqan qalaǵa jetip eńistepti; oń jaqta, aılaqtyń ústinde kóne munaraǵa deıin qalanyń eski bóligi asqaqtaıdy, al sol jaǵy Krýazet múıisine, dál Leren araldarynyń tusyna baryp tuıyqtalady. Kókpeńbek sýdyń ortasynda ol araldar eki jap-jasyl daqqa uqsap erekshe kórinedi. Olardy júzip júrgen orasan dáý japyraq dep qalýǵa da bolar edi, óıtkeni joǵarydan qaraǵanda, olar tep-tegis bop kórinedi.

Al sonaý alysta, buǵazdyń ar jaǵynda, aılaq pen munaranyń ústin ala kókjıekti kómkere alaýlaǵan aspanda taý jotasynyń uzyn kógildir tizbegi tańǵajaıyp syzyqpen aıshyqtanyp kórinedi: jotanyń naızadaı úshkiri, ıilgeni, dóńgelegi; etegin ashyq teńizdiń tolqyny jaýsa, basy pıramıdaǵa uqsaǵan jartaspen aıaqtalyp jatqany da bar.

— Anaý Esterel, — dep túsindirdi Foreste hanym.

Taý shyńdarynyń teriskeı jaǵyndaǵy qan jalatqandaı sarǵylt aspan jaltyldap kóz qaratpaıdy.

Batyp bara jatqan kúnniń alaýlaǵan kórinisi Dúrýany eriksiz tańdantty.

— O-o! Mine ǵajap! — dedi kúbirlep. Óz tańdanysyn bildirýge basqa beıneli sóz aýzyna túspedi.

Foreste áıeline kózin aýdaryp:

— Meniń taza aýa jutqym keledi, — dedi.

— Qarasańshy, qazir kesh qoı, kún batyp barady, — dedi áıeli quptamaı, — taǵy sýyq tıip qalar, onyń saǵan múldem paıdasy joq ekenin óziń de bilýge tıissiń ǵoı.

Foreste, sirá, judyryǵymen qoıyp qalmaq bolǵan sıaqty, alaıda onyń ornyna oń qolyn álsiz ǵana ári shydamsyzdyqpen jybyrlatty da qoıdy, al yzaly kijinisten bet-aýzy tyrjıyp ózgerip ketti, óleıin dep jatqan adamnyń tistenisi onyń semip qalǵan ernin, sýalǵan jaǵy men solpıǵan bet súıegin odan beter aıqyndap kórsetti.

— Tunshyǵyp baram dedim ǵoı saǵan, — dedi ol qyryldap, — bir kún buryn ólem be, bir kún kesh ólem be, saǵan báribir emes pe, aqyry óletinim aıqyn ǵoı.

Foreste hanym terezeni aıqara ashyp tastady.

Samaldyń lebinen úsheýi de erkeletkendeı áser aldy. Bul lep taý baýraıynda ósken gúlder men aǵashtardyń bas aınaldyratyn jupar ıisterin sińirgen jumsaq, jyly, jalańashtap sıpaǵandaı jazǵyturǵy jel edi. Onyń ishinen maıqaraǵaıdyń ótkir ıisi men arshanyń hosh ıisi aıryqsha ańǵarylady.

Foreste aýany asyǵyp alqyna jutty.

Kenet artynsha-aq kreslonyń tutqasyn sheńgeldeı ustap, ysqyrǵan yzaly qyrylmen:

— Jap terezeni, — dedi. — Meni odan beter qurtty. Jertólege baryp ólgenim artyq shyǵar osy.

Foreste hanym terezeni aqyryn japty da, áınekke mańdaıyn tirep turyp, alysqa kóz tastady.

Dúrýa ózin yńǵaısyz sezinip, aýrýǵa ál-qýat berý úshin, onymen sóıleskendi jón kórdi.

Biraq ol ony jubatatyndaı jóndi eshteme oılap taba almady.

— Saǵan bul ara jaqpady ma? — dedi kúńkildep.

Foreste tyrjyń etip, ıyǵyn kúrsine qıqań etkizdi.

— Kórip tursyń ǵoı, — dedi de, taǵy basyn salbyratyp jiberdi.

— Sumdyq-aı deseńshi! Parıjdegiden bul ara qanshalyq jaqsy! Onda qazir qaqaǵan qys. Qar, jaýyn, burshaq; saǵat úshte onda ábden tún, sham jaǵýǵa týra keledi.

— Saralqada qandaı jańalyq bar? — dep surady Foreste.

— Eshqandaı. Sen aýyryp qalǵan soń ornyńa álgi alasa boıly Lakrendi shaqyrǵan. Biraq ol áli pispegen. Sen óziń qaıta oralýyń kerek!

— Men be? — dedi aýrý áreń sóılep. — Men endi maqalalarymdy jerdiń astynda, alty fýt tereńdikte jatyp jazam ǵoı.

Qońyraýdyń jıiligindeı yrǵaqpen osy bir jabysqaq ıdeıa oǵan qaıta-qaıta orala berdi, onyń árbir eskertpesi men árbir sózine qısyndy-qısynsyz qystyryla beretin boldy.

Aýyr ári tereń únsizdik ornady. Kúnniń batar kezdegi órti birte-birte báseńdeı berdi, alqyzyl aspannyń aıasyndaǵy taýlar da qarańǵylyq qushaǵyna enip qaraıa bastady. Túnniń habarshysy sanalatyn qarańǵylyq bólmelerge engende, áli de sónip bara jatqan jalynnyń jarqylyn saqtap, qabyrǵalardy, burysh-buryshty, túsqaǵazdar men jıhazdardy sıakók pen qaraqoshqyl aralasqan túspen boıap qoıǵandaı. Ashyq peshtiń ústinde syrtty kórsetip turǵan aına qandy daqqa uqsaıdy.

Foreste hanym betin terezege basqan kúıi qozǵalmastan tura berdi.

Kenet Foreste úzik-úzik, tunshyqqan, jan qınaǵan daýyspen sóılep qoıa berdi:

— Maǵan taǵy qansha ret kúnniń batqanyn kórýge jazdy eken?.. Segiz... toǵyz... on bes, jıyrma, bálkim, otyz, — biraq odan kóp emes... Senderdiń áli ýaqyttaryń bar... Al men úshin bári bitti... Bári óz retimen óte beredi... Men ólgen soń da, — dáp sol meniń tiri kezimdegideı... Qaı nársege qarasam da, — dedi az únsizdikten keıin sózin qaıta jalǵastyrǵan Foreste, — bári meniń birneshe kúnnen keıin eshteńeni de kórmeıtinimdi eske salady... Eshteńeni... tirshilikte bar nárseniń eshbirin... eń qarapaıym nárselerdi... staqandardy... taqsylardy... demalǵanǵa qolaıly kereýetterdi... kólikterdi kórmeý qandaı qorqynyshty. Keshkisin kólikpen qydyrǵan qandaı raqat... Men ony óte jaqsy kórýshi em!

Kúısandyqta oınaǵandaı onyń saýsaqtary kreslonyń tutqyshy boıymen tez-tez ári qaltyraı júgirip ótti. Onyń sózinen góri úndemeı kidirip qalǵany qatty áser etti, — sol sát onyń óte úreıli nárselerdi oılaıtyny sezilip turdy.

Dál osy arada Norber de Varenniń ótkende aıtqany Dúrýanyń esine tústi: "Qazir meniń ólimdi óte jaqyn aradan kóretinim sonshalyq, keıde qolymdy sozyp, ony ıterip jibergim keledi. Men ony barlyq jerden kórem. Jol ústinde janshylyp qalǵan shybyn-shirkeı, qýraǵan japyraq, dosymnyń saqalyna túsken aq — bári meniń júregimdi jaralaıdy jáne bári de: "Ol — mine!" — dep aıqaılap turǵandaı".

Ol kezde bul ony uqpaǵan; qazir, Forestege qarap turyp, uqty. Onyń óne boıyn buryn bastan keship kórmegen bir jabyrqaý kúı basty: kenet oǵan jap-jaqyn qol sozym jerde, aýrý qınalyp otyrǵan kresloda sumpaıy qubyjyqtaı ólim tyǵylyp jatqandaı bop kórindi. Ol tura cap bul aradan ketpek boldy, qashyp, múmkindiginshe Parıjge tezirek oralǵysy keldi! O, bulaı bolaryn bilgende, Kann qalasyna bireý aıdasa da kelmes edi!

Áli ólmegen adamnyń ústine jaýyp qoıǵan kebin qusap tún qarańǵylyǵy aqyryn-aqyryn búkil bólmeni qymtap aldy. Tek terezeni jáne onyń jaryq sulbasynda qozǵalmaı turǵan jas áıeldiń beınesin ǵana baıqaýǵa bolady.

— Nemene, men búgin sham kórmeımin be? — dedi Foreste shamdana sóılep. — Osy da aýrýdy kútý dep sanala ma?!

Terezeniń aldyńdaǵy qarańǵy beıne joq bolyp ketip edi, sonyń artynsha úıdiń tynyshtyǵyn buzyp kilt qońyraý soǵyldy.

Sálden soń malaı kirip, ashyq peshtiń ústine sham qoıdy.

— Jatasyń ba, joq tómenge tamaqtanýǵa barasyń ba? — dedi kúıeýine Foreste hanym.

— Tómenge baram, — dedi kúıeýi sybyrlaı sóılep.

Úsheýi tamaqty kútip bir saǵattaı qozǵalmaı otyrdy, quddy uzaq únsizdik áldebir qaýipti, qaýip bolǵanda da qupıa qaýipti búrkemelep turǵandaı kórinip, myna ólim jaılaǵan bólmede — sol bólmeniń tynyshtyǵymen birge qatyp qalmas úshin, olar anda-sanda úzik-úzik, túkke de qajeti joq sózderdi aıtyp otyrysty.

Aqyry aýqattaný da bastaldy. Dúrýaǵa ol uzaq, uzaq bolǵanda da ushy-qıyry joqtaı bolyp kórindi. Bári úndemeı, dybyryn bildirmeı jedi, sonan soń bári nandy saýsaqtarymen domalaqtap otyrdy. Óksheniń taqyly da Sharldi tyjyrynta bergen soń, jumsaq týflı kıgen malaı tamaq bergende bilinbeı kirip, bilinbeı shyǵyp júrdi. Tynyshtyqty tek saǵattyń tyqyldaǵan birkelki dybysy ǵana buzyp turdy.

Tamaqtan keıin Dúrýa sharshaǵanyn syltaýratyp, óz bólmesine ketip qaldy. Ol terezeniń tómengi jaqtaýyna asyla turyp tolǵan aıǵa qarady: óleýsiregen bozǵyl sáýlesin vıllalardyń appaq qabyrǵalaryna tógiltip, teńizdiń betine jup-juqa, diril qaqqan jaltyraq qabyrshaǵyn shashyratyp turǵan aı quddy alyp dóńgelek sham tárizdi. Dúrýa qaıtyp ketýdiń nanymdy amalyn qarastyra bastady, — Valter shaqyryp jatyr, jedelhat aldym dep pe, sol tárizdi san alýan syltaý oılap tabýǵa kiristi.

Biraq ertesi tańerteń qashý josparynyń bári oǵan oryndalmastaı bolyp kórindi. Foreste hanymdy báribir aldaı almaıdy, berilgendigi úshin alatyn alǵystan tek óziniń qorqaqtyǵyna bola qur qalady. "Árıne, bul kóńildi jaǵdaı emes, — dedi ol ózin jubatyp, — alaıda eshteńe etpeıdi, ómirde jaısyz jaǵdaılar bola beredi. Onyń ústine bul jaǵdaı, sirá, sozyla bermes".

Ońtústiktiń baqyttan júregiń toqtap qala jazdaıtyn, jer-álemdi kógildir aýa kernegen kúnderiniń biri edi. Forestelerdiń qasynda otyrýǵa áli úlgerem ǵoı dep, Dúrýa tómenge, teńizge qaraı aıańdaǵan.

Ol tańerteńgi tamaǵyn ishýge oralǵanda, malaı oǵan:

— Dúrýa myrza! Foreste myrza sizdi jańa surap edi, — dedi. — Dúrýa myrza, Foreste myrzaǵa kirip shyqqanyńyz jón bolmas pa eken?

Ol joǵaryǵa kóterildi. Foreste kresloda qalǵyp otyrǵandaı kórindi. Áıeli dıvanda kitap oqyp jatyr eken.

Aýrý basyn kóterdi.

— Búgin qalaısyń? — dedi Jorj. — Túriń jaqsy sıaqty ǵoı.

— Iá, jaqsymyn, — dedi Foreste sybyrlaı sóılep, — búgin ózimdi myqtyraq sezinip turmyn. Madlena ekeýiń tezirek tamaqtaryńdy ishińder, — biz qydyryp qaıtamyz.

— Kórdińiz be? Búgin ol ózin deni saý adamdaı sezinedi, — dedi Foreste hanym Dúrýa ekeýi ońashalanǵanda. — Tańerteńnen beri jospar qurýmen álek. Qazir biz Parıjdegi úıimizge ydys-aıaq satyp alý úshin Jýan buǵazyna barmaqpyz. Ol qaıtkende de barýymyz kerek deıdi, al men bir nárse bolyp qala ma dep sumdyq qorqam. Joldyń selkiline ol shydaı almaıdy.

Tórt kisilik jabyq arba kelgende, malaıdyń súıemeldeýimen Foreste baspaldaqpen baıaý tómendep kele jatqan. Ol kólikti kórdi de, dereý onyń ústin ashyp tastaýdy talap etti.

Áıeli oǵan qarsy boldy.

— Saǵan sýyq tıip qalady. Onyń aqylǵa syımaıdy.

Biraq ol óz aıtqanynan qaıtpady.

— Joq, meniń jaǵdaıym óte jaqsy. Men ózimdi bilem.

Baqtyń arasyn qaq bólip jatqan, sonysymen Kanndy Anglıanyń parkine uqsatatyn kóleńkeli saıajoldan ótip, olardyń kóligi teńizdi jaǵalaı júretin Antıp jolyna tústi.

Foreste bul aranyń kórikti jerlerin aıtyp otyrdy. Parıjdik graftyń vıllasyn, taǵy basqalaryn kórsetti. Ol kóńildi edi, biraq onysy úmitsiz adamnyń ádeıi istegen, jasandy, aldamshy kóńildiligi bolatyn. Ár nárseni kórsetkisi kelgende, qolyn kóterýge shamasy jetpeı, ol tek saýsaǵyn ǵana shoshaıtty.

— Qara, mynaý Sent-Margarıt araly, al anaý — Bazen qashyp shyqqan qorǵan. Iá, buǵan bola ol kezde biz biraz áýrelengenbiz!

Odan keıin ol óziniń polktegi qyzmetin eske túsirdi, ofıserlerdiń atyn atap, solarǵa qatysty oqıǵalardy áńgime etti.

Shuǵyl burylystan keıin kenet aldydan keń kórinis ashyldy: Jýan buǵazy da, arǵy bettegi appaq aýyl da, aldyńǵy jaqtaǵy Antıp múıisi de - bári de endi alaqanyńdaǵydaı aıqyn kórindi.

— Áne eskadra! Qazir sen eskadrany kóresiń! — dedi balasha qýanǵan Foreste sybyrlaı daýystap.

Shynynda da, keń shyǵanaqtyń ortasynda qalyń buta ósken jartasqa uqsap turǵan alty úlken kemeni baıqaýǵa bolatyn edi. Tańǵalarlyqtaı usqynsyz, tym dáý, áldebir shoshaıǵandarmen ne munaralarmen, sýtilgishpen jabdyqtalǵan kemelerdiń sýǵa tereń batyp turǵany sonshalyq, olar quddy sol araǵa tamyr jaıǵaly daıarlanǵandaı edi.

Túbi tamyrlanyp ketkendeı kóringen kemelerdiń aýyrlyǵy sonshalyq, — olardyń qalaı qozǵalyp, qaıtip oryn aýystyratynyn túsiný qıyn edi. Júzbeli observatorıa sekildi ári bıik, ári dóńgelek batareıa sý betindegi jartasqa ornatqan manardy elestetedi.

Olardyń qasynan aq jelkenin jelbiretip ashyq teńizge qaraı úsh dińgekti úlken keme ótti. Ana áskerı qubyjyqtardyń, teńizge tereń shógip turǵan jıirkenishti temir qubyjyqtardyń qasynda ol óziniń ádemiligimen, sánimen kóz qýantady.

Foreste kemelerdiń atyn esine túsirmek boldy:

— "Kólber", "Súfren", "Admıral Dúperre", "Aıbyndy", "Aıamas"... Joq, men qatelesippin, "Aıamas" — mynaý turǵan.

Bulardyń kóligi "Jýan shyǵanaǵynyń faıanystan jasalǵan kórkem zattary" degen jazýy bar keń mol pavılıonǵa taqap keldi de, shaǵyn shalshyqty aınalyp ótip, kirer joldyń aýzyna toqtady.

Foreste óziniń Parıjdegi kabınetine eki vaza satyp almaq boldy. Ol arbadan túse almady, sondyqtan oǵan úlgilerdiń birinen keıin birin ákelip kórsete bastady. Ol uzaq tańdady, áıelimen, Dúrýamen aqyldasty.

— Sen bilesiń ǵoı, mynaý meniń kabınetimde turǵan kitap shkabyna qoıýǵa. Men kreslomda bularǵa qaraımyn da otyram. Men ejelgi dáýirdegi nemese grekterdiń birdemesi bolsa dep edim.

Ol ákelgen úlgilerdi aınaldyra qarady, basqa úlgilerdi kórsetýdi talap etti, qaıtadan alǵashqy kórgenin ákeldirdi. Aqyry tańdap alǵandarynyń aqysyn tóledi de, dereý vazalardy Parıjge jóneltýdi buıyrdy.

— Men bul aradan jaqynda ketem, — dedi bekem únmen.

Olar shyǵanaq boıymen qaıtyp kele jatqanda, kenet alqaptan sýyq jel soqty da, aýrý jótelip ketti.

Áýelde ony aýrýdyń jaı jeńil ǵana qozǵany shyǵar dep oılap edi, biraq ol birte-birte kúsheıip, bir sekýnd te tynys aldyrmady, aqyrynda yqylyq atqyzyp, qyrylǵa ulasty.

Foreste tunshyǵa bastady; ár demin alǵan saıyn keýdesin qyryldatqan jótel tamaǵyn jyrtyp jibere jazdaıdy. Ony esh nárse tynyshtandyryp toqtata almady. Aýrýdy bólmesine deıin kóterip aparýǵa týra keldi. Dúrýa onyń aıaǵyn ustap júrdi de, ókpesi qaltyrap qysylǵan saıyn aıaǵynyń da qalaı selkildegenin alaqanymen sezdi.

Jyly tósek Forestege kómektespedi, — aýrýdyń qysylýy tún jarymǵa deıin sozyldy. Aqyrynda ólim aldyndaǵy bul jantalasyn esirtki dári ǵana toqtatty. Sodan aýrý tańǵa deıin kóz ilmesten kresloda otyrdy.

Onyń alǵashqy sózi: "Shashtarazdy shaqyryńdarshy!" — boldy, — qashanǵy ádetinshe Foreste kúnde tańerteń qyrynady. Ol qyryný úshin ornynan turýǵa kúsh jınap edi, biraq ony dereý qaıtadan tósekke jatqyzýǵa týra keldi, Foreste hanymdy onyń qysqa, aýyr, qınala jótelgeni qorqytqany sonshama, ol dereý jańa ǵana uıyqtaýǵa jatqan Dúrýany oıatýǵa jumsady da, odan doktordy shaqyryp kelýin ótindi:

Dúrýa dereý baryp Gavo degen doktordy shaqyryp keldi. Doktor mıkstýra jazdy da, óıt-búıt degen nusqaýlar berdi. Biraq shyndyqty bilgisi kelip ony ádeıi shyǵaryp salyp turǵan Jorjǵa bylaı dedi:

— Bul — sońǵy tuıaq serpýi. Erteńge jetpeıdi. Áıeline eskertińiz jáne sváshennıkti shaqyrtyńyz. Maǵan endi bul arada isteıtin eshteńe joq. Áıtkenmen men árqashan sizdiń qyzmetińizge daıynmyn.

Dúrýa Foreste hanymdy ózine shaqyrdy.

— Ol endi o dúnıelik. Doktor sváshennıkti shaqyryńdar degen keńes berdi. Siz qalaı oılaısyz?

Áıel uzaq tolqydy, biraq aqyrynda bárin oılap-piship kelip, baıaý ǵana bylaı dedi:

— Iá, sol durys bolar... Barlyq jaǵdaıdy eseptegende... Men ony daıyndaıyn, seni sváshennıktiń kórgisi keledi deıin... Qysqasy, bir nárse oılap tabarmyn. Al siz, kóp jasaǵyr, sváshennıkti izdep tabyńyzshy. Qarapaıymdaý bireýin qarastyryńyzshy, ózin-ózi áldeqandaı sanamaıtyndaı bireý bolsyn. Ýaǵyzyn oqýmen shektelsin de, bizdi basqalaı áreketten aýlaq qylsyn, solaı uıymdastyryńyzshy.

Dúrýa ne isteý keregin birden túsingen sózsheń qartty alyp keldi. Ol kirip kelgen kezde-aq Foreste hanym kórshi bólmeden shyǵyp Dúrýanyń qasyna kelip otyrdy.

— Bul oǵan aýyr tıdi, — dedi ol — Men sváshennık jaıynda aıta bastaǵanymda, óńi sonshalyq buzylyp ketti, tap bir, ...sýyq demin sezip turǵandaı bolyp... siz meni túsinip tursyz ba? Qysqasy, báriniń bitkenin, sanaýly ǵana saǵaty qalǵanyn ol túsindi...

Foreste hanym bop-boz bolyp ketti.

— Men onyń sol kezdegi bet álpetin eshqashan umyta almaspyn, — dedi ol sózin jalǵastyryp. — Sol sátte ol, sóz joq, ólimdi betpe-bet kórdi. Ol kórdi ony.

Olarǵa sváshennıktiń daýsy jetip jatty, — qulaǵy nashar estıtindikten, ol ájeptáýir qatty sóıledi:

— Joq, olaı emes, sizdiń jaǵdaı sonshalyq jaman emes. Siz aýrýsyz, biraq tipti de qaýipti emes. Men sizge joldastyqpen, kórshi bolǵan soń kirdim, — birinshi dálelim osy.

Oǵan Foreste birdeme dep jaýap berdi, biraq ony bular estı almady.

— Joq, men sizge ataýkere bere almaımyn, — dep jatty qart. — Biz áli ol jaıynda siz jazylǵan kezde áńgimelesemiz. Eger siz meniń osynda otyrǵanymdy kúnáńizden arylý úshin paıdalansańyz, onda másele basqa. Men ýaǵyzshymyn, men árbir qolaıly jaǵdaıdy paıdalanyp, óz pendelerimdi durys jolǵa baǵyttap otyrýǵa tıispin.

Typ-tynysh bola qaldy. Sirá, endi úni shyqpaı, úzip-úzip Foreste sóılep jatqan bolý kerek.

Sonan soń basqasha únmen, shirkeý qyzmetkeriniń únimen qaıtadan qart sóılep jatty:

— Qudaıdyń qaıyrymdylyǵy sheksiz. "Sopfiteordy" oqyńyz, balam. Eger umytyp qalǵan bolsańyz, onda esińizge salaıyn. Maǵan ilesip otyryńyz: "Confiteor Deo omnipotenti... Bietae Mariea semper virgini..."

Anda-sanda duǵanyń sózin ózimen ilesip qaıtalap jatqan aýrýǵa múmkindik berý úshin, qart úndemeı kútip qalady.

— Al endi táýbe jasaýǵa kirisińiz, — dedi aqyrynda qart.

Aıryqsha tolqý bılep, kútýden ábden tıtyqtaǵan Foreste hanym men Dúrýa tyrp etpeı otyrdy.

Aýrý áldene dep kúbirledi.

— Sizdiń uıatyńyzben qupıalasqan kelisimiń bolyp pa edi, — dedi sváshennık. — Ol qaı túrdegi kelisim edi, balam?

Foreste hanym ornynan turdy.

— Baqqa baryp kishkene qydyryp qaıtaıyq, — dedi ol syr bildirmeıtin sabyrly únmen. — Biz onyń qupıasyn bilmeýimiz kerek.

Olar baqtyń kireberisindegi taza aýaǵa óziniń kúshti ári tátti ıisin taratyp turǵan qalampyrdyń qasyna kelip, gúl ashqan raýshan butasynyń túbindegi otyrǵyshqa otyrdy.

— Siz ázirge Parıjge barmassyz? — dedi Dúrýa biraz únsizdikten keıin.

— Keshikpeımin! Qalaı bári bitedi, men de dereý ketem bul aradan.

— On shaqty kúnde me?

— Iá, odan uzamas.

— Demek onyń eshbir týysy joq qoı?

— Nemere baýyrlarynan basqa eshkimi joq. Áke-sheshesi onyń áli jas kezinde qaıtys bolyp ketipti.

Ekeýi de qalampyrdyń shyrynyn soryp jatqan kóbelekten kóz almady: gúlden-gúlge ushqan onyń qanaty damyl tappaıdy, tipti qonyp turǵan kezde de biliner-bilinbes dir-dir qaǵady. Foreste hanym men Dúrýa baq ishinde uzaq únsiz otyrdy.

Bir kezde malaı kelip, sváshennıktiń táýbe jasaýdy aıaqtaǵanyn málim etti. Sonan keıin ǵana ekeýi joǵaryǵa kóterildi.

Foreste keshegisinen de júdep ketkendeı kórindi.

Sváshennık onyń qolyn jibermeı ustap tur eken.

— Kóriskenshe, balam, men tańerteń kelem.

Sony aıtty da, sváshennık shyǵyp ketti.

Ol esikten shyǵa salysymen ólgeli jatqan adam sol aýyr dem alyp jatqan qalpy bar kúshin jıyp áıeline qaraı qolyn sozdy.

— Qutqarshy meni... — dedi sybyrlap. — Qutqarshy meni... súıiktim... meniń ólgim kelmeıdi... meniń ólgim kelmeıdi... Qutqara kórshi meni!.. Aıtyńdarshy, men ne isteýim kerek, shaqyryńdarshy doktordy... Men bárin de, neni bolsa da qabyldaımyn... Meniń... joq, kelmeıdi!

Ol jylap jiberdi. Onyń sýalǵan jaqtarynan kóz jasy monshaqtap syrǵydy, jábir kórgen balaniki qusap qan-sóli qalmaǵan erni yrsıa tyrjıyp ketti.

Artynsha qoly tósekke sylq ete qaldy, sodan ol saýsaqtaryn baıaý jybyrlatty da jatty, sol birkelki qımyly quddy kórpeniń ústinen áldeneni jınap jatqanǵa uqsaıtyn edi.

Onyń áıeli de jylady.

— Joq, bul ánsheıin jaı ǵoı, — dedi óksip. — Aýrýdyń jaı ustamasy ǵoı, erteń jaqsy bop ketesiń, seni keshegi qydyrý ǵoı sharshatyp tastaǵan.

Foresteniń dem alysy qatty júgirgen ıttiń alqynysynan da jıilep ketti, jıiligi sondaı, ony sanaý múmkin emes edi, al álsizdigi sonshalyq, tipti múldem estilmeıdi de.

Ol áli qaıtalaı berdi:

— Meniń ólgim kelmeıdi!.. Qudaıym, oý... Qudaıym, oý... Qudaıym, oý... endi meni ne kútip tur? Men endi eshteńeni kórmeımin... eshteńeni... eshqashan... O, qudaıym!

Onyń úreıden qatyp qalǵan janary áldebir qubyjyqty, ózgeler kóre almaıtyn áldeneni ajyratty. Saýsaqtarynyń kórpe ústimen kisini ári qorqytyp, ári qajytyp jybyrlaýy áli toqtamady.

Kenet onyń búkil óne boıy jıyrylyp-tartyla bastady.

— Meni qabirge... Qudaıym, oý! — dedi sandyraqtap.

Sodan úndemeı qaldy. Endi ol aınalasyna kóz toqtata almaı qarap, aýzyn ashyp aýany qarmaı berdi.

Ýaqyt ótip jatty; kórshi monastyrdyń saǵaty on ekini soqty. Tamaqtaný úshin Dúrýa basqa bólmege bardy. Bir saǵattan soń oraldy. Foreste hanym tamaqtanýdan bas tartty. Aýrý qozǵalmaı jatty. Tek onyń qur súıegi qalǵan saýsaqtary, kórpeni betine tartyp jaýyp alǵysy kelgendeı, áli baıaǵysynsha qybyrlap jatty.

Foreste hanym kresloda onyń aıaq jaǵynda otyrǵan. Dúrýa áıeldiń qasyna basqa kresloǵa baryp otyrdy. Olar únsiz kútti.

Terezeniń túbinde dáriger jibergen kútimshi áıel qalǵyp otyrdy.

Dúrýa da qalǵyp bara jatyr edi, biraq oǵan aıaq asty áldene elestegendeı boldy. Ol kózin ashyp alǵan sátte Foresteniń kózi kádimgi sóngen otsha jabylyp bara jatyr eken. Aqyryn yqylyq atqannan aýrýdyń basy shalqaıyp, artynsha eki ezýinen jylymshy qan kórindi de, sodan keıin jeıdesine baryp tamdy. Saýsaqtardyń kórpe ústinde qybyrlaǵan súıkimsiz qylyǵy sap tyıyldy. Onyń dem alysy toqtady.

Foreste hanym bárin túsindi. Ol shyńǵyryp jiberip, tizerlep otyra qaldy, betin kórpege basyp, eńirep jylady. Sasyp, abyrjyǵan Jorj oılanbastan shoqyna berdi. Kútimshi áıel oıanyp, kereýettiń qasyna keldi.

— Bitti, — dedi sonan soń.

Dúrýaǵa ádetki sabyrlylyǵy oralyp, jeńil kúrsindi:

— Men uzaqqa sozylar dep oılap em, — dep kúbirledi ol.

Alǵashqy syn sát ótisimen-aq, birinshi shyqqan kóz jasy keber-keppesten ólim shyqqan úıdiń mindetti qam-qaraketteri men mashaqattary bastaldy. Dúrýa jarym túnge deıin tynym tappaı júgirdi.

Ol ash qasqyrsha arany ashylyp oraldy. Onymen birge Foreste hanym da eptep tamaq ishti. Keshki astan keıin ekeýi ólik jatqan, túnimen sonda bolýǵa tıis bólmege ótti.

Túngi ústeldiń ústinde eki balaýyz shyraq janyp turdy, onyń qasynda sý tolǵan taqsyda mımozanyń sabaǵy júzip júrdi, — dástúrli býksı aǵashynyń butaǵyn tabý múmkin bolmady.

Ol ekeýi — jas jigit pen jas kelinshek, budan bylaı ómir súrmeıtin kisiniń qasynda otyrdy. Ekeýi oǵan únsiz, oılana qarady.

Foresteniń óli denesin oraǵan bulyńǵyrlyq Jorjdy qatty qorqytty, biraq ol sonda da ózin zorlap oǵan baıyptap qaraýyn qoımady. Dúrýanyń oıyn da, janaryn da ózine eriksiz tartqan adamnyń ábden semip aryqtaǵan júzin diril qaqqan shyraqtyń jaryǵy erekshe aıqyndap tur. Keshe ǵana bul áńgimelesken dosy, Sharl Foreste, mine jatyr! Tiri jannyń birjola ólýi qandaı sumdyq jáne qandaı aqylǵa syımaıtyn nárse! O, endi ólimniń úreıi ábden silesin qatyrǵan Norber de Varenniń: "Ol jaqtan eshkim de qaıtyp oralmaıdy", — degen sózi munyń qulaǵynan bir keter emes. Barlyq jaǵynan da Forestege uqsas derlik mıllıondar, mıllıardtar týady áli, olarda da buda bolǵannyń bári bolady: kózi, murny, aýzy, oılaıtyn bas súıegi, biraq qazir myna kereýette jatqan adam endi qaıtyp bul ómirge eshqashan oralmaıdy.

Barlyq adam sıaqty ol bálen jyl ómir súrdi, tamaq jedi, kúldi, áldeneden úmittendi, áldekimdi súıdi. Al endi ol úshin bári bitti, máńgi bitti. Áne, ómir degeniń — osy! Andaı-mundaı biraz kún, sonan soń — bos qýys! Sen ómirge kelesiń, ósesiń, baqyttysyń, áldeneni kútesiń, sonan soń ólesiń. Kim bolsań da, — meıli erkek, meıli áıel bol — qosh, endi sen jer betine qaıta oralmaısyń! Áıtkenmen bizdiń árqaısymyz ózimizben birge ólmeıtin máńgiliktiń jantalasqan ári eshqashan qanbaıtyn shólin de ala júremiz, bizdiń árqaısymyz álemniń ishinde júrgen jeke álembiz jáne biz jańa óskinge tyńaıtqysh bolý úshin, esh qaldyq qalmaı túgel shirip ketemiz. Ósimdikter, janýarlar, adamdar, juldyzdar, elder -bári týady jáne basqa bir nársege aınalyp ketý úshin, bári de óledi. Alaıda olardyń birde-biri qaıtadan keri oralmaıdy — qurt-qumyrsqa, adam nemese planeta bolsa da!

Túsindirip bolmaıtyn, sheti men shegi joq azapty úreı Dúrýanyń júregin qara tastaı janshyp turdy, — ol úreı myna sonshalyq suryqsyz, sonshalyq tez óte shyǵatyn ómirdi toqtaýsyz jutyp jatqan, qashyp qutylýǵa bolmaıtyn, toıymsyz o dúnıe aldyndaǵy úreı edi. Ol ózine tónip turǵan qaýipke bas ıip te qoıǵan-dy. Ol bar-joǵy birer saǵat qana ómir súretin shybyn-shirkeılerdi, bar-joǵy birer kún ǵana ómir súretin janýarlardy, bar-joǵy birer jyl ǵana ómir súretin adamdardy, bar-joǵy birer ǵasyr ǵana tirshilik jasaıtyn planetalardy oılady. Olardyń arasynda qandaı aıyrma bar? Bar aıyrma kúnniń birneshe ret shyǵýy men batýynda - bar-joǵy tek sol ǵana.

Ólikke qaramas úshin, ol kózin basqa jaqqa buryp áketti.

Foreste hanym basyn salbyratyp tómen qarap otyr, — ony da, sirá, muńdy oılar ıektep alǵan tárizdi. Aqsary shashy onyń muńdy júzine jarasymdy ádemilik berip turǵanyn kórip, quddy úmit shuǵylasy júregin túrtip ótkendeı, Dúrýanyń ishinde áldebir tátti sezim qozǵalyp ketkendeı kórindi. Bar ómiri áli alda turǵanda, nesine qaıǵyrady?

Ol Foreste hanymǵa qarady. Óz oıymen bolyp otyrǵan ol muny baıqamady. "Áne, — dedi ol ózine-ózi, — ómirdiń jalǵyz jubanyshy — mahabbat! Súıikti áıelińdi qushaǵyńa qysý — adam raqatynyń eń bıigi sol!"

Mynandaı aqyldy, tartymdy ómirserik tapqan marqumnyń mańdaıyna qandaı baqyt qonǵan edi!

Ekeýi qalaı tanysty eken? Ne aqylymen, ne baılyǵymen maqtana almaıtyn ol shirkinge bul qalaısha kúıeýge shyǵýǵa kelisti eken? Bárin aıt ta birin aıt, ony bul qaıtip adam qyldy eken?

Árkimniń óz qupıasy ózinde dep oılady ol. Sol arada munyń jasaýyn tólep kúıeýge bergen kisi deıtin graf Vodrek týraly kóp qaýeset esine tústi.

Endi ne isteıdi ol? Ózine kúıeý etýge kimdi tańdaıdy? Marel hanym oılaǵandaı, depýtatty ma, álde úmit kúttirip júrgen jas jigitterdiń ishinen odan góri joǵary sortty ekinshi Foresteni me? Qazir onyń berik maqsaty, oıy, jospary bar ma eken? O, sonyń bárin bilse ǵoı, shirkin! Áıtkenmen muny onyń taǵdyry nege sonsha alańdatady? Ózine osy suraqty qoıǵan soń, ol óziniń mazasyzdanýynyń sebebi biz keıde ózimiz-ózimizden de jasyratyn, ony tek óz janymyzdyń túkpir-túkpirindegi qupıa qoımalardy aqtaryp kórgende ǵana anyqtaı alatyn buldyr ári qupıa aram oılardyń birine baılanysty ekenin birden túsine qoıdy.

Iá deımin-aý, ony qolǵa túsirýge bul nege talpynyp kórmeıdi? Onyń qoldaýymen bul qandaı qýatty ári qaharly kúshke aınalǵan bolar edi! Aıaǵyn nyq basyp jáne jyldam birden alysqa shyrqar edi-aý!

Al nege bul tabysqa jetpeýge tıis? Ol óziniń oǵan unaıtynyn sezedi, ol buǵan kóńili ketkennen góri tereńirek bir ynta ańǵartady, ondaı sezim tek tabıǵaty uqsas adamdarda ǵana bolýǵa tıis jáne ony bir-birine degen qumarlyq qana emes, olardyń arasyndaǵy únsiz astyrtyn qastandyq ta bekite túsedi. Munyń aqyldy, bekem, qaıtpas adam ekenin ol biledi; bul onyń senimdiligin nyǵaıta berýi kerek.

Qıyn sátte ol buǵan habarlaspady ma? Nege muny shaqyrdy? Sonyń ózi onyń ishteı bir tańdaý jasaǵanynyń, ózi úshin bir sheshimge kelgeniniń, buǵan bir syr bildirgeniniń belgisi emes pe? Sondyqtan sol bir ózi jesir qalaıyn dep turǵan sátte, budan keıin ómirdegi serigim, odaqtasym kim bolady dep oılana bastaǵan kezde, onyń esine bul túsken joq pa?

Ol shydamsyzdanyp, bárin, áıeldiń bar syryn, eń qasıetti oılaryn da bilip alýǵa asyqty. Ol búrsigúni qaıtýǵa tıis, bul úıde jas áıelmen ońasha qalý oǵan yńǵaısyz. Demek bógelýge bolmaıdy, qaıtqanǵa deıin saqtyqpen ári sypaıylap áıeldiń yńǵaıyn bilip alý kerek; onyń qaıta oılanýyna, áldekimdi dámelendirip, keıin qaıta almastaı ýáde berip qoıýyna jol bermeý kerek.

Bólme ishin eren tynyshtyq eńserip, tek saǵattyń birkelki temir tyqyly ǵana estilip turdy.

— Siz, sirá, qatty sharshaǵan shyǵarsyz? — dep surady Dúrýa.

— Iá, — dedi áıel. — Sharshaǵannan buryn ýaıym qajytty.

Bulyńǵyr bólmede ekeýiniń daýsy bir túrli shyqty, ony ekeýi de sezdi. Quddy Foreste óziniń ejelgi ádetimen osydan birneshe saǵat burynǵydaı qozǵalyp, bulardyń sózine qulaq túre qoıatyndaı kórinip, ekeýi de sol sát máıitke jalt qarasty.

— Iá, bul jaǵdaı sizge úlken soqqy boldy, — dedi Dúrýa taǵy sóz qozǵap, — ómirińizdiń búkil qalypty jaǵdaıy buzylyp, basy aıaǵyna, aıaǵy basyna qarap ketti, sonyń bári janyńyzdy qatty jaralaıtyn jaǵdaı ǵoı!

Áıeldiń oǵan qaıtarǵan jaýaby tereń kúrsinis boldy.

— Jas áıelge jalǵyz qalý asa qıyn shyǵar! — dedi ol taǵy qosymshalap.

Áıel úndemedi.

— Qalaı bolǵanda da, men sizden bizdiń ýaǵdamyzdy umytpaýyńyzdy suraımyn, — dedi Dúrýa sybyrlaı sóılep. — Sizdiń meni óz qalaýyńyz boıynsha paıdalana berýińizge bolady. Men sizdiń quzyryńyzdamyn.

Foreste hanym bizdiń janymyzdy tóńkerip tastaıtyn qarastyń birimen oǵan muńdy ári jyly tarta qarady.

— Sizge rahmet, siz janashyr, tamasha adamsyz, — dedi áıel oǵan qolyn sozyp. — Eger meniń qolymnan kelse, eger men siz úshin birdeme isteı alsam, onda men de sizge: "Mendeı súıenishim bar dep esepteńiz!" — degen bolar edim.

Ol áıeldiń sozǵan qolyn alyp, súıip alǵysy kelgen qushtarlyqpen jibermeı, óz alaqanynda ustap turyp, qysyp qoıdy. Sonan soń batyldanyp, áıeldiń qolyn baıaý kóterip ernine basty, sol sát erni jup-juqa, yp-ystyq, jupar ıisi dirildegen terini sezdi.

Bul dostyq erkeletýdiń tym shekten tys sozylyp bara jatqanyn sezip, ol alaqanyn jazyp jiberdi. Foreste hanymnyń kishkentaı qoly bosań tómendep, tizesiniń ústine sylq etti.

— Iá, endi men jalǵyzbyn, biraq men berik bolýǵa tyrysamyn, — dedi ol óte sheshimdi daýyspen.

Eger ol áıeli bolýǵa kelisse, Dúrýa óziniń baqytty, ábden baqytty bolatynyn oǵan qaıtip ańǵartaryn bilmedi. Árıne, bul ol jaıynda dál qazir, bólmede máıit jatqanda aıta almaıdy. Áıtkenmen ózi kóp maǵynaly, sypaıy, astarly, tereń mánge ymdaıtyn sózderden ǵana turatyn, biraq aıtqysy kelgenniń bárin de ańǵarta alatyndaı sóz tirkesterin tapsa ǵoı.

Biraq Dúrýany ana jatqan máıit dál bir aldarynda emes, ol ekeýiniń ortasynda jatqandaı sezim bılep, sol ony kúmiljite berdi. Onyń ústine oǵan birazdan beri bólmeniń buzylǵan aýasyna irip-shirigen keýdeniń sasyq demi, máıitten tósekte tiri jatqan kezinde de shyǵyp, lebi týystaryn sharpyp jatqan, keıin óziniń tar tabytynyń ishin de toltyryp jiberetin bir jaǵymsyz kúlimsi ıis qosylǵandaı kórindi.

— Terezeni ashýǵa bolmaı ma? — dep surady Dúrýa. — Menińshe, munda tymyrsyq bop ketti.

— Árıne, — dedi áıel — Maǵan da solaı sıaqty.

Ol baryp terezeni ashty. Shyraqtardyń jalynyn shaıqaqtatyp, bólme ishine birden túnniń juparly salqyn aýasy soqty. Aı da ótken keshtegisinshe óziniń juqa sáýlesin vıllanyń appaq qabyrǵalaryna, jaltyrap jatqan tep-tegis sý aıdynyna aıamaı tógip tur. Dúrýa keýdesin kere tereń dem aldy, jan dúnıesine úmit tolqyny lyqsyp kirip, baqyttyń júrek týlatqan jaqyndyǵy ony jerden kóterip áketip bara jatqandaı kórindi.

— Taza aýamen dem alsańyzshy, — dedi ol artyna burylyp. — Tún ǵajap.

Foreste hanym asyqpaı terezeniń aldyna keldi de, Dúrýanyń qasyna turyp, terezeniń tómengi jaqtaýyna asyldy.

— Meniń sózime qulaq qoıyńyzshy, — dedi Dúrýa sybyrlaı sóılep, — sizdiń meni durys túsingenińiz qajet. Eń bastysy, mynandaı jaǵdaıda basqa nárse týraly áńgime aıtyp turǵanyma ashýlanbańyz, sebebi búrsigúni men qaıtyp ketem, al siz Parıjge oralǵan kezde, bálkim, bári kesh bolýy múmkin. Sondyqtan... Men ǵoı kedeı adammyn, saqtap júrgen kók tıynym da joq, qol jetken belgili bir mansabym da joq, onyń bári sizge belgili. Biraq meniń jigerim bar, óz oıymsha, men aqymaq emespin jáne durys jolda turmyn. Óz maqsatyna jetken adam sizdiń kóz aldyńyzda. Ómirdi jańa bastaǵan adam jaıynda odan bolashaqta ne shyǵatynyn aıtý — qıyn. Onyń ózindik jaman jaǵy da, jaqsy jaǵy da bar. Qysqasy, sizdikinde bolǵanymda, meniń birde aıtqanym bar, "meniń qasıetti armanym — siz sekildi áıelge úılený" dep. Men qazir sol aıtqanymdy qaıtalaımyn. Qazir maǵan esh jaýap bermeı-aq qoıyńyz. Sózimdi aıaǵyna deıin tyńdańyzshy. Men qazir sizge úılený týraly usynys jasamaımyn. Mynandaı jerde, mynandaı jaǵdaıda óıtkenim jıirkenishti bolǵan bolar edi. Maǵan tek sizdiń bir sózińiz-aq meni baqytty ete alatynyn bilgenińiz qajet; siz meni qalasańyz, ózińizdiń jaqyn dosyńyz da, qalasańyz, kúıeýińiz de ete alasyz, ony ózińizdiń qalaýyńyz biledi, al meniń júregim de, búkil ómirim de sizdiki, sizdiń yrqyńyzda. Men sizdiń qazir jaýap berýińizdi qalamaımyn, mynandaı jaǵdaıda áńgimeleskendi de jaqtyrmaımyn. Parıjde siz ben biz jolyqqan kezde, sonda siz óz sheshimińizdi maǵan ańǵartarsyz. Al oǵan deıin — eshqandaı sóz bolmaı-aq qoısyn, kelisesiz be?

Ol osynyń bárin onyń betine qaramaı, quddy qarsy aldyndaǵy ushy-qıyrsyz túnge sóılep turǵan kisishe aıty. Áıel de estimegen adamsha, qozǵalmaı, ol da qarsy aldyna kóz tigip, aıdyń bozǵylt sáýlesi jaryǵyn túsirip turǵan ushy-qıyrsyz alysqa samarqaý, biraq qadala qarap turǵan.

Ekeýi solaı bir-birine shyntaqtary tıisip, ári oılanyp, ári únsiz uzaq qatar turdy.

— Salqyn tartyp barady, — dep kúbir etti de, áıel kereýet jaqqa bet aldy.

Dúrýa onyń sońynan erdi.

Shynynda da, máıitten bir ıis shyǵatynyna kózi jetken soń, Dúrýa kreslony alysyraqqa syrǵytyp qoıdy: ol báribir ana múńkigen nársege uzaq shydaı almas edi.

— Tańerteń ony tabytqa salý kerek, — dep eskertti.

— Árıne, men tapsyrma berdim, aǵashshy tańerteń segizge taman keledi.

— Baıǵus! — dedi Dúrýa kúrsinip.

Áıel de kúrsinip saldy — bárine boısunǵan muńdy aýyr kúrsinis.

Endi olar máıitke kóz salýdy sırete bastady; ekeýi de ol sıaqty ajaldy pende, ólim jaıynda oılaýǵa ekeýi de úırendi, o dúnıege attaný ázirde ǵana mazalaryn alyp, ashyndyrǵan bolsa, qazir jan túkpirlerinde oǵan da kelisti.

Ádep saqtap uıyqtap qalmaýǵa tyrysyp, ekeýi únsiz otyrysty. Alaıda tún jarymǵa taman Dúrýa birinshi uıyqtap qaldy. Oıanyp ketip qarasa, Foreste hanym da qalǵyp otyr eken, sonan soń yńǵaılanyńqyrap jatty da, qaıtadan kózin jumdy.

— Shaıtan alǵyr, óz tósegińdeı qaıdan jaıly bolsyn! — dedi burqyldap.

Ony bir tarsyl oıatty. Qaraýshy áıel keldi. Kádimgideı jaryq túsip qalypty. Foreste hanym qarsysynda otyr eken; ol da, sirá, uıqyly-oıaý ózine-ózi kele almaı otyrǵan sıaqty. Kúndegisinen góri júdeýleý, biraq báribir baıaǵysynsha súıkimdi, ádemi, baıaǵysynsha jap-jas kórinedi, — túni boıy kresloda otyryp shyqqany túk te áser etpepti.

Dúrýa ólikke qarady da, selk ete qaldy.

— Qarańyzshy! Saqal! — dedi aıqaılap.

Birneshe saǵattyń ishinde ana shirip bara jatqan betke tiri adamǵa birneshe kúnde óspeıtin saqal shyǵyp ketipti. Óli adamnyń boıynda áli saqtalyp qalǵan tirshilikti kórip, tyrp ete almaı qaldy, bir sumdyq keremet, qaıta tirilýdiń ǵajap eskertpesi, tabıǵatqa jat, qorqynyshty, kisini tańǵaldyryp, aqylynan adastyratyn nárse sıaqtanyp, ekeýi de tyrp ete almaı turyp qaldy.

Ekeýi on birge deıin demaldy. Sodan keıin Sharldi tabytqa salǵan soń ekeýiniń de jany jaı taýyp, tynyshtalǵandaı boldy. Tańerteńgi as kezinde bir-birine qarama-qarsy otyrǵan olardyń áldebir kóńildi, qýanyshty áńgime aıtqylary keldi, ólim endi bitti, endi olar ómirge oralýǵa umtyldy.

Ashyq terezeden kóktemniń jyly, jumsaq lebimen birge úı aldynda ósip turǵan qalampyr gúliniń jupary da burq ete qaldy.

Foreste hanym Dúrýaǵa baqty aralap qaıtaıyq degen usynys jasady da, ekeýi samyrsyn qaraǵaıy men arshanyń ıisi jaıylǵan jyly aýany súısine jutyp, kógal shalshyqty aınala baıaý adymdaı júrdi.

— Qymbatty dos, maǵan qulaq salyńyzshy, men... sizdiń aıtqandaryńyzdy... oıǵa sap kórdim, — dep bastady Foreste hanym oǵan basyn burmaǵan qalpy, dálme-dál onyń ózi túnde joǵaryda turyp aıtqandaı aqyryn, aıqyn, salmaqty daýyspen. — Men de sizdiń jaýapqa bir sóz estimeı ketkenińizdi qalamaımyn. Áıtkenmen men ıá da, joq ta demeımin. Kúte turaıyq, jan-jaǵymyzǵa qaraıyq, bir-birimizdi jaqynyraq bileıik. Siz de jaqsylap oılanyńyz. Siz qyzyqtyńyz, — oǵan sonshalyq mán bermeńiz. Men muny Sharl beısharany áli kórge jatqyzbaı turyp aıtyp turǵanym, sizdiń áńgimelerińizden keıin men sizge qandaı adammen baılanysqaly turǵanyńyzdy túsindirýim qajet shyǵar dep sheshtim; eger sizdiń meni túsinýge qabiletińiz jetpese, meni dál osy kúıimde, dál osylaısha qabyldaı almasańyz, onda siz maǵan syr qylyp aıtqan armanyńyzben qosh aıtysa berińiz.

Meni túsinýge tyrysyńyz. Úılený degen men úshin shynjyr emes, ortaqtastyq. Demek meniń is-áreketterime tolyq erkindik beriledi, ıaǵnı óz is-áreketterim jaıynda esep berýge mindetti bolmaımyn, qaıda baratynymdy aıtýǵa da mindetti emespin. Men artymnan qadaǵalaǵanǵa da, qyzǵanǵanǵa da, aqyl aıtqanǵa da tózbeımin. Aıtpasa da túsinikti, men kúıeýge shyqqan adamymnyń abyroıyn esh nársemen tókpeýdi, ony jalǵan nemese kúlkili jaǵdaıǵa qaldyrmaýdy óz mindetime alamyn. Biraq ol da menen kúndi nemese momyn, baǵynyshty áıeldi emes, ózine odaqtas, bar jaǵynan ózine teń adamdy kórsin. Men bilem, kóp adamǵa meniń kózqarasym tym batyl sıaqtanyp kórinedi, biraq men odan bas tartpaımyn. Bar bolǵany osy.

Buǵan qosarym, men de sizdiń aıtqanyńyzdy qaıtalaımyn: maǵan jaýapty qazir qaıtarmańyz, ol ári paıdasyz, ári yńǵaısyz bolar edi. Biz áli kezdesemiz, sonda, bálkim, sóılesermiz. Al endi jalǵyz qydyra berińiz. Men qasyna baraıyn. Keshke jolyqqansha.

Ol ernin áıeldiń qolyna uzaq basyp turdy da, sonan soń bir sóz de aıtpastan qydyrýǵa ketti.

Olar keshkisin tamaqtan keıin ǵana jolyqty. Ekeýi de sharshaǵandyqtan qulaıyn dep turdy, sondyqtan árkim óz bólmesine jetýge asyqty.

Sharl Foresteni kelesi kúni eshqandaı dabyra-daqpyrtsyz Kanndaǵy beıitke jerledi. Jorj Dúrýa bir jarymda jedel poıyzben ketýdi uıǵardy.

Foreste hanym ony vokzalǵa shyǵaryp saldy. Poıyzdy kúte júrip olar asyqpaı perronmen ári-beri qydyrystap, qaıdaǵy bir kóldeneń nárselerdi áńgime etti.

Poıyz keldi, az ǵana vagon tirkelgen naǵyz jedel poıyz: bar-joǵy bes-aq vagon.

Vagondaǵy ornyn jaıǵap kórgen soń, Dúrýa taǵy birer sekýnd Foreste hanymnyń qasynda bola turý úshin platformaǵa shyqty; onyń qasynan ketip baram degen oıdan tap bir birjola ketip bara jatqandaı ony kenet aýyr muń men saǵynysh basty.

— Marsel — Lıon — Parıjge baratyndar, oryndaryńyzǵa otyryńyzdar! — dedi jolserik.

Vagonǵa kirgen soń, áıelge taǵy bir-eki sóz aıtpaq bolyp, Dúrýa terezeden qarady. Parovoz ysqyryp, poıyz ornynan baıaý qozǵaldy.

Dúrýa vagonnan basyn shyǵaryp, Foreste hanymǵa qarady: ol perronda qozǵalmaı turyp, muny kózimen shyǵaryp saldy. Áıel kózinen tasa bop bara jatqanda, ol kenet eki qolyn ernine basyp, oǵan áýemen súıis joldady.

Ol da solaı jaýap berdi, tek onyń súıisi munykine qaraǵanda qorqaqtaý, uıalshaqtaý, baıqalar-baıqalmastaý boldy.

EKİNSHİ BÓLİM

Jorj Dúrýa óziniń burynǵy ádetine qaıta basty.

Konstantınopol kóshesindegi úıdiń tómengi qabatyndaǵy kishkentaı páterinde turyp jatqan ol óz ómirinde bolýǵa tıis ózgeristi kútý qalpyna qaıta kóship edi. Tipti onyń de Marel hanymmen araqatynasy da ózin jańa rólge aldyn ala daıarlaǵysy kelgen adamnyń nekelik odaǵy sıaqtanyp kórindi de, onyń ashynasy bul baılanystarynyń minsiz úılesimine tańyrqap, ony kúlkige aınaldyratyn:

— Sen tipti meniń kúıeýimnen mesheý bolyp shyqtyń-aý. Ekeýińdi almastyrýdyń da qajeti joq edi, tegi.

Foreste hanymnyń keletin túri kórinbeıdi. Ol Kannan shyǵa almaı jatyr. Buǵan jazǵan hatynda ol sáýirdiń ortasynsyz kele almaıtynyn bildirdi, biraq qoshtasarda ekeýiniń bir-birine aıtqan sózderi týraly lám-mım demepti. Jigit tosýǵa bel baılady. Jáne eger ol syrǵytpaǵa salatyn bolsa, retin taýyp oǵan qaıtkende de úılenýim kerek degen sheshim qabyldady. Onyń ózine degen senimi kámil edi, kózdegenine qol jetkizbeı qoımaıtynyna, óziniń kózi túsken áıel zatynan desi qaıtpaıtyn qasıeti baryna senimdi edi.

Qysqa ǵana jazylǵan hat sheshimdi sáttiń taıaý qalǵanynan habardar etkendeı boldy:

"Men Parıjdemin. Kelip ketseńiz eken.

Madlena Foreste".

Bar-joǵy osy ǵana. Bul hat tańǵy saǵat toǵyzdaǵy poshtamen keldi. Saǵat úshte ol Foreste hanymnyń aldynda turdy. Óziniń súıkimdi, jaıdary jymıysymen áıel oǵan eki qolyn birdeı sozdy. Birneshe sekýnd olar bir-birine kóz aıyrmastan qadala qarady.

— Men úshin sondaı aýyr kezde qasymnan tabylǵanyńyz qandaı jaqsy! — dep sybyrlaı sóıledi Foreste hanym.

— Ne buıyrsańyz da oryndaýǵa ázirmin, — dedi ol.

Ekeýi de qatarlasa otyrdy. Foreste hanym odan qandaı jańalyq baryn, erli-zaıypty Valterler týraly, basqa da qyzmetkerler, gazet jaıyn surastyrdy. Ol gazet týraly jıi eske alady eken.

— Men onsyz qurǵaqta qalǵan balyqtaımyn, — dedi áıel. — Jýrnalshylyq janymnyń qalaýy eken. Ne deseńiz de, bul meniń súıikti isim.

Ol úndemeı qaldy. Onyń kúlkisinde, sózinde, daýys yrǵaǵynda áldebir ıshara jatqandaı kórinip, bul jaǵdaıdyń ańysyn ańdaý jaıly jigittiń bastapqy sheshiminen bas tartýyna túrtki boldy.

— Onda... Nelikten... nege sizge endi bul ispen... Dúrýa hanym degen atpen aınalyspasqa? — dep, tutyǵa sóıledi ol.

Foreste hanym birden oıly qalypqa aýysty.

— Muny ázirshe qoıa turaıyq,— dedi ol aqyryn daýyspen, qolyn jigittiń ıyǵyna salyp.

Dúrýa óz usynysynyń aıaqsyz qalmaıtynyn sezip, áıel aldyna tizerleı otyra ketti.

— Rızamyn, rızamyn, sizdi sheksiz súıemin! — dep kúbirledi ol onyń qolyn qushyrlana súıip jatyp.

Foreste hanym túregeldi. Oǵan ilese kóterilgen jigit onyń túri bozaryp ketkenin baıqady. Osy sátte ol áıeldiń ózin kópten unatatynyn uqty. Ekeýi qarama-qarsy turǵan edi; jigit yńǵaıly sátti qur jibermeı, ony qushaǵyna alyp, mańdaıynan asqan ádeptilikpen uzaq qadala súıdi.

— Toqtaı turyńyz, dostym,— dedi qushaǵynan sytylyp shyqqan áıel qatańdaý únmen, — men áli bir sheshimge kelgen joqpyn. Alaıda meniń kelisip qalýym da múmkin. Biraq siz muny, meniń ózim ruqsat etpeıinshe, qupıa ustaýǵa ýáde berýińiz kerek.

Jigit ýádesin bekitip, úıine alyp-ushqan qýanyshpen oraldy.

Osy kúnnen bastap ol Foreste hanymmen sóıleskende ustamdylyq tanytyp, naqty jaýabyn berýge asyqtyrmady, óıtkeni áıeldiń bolashaq jaıly sóıleý mánerinen, ekeýiniń alda birge óter ómiriniń josparyndaı "budan bylaı" degendi aıtqan daýys yrǵaǵynan jaı ǵana kelisimnen góri mańyzdyraq ish tartýshylyq sezilip turatyn-dy.

Dúrýa kún-tún demeı jumys istep, shyǵynyn barynsha azaıtyp, úılengen kezde kók tıynsyz qalmas úshin, biraz qarjy jınap alýǵa tyrysty, sondyqtan onyń qazirgi sarańdyǵy burynǵy shashpalyǵyna para-par deýge bolarlyqtaı edi.

Jaz ótti, kúz de aıaqtaldy, alaıda ol ekeýi óte sırek jolyǵysyp, ózderin myqty ustaı bilgendikten, eshkim eshteńeden seziktene qoıǵan joq.

Bir kúni Madlena onyń kózine týra qarap:

— Siz bizdiń josparymyz týraly de Marel hanymǵa eshteńe degen joqsyz ba? — dep surady.

— Joq, qymbattym. Men ony qupıa saqtaımyn dep sizge ýáde bergenmin, tiri jan bilmeıdi.

— Onda endi oǵan aıtýyńyzǵa bolady. Al men Valterlerge aıtamyn. Osy aptada. Jaraı ma?

Jigit qyzaryp sala berdi.

— Tipti erteń-aq.

— Qalaýyńyz bilsin, - kózin baıaý aýdaryp áketken áıel, onyń qysylyp qalǵanyn baıqamaǵandaı sózin jalǵastyra berdi, — biz mamyr aıynyń basynda úıleneıik. Naǵyz der kezi sol bolar.

— Aıtqanyńyzdyń bárine maqulmyn.

— Men mamyrdyń onynda, senbi kúni bolǵanyn qalar edim. Bul meniń týǵan kúnime týra keledi.

— Mamyrdyń ony, óte jaqsy.

— Sizdiń ata-anańyz Rýan mańynda tura ma? Siz bir ret solaı degendeı bolǵansyz.

— Iá, Rýan mańynda, Kantılde.

— Olar nemen aınalysady?

— Olar... usaq ósimqorlyqpen.

— Á! Men olarmen tanysqym keledi.

Dúrýa yńǵaısyzdanyp kúmiljı berdi:

— Biraq... olar... bylaı ǵoı...

İshinen ózin batylyraq bolýǵa kóndirip, sheshimdi túrde sózin jalǵastyrdy:

— Qymbattym, olar sharýa baqqan jandar, dámhana ustaıdy, meni oqytý úshin qolynan kelgenin aıaǵan emes. Men olardy qorsynbaımyn, biraq olardyń qorashtyǵy... dórekilikteri... sizge unamaı qalýy múmkin.

Áıel ádemi jymıysymen kúlimsirep edi, óńi nurlanyp sala berdi.

— Joq. Men olardy jaqsy kórip ketemin. Biz olarǵa baryp qaıtýymyz kerek. Mindetti túrde. Biz áli bul týraly sóılesemiz. Meniń áke-sheshem de qarapaıym adamdar bolǵan. Olar qaıtys boldy. Bul jalǵanda meniń eshkimim joq... sizden basqa, — degendi qosyp, jigitke qolyn sozdy.

Ol tolqyp, eljirep, eltip ketti, — buǵan deıin eshbir áıelge mundaıdy sezinip kórmegen edi.

— Meniń bir oıym bar edi, — dedi Foreste hanym, — biraq muny túsindirý qıyndaý.

— Ol ne? — dep surady jigit.

— Bilesiń be, qymbattym, árbir áıel sıaqty meniń de ózindik... erekshelikterim bar, men jarqyrap kóringendi, úndestikti jaqsy kóremin. Famılıam aqsúıekshe bolsa, men ózimdi baqytty seziner em. Siz bizdiń nekelesýimiz qurmetine... dvoránǵa aınala almas pa ekensiz?

Endi ol qyzardy, beıádep sóz aıtyp qoıǵandaı-aq betine qyzyl júgirdi.

— Bul týraly men de oılap em, — dedi Dúrýa, — alaıda bul ońaı bola qoımas deımin.

— Nege olaı deısiz?

Jigit kúldi.

— Jurtqa kúlki bolǵym kelmeıdi.

Foreste hanym ıyǵyn kóterdi.

— Joq, o ne degenińiz! Kópshiligi osylaı isteıdi, ony eshkim de kúlki qylmaıdy. Famılıańyzdy ekige bólseńiz, jetip jatyr: "Dú Rýa". Tamasha ǵoı.

— Olaı etýge bolmaıdy,— dedi jigit bilgish adamsha. — Bul tym qarapaıym, tym jaıdaq, tym qarabaıyr tásil. Men áýelde ádebı laqap at retinde týǵan qystaǵymnyń atyn alyp, keıin ony aqyryndap famılıama qosýdy, sodan keıin baryp, siz aıtqandaı, eki bólip qoldanýdy oılap edim.

— Sizdiń qystaq Kantıl dep atalady ǵoı?

— Iá.

Áıel oılanyp qaldy.

— Maǵan sońǵy býyny unamaıdy. Bul sózge azdaǵan ózgeris engizýge bolmas pa eken?

Foreste hanym ústelden qaýyrsyn qalamdy alyp, qaǵazǵa ár túrli famılıalardy jaza bastady ári olardyń jazylý sıpatyn muqıat qadaǵalaýmen boldy.

— Boldy, mine, qarańyz! — dep, kenet qýana daýystap jiberdi de, "Dúrýa de Kantel hanym" dep jazylǵan qaǵazdy usyna berdi.

— Iá, mynaýyńyz sátti shyqty,— dedi birneshe sekýntteı oılanǵan jigit mańyzdana sóılep.

— Dúrýa de Kantel, Dúrýa de Kantel, Dúrýa de Kantel hanym. Tamasha! Keremet! — dep shattana qaıtalaı berdi Foreste hanym.

— Kórersiz, jurt buny jyldam qabyldaıdy,— dedi ol senimdi únmen. — Tek ýaqyt ozdyrmaıyq. Keıin kesh bolady. Erteńnen bastap maqalalaryńyzǵa "Dúrýa de Kantel" dep qol qoıyńyz, al qysqa habarlarǵa jaı ǵana "Dúrýa" deı salyńyz. Jýrnalshylar úshin bul úırenshikti jaıt, bul laqap at eshkimge de ersi kórine qoımas. Toıymyz bolǵansha biz taǵy bir ózgerister engizemiz, al dostarymyzǵa buǵan deıin "de" shylaýyn siz sypaıylyqpen qoldanbaı kelgenińizdi, buǵan qoǵamdaǵy jaǵdaıyńyz májbúr etkenin aıtarmyz, múmkin, tipti aqtalyp ta jatpaspyz. Sizdiń ákeńizdiń aty kim?

— Aleksandr.

— Aleksandr, Aleksandr, — Foreste hanym bul sózdiń dybystalý ereksheligine mán bere birneshe ret qaıtalady. Sodan keıin bir paraq qaǵaz alyp jaza bastady:

"Aleksandr Dú Rýa de Kantel myrza men zaıyby sizderge uldary Jorj Dú Rýa de Kanteldiń Madlena Foreste hanymmen nekelesýi jóninde habarlaıdy".

Ózi jazǵan qaǵazyn alysyraq sozyp synaı qaraǵan ol rıza keıippen:

— Jazýǵa mashyqtanǵan janǵa túk te qıyndyǵy joq, — dep málimdedi.

Qalyńdyǵynyń qasynan budan bylaı "Dú Rýa", tipti "Dú Rýa de Kantel" atanýǵa bekinip shyqqan jigit óziniń mereıi ósip qalǵanyn sezindi. Júris-turysy burynǵydan beter mańyzdanyp, basy qaıqaıyp, tipti murty da shıratyla túskendeı, — óziniń oıynsha dvorán osyndaı bolýǵa tıisti. Kóńili sharyqtaǵany sondaı, tipti qarsy kezikken adamdarǵa:

— Meniń atym Dú Rýa de Kantel,— dep jar salǵysy keletindeı.

Alaıda úıine kelisimen ol de Marel hanymdy esine alyp, sál abyrjyǵandaı boldy. Dereý hat jazyp, ony erteń kezdesýge shaqyrdy. Sodan keıin óziniń ádettegi ne nársege de jeńil qaraıtyn qamsyzdyǵyna basyp, buǵan qolyn bir-aq siltedi de, ózi memlekettik búdjetti nyǵaıtý maqsatynda jańa salyqtar engizý týraly batyl maqalasyn jazýǵa kiristi. Ol dvorándyq tekti bildiretin shylaý úshin jylyna júz frank, al baronnan bastap knázǵa deıingi dárejesi úshin bes júzden myńǵa deıin frank aqsha alynǵany durys dep esepteıtindigin bildirdi. Sońyna "D. de Kantel" dep qol qoıdy.

Kelesi kúni ashynasynan jetken "kógildir qaǵazdan" ol onyń saǵat birde keletinin bildi.

Dúrýa ony edáýir degbirsizdene kútti; ol birden iske kirisip, betine týra aıtýǵa, tek sol keıindeý, alǵashqy soqqy áseri báseńdegen kezde, senimdi dálelderin keltirip, óziniń ómir boıy boıdaq bolyp óte almaıtynyn, de Marel myrzanyń ana dúnıege attanar oıy joq bolǵandyqtan, ózine zańdy jubaı qarastyrýyna týra kelgenin túsindirýdi oılady.

Sonda da ózine-ózi kele almaı-aq qoıdy. Qońyraý soǵylǵan sátte onyń júregi tarsyldaı soǵyp ketti.

Ol buǵan qushaǵyn jaıa umtyldy:

— Sálem, Súıkimdi dos!

Jigit qushaǵynyń salqyndyǵyn de Marel hanym birden ańǵardy.

— Saǵan ne bolǵan? — dep surady ol betine tike qarap.

— Otyr, — dedi jigit, — sóılesý kerek.

Qalpaǵyn sheshpeı, tek bet shilterin sol ǵana kóterińkiregen de Marel hanym suraýly keskinmen otyra ketti.

Dúrýa kózin tómen aýdardy — oǵan oıyn jınaqtap alý kerek edi.

— Qymbattym meniń, — dep bastady ol baıaý únmen, — meniń saǵan aıtpaq habarymnan ózimniń berekem ketip, qynjylyp, qamyǵyp otyrmyn. Men seni shyn súıemin, shyn júregimmen súıemin, sondyqtan seni azapqa salatynym meni aıtar jańalyǵymnan góri qatty qapalandyrady.

De Marel hanym qup-qý bolyp, dirildep ketti.

— Ne boldy? Aıtsańshy! — dep sybyrlaı sóıledi ol.

Osy kezde jigit qamyqqan, biraq sheshimdi túrmen, ádette renishti bolǵanmen, ózine jaǵymdy jaǵdaıdy habarlaǵanda aıtylatyn jalǵan qaıǵyly únmen aıtaryn aıtyp tyndy:

— Bolǵany sol — men úılenemin.

Áıeldiń kókireginen yshqynǵan aýyr kúrsinis shyqty, — ádette esinen tanyp bara jatqan adam osyndaı dybys shyǵaratyn, dem ala almaı býlyqqan áıeldiń sóıleýge shamasy kelmedi.

— Mundaı sheshim qabyldamas buryn meniń qanshalyqty qınalǵanymdy bilseń ǵoı. — Áıel úndemegen soń, ol sózin odan ári jalǵastyrdy. — Meniń aqsham da, qoǵamda aıqyn salmaǵym da joq.

Parıjde men jalǵyzbyn, eleýsizbin. Maǵan qınalǵanda aqyl beretin, jubatatyn, arqama tirek bolatyn bir adamnyń keregin sezindim. Men ózime odaqtas, seriktes bolar áıel izdedim, men ony taptym da!

Dúrýa áıel ózine birdeńe dep til qatar dep úmittendi. Onyń ashýlanýyn, aýyr sózdermen qorlaı sóıleýin kútti.

De Marel hanym naq bir júreginiń soǵýyna kedergi jasaǵysy kelgendeı-aq keýde tusyn basty. Burynǵysha úziltip-úziltip aýyr dem alǵanda keýdesi kóterilip-basylyp, basy da qaltańdap ketedi.

Jigit onyń kreslo arqalyǵynda jatqan qolyn ustaı berip edi, ol qolyn julyp aldy.

— Qudaıym-aı! — dep sybyrlady áıel jany shyǵyp bara jatqan adamsha.

Jigit tizerlep otyra ketti, biraq qolyn tıgizýge batpady: áıel tarapynan bolar kez kelgen áreket ony myna únsizdikteı qorqytpaǵan bolar edi.

— Klo, kishkentaıym meniń,— dep kúbirledi ol, — meniń jaǵdaıymdy túsinýge tyryssańshy. Ah, eger men saǵan úılene alar bolsam, — odan basqa baqyttyń keregi bolmas edi! Biraq seniń kúıeýiń bar. Men ne isteýim kerek? Oılanshy óziń, oılap kórshi! Meniń de qoǵamda óz ornym bolýy kerek, al ol úshin óz oshaǵym bolýy qajet. Sen bilseń ǵoı... Keıde men seniń kúıeýińdi óltirip tastaǵym keletin...

Onyń aqyryn shyqqan kólgir, jumsaq úni mýzyka áýenindeı baýraıdy.

Áıeldiń muzdaı qatyp qalǵan kózinen shyqqan iri-iri eki tamshy jas betin qýalaı tómen syrǵanaı jóneldi, al qalǵan tamshylar kirpiginde móldirep turdy.

— Jylama, Klo, jylamashy,— dep sybyrlaı sóıledi jigit. — Janymdy aýyrtpashy.

Qaıtkende syr aldyrmaýdy oılap, namysyn qamshylaǵan áıel áreń degende ózine-ózi kelgendeı boldy.

— Kim ol? — dedi Marel hanym tamaǵyna jas keptelgen áıeldiń óksikti únimen.

Jigit bir sát únsiz qaldy, degenmen aıtpaı bolmaıtyn bolǵan soń jaýap qatty:

— Madlena Foreste.

De Marel hanym bar denesimen selk etti de, taǵy tastaı qatyp qaldy; óz oıymen bolǵan áıel jigittiń áli tizerlep turǵanyn da ańǵarmaǵandaı edi.

Móldir tamshylar birin-biri qýalaı syrǵanap jatty.

Áıel ornynan turdy. Dúrýa onyń til qatpaı, bir aýyz kinálaspaı ketetinin uqty. Ol buǵan renjip, bar janymen qorlandy. Jibermes úshin ol áıeldiń top-tolyq aıaǵynan qushaqtaı aldy, biraq mata syrtynan-aq aıaqtarynyń sirese qalǵanynan onyń qarsylyǵyn sezindi.

— Búıtip ketpeshi, jalynamyn, — dep ótindi ol.

Áıel oǵan joǵarydan tómen jas buldyratqan qapaly kózben qarady, jan júregin býlyqtyrǵan qaıǵysyn bildire sóılep turǵan aıanyshty kózqaras edi ol.

— Meniń... aıtarym joq... — dep býlyǵa sóıledi ol, — maǵan bul jerde eshteńe qalǵan joq... Sen., sen ras aıtasyń... sen... teńińdi taptyń...

Munyń qolynan julqyna shyqqan áıel esikke bettedi, bul da endi umtylmady.

Ornynan kóterilgende Jorj ózin baltamen basqa soqqan adamdaı sezindi. Biraq ol boıyn tez jıyp aldy.

— Nesi bar... Osylaı bolǵany tipti jaqsy,— dedi ol ózine-ózi. — Janjalsyz... ońaı qutyldym. Maǵan keregi de osy.

Iyǵynan tas túskendeı jeńildenip, ózinin bárinen azat ekenin, jańa ómir jolyndaǵy kedergiden arylǵanyn sezingen ol oılaǵany bolǵanyna jany semirip, boıyn kernegen kúshti qaıda jibererin bilmegendeı, dál bir óz taǵdyrymen jekpe-jekke túskendeı-aq judyryǵymen qabyrǵany qoıyp-qoıyp qaldy.

Foreste hanymnyń: "Siz de Marel hanymǵa aıttyńyz ba?" — degen suraǵyna ol beti búlk etpesten:

— Árıne — dep jaýap berdi.

Áıel oǵan móldir kózderimen synaı qarady.

— Ol buǵan renjimedi me?

— Eshqandaı. Kerisinshe, bul óte jaqsy bolǵan eken dedi.

Janalyq tez tarady. Bireýler tańǵalyp jatty, ekinshileri bulaı bolaryn aldyn ala bilgendigin aıtty, úshinshileri muny osylaı bolýǵa tıisti nársedeı qabyldady.

Endigi jazǵan feletondaryna "D. de Kantel" dep, habarlaryna "Dúrýa" dep, al gazetke anda-sanda berip turatyn saıası maqalalaryna "Dú Rýa" dep qol qoıa bastaǵan Jorj jarty kúnin qalyńdyǵynyń qasynda ótkizip júrdi. Foreste hanym ózin onymen qaryndasy sıaqty sonshalyqty erkin, tabıǵı ustady, biraq bul erkindiginde shynaıy eljireýimen qatar ózi álsizdigim dep búrkemeleýge tyrysatyn yntyqtyǵy da baıqalyp qalatyn-dy. Ekeýara kelisim boıynsha, bular nekeleskende kýágerlerden basqa eshkim de bolmaıdy jáne olar sol kúni keshkisin Rýanǵa júrip ketpek.

Qalyńdyq birneshe kún jigittiń áke-sheshesine qonaqtap qaıtýǵa sheshim qabyldaǵan-dy.

Dúrýa ony bul oıynan bas tartýǵa biraz úgittep baqty, biraq sózin ótkize almaǵannan keıin yrqyna kónýine týra keldi.

Eshkimniń qatysýyn qalamaǵandyqtan, shirkeý ǵurpyn ótkizýden de bas tartqan olar onynshy mamyr kúni qala basshylyǵy ǵımaratyna kirip shyqty, sodan keıin úılerine kelip zattaryn jınastyrdy da, Sen-Lazar vokzalynan júretin keshki altynyń poıyzymen Normandıaǵa jol tartty.

Olar ekeýden-ekeý vagonda ońasha qalǵan mezetke deıin sóılesýge murshalary bolmaǵan edi. Poıyzdyń qozǵalǵanyn sezgen sátte ekeýi bir-birine jalt qarady da, azdaǵan qolaısyzdyqty sezdirmeý úshin kúlip jiberdi.

Uzynnan-uzaq Batınol debarkaderinen ótken poıyz aqyrynda jazyqqa — qala qamaldarynan Senaǵa deıin sozylatyn qýraǵan keń jazyqqa ilikti.

Jorj áıelimen ekeýi anda-sanda joq-bardy aıtyp til qatysqany bolmasa, ekeýi de terezege úńile qaraýmen boldy.

Aner kópirinen ótip bara jatqanda, olar túrli kemeler, tórt eskekti jáne balyqshy qaıyqtary syńsyp júrgen ózendi kórip, qýanyshty tolqynys sezimine bólendi. Mamyrdyń ótkir sáýlesi kemeler men typ-tynyq qybyr-jybyrsyz, shalpyl-shaıqalyssyz, naq bir batyp bara jatqan kúnniń jarqylynda uıyp qalǵandaı kórinetin sý betine qıǵashtaı tógilip turdy. Ózen ortasynda jeldiń árbir lúpilin qalt jibermeı baǵatyn eki úlken appaq úshburyshty matany kere jaıǵan jelkeni bar qaıyq ushýǵa daıarlanǵan bir alyp qusty kózge elestetkendeı.

— Men Parıjdiń tóńiregin unatamyn,— dedi Dúrýa baıaý únmen, — meniń esimnen qalmaıtyn bir eles — osy jaqta balyq jegenimdi umytpaımyn.

— Qaıyqtar she? — dep ilip áketti áıel. — Batyp bara jatqan kún shapaǵyn dybyssyz syrǵyǵan qaıyqta otyryp tamashalaǵan qandaı keremet!

Ótkendi maqtaı berýden saqtaný kerektigin kenet uqqandaı ekeýi de únsiz qaldy; osy únsizdigimen ekeýi de, múmkin, ókinish áýenine elige jónelgen bolar-aý.

Dúrýa áıeline qarama-qarsy otyrǵan; endi onyń qolyn alaqanyna salyp súıe bastady.

— Parıjge oralǵan soń biz ara-tura tamaqtaný úshin, Shatýǵa baryp turatyn bolamyz, — dedi Dúrýa.

— Jumystan qolymyz bosasa! — dedi Madlena, onyń úninen: "Jan tynyshtyǵynan góri paıdaly enbekti oılaıyq", — degisi kelgen syńaı sezildi.

Jigit onyń qolyn ýysynan bosata qoımaı, qalaı erkeletý jolyn oılastyrýmen boldy. Eger aldynda ańqaýlaý qyz otyrsa, ol esh oılanbas edi, al Madlenanyń ańǵarǵysh ta mysqylshyl aqyl ıesi ekendigi ony tejeı berdi. Ol arandap qalýdan, tym jasqanshaq nemese kerisinshe, tym keýdemsoq, qolapaısyz nemese kerisinshe, tym ólermen bolyp kórinýden qoryqty.

Qolyn qattyraq qysyp edi, ol jaýap qaıyrmady.

— Sizdiń áıelim bolǵanyńyzǵa áli sene almaı otyrǵanym, — dedi ol.

Madlena buǵan tańyrqaǵandaı boldy.

— Nege olaı?

— Bilmeımin. Bir túrli sıaqty. Men sizdi súıip alǵym keledi jáne oǵan haqym bar ekendigine ózim tańǵalam.

Madlena oǵan betin tosty, ol ony qaryndasyn ópkendeı-aq súıip aldy.

— Men sizdi eń alǵash kórgende, — dep sózin jalǵady ol, — esińizde me, men Foresteniń shaqyrýymen sizdiń úıge barǵanymda, — "Shirkin, osyndaı áıelim bolsa!" — dep oılaǵan em. Oıym oryndaldy. Sondaı áıeldi taptym.

— Siz ázilqoı ekensiz, — dedi áıel qýlana, onyń kózine týra qaraǵan kúıi sybyrlaı kúlip.

"Men tym salqynmyn. Bul durys emes. Batyldaý bolǵan jón", dep oılaǵan Dúrýa ony áńgimege tartqysy keldi:

— Sizder Forestemen qalaı tanystyńyzdar?

— Biz osy Rýanǵa sol týraly sóılesý úshin bara jatyrmyz ba? — Madlena qýaqylana kúlimdegen kúıi qarsy suraq qoıdy.

Jigit qyzaryp ketti.

— Men aqymaqpyn. Sizdiń aldyńyzda júreksinip otyrmyn.

Bul sóz áıelge unady.

— Qoıyńyzshy, nege olaı?

Jigit áıeliniń qasyna, taqala otyrdy.

— Buǵy! — dep, Madlena kenet daýystap qaldy.

Poıyz Sen-Jermen ormanyn qaq jaryp kele jatqan. Úreıi ushqan elik kózdi ashyp-jumǵansha ashyq alańnan qarǵyp ótti.

Madlena áli de ashyq terezeden kóz almaı otyr edi, Dúrýa kenet eńkeıip onyń moınynan qadala súıdi, — bul ashynalyq súıis edi.

Madlena biraz ýaqyt qozǵalyssyz qaldy, sonan soń basyn kóterip:

— Qoıyńyz, qytyǵym keledi, — dedi.

Alaıda erkeletý toqtalǵan joq: asa saqtyqpen aqyryn-aqyryn ol shıratylǵan murtymen áıeldiń appaq terisin qytyqtaı berdi.

Madlena boıyn jıyp aldy:

— Qoısańyzshy endi!

Jigit oń qolymen áıeldiń basynan oraı qushaqtap, betin ózine buryp aldy da, oljasyna shúıilgen qarshyǵadaı ernine tóndi.

Áıel bulqynyp, ony ıterip, qolynan bosap shyǵýǵa árekettendi. Bir sát boıyn ajyratyp alǵanda:

— Qoı dedim ǵoı sizge! — dep qaıtalady ol.

Biraq jigit ony tyńdamady; áıeldi qushaǵyna qysa túsip, dirildegen yntyq erinderimen qadala súıgen ol ony jastyqqa shalqalata berdi.

Áreń degende onyń qushaǵynan sytylyp shyqqan Madlena ornynan ushyp turdy.

— Tyńdańyzshy, Jorj, qoıyńyz endi! Biz bala emespiz ǵoı, Rýanǵa jetkenshe shydamaıtyndaı ne kórindi.

Áıeldiń aqyldylyǵy esin jıǵyzǵan jigit qyp-qyzyl bolyp otyrdy.

Burynǵy qalpyna túsken kezde, ol kóńildene ún qatty:

— Jaraıdy, men shydaıyn, biraq Rýanǵa jetkenshe siz menen bir aýyz sóz estı almaısyz, — sizdi solaı qatyramyn. Esińizde bolsyn: biz Pýassıden jańa ótip baramyz.

— Men-aq sóıleıin, — dedi áıel.

Sodan keıin onyń qasyna otyryp alyp, qalaǵa qaıtyp oralǵannan keıin nemen aınalysatyndaryn ret-retimen aıta bastady. Olar Madlena burynǵy kúıeýimen turyp kelgen páterde qala beredi, onyń ústine Foresteniń saralqada atqaryp kelgen mindetteri túgeldeı jalaqysymen qosa Dúrýaǵa kóshetin bolady.

Jalpy, ol ekeýiniń nekelik ómiriniń barlyq materıaldyq jaǵyn usaq-túıegine deıin qaldyrmaı usynaqty áıel dáldigimen aldyn ala eseptep qoıǵan sıaqty.

Olardyń odaǵy bastapqy kezde óz múlikterine jeke ıelik etýge negizdeledi jáne ómirde bolar barlyq jaǵdaılardy — ajal, aıyrylysý, bir nemese birneshe sábıdiń ómirge kelýi -bárin de olar aldyn ala qarastyryp qoıady. Dúrýada, óziniń aıtýy boıynsha, tórt myń frank bar, onyń bir jarym myńyn ol qaryzǵa alǵan. Qalǵanyn ol bıylǵy jyly óz ómirinde bolar ózgeristi kútý ústinde jınaqtaǵan qarajaty quraıdy. Madlenada, óziniń aıtýyna qaraǵanda, Foreste qaldyrǵan qyryq myń frank aqsha bar.

Sharldi eske alǵanda, ol ony maqtańqyraı sóıledi:

— Ol óte quntty, óte uqypty, eńbekqor adam edi. Qysqa merzimde ol qyrýar qarjy jınap alar edi.

Biraq óz oıymen bolyp ketken Dúrýa ony estigen joq.

Ara-arasynda Madlena únsiz qalyp, áldebir oıǵa berilip ketedi, sodan keıin bastalǵan áńgimeni ári qaraı jalǵastyryp áketedi:

— Úsh-tórt jyldan keıin siz otyzdan qyryq myń frankke deıin aqsha jınaı alasyz. Sharl áli de ómir súre bergende, ol da osynsha aqsha tabar edi.

Onyń aqyl aıtýynan jalyqqan Jorj sózin bólip jiberdi:

— Meniń bilýimshe, biz osy Rýanǵa sol týraly sóılesý úshin bara jatqan joq sıaqty edik qoı.

Madlena onyń jaǵynan aqyryn ǵana uryp qoıdy.

— Rasynda, men tipti umytyp ketippin, — dedi kúle sóılep.

Tárbıeli bala keıpine túsken jigit eki qolyn tizesine salyp otyrdy.

— Aqymaqtyń qylyǵyn istep otyrsyz, — dedi Madlena.

— Meni mundaı kúıge túsirgen ózińiz, — dep qarsylyq bildirdi jigit, — endi men osy qalyptan shyqpaımyn.

— Nege?

— Óıtkeni siz bizdiń sharýashylyǵymyzdy ǵana júrgizip qoımaısyz, meni tárbıeleýmen de aınalyspaqsyz. Árıne, ómir kórgen jesir retinde oǵan qaqyńyz da bar.

Áıel shynymen tańyrqady:

— Siz munymen ne aıtpaqsyz?

— Meniń aıtaıyn degenim, sizdiń aqylyńyz meniń sańylaýyma sáýle túsirse, tájirıbeli áıel retinde siz men sıaqty kúnáden pák boıdaqtyń kózin ashýǵa tıissiz!

— Munyńyz múmkin emes! — Madlenanyń daýsy qattyraq shyǵyp ketti.

— Ábden múmkin, — dep qarsylasty jigit. — Men áıel kórgen jan emespin, solaı ma? — al siz erkek kórdińiz, — óıtkeni siz jesirsiz ǵoı, solaı ma? — demek siz meni tárbıeleýdi... búgingi keshten bastaıtyn bolasyz, solaı ma? — alaıda úıretýdi dál qazir bastasańyz da qarsy emespin.

— O, eger siz dál osy máselede maǵan senim artatyn bolsańyz!.. — dep áıel kóńildene sóıledi.

— Árıne, sizge ǵana úmit artyp otyrmyn, — Dúrýa sabaqta jaýap berip turǵan mektep oqýshysynyń daýsyna sala sóıledi.

Ol ǵana emes, bir jıyrma sabaqtan keıin siz meni tájirıbeli adam etip shyǵarady dep senemin... On sabaqta negizgi pánderden... oqý jáne gramatıkasyn, qalǵan on sabaqta jattyǵý jáne sheshendikke úıretseńiz... Men, shynynda, túkti bilmeımin ǵoı, naǵyz túk bilmestiń ózimin!

— Sen aqymaqsyń! — dep saldy myna sóz janyna jaqqan áıel óz sózine mán bermesten.

— Demek sen maǵan "sen" deı bastasań, — dep ilip áketti jigit, — men de sony qaladym, meniń aıtaıyn degenim, qymbattym, saǵan degen qushtarlyǵym sekýnd saıyn artyp barady, al Rýannyń joly maǵan tipti jetkizbeıtindeı bolyp kórinedi!

Dúrýanyń endi akterlik mánermen, sóz yńǵaıyna qaraı kúldirgi qylyqtar jasap tálimsı sóıleýi zıaly ádebı ortanyń kóńil kúı ereksheligine úırengen áıelge qyzyqty bolyp kórindi.

Ol jigitke endi basqasha kózben qaraı bastady, barǵan saıyn onyń tartymdylyǵy artyp, aǵash basynda salbyrap turǵan jemiske ańsary aýyp, biraq sanasy dál qazir jeýge bolmaıdy, azyraq tózimdilik tanytyp, tamaqtan keıin jeý kerek degendeı qyzyǵýshylyǵyn oıatty.

Sanasyn bıleı bastaǵan kúnákar oıynan áıeldiń óńi qyzǵylt tartty.

— Súıikti shákirtim-aý, — dedi Madlena, — meniń tájirıbeme, meniń asa mol tájirıbeme senińiz. Vagondaǵy óbisýdiń esh jaqsylyǵy joq, ol tek tábetińdi azaıtady.

Odan ári qyzara túsip, sózin sybyrmen aıaqtady:

— Pisýi jetpegen astyqqa oraq salmaıdy.

Dúrýa kúldi, — mynaý ádemi aýyzdan shyqqan astarly sóz onyń yntyǵyn arttyra tústi. Ol duǵa oqyǵan jandaı-aq únsiz ernin jybyrlatty, sodan keıin shoqyndy da, saltanatty únmen til qatty:

— Azǵyrýdan saqtaýshy áýlıe Antonııdiń yrqyna berildim. Mine, endi men taspyn.

Aqyryndap ymyrt túsip keledi, ińir qarańǵylyǵy on jaqta sozylyp jatqan kóz jetkisiz alqapty juqa kezdemedeı jeńil munarymen kólegeıleı bastapty. Poıyz Senamen qatarlasa júıtkip keledi. Jas jubaılar temir jolmen jarysa, jarqyrata tazartylǵan metaldaı jaltyraǵan jalpaq taspadaı sozylǵan ózenge jáne aspannan tógilip túsip, batyp bara jatqan kún sáýlesiniń qyzyl shoqtaı jaınaǵan qan qyzyl shuǵylasynan kóz ala almaı otyrdy. Shuǵyla birtin-birtin kúńgirttenip, kúl tústenip baryp birjola joǵaldy. Al ymyrt qoıýlanǵan saıyn tunjyraı túsken dala da birtindep qarańǵylyq qushaǵyna endi.

Ashyq terezeden syzdyqtaǵan keshki muń budan biraz ýaqyt buryn ǵana jelpinisken kóńilderdi tunjyratyp, olar da únsiz otyryp qalǵan edi. Bir-birine tyǵyla túsken olar sondaı tamasha, jaıdary mamyr aıynyń bir kúni qalaı taýsylǵanyn kózderinen ótkerdi.

Poıyz Mantede toqtaǵan kezde vagonda maıly shyraq jaǵyldy da, ol jypylyqtaǵan sarǵysh jaryǵymen kýpeniń surǵylt reńine jylý júgirtti.

Dúrýa Madlenany qushaqtap ózine tartty. Onyń taǵatsyz yntyqtyǵy úzdikken meıirimdilikke, alyp-ushýsyz báseń, sábıshe áldıleıtin, tynysh qana emirenýge aýysqan.

— Men seni árqashanda súıip ótemin, Mad, kishkentaıym meniń, — degen sybyry estiler-estilmes bolyp shyqty.

Onyń kólgir úni Madlenanyń janyna jaǵymdy tıdi, áıeldiń denesi dirildep, jyp-jyly omyraýyna betin basyp jatqan jigitke eńkeıe túsip, ernin tosty.

Ekeýi únsiz, qadala uzaq súıisti, sodan keıin alqyn-julqyn qımylmen kenetten deneleri aıqasa qaldy, álsiz qarsylyqty basa-kóktegen qysqa ǵana alys-julys, kózdi ashyp-jumǵansha óte shyqqan qumar qandyrý. Sodan keıin ekeýi de azdap abyrjyǵan, álsiregen, biraq emirenýden tańbaǵan kúıi parovoz dabyly aıaldamanyń jaqyn qalǵanynan habar bergenshe qushaqtaryn jazbastan jata berdi.

— Uıat-aı! — dedi áıel saýsaqtarymen qobyraǵan samaı shashyn jóndep jatyp. — Biz bala bop kettik pe.

Al Dúrýa onyń eki qolyn kezek-kezek asyǵa-úsige súıe berdi.

— Men seni jaqsy kóremin, Mad, kishkentaıym meniń, — dedi ol.

Sodan Rýanǵa jetkenshe olar betterin-betterine taqap, ashyq terezeden kózderin almaı, anda-sanda shamy jarqyraǵan úıler kórinis beretin tún qarańǵylyǵyna qaraýmen boldy. Bir-biriniń jylýyn sezine otyryp, budan da ystyq jaqyndyqty, es-tússiz aımalasýdy ańsaǵan olar qıal dúnıesinde qalyqtap júrgendeı edi.

Olar qonaq úıdiń terezesi jaǵalaýǵa qaraǵan bólmesin alyp, asyǵys tamaqtandy da, uıqyǵa jatty. Erteńgilik qyzmetker áıel olardy tańǵy segizde oıatty.

Shaıdy olarǵa túngi ústelshege ákelip berdi, bir-bir shyny shaı ishken soń Dúrýa áıeline kóz saldy da, tap bir mol qazynanyń ústinen shyqqan jandaı ony shattana qushaqtap:

— Kishkentaıym meniń, — dep sybyrlady, — men seni sondaı súıem, sondaı súıem...

Madlena oǵan qaltqysyz sene rızalyqpen kúlimsiredi:

— Men de... solaı sıaqtymyn... — dedi ol jigitti súıip jatyp.

Alaıda Jorj týǵan úıine jaqyndaǵan saıyn abyrjýly edi. Ol áıelin birneshe ret bas tartýǵa úgittep baqty, onyń boıyn úırete berýge tyrysty. Qazir ol taǵy osy áńgimeni qozǵady.

— Sen túsinshi, operadan kóretinińdeı emes, bular naǵyz sharýa adamdar.

Madlena kúldi.

— Bilemin, aıtqansyń. Odan da túregel, áıtpese men tura almaı otyrmyn.

Jigit tósekten sekirip túsip, náskıin kıe bastady.

— Bizge ol úıde eshqandaı jaǵdaı bolmaıdy. Meniń bólmemde saban nyǵyzdalǵan qanar tóselgen eski kereýet qana tur, — basqa eshteńe joq. Kantlde jún matyras degendi bilmeıdi.

Madlena qýanyp ketkendeı boldy:

— Tipti jaqsy. Budan artyq ne kerek... senimen birge ... uıqysyz ótken túnnen keıin ... kenet áteshtiń shaqyrǵan daýsyn estigenge ne jetsin!

Áıel jumsaq aq matadan keń etip tigilgen úı kóılegin kıdi. Dúrýa ony tanı ketti de, áldenege ózin qolaısyz sezindi. Nege? Ol áıeliniń tańǵy mezgilge arnalǵan kıimderi jeterlik ekenin biledi. Sonda ne, ol onyń bárin de jańamen almastyrýy kerek pe? Ol qalaı oılasa da, Dúrýa myna sıaqty ózine deıingi bireýmen ótkizgen túnnen keıin kıilgen kıimderdi endi onyń ústinen kórýdi qalamaıdy-aq. Onda tipti myna jup-jumsaq, jyp-jyly matada Foresteniń jaqyndasýynan birdeńe saqtalyp qalǵandaı sezim paıda boldy.

Temekisin tutatqan ol terezege jaqyndady.

Aılaqtaǵy jelkendi jeńil qaıyqtar jáne júk kótergish shyǵyrlardyń kómegimen tarsyl-gúrsildi molaıta júkterin túsirip jatqan aýyr kemelerge toly jalpaq ózen kórinisi oǵan burynnan tanys bolsa da, bul joly ǵajap áserge bólendi.

— Túý, qandaı ádemi edi! — dep súısine til qatty ol.

Júgirip kelgen Madlena onyń ıyǵynan erkinsı qushaqtap, jabysa qaldy da, tańyrqaǵandyqtan daýystap jiberdi:

— Ah, qandaı tamasha, qandaı ǵajap! — dep qaıtalaı berdi ol — ózende osynsha kemeler topyrlap júredi dep oılamappyn!

Erli-zaıyptylar tańǵy tamaqty budan birneshe kún buryn habar jiberip qoıǵan áke-shesheleriniń úıinde ishýge tıisti bolatyn. Bir saǵattan keıin olar eski qazandaı saqyrlaǵan ashyq kólik ústinde kele jatty. Bular aldymen kóńilsiz býlvar arasymen uzaq júrdi, sodan keıin ústinde ózen aǵyp jatqan jaıylym bastaldy, odan ári jol taýǵa qaraı órmeledi.

Madlena sharshaǵan edi; týra túsken kún sáýlesiniń janǵa jaıly jylýy men dala aýasynyń tazalyǵynan maýjyraǵan ol eski ekıpajdyń buryshyna tyǵyla túsip, uzamaı qalǵyp ketti.

Ony kúıeýi oıatty.

— Qarashy, — dedi ol.

Taýdyń úshten birindeı jerge kóterilgen olar kez kelgen saıahatshyǵa maqtanyshpen kórseterlikteı tamasha kórinis ashylǵan jerge toqtaǵan eken.

Tómende aqshyl ózen keń-baıtaq jazyqta ıreleńdeı aǵyp jatyr. Sansyz kóp aralmen shubartqan ózen kóz jetkisiz áldeqaıdan aǵyp keledi de, Rýanǵa jetpeı doǵasha ıilip ketedi. Ózenniń oń jaǵalaýyndaǵy tańǵy dymqyl tuman arasynan shatyrlary kúnge shaǵylysa jarqyraǵan, kóptegen súıir, jalpaq jáne alyp bir baǵaly tas sıaqty názik óńdelgen aspanmen talasqan doǵaly kúmbezder men gerbti tájdermen, úshkir súmbilermen jáne qońyraýlarmen bezengen jumyr jáne tórtburyshty munaralar, al munyń bárinen joǵaryda, gotıkalyq shirkeýlerden de bıikte úp-úshkir sobor ınesi, álemdegi eń qolapaısyz da erensiz bıik tańǵajaıyp qola ıne asqaqtap turdy.

Qarsy jaǵalaýda birshama jerge shashyraı ornalasqan Sen-Sever eldi mekeniniń kókke órlegen saıyn keńeıe beretin, jumyr, jińishke zaýyt murjalary men mundalaıdy.

Ózderine uqsas bıikke umtylǵan qońyraý munaralarynan da sany basym bul uzyn kirpish murjalardan shyqqan qap-qara kómir tútini aspandy lastap, alys bir qıyrlarǵa qaraı ushyp sińip ketip jatyr.

Bárinen kóterińki bir murja, Heops pıramıdasy sıaqty bıik (ol adam qolymen jasalǵan týyndylardyń ishinde bıiktigi jaǵynan ekinshi orynda) jáne óziniń asqaq qurbysy — sobor ınesine para-par alyp "Naızaǵaı" sý aıdaýshy munarasy únemi tútin qusyp jatatyn eńbekqor zaýyttardyń patshaıymy sıaqty bolsa, onyń kórshisi súıir tóbeli hramdar jıyntyǵynyń patshaıymy sekildi kóriner edi.

Shettegi jumysshy aýdanynan ári qaraǵaıly orman sozylyp jatyr. Eski jáne jańa qala arasyn kesip ótken Sena tik jarly, orman jamylǵan jaǵalaýyn boılaı, al keıbir jerinde aqtasty jaryn jalańashtaı aǵa otyryp, taǵy bir úlken jarty sheńber jasaıdy da, kóz jetkisiz áldeqaıda jónep beredi. Aǵys boıymen joǵaryly-tómendi úlkendigi shybyndaı ǵana kemeler josylyp, qoıý tútinderin burqyldata, barjalaryn súıretip barady. Sý ortasynda kórinetin araldar birese uzynnan-uzaq tizbek jasaı jalǵassa, endi birde ár túrli kólemdegi jasyl monshaqtar tizbegindeı, bir-birinen alysyraq ornalasypty.

At aıdaýshy jolaýshylardyń tańdanysy aıaqtalýyn tosyp tur. Ol árqıly tektegi adamdardyń tamashalaýy qanshaǵa sozylatynyn jaqsy biletin tájirıbeli jan edi.

Olar ornynan qozǵalysymen-aq Dúrýa birneshe júz metr jerde ózderine qarsy kele jatqan eki qarıany kórip qaldy da, ekıpajdan basyn shyǵaryp, aıǵaılap jiberdi:

— Bul solar! Men tanyp qaldym!

Eki sharýa — bir áıel men bir erkek — teńsele basyp, bir-birin ıyqtarymen qaǵyp-soǵa júrip keledi. Erkegi alasa boıly, myǵym deneli, bet-aýzy qyp-qyzyl, qaryndy, jasyna qaramaı ol ózi shyp-shymyr kórinedi; áıeli uzyn boıly, aryq, búkireıgendeý, ýaıymdy júzdi, jasynan qara jumysqa jegilgen, kúıeýi kelýshilermen araq iship, gújildetip júrgende, esh ezý tartyp kúlip kórmegen naǵyz aýyl eńbekkeri edi.

Ekıpajdan shyǵyp, myna eki jupyny janǵa kóz salǵan Madlena kenet júreginiń aıanyshtan syǵymdalyp ketkenin sezindi. Olar myna mańǵaz myrzanyń óz uldary ekenin tanymady, al myna bir aq kóılekti sándi hanym kelinderiń dese, tipti senbesteı edi.

Olar artynan ekıpaj erip kele jatqan bul qalalyqtarǵa kóz salyp áýre bolmastan, asyǵa-aptyǵa júrip keledi.

Olar tipti qastarynan óte shyǵýǵa sál qaldy.

— Amansyń ba, Dúrýa ákeı! — dep kúle daýystady Jorj.

Ekeýi de qalt toqtaı qalyp, qatty da qaldy. Kempir aldymen es jıyp, ornynan qozǵalmaǵan kúıi kúbirleı til qatty:

— Bul sensiń be, balam?

— Árıne, basqa kim deısiń, Dúrýa shesheı! — degen Jorj jaqyndap baryp, onyń eki betinen saǵynǵandyǵyn bildire sholpyldatyp súıdi. Sodan keıin saýdagerler kıetin qara jibekten tigilgen bıik rýandyq fýrajkasyn qolyna alǵan ákesiniń betine betin tıgizdi.

— Mine, meniń áıelim,— dedi sonsyn Jorj.

Sharýalar Madlenaǵa kóz toqtatty. Olar oǵan bir keremet kórgendeı, qorqynyshpen, mazasyzdana qarady, bul qat-qabat sezimniń ústine shalda qanaǵattaný jáne maquldaýshylyq, al kempirde qyzǵanyshty jaqtyrmaýshylyq sekildi qosymsha túısikter paıda boldy.

Tabıǵatynan shat kóńildi, onyń ústine ishilgen araq pen tátti sıdrden kóńili kóterińki shal batyldanyp, qýlana kózin qysty:

— Betinen súıýge bolatyn shyǵar?

— Súıe ber, — dedi uly.

Onsyz da ózin jaısyz sezinip turǵan Madlena shalǵa betin tosýǵa májbúr boldy da, shal ony aýyl adamdarynsha shólp etkizip súıip, aýzyn qolynyń syrtymen súrtti.

Kempir de ony betinen súıdi, biraq bul ish tartýy joq salqyn qandy erin tıgizý boldy. Joq, onyń armandaǵan kelini mundaı emes bolatyn: ol kelisti, kúsh-qýaty syrtyna teýip turǵan, eki beti almadaı, saýyn bıedeı jup-jumyr fermada ósken qyzdy elestetip edi kóz aldyna. Al myna úlbirekke oranǵan, mýskýs ıisi ańqyp turǵan hanshaıymdy ol jezókshege uqsatty. Kempir átirden tek mýskýs ıisi ańqyp turady dep qabyldaýshy edi.

Endi bári jas jubaılardyń shamadandaryn ákele jatqan ekıpajdyń sońynan ilesti.

Shal ulyn qoltyǵynan aldy da, aıańǵa kóship, áýestene suraq qoıdy.

— Al jaǵdaıyń qalaı?

— Aıtarlyqtaı jaqsy!

— Durys, durys! Áıelden qansha aqshaǵa ıe boldyń?

— Qyryq myń frank,— dedi Jorj.

Shal tańdanǵannan ysqyryp jiberdi.

— Qaraı gór muny! — Atalǵan soma mólsherinen esi shyqqan shal osydan basqa sóz aıta almady.

Sodan keıin mańyzdanyp, senimdi únmen:

— Aıtary joq, sulý-aq! — dedi.

Madlena oǵan shynymen unaǵan edi. Kezinde onyń ózi de bul salada naǵyz bilgirdiń biri bolǵan-dy.

Madlena men enesi qatarlasa ún-túnsiz júrip kele jatty. Erkekter olardy qýyp jetti.

Olar qystaqqa — joldyń eki qaptalyna, sol jaǵyna on úı, oń jaǵyna on úı ornalasqan kishigirim qystaqqa — jetip qaldy, munda qalalyqtarsha salynǵan úıler de, sonymen qatar kirpishten, balshyqtan salynyp, sabanmen jáne shıpyrmen jabylǵan qarapaıym lashyq úıler de bar edi. Qystaqtyń sol jaq shetinde turǵan shatyrly bir qabatty úı Dúrýa shaldyń "ásem kórinis" atty ıeligi eken. Kóne dástúr boıynsha, esik mańdaıshasyna qaǵylǵan qaraǵaı butaǵy — qalaǵan adamdarǵa esik ashyq ekendigin bildiretin belgi.

Zaldaǵy eki ústeldi tirkestirip, kishirek eki dastarqanmen jaýyp, tańǵy as jasalǵan eken. Sharýashylyqqa kómektesip júrgen kórshi áıel saltanatty hanymdy kórip, ıile amandasty da, Jorjdy kórip:

— Isýs qudaıym-aı, bul senbisiń, balaqaıym? — dep daýystap jiberdi.

— Iá, bul menmin, Brúlen shesheı! — dep kóńildene jaýap qatqan Jorj ony da álginde áke-sheshesin súıgendeı etip betinen súıdi.

Sodan keıin ol áıeline buryldy:

— Júr, óz bólmemizge baralyq, qalpaǵyńdy qoıatyn jer sonan tabylar.

Oń jaqtaǵy esik arqyly ol áıelin tas edendi qońyr salqyn bólmege bastap keldi, bólmeniń qabyrǵalary ákpen aqtalǵandyqtan, appaq bolyp kórindi, al kereýettiń tusyna kolenkor túskıiz ilinipti. Osy jyp-jylmaǵaı kóńilsiz bólmeniń reńin kirgizip turǵan nárseler — sý sebelegishtiń ústinde turǵan Isa paıǵambardyń aıqyshqa shegelengen sýreti jáne kók pálmanyń astynda turǵan Pol men Vırgınıa, sondaı-aq jıren atqa mingen I Napoleon beınelengen eki oleografıa ǵana edi.

Ekeýi ońasha qalysymen Jorj Madlenany súıip aldy.

— Sálem, Mad. Men qarttarymdy kórgenime qýanyshtymyn. Parıjde júrgende olardy oılamaısyń, al kórisken shaqta degenmen ishiń eljireıdi.

Osy kezde bólme qabyrǵasyn toqyldatqan ákesi:

— Tezirek, tezirek, sorpa sýyp qalady! — dep daýystady.

Zalǵa barýǵa týra keldi.

Aýyl ádetinshe uzaq ishiletin tańerteńgi tamaqqa otyrysty, as mázirinde esh talǵam joq: qoı etinen keıin kolbasa, kolbasadan keıin qýyrylǵan jumyrtqa berildi. Sıdr jáne birneshe staqan sharaptan keıin Dúrýa shaldyń kóńili sharyqtap, aýyz jappaı sóıleýge aınaldy: tek úlken otyrystarda aıtýǵa saqtap júrgen qaljyńdaryn qardaı boratyp, óz dostarynyń basynan keshken oqıǵa degen bop, yńǵaısyz, ádepsiz qaljyńdardy da jiberip-jiberip aldy. Jorj olardy burynnan biletin, sonda da ishek-silesi qata kúlýmen boldy, ol týǵan aýylynyń aýasynan mas bolǵandaı, týǵan jerge degen saǵynyshy, bala kezinen tanys kórinister, kez kelgen zattar, kez kelgen usaq-túıektiń bári: esikke salynǵan kertik belgiler, umytyla bastaǵan sál nárseni oıyna salǵan úsh aıaqty oryndyq, topyraq ıisi, taıaý aradaǵy ormannan ańqyp turǵan shaıyr men aǵashtyń hosh ıisteri, tanys úı ıisi, óńezdengen sý ıisi, kóń ıisi — onyń qalǵyp jatqan burynǵy sezimderin túrtip oıatyp, kókeıindegi kóp nárselerdi tiriltkendeı.

Dúrýa kempir burynǵy qatań da qapaly túrinen ózgere qoımaı, kelinine únsiz ǵana unatpaı qarap otyrdy, árıne, ómir boıy aýyr beınetten bel jazbaǵan, qoly kústi eńbek torysyna myna úlbiregen qalalyq kelinshek áldebir kúnákar, saldaqy kórinip, tek erkekterdiń ermegi úshin jaralǵan qýyrshaq retinde qabyldaǵan jıirkenish sezimin jeńe almaı-aq qoıdy. Ol mınýt saıyn ornynan turyp, dastarqanǵa tamaq ákelip, grafınnen staqandarǵa sarǵysh qyshqyl sharaptan nemese gazdalǵan lımonad qusap shólmekke syımaı kóbigi burqyraǵan jıren sıdrden quıyp berip otyrdy.

Madlena kóńilsiz otyrdy: ol eshteńe jemedi, eshkimmen sóılespedi; ádetinshe ezý jımaı kúlimsiregenimen, bul jymıysynan eriksiz moıynsunǵandyq baıqalyp turdy. Ol áldenege kóńili tolmaı, kúıinish seziminde otyrdy. Nege? Munda kelgisi kelip qoımaı qoıǵan ózi ǵoı.

Mundaǵylar sharýa adamdary, qarapaıym sharýalar ekendigin odan eshkim jasyrǵan joq. Onda ol nege olardy basqasha elestetti,— ómirinde esh nárseni artyq dáripteýdi qalamaıtyny qaıda?

Biraq ol muny túsindi me? Áıelder qashanda bir erekshe nárseni, ómirdegi shyndyǵynan ózgeshe bir nárseni kútýmen júredi ǵoı. Múmkin, syrttaı olar oǵan budan góri sypaıylaý bolyp elestegen shyǵar? Budan góri áserlirek degen de jaı sóz, budan góri mándirek, budan góri meıirbandylaý, aqjarqyndaý, kóriktileý, táýirirek bolyp elestegen bolar. Árıne, olar romandarda jazylatyndaı ónegeli adamdar emes ekendigin ózi de bildi. Endi nege kózine kóringenniń bári, olardyń dórekilikteri, árbir sózi, ár qımyly, kúlkisi túrpideı tıip, jıyrylyp otyr?

Madlena óz anasyn esine aldy, Sen-Denıde bilim alǵan qyzmetshi qyz, bireýdiń azǵyrýynan balaly bolyp, joqshylyq pen qaıǵydan erte, Madlenanyń on eki jasynda qaıtys bolǵan anasy jaıly ol tiri janǵa tis jarmaýshy edi. Bir belgisiz adam Madlenanyń oqýyna jaǵdaı jasady. Múmkin, ákesi shyǵar? Kim eken ol? Azdaǵan kúdigi bolǵanymen, onyń kim ekenin Madlena sol kúıi bile almady.

Tańǵy as aıaqtalatyn emes. Kelýshilerdiń aldy kórine bastady, — olar Dúrýa shalmen amandasyp jatty, Jorjdy tanyp ishekterin tartady, al jas kelinge urlana kóz tastap, "oı, Jorj, jigit ekensiń, keremet áıel taýypsyń" degendeı, Jorjǵa qarap qýlana kóz qysady.

Al shala tanystary aǵash ústelderge jaǵalaı jaıǵasyp alyp: "Bir lıtr!", "Bir saptaıaq!", "Eki rómke konák!", "Rapaıládan bir staqan!" — dep aıqaılap qoıyp, aq jáne qara tastaryn tarsyldatyp domıno oınaýǵa kirisedi.

Dúrýa kempirdiń kirip-shyǵýy jıilep, kelýshilerge jabyrqaý kúıde qyzmet kórsetip júr, olardan aqsha alyp, kók aljapqyshynyń shetimen ústelderdi súrtip qoıady.

Bólmeniń ishi qysh trýbkalar men arzan sıgarlardyń burqyraǵan tútinine tola bastady. Madlena býlyǵa jóteldi.

— Dalaǵa shyǵaıyqshy. Shydaı alar emespin.

Alaıda tamaqtaný áli aıaqtalmaǵan edi. Dúrýa shal keıigen túr tanytty. Sodan keıin Madlena ornynan turdy da, erkekter kofeleri men konáktaryn iship bolǵansha tosa turý úshin, kireberis esik aldyndaǵy oryndyqqa otyrdy.

Azdan keıin onyń qasyna Jorj keldi.

— Senaǵa baryp qaıtaıyq pa? — dep surady ol.

— Iá, ıá! Kettik, — dep, qýana kelisti áıeli.

Olar taýdan túsip, Krýassede qaıyq jaldady. Ystyq maýjyratqan olar kúnniń qalǵan bóligin kóktemgi jaıma-shýaq kún sáýlesi qyzdyryp, jeńil tolqyn áldılegen aral jaǵalaýynda, sámbitaldyń kóleńkesinde ótkizdi.

Qarańǵy túskende ǵana olar úıge qaıtty.

Maıshamnyń jaryǵynda ishilgen keshki tamaq Madlenaǵa erteńgi astan da aýyr tıdi. Mas bolǵan Dúrýa shal jumǵan aýzyn ashqan joq. Sheshesi tomsarǵan kúıinen jazbady.

Bolar-bolmas jaryq túsken surqaı qabyrǵalarda arbańdaǵan dáý muryndy kóleńkelerdiń erepeısiz qozǵalystary tym ersi kórinedi. Bireý-mireý dirildeı janǵan shyraq jaryǵyna qyrynan burylsa-aq qabyrǵada paıda bolatyn alyp qol aıyrǵa uqsaǵan shanyshqysyn betine taman aparady, sol kezde dáý qubyjyqtyń aranyndaı bolyp aýyz ashylady.

Tamaqtanyp bolysymen Madlena myna temekiniń ashshy tútini ańqyǵan surqaı bólmede otyrmaý úshin, kúıeýin taza aýaǵa alyp shyqty.

— Mine, seniń ishiń pysty, — dedi Jorj olar dalaǵa shyǵysymen.

Áıel qarsylasaıyn dep edi, ol sóz bermedi:

— Joq. Men bárin kórip otyrmyn. Ketkiń kelse, erteń-aq qaıtyp keteıik.

— Iá. Qaıtaıyqshy, — dep kúbirledi ol.

Ekeýi ilgeri aıańdap kele jatty. Jyp-jyly tamyljyǵan túngi qarańǵylyqta túrli qybyr-jybyr, sybdyrlaǵan dybystar estiledi. Olar bıik-bıik aǵashtardyń arasynda salynǵan jolmen, qaraýyta munartqan eki qatar aǵash qabyrǵanyń arasymen júrip keledi.

— Biz qaıdamyz? — dep surady Madlena.

— Ormandamyz, — dedi jigit.

— Bul orman úlken be?

— Óte úlken, búkil Fransıadaǵy úlken ormandardyń biri.

Topyraqtyń, aǵashtardyń, múktiń, shirigen tomar ıisi, shyryny aqqan butaqtar ıisi, — aınala osy ejelgi de jańa ıister orman ishinde bógip turǵandaı bolyp seziledi. Madlena basyn shalqaıtyp, aǵash arasynan kóringen juldyzdarǵa qarady, birde-bir aǵash dir etpeı múlgip tursa da, aınaladaǵy japyraqtar muhıtynyń bolar-bolmas tolqyǵan dybysyn onyń qulaǵy shalǵandaı boldy.

Denesin shymyrlatyp ótken dirilden onyń júreginde beımálim bir ańsaý sezimi paıda bolǵandaı sezildi. Onyń ne ekenin ózi túsine almady. Ol ózin aıdalada jalǵyz qalyp qoıǵandaı, tirideı kómilip, endi osy jerden eshqashan shyǵa almaıtyndaı, jan-jaǵynan neshe túrli qaýip-qater tónip kele jatqandaı, joǵaryda biliner-bilinbes tolqyndanyp jatqan mynaý aspan astynda ózinen basqa tiri jan qalmaǵandaı sezindi.

— Men qorqyp turmyn. Qaıtaıyqshy, — dep sybyrlady ol.

— Qaıtsaq, qaıtaıyq.

— Al Parıjge erteń qaıtamyz ǵoı?

— Iá, erteń.

— Erteń tańerteń!

— Qalaýyń bilsin. Tańerteń deseń, tańerteń.

Olar úıge kelgende qarttar jatyp qalǵan eken.

Madlena túnde jaısyz uıyqtady. Ol úırenbegen aýyl dybystarynan: japalaqtyń daýsy, úı syrtyndaǵy qoradan shoshqanyń qorsyldaǵany, tún ortasynan bastap shaqyrýǵa kirisken áteshtiń aıqaıy qaıta-qaıta shoshytyp oıana berdi.

Tań sáýlesi túser-túspesten ol aıaǵynan tik turyp, jolǵa jınala bastady.

Jorj áke-sheshesine qaıtatyndyǵyn aıtqanda, olar áýeli abyrjyp qalǵanymen, sózdiń qaıdan shyǵyp jatqanyn birden uqty.

Shal bir-aq suraq qoıdy:

— Endi kezdese alar ma ekenbiz?

— Árıne. Bıyl jazda.

— Jaraıdy onda.

— Tek keıin ókinip júrmeseń boldy da, — dep kúńk etti anasy.

Renishterin tarqatý úshin, ol qarttaryna eki júz frank berdi.

Jumsap jibergen bala ekıpajdy saǵat onda alyp keldi de, kempir-shaldy betterinen súıip qoshtasqan jastar júrip ketti.

Taýdan tómenge túsip bolǵan kezde, Dúrýa kúle til qatty:

— Minekeı, men saǵan eskertken edim ǵoı. Men seni ata-anammen — Dú Rýa de Kantel myrzamen, jáne basqa da hanymdarmen tanystyrmaı-aq qoıýym kerek edi.

Madlena da kúlip jiberdi.

— Olar maǵan óte unady, — dep qarsylyq bildirdi ol. — Olar tamasha adamdar, men olardy jaqsy kórip ketetin sıaqtymyn. Parıjge barǵan soń men olarǵa biraz syılyq salyp jiberemin.

Biraz únsiz otyryp baryp, taǵy sózin jalǵady:

— Dú Rýa de Kantel... Kórersiń, bizdiń shaqyrý hatymyzǵa eshkim de tańyrqamaıdy. Biz olarǵa bir apta seniń ata-anańnyń úıinde bolyp keldik deımiz.

Jigitke jabysa túsip, onyń murtyna ernin tıgizdi:

— Sálem, Jorj!

— Sálem, Mad, — dep jaýap qatqan jigit áıelin belinen oraı qushaqtady.

Alysta, tańǵy kún sáýlesine shomylǵan jazyqtyń ortasynda kúmis taspadaı jarqyraǵan ózen ıreleńdeıdi, zaýyt murjalarynyń bárinen aspanǵa qap-qara tútin býdaqtaıdy, al kóne qala ústinde úshkir kúmbezder kókke shanshyla asqaqtaıdy.

II

Dú Rýalardyń astanaǵa qaıtyp oralǵanyna eki kún bolǵanda, Jorj óziniń jumysyna qaıta kiristi, ol ishteı ózin hronıka bólimi bastyǵy mindetinen bosatyp, Foresteniń ornyna taǵaıyndaýdan dámelenip júrdi, sonda ol basy bútin saıasatpen aınalysar edi-aý.

Bul kúni keshkisin ol tamaqtaný úshin kóterińki kóńil kúımen úıine — bir kezde ózine deıingi Foreste turǵan úıge tezirek jetip, áıelin, kún ótken saıyn kórkimen kóńilin baýrap, ómirine erekshe áserin tıgize bastaǵan kelinshegine asyǵyp kele jatty. Notr-Dam- de-Loret buryshynda turǵan gúl satýshynyń qasynan óte bere ol Madlenaǵa gúl alǵysy keldi de, dereý áli qaýashaǵyn asha qoımaǵan hosh ıisti raýshan gúlderiniń úlken bir shoǵyn tańdady.

Baspaldaqtyń ár oramynan burylǵan saıyn ol aınaǵa kóz salyp, osy úıge tuńǵysh qalaı kelgenin esine túsirdi.

Kiltin úıde umytyp ketken eken, esikti Madlenanyń keńesimen alyp qalǵan sol baıaǵy malaı ashty.

— Dú Rýa hanym úıde me? — dep surady ol.

— Iá, myrza.

Ashana tusynan óte bergende, ol dastarqannyń úsh adamǵa arnalyp jasalǵanyn kórip, tańǵaldy. Ashanany qonaqjaıdan bólip turǵan shymyldyq kóterilip qoıylǵan eken, sondyqtan ol dál osy sátte ashyq pesh ústindegi kózege týra óz qolyndaǵydaı bir shoq gúldi salyp jatqan Madlenany kórip qaldy. Onyń lezde kóńili túsip, áıeline izet bildirip, rıza etý arqyly raqatqa bólenbek bolǵan talabyna bireý kese-kóldeneń turǵandaı jaǵymsyzdyq sezindi.

— Sen bireýdi shaqyryp pa ediń? — dep surady ol kire bere.

— Atap shaqyrmasam da, — dedi áıeli burylyp qaramastan gúlmen aınalysyp jatqan kúıi, — burynnan qalyptasqan dástúr boıynsha, meniń eski dosym, graf de Vodrek keledi: ol ylǵı dúısenbi kúnderi tústikti bizben ishedi.

— Á! Jaqsy eken, — dep kúbirleı sóıledi Jorj.

Áıeliniń artynda gúl shoǵyn ustap turǵan ol ony ne tyǵaryn, ne laqtyryp jibererin bilmeı daǵdardy.

— Qarashy, men saǵan raýshan ákeldim, — dedi aqyry.

Madlena burylyp qarady da, jymıyp kúldi.

— Sen qandaı jaqsy ediń! — dep, kelinshek shyn qýanǵan túrmen qolyn sozyp, ernin tosqanda, jigittiń kóńili birden jaılanyp sala berdi.

Sodan keıin gúldi alyp qumarlana ıiskedi de, kóńili kónshigen bala sıaqty jyldam qımylmen ony alǵashqy gúldiń qasyndaǵy ekinshi bos kózege ornalastyrdy.

— Netken qýanysh! — dedi sonan soń olarǵa súısine qarap turyp, — Mine, meniń úıim jaınap sala berdi.

Sodan keıin kúıeýin sendire sóıledi:

— Bilesiń be, Vodrek sondaı tamasha adam, sender tez til tabysyp ketesińder.

Qońyraý graftyń kelgendiginen habar berdi. Ol salmaqpen, senimdi, óz úıine kelgendeı jaıbaraqat kirdi. Syrbaz ıilip Madlenanyń saýsaǵynan súıdi, sodan keıin kúıeýine burylyp, jaıdary júzben qolyn usynyp jatyp:

— Qalaı júrip jatyrsyz, qadirli Dú Rýa? — dep surady.

Onyń menmendigi men tákapparlyǵy, jaǵdaıdyń ózgerýiniń belgisindeı ymyrashyl tilektestikke aýysqandaı. Onyń munshalyq ózgerisine tańyrqaǵan jýrnalshy da sypaıy bolýǵa tyrysty. Bes mınýtten keıin olar on jyldan beri jan qıyspas dos adamdardaı kúıde otyrdy.

— Men sizderdi ońasha qaldyryp ketemin,— dedi jarqyldaı sóılegen Madlena. — As úıge baryp keleıin.

Erkekter onyń sońynan qarap otyryp qaldy.

Madlena qaıtyp kelgen soń, olar bir jańa pesaǵa baılanysty teatr týraly sóz qyldy. Bul jónde olardyń pikirleri úıleskeni sondaı, olardyń júzderinde osynshalyqty pikirles bolyp shyqqandaryna degen rızalyqtan bir-birin jaqsy kórgendik belgisi baıqalyp turdy.

Tústik jaıma-shýaq, jaqsy jaǵdaıda ótti. Graf osy úıde, myna súıkimdi erli-zaıyptylar qasynda ózin jaqsy sezingendikten, kesh bolǵansha otyryp qaldy.

Ol ketken soń, Madlena kúıeýine burylyp:

— Shynynda, keremet adam emes pe? Jaqyn tanyp-bilgen saıyn ol unaı túsedi. Ol naǵyz synnan ótken, senimdi, kúmánsiz dos. Ah, eger ol bolmasa...

Ol óz oıyn aıaqtamaı toqtap qaldy.

— Iá, sondaı súıkimdi adam, — dedi Jorj. — Menińshe, biz jaqyn dos bolyp ketetin sıaqtymyz.

— Al bizge jatar aldynda biraz jumys isteý kerek, — dedi taǵy Madlena. — Vodrek kelip qalǵandyqtan, men saǵan bul týraly tamaqtyń aldynda aıtyp úlgermedim. Men búgin Marokkoda mańyzdy oqıǵa bolǵandyǵyn bildim. Bul týraly maǵan depýtat, bolashaq ministir, Larosh-Mate habarlady. Biz sensasıa týdyrarlyq úlken maqala jazýymyz kerek. Faktler men sıfrlar mende bar. Dereý jumys jasaýǵa otyraıyq. Shamdy al. Dú Rýa shamdy alyp, ekeýi kabınetke aýysty. Kitaptar burynǵysha qatar-qatarymen jınaýly, al eń joǵarysynda Foreste óler aldynda Jýan shyǵanaǵyna baryp alyp kelgen úsh kóze jarqyrap tur. Ústel astynda jatqan marqum Sharldiń júndi kilemshesine aıaǵyn salǵan Dú Rýa qolyna ózine deıingi ıesi ushyn azdap tistelep tastaǵan pil súıeginen jasalǵan qalamdy aldy.

Madlena ashyq peshke súıenip turyp, temekisin tutatyp aldy da, jańalyqty túgel aıtyp shyqty, sodan keıin ol týraly óziniń oıyn bildirip, jazylýǵa tıis maqalanyń jobasyn áńgimeledi.

Dú Rýa ony muqıat tyńdaı otyryp, eskertpelerin jazyp otyrdy. Áıeli sózin aıaqtaǵan kezde, ol bul máselege baılanysty óz kózqarasyn aıtty, ony tereńdete túsip, óz josparyn usyndy, ol endi bir maqalanyń jobasy emes, qazirgi ministirlikke qarsy tutas bir naýqannyń jospary bolyp shyqty. Bul shabýyl jasaýdyń tek bastalýy ǵana bolmaq. Jorj oıynan týǵan úlken múmkindikter Madlenany qyzyqtyrǵany sondaı, ol temekisin de umytyp ketti.

— Iá.. ıá... óte jaqsy... Tamasha... Keremet... — dep kúbirleı qostap otyrdy.

Dú Rýa sózin aıaqtaǵanda áıeli:

— Endi jazýǵa kiriselik, — dedi.

Alaıda bastap ketý jigitke qashanda aýyr tıetin, bul joly da ol ár sózin qınala qurastyrýmen boldy. Muny ańǵarǵan Madlena onyń ıyǵyna jeńil ǵana súıenip, qulaǵyna sóılemderdi birinen soń birin sybyrlap aıtyp turdy.

Ara-tura ol kúıeýine kúmandana qarap:

— Sen osyny aıtaıyn dep pe ediń? — dep surap otyrdy.

— Iá, dál osyny,— deıdi ol.

Áıelderge tán aıaýsyzdyqpen Madlena ministirler keńesiniń tóraǵasyn kekesindi ýly sózdermen áshkerelep, onyń syrt kelbetin kelemejdeýin ol júrgizip otyrǵan saıasatty kelekeleýmen sheber ushtastyrǵanda, ezýge kúlki úıirilip, jazýshynyń tapqyr baıqaǵyshtyǵyna tańdanbasqa shara qalmaıdy.

Arasynda Dú Rýa onyń sózderiniń maǵynasyn tereńdete túsetin jáne sonymen qatar ótkirlik beretin birneshe sózin qosyp jiberip otyrdy. Onyń ústine, ol óz habarlaryn óńdeý ústinde úırengen sózdi astarlap aıtý ónerimen jaqsy tanys bolatyn, sondyqtan ol Madlena aıtyp otyrǵan qandaı da bir oqıǵanyń shyndyǵy kúmándi kórinedi-aý degen tusta nemese ol bireý-mireýge kóleńkesin túsirer dep oılasa, ol týraly tek tuspaldaýmen shektelip, sonysymen oqyrmandar aldynda týra sóz etkennen de góri utymdy jol taýyp otyrdy.

Maqala jazylyp bitkende, Jorj ony shabyttana daýystap oqyp shyqty.

Maqala ekeýine de unady da, olar bir-biriniń baǵasyn endi ǵana bilgendeı, tańyrqaı, qýana kúlimsiredi. Bir-birine eljireı, ǵashyq kózben qarap turdy da, rýhanı jaqyndyqtaryn seziný tán qumarlyǵyn qozdyrǵandaı, qatty qushaqtasyp súıisti.Dú Rýa shamdy aldy.

— Endi uıyqtaımyz, — dedi ol kózi ottaı janyp.

— Alǵa túsińiz, ámirshim, joldy jaryq qylatyn siz ǵoı, — dedi áıeli.

Kúıeýi jatyn bólmege bettegende, sońynan ilesken áıeli saýsaq ushymen onyń moınynan qytyqtap, qytyqtan qorqatyn kúıeýin qýalap otyrdy.

"Jorj Dú Rýa de Kantel" degen atpen jaryq kórgen maqala úlken shý kóterdi. Palatada abyrjý bastaldy. Valter qarıa avtordy quttyqtap, ony dereý "Fransýz ómiri" gazetiniń saıası bólimine meńgerýshi etip taǵaıyndady. Habar bólimi taǵy da Býarenarǵa kóshti.

Osy kúnnen bastap, "Fransýz ómiri" ministirlikke qarsy tereń oılastyrylǵan, tegeýrindi naýqan júrgizdi. Qashanda bultartpaıtyn faktilerge súıenetin, birde kekesindi, birde salmaqty, birde ázilge, birde ashýǵa qurylǵan bul maqalalar óziniń qaıtpaıtyn tabandylyǵymen, senimdiligimen tańǵaldyratyn. Ózge gazetter bulardan ylǵı úzindi keltirip, tutas azat joldaryn kóshirip basatyn, al bılik basyndaǵylar qandaı da bir mekemeniń kómegimen belgisiz ádepsiz jaýdyń aýzyn jabý joldaryn izdestirýmen boldy.

Dú Rýa saıası ortada ataqqa iline bastady. Ol qol alysýlar men ıile amandasýlarǵa qarap, óz bedeliniń ósip bara jatqanyn bilip júrdi. Al zaıyby bolsa, ol qashanda erin aqyldylyǵymen, bárin qapysyz bilgishtigimen jáne baılanystarynyń keńdigimen tańǵaldyratyn.

Úıine qaıtqan saıyn ol qonaqjaıda birde senatordy, birde depýtatty, sotty nemese generaldy kezdestiretin, olardyń bári Madlenany qurmettep, ózderin eski dostaryndaı emin-erkin ustaıdy. Olardyń bárimen qaıda tanysyp júr? Jıyndarda deıdi ózi. Al qalaısha olardyń senimine kirip ala qoıady? Bul Jorj úshin jumbaq edi.

"Madlena tamasha dıplomat bola alar edi", — dep oılaıtyn ol Madlena kóbine túski tamaqqa keshigip kelip júrdi, asyǵa basyp entigip, qyzara bórtip, kóterińki kóńilmen kelgen ol qalpaǵyn sheshpeı jatyp, bilgen jańalyqtaryn aıta bastaıtyn:

— Búgin bizdiń aıtarymyz bar. Tyńdashy, ádilet ministiri burynǵy aralas komısıanyń eki múshesin sot qylyp taǵaıyndapty. Ómiri esinen ketpeıtindeı etip sazaıyn tanytaıyq bálemniń!

Shynynda, bular birneshe kún qatarynan ministirdiń esin shyǵardy. Fonten kóshesine graf de Vodrekten keıin seısenbi kúnderi tústik ishýge kele bastaǵan depýtat Larosh-Mate erli-zaıyptylardyń qoldaryn qatty qysyp, sheksiz qýanǵandyǵyn tanytyp júrdi.

— Mine, naǵyz naýqan! — deıtin ol ár joly. — Endi osydan keıin jeńiske jete almasaq...

Kóńil túkpirinde ol ózi kópten beri kóz tigip júrgen shetel isteri ministiriniń ornyn tartyp alý múmkindigine senimdi bolatyn.

Bul ózindik bet-beınesi, ózindik pikiri joq, ne múmkindigimen, ne batyldyǵymen kózge túsip kórmegen, aýyz toltyryp aıtarlyq bilimi de shamaly, — bir shalǵaı qalashyqtan shyqqan advokat, provınsıa úshin ǵana arystan dárejesindegi, respýblıkashyl betperdesin jamylǵan ıezýıt, ózara ósh partıalar arasynda sheberlikpen paıda tabýshy, jalpyhalyqtyq saılaý quqyǵy kóń-qoqsyǵynda qaptap ósetin sapasy kúmándi lıberaldar sańyraýqulaǵynyń biri edi.

Óziniń turpaıy makıavellızmi arqasynda ol óz seriktesteriniń — depýtat bolyp saılanýǵa qumar silimtikter men elden shyqqan shalaǵaılardyń — arasynda aqyldy dep esepteletin. Ol biraz dárejege qol jetkize alarlyqtaı syrtyn jyltyratýǵa sheber, biraz jaqsy tárbıesi bar, júgensizdigi men sypaıygershiligi de bir basyna jeterlik adam bolatyn. Igi jaqsylar arasynda, osy bir únemi aýysyp-túıisip jatatyn ár alýan jurttyń arasynda, joǵary talapqa saı kelmeıtin, joǵaryǵa ańdaýsyzda jol taýyp kóterilgen kórnekti sheneýnikter qoǵamynda ol bedeldi sanalatyn.

Ol týraly barlyq jerde: "Larosh ministir bolady", — desetin, onyń ózi bolsa buǵan ózgelerden buryn senetin.

Ol Valter qarıanyń gazetinde jarnashylarynyń biri, onyń kompanıony jáne kóptegen qarjylyq operasıasy ortaq seriktesi bolatyn.

Dú Rýa Larosh-Mateni qoldady, oǵan sendi jáne keleshekte ózine kerek adamdardyń biri bolýy múmkin dep eseptep, oǵan biraz úmit artyp júrdi. Negizinen alǵanda, ol Larosh-Mate Forestege armanyna jetken kezde Qurmetti legıon ordenimen syıapattaýǵa ýáde bergen isti jalǵastyrýshy ǵana boldy. Endi bul orden Madlenanyń ekinshi kúıeýine berilýge tıisti boldy — bar ózgeris sol ǵana. Shyndap kelgende, ózgergen eshteńe joq.

Bul belgili jaıt bolǵandyqtan, Dú Rýanyń qyzmettesteri ony únemi kózge shuqyp túrtpekteýmen boldy da, bul onyń jynyn qaınatatyn.

Ony endi tek "Foreste" dep ataý ǵana qalǵandaı edi.

Ol saralqa bosaǵasyn attasymen bireý:

— Beri qarashy, Foreste! — dep aıǵaı saldy.

Ol estimegen qalyp tanytyp, jáshiktegi hattardy aqtarystyra berdi.

Biraq jańaǵy daýys qoıar bolmady, odan da qattyraq daýystady:

— Eı, Foreste!

Dú Rýa baspagerler kabınetine qaraı bettep edi, qyzmettes jigit endi aldynan kóldeneńdedi:

— Ah, keshir, men saǵan aıtyp tur ekem ǵoı. Aqymaqtyq, árıne, biraq men seni únemi Sharl baıǵuspen shatastyra beremin. Bul, sirá, seniń jazǵandaryń Foresteniń maqalalaryna jolma-jol uqsastyǵynan bolar. Bul jerde kez kelgen adam shatasady.

Dú Rýa jaýap qatqan joq, biraq ishi qazandaı qaınady. Ol tipti ishteı marqumdy jek kóre bastady.

Valterdiń ózi de bir ret saıasat bóliminiń jańa bastyǵynyń maqalalary túri jaǵynan da, mazmuny jaǵynan da buǵan deıingi bastyqtyń jazǵanyna uqsaıdy eken degendi tańdana aıtyp:

— Iá, bul naǵyz Foreste, tek qana odan góri qyzýlaý, batyldaý jáne kóregendeý, — dedi.

Taǵy bir joly ańdaýsyzda shkapty ashyp qalǵan Dú Rýa Foresteniń bılbókesi qaraly shúberekpen oralǵanyn, al óziniń Sen-Poten basshylyǵymen oıyn úırenip júrgen bılbókesine alqyzyl lenta baılanyp qoıylǵanyn kórdi. Barlyq bılbókeler sol sórege qatarlastyra tizilip qoıylypty da, astyna: "Foreste jáne K-niń burynǵy koleksıasy. Murageri — Foreste Dú Rýa. Patenttelgen. Barlyq jerde, tipti jol júrgende de paıdalanýǵa bolatyn qajetti taýar" dep jazylypty.

Ol shkapty jaı ǵana japty da, bárine estirte:

— Aqymaqtar men ishi tarlarǵa daýa joq eken-aý, — dedi.

Alaıda munyń bári qatardaǵy tilshi nemese myqty aqyn bolsyn, árbir ádebıetshi sıaqty namysqoı ári mansapqor Dú Rýany renjitpeı qoımady, asqan ózimshildik pen namysqorlyq renish pen sekemshil kúmándanýshylyqty týdyrady.

"Foreste" sózi onyń janyna tıetin boldy: sol sózdi estimeýge tyrysyp, qulaǵyna tıe qalsa, ózinen-ózi qyzaryp ketetin.

Ol bul sózdi kekesindi syqaq retinde qabyldady, tipti qorlaý dep uqty. Bul sóz oǵan: "Sen úshin bárin áıeliń istep beredi, ol burynǵy kúıeýine de jazyp beretin. Onsyz sen adam bolmas eń", — degendeı bolyp estiletin.

Madlenasyz Foreste kún kóre almaıtyn edi degenge ol keliser edi, biraq onyń ornyna ózin qoıý — keshirersiz!

Ázázildik úıde de sońynan qalmady. Endi oǵan úıdeginiń bári: jıhazdar, onyń qoly tıdi-aý degenniń barlyǵy marqumdy eske salyp turatyn boldy. Alǵashynda bul týraly oıyna kirip-shyqpaıtyn, al qazir qyzmettesteriniń shaqpa sózderi janyna batqan ol buryn mán bermegen kez kelgen túkke turǵysyz nárseden kúdiktenetin boldy.

Ol ne nársege qol sozsa da, bárinen Sharldiń qolyn kórip turǵandaı bolady.

Onyń kózi ne nársege tússe de, munyń bári bir kezde Sharl paıdalanǵan, ol qymbat sanaǵan zattar bolyp shyǵady. Tipti Madlenanyń bir kezde dosymen bir tósekte jatqany da jynyna tıe bastady.

Óz ishinde bolyp jatqan bul qarsylyqqa onyń ózi de tańǵalyp: "Maǵan ne boldy bul? Men Madlenany tiri dostarynan qyzǵanbaımyn ǵoı? Ol ýaqytyn qalaı ótkizip júrgeni maǵan báribir. Odan men qaıda barasyń, qashan kelesiń dep tyqaqtamaımyn, al myna jeksuryn Foresteni oıyma alsam-aq — qanym qaınap shyǵa keledi!" — dep oılaıtyn.

"Shyndyǵyna kelgende, Sharl naqurys bolatyn, — deıtin ol ózine-ózi, — men, sirá, osyǵan nalıtyn bolýym kerek. Madlenanyń osyndaı esekke kúıeýge shyqqany meni jyndandyryp jibere jazdaıdy".

Ol únemi ózinen-ózi: "Madlenaǵa sol janýar nesimen unady eken?" — dep suraıtyn.

Ózine ınedeı qadalǵan usaq-túıekke elikken ol Madlenanyń, malaıdyń, qyzmetshi áıeldiń sózderinen Sharldi eske alǵandaı yńǵaı sezilgende, ashýyn tejeı almaı qalatyn boldy.

Dú Rýa táttini unatatyn.

— Bizde nege tátti taǵamdar bolmaıdy? — dep surady ol bir keshte. — Nege tapsyrys bermeısiń?

— Ras aıtasyń, men ylǵı umytyp kete beremin, — dedi Madlena jarqyn júzben, — óıtkeni Sharl táttini unatpaıtyn edi...

— Bilesiń be, bul meniń shegime jetti, — dedi ózin ustaı almaı qalǵan Jorj onyń sózin bólip ketip. — Estıtinim tek sol: Sharl, Sharl... Sharl óıtti, Sharl búıtti. Sharl ólgen — jaıyna qaldyrsańdarshy endi.

Bul kútpegen ashýdan esi shyqqan Madlena oǵan baqyraıyp qarap qaldy. Alaıda ózine tán sezimtaldyqpen ol kúıeýiniń boıynda aqyryndap qyzǵanysh, marqumnyń aty atalǵan saıyn kúsheıe túsetin qyzǵanysh boı kóterip kele jatqanyn ańǵardy.

Múmkin, bul áıelge balalyq sıaqty bolyp kóringen bolar, sonymen qatar bul áıelge jaǵymdy tıdi de, ol únsiz qaldy.

Dú Rýanyń ózi de bul qylyǵy úshin qysylyp qaldy, biraq ol eshteńe isteı almady. Sol kúni keshte, kelesi maqalany jazýǵa kirisken kezde, onyń aıaǵy kilemshege ilinip qaldy. Kilemsheni aýdara almaǵan ol ony teýip jiberdi de:

— Sharldiń aıaǵy únemi tońyp júrgen bolýy kerek? — dep surady kúle túsip.

Áıel de kúldi:

— Iá, ol tońazyp qalýdan qorqatyn. Onyń ókpesi álsiz bolatyn.

— Solaı ekenin dáleldedi de ǵoı, — dep zildene sóıledi Dú Rýa. Sonan soń sál jumsarǵan raımen: — Meniń baqytyma oraı, — degendi qosyp, áıeliniń qolyna ernin tıgizdi.

Biraq jatarda da Dú Rýa sol oıdan aryla almady.

— Sharl, sirá, jatarda qulaǵyna sýyq tıip qalmas úshin, bas kıim kıip jatqan shyǵar? — dep keketti ol.

— Joq, basyna jibek oramal baılap jatatyn, — dedi munyń bárin qaljyńǵa burǵysy kelgen Madlena.

Jorj ıyǵyn kóterip, óziniń artyqshylyǵyna senimdi jannyń únimen:

— Óı, bozókpe! — dedi ysyldaı sóılep.

Osy kúnnen bastap ol Sharldi aýzyna almaı sóılemeýge aınaldy. Ol reti kelgen jerdiń bárinde ony sózge aralastyryp, "baıǵus Sharl" dep qomsynyp otyratyn boldy.

Saralqada ózin kúnine birneshe ret "Foreste" dep ataıtynyn estip qaıtatyn ol marqumdy kórinde tynysh jatqyzbaıtyn osyndaı ádispen óshin qaıtaryp júrgendeı edi. Ol onyń kemshilikterin, kúlkili áreketterin, álsizdikterin termelep, kegi qaıtqandaı sanamalap, tushynyp, ósire sóılep, osynysymen áıeliniń júreginen belgisiz básekelesine degen barlyq sezimin birjola óshirýge áreket jasaǵysy keletindeı edi.

— Esińde me, Mad, — dedi ol birde, — bir joly Sharl túleı semiz erkekter aryqtardan góri kúshtirek dep dáleldegisi kelgeni bar edi ǵoı?

Biraz ýaqyt ótkennen keıin ol áıelinen marqumǵa baılanysy ishkildik jaǵdaılaryn surap bilmek bolyp yntyqty, alaıda Madlena yńǵaısyzdanyp, oǵan jaýap berýden qashqaqtady. Ol biraq qoımaı qoıdy:

— Aıtsańshy endi! Ondaı mınýtterde onyń túri sumyraıǵa uqsap ketetin bolǵan shyǵar,á?

— Jeter endi, jaıyna qaldyrsańshy ony, — dep tistene sóıledi áıeli.

Qoıady degen ne.

— Joq, aıtshy endi! Tósekte ol aıýsha qorbańdaıtyn shyǵar, ıá ǵoı? Mal ǵoı, mal! — dep barǵan saıyn janyǵa túsedi.

Bir joly, mamyr aıynyń aıaǵynda, ashyq terezeniń aldynda temekisin tartyp turǵan. Qala sondaı qapyryq bolatyn, kenet taza aýaǵa shyqqysy keldi.

— Mad, Býlon ormanyna baraıyqshy!

— Barsaq, baraıyq.

Olar ashyq ekıpajǵa minip, Elıseı dalasyn kesip ótip, Býlon ormany saıajolyna endi. Typ-tynyq jelsiz tún edi, Parıjde kún sonshalyqty ysyp, aýa dáp bir monshadaǵydaı ashyq tútikterden shyqqan býmen dem alǵandaı sezinetin túnderdiń biri. Sansyz kólikter qalyń aǵash qoınaýyna kóptegen súıisken jasty alyp kelip tabystyryp jatyr.

Áýestene qaraǵan Madlena men Jorjdyń kóz aldynan ekıpaj ishinde qushaqtasyp otyrǵan aqshyl kıingen áıelder men qara kıimdi erkekter qylt-qylt etip kórinip qalady. Juldyzdary jamyraǵan ot jalyndaı aspan astynda sansyz súıispenshilikke bólengen júrekter Býlon ormanyna aǵylyp kelip jatty. Aınalada jerge toqyldaı tıgen dońǵalaqtar dybysynan basqa eshteńe estilmeıdi. Al árbir kólikte ekeý-ekeýden bir-birine jabysa túsip, aldaǵy raqat sáttiń elesine únsiz eltigen ǵashyqtar nópiri tipti taýsylar emes. Tamyljyǵan keshtiń qapyryǵy ystyq súıisterdiń áserinen sıaqty kórinedi. Aýa da mahabbat qumarlyǵyna bógip, tán lázzatynyń ańsarynan aýyrlaı túskendeı. Bárin de bir ǵana maqsat eliktirgen, qandarynda birkelki ot oınaǵan juptardan aınalaǵa shydamsyz diril taralyp jatqandaı. Osy mahabbat besigine aınalǵan arbalardan eljiregen meıirim shashyrap, aýa da sezimnen alaburtyp ketkendeı seziledi.

Bul mamyrajaı hal Jorj ben Madlenaǵa da berilgen sıaqty. Qapyryq maýjyratqan olar áldebir tolqý jeteginde únsiz ǵana bir-biriniń qoldaryn tapty.

Qala bekinisterinen bastalatyn burylysqa jetkende, olar súıisip aldy.

— Biz taǵy da ótkendegi Rýanǵa barar joldaǵydaı mektep oqýshylarynyń qalpyna túsip kelemiz,— dep uıala sybyrlady Madlena.

Toǵaıǵa kirer jerde ekıpajdar aǵyny bóline bastady. Jas jubaılar júrip kele jatqan Kól saıajolynda kólik sany azaıyp, aǵashtar arasynda tunyp turǵan qoıý qarańǵylyq, japyraqtar dirili men aǵash arasynda syldyrlaı aǵyp jatqan bulaqtardan esken salqyn samal, — osynyń bári arbalarda súıisip kele jatqan juptardyń baqyttaryna erekshe bir qupıa lázzat ústemeleı túsetindeı.

— Kishkentaıym meniń Mad! — dep sybyrlady áıelin qushaǵyna qysa túsken Jorj.

— Esińde me, seniń aýylyńnyń tusyndaǵy ormanǵa barǵanymyz, — qandaı qorqynyshty bolyp edi! — dedi Madlena. — Maǵan ol shet-shegi joq ári taǵy ańdar tolyp júrgendeı sezilgen-di. Al munda múlde basqasha. Samal jel jumsaq aımalaıdy, al ormannyń arǵy betinde Sevr bar ekenin jaqsy bilesiń.

— Joq, meniń ormanymda tek qana buǵylar, túlkiler, elikter men qabandar ǵana mekendeıdi, — dep qarsylyq bildirdi ol, — anda-sanda ormanshynyń úıi kezdesip qalyp otyrady.

Baıqaýsyzda aıtyp qalǵan osy sóz — marqumnyń famılıasy (Foreste Forestier — ormanshy oǵan qatty áser etkeni sondaı, bireý orman ishinen aıǵaı salǵandaı bolyp, birden jabyrqaý tartyp sala berdi: júregi syzdap, birazdan beri janyn qınap júrgen qyzǵanysh sezimi tula boıyn jaılap aldy.

— Sen munda osyndaı keshkilik Sharlmen kelip kórdiń be? — dep surady ol sál únsizdikten keıin.

— Keldik, jıi keletinbiz,— dedi Madlena.

Kenet Jorj úıge qaıtqysy kelip, júregi syzdap ala jóneldi. Foreste beınesi onyń sanasyn jaýlap aldy. Endi Dú Rýa tek sol týraly ǵana oılaýǵa qabiletti bolyp qalǵandaı.

— Tyńdashy, Mad... — dedi ol ashýmen.

— Ne, qymbattym?

— Sen Sharl baıǵustyń kózine shóp saldyń ba?

— Sen taǵy eski ánińe bastyń ba, munyń aqymaqtyq qoı! — dedi áıeli jek kórgen únmen.

Qoıý qaıda.

— Qoısańshy, moıyndasańshy! Sen onyń kózine shóp saldyń ǵoı, á?

Áıel úndemedi, barlyq áıel sıaqty, ol da bul suraqty unatpady.

— Saıtan alǵyr, eger bireýdiń kózine shóp salý kerek bolsa, naǵyz yńǵaıly adam sol edi ǵoı, — dep qoıar emes Dú Rýa — Iá, ıá, ıá! Foresteniń múıizdi bolǵanyn bilsem, qandaı qýanar edim. Onyń aqylsyz kelbetine múıiz qandaı jarasar edi, á?

Madlenanyń esine bir nárse túskendeı kúlimsiregenin ańǵarǵan ol odan ári jabysa tústi:

— Aıtshy endi, neń ketedi! Qaıta onyń kózine shóp salǵanyńdy ózge bireýge emes, myna maǵan aıtqanyń artyq emes pe?

Ol, shynynda da, ózi jek kóretin jeksuryn Sharldiń sondaı masqaraǵa ushyraǵanyn áıeldiń óz aýzynan estýge ólerdeı qumartty. Sonymen qatar ne ekenin ózi de tolyq ańǵarmaǵan buldyr bir sezik onyń áýesqoılyǵyn arttyra tústi.

— Mad, kishkentaıym meniń, ótinemin, aıtshy, — dep jalyndy ol. — Ol ózi soǵan laıyq edi ǵoı. Onyń aqymaq basyn múıizben áshekeılemeýiń úlken qatelik bolar edi. Moıyndaı qoıshy endi!

Madlena onyń myna jantalasyn qyzyq kórgendeı, myrs etip kúldi de qoıdy.

Ol bolsa áıeliniń qulaǵyn jep qoıardaı taqala tústi.

— Bol endi, bol... moıyndashy!

Madlena ony ytyryna ıterip tastady.

— Qandaı aqymaq ediń! — dedi ol ashýly únmen — Sirá, adam osyndaı suraqqa jaýap berer me?

Osy sózdi aıtqandaǵy áıeliniń únindegi salqyndyqtan Dú Rýanyń tula boıy muzdap ketti; ol júregi tas bop qatyp qalǵandaı, aýa jetpeı alqyna berdi.

Bul kezde ekıpaj qol jaǵalap kele jatqan, kól betinde jypyrlaǵan juldyzyn aspan qımastyqpen terip alyp jatqandaı. Qarańǵylyqta kóriner-kórinbes eki aqqý kól betin baıaý syza júzip barady.

Jorj aıdaýshyǵa: "Keıin buryl!" — dep aıqaılady da, kólik jarqyraǵan shamdary orman túnegin tilgileı jarqyldaǵan ózge ekıpajdardyń arasymen keıin bettedi.

"Daýsy qalaı ózgerip ketti jańaǵyny aıtqanda! Bul ne, moıyndaý ma?" — dep, ózinen-ózi surady ol. Madlenanyń alǵashqy kúıeýine opasyzdyq jasaǵandyǵyna qaltqysyz sengen ol yzaǵa býlyqty. Ol áıeliniń alqymynan shap berip, qylqyndyra uryp-soqqysy keldi.

Egerde ol: "Joq, qymbattym, men Sharlge opasyzdyq jasaǵan bolsam, tek senimen ǵana", — degen bolsa, ol ony jany qalmaı erkeletip, tóbesine kóterer edi-aý.

Dú Rýa qoldaryn aıqastyra salyp, aspanǵa qaraǵan kúıi qımylsyz otyr: onyń birdeme oılaýǵa da shamasy qalmaǵandaı edi. Ol tek ishi qazandaı qaınap jatqanyn, áıelge baılanysty mashaqattyń bastalyp kele jatqanyn ǵana sezip otyrdy. Kóńiline kúdik kirgen kúıeýdiń halin tuńǵysh sezindi ol.

Shyndyǵyna kelgende, ol marqum bolyp ketken Foreste úshin qyzǵandy, júregin órtegen qyzǵanyshtan ol Madlenany jan-tánimen jek kórip ketkendeı sezindi. Ol Sharlge opasyzdyq jasaǵan bolsa, oǵan, Dú Rýaǵa da jasamasyna kim kepil?

Ol aqyryndap óz oıyn jınaqtap aldy da, syzdaǵan júregin elemeýge tyrysyp: "Áıelderdiń bári de shetterinen jálep, olardy jaı ǵana paıdalaný kerek, olarǵa janyńmen berilýge bolmaıdy", — degen oıǵa berildi.

Yzaly oıdan onyń tiline nebir ashshy sózder úıirilgenimen, ol oǵan erik bermedi. "Álemdi kúshtiler ǵana bıleıdi, — dep qaıtalady ol ózine-ózi. — Kúshti bola bilý kerek. Budan bıik turý kerek".

Ekıpaj júrisin jyldamdata tústi. Qala bekinisi artta qaldy. Dú Rýa aldynan alyp ottyń shashyrandysyndaı qalyń sáýleni kórdi. Qulaǵyna kóptegen árqıly únniń jıyntyǵynan turatyn úzdiksiz gýil keldi, ol osynaý jazǵy túnde kúndizgi alasapyrannan qaljyrap baryp damyl tapqan asa zor alyptyń — Parıjdiń aýyr tynysy edi.

"Bul úshin janyńdy jegideı jeýge erik berý aqymaqtyq, — dep oılady Jorj. — Árkim ózi úshin ómir súredi. Jeńis batyldardyń qolynda. Ózińdi ǵana oılaýyń kerek. Baılyq pen dańq jolyndaǵy ózimshildikti mahabbat pen áıel meıirimi jolyndaǵy ózimshildikten joǵary qoıa bilý kerek".

Asa zor aıaqtarymen alshaıyp turǵan Saltanat arqasy kózge shalyndy, — dáp bir qalaǵa kireberiste aıaldaǵan qorbıǵan alyp dáý qazir myna aldynda saırap jatqan keń kóshege túsip alyp, adymdaı jóneletindeı.

Jorj ben Madlena taǵy da aǵylǵan ekıpajdar tolqynyna kılikti, endi olar baǵanaǵy deneleri únsiz aıqasqan sharshaýly juptardy ańsaǵan tósekterine jetkizýge asyǵyp kele jatqan sıaqty. Bularǵa qýanysh pen baqyttan, raqattan balqyǵan adamdar nópiriniń shet-shegi joq sekildi bolyp kórindi.

Madlena kúıeýiniń kókireginde qandaı daýyl júrip jatqanyn sezgendeı.

— Ne oılap otyrsyń, dostym? — dep surady ol ózine tán nazdy únimen. — Sen únsiz qalǵaly jarty saǵat boldy ǵoı.

— Men myna mısyzdardyń qushaqtasqandaryna qarap otyrmyn, — dedi ol mysqyldy jymıyspaq — sóıtip, myna ómirde, rasynda, qyzyǵýǵa turarlyq birdeńe bar-aý degen oıǵa qaldym.

— Iá, keıde bul da qyzyqtyrady, — dedi áıeli baıaý únmen.

— Iá, odan artyq eshteńe tappaǵanda, árıne!

Jorjdyń ashshy kekesinge toly oıy ómirdiń jyltyraq betperdesin aıaýsyz tyrnalap jyrtyp jatty. "Áldeneden uıalý, birdeńeden bas tartý aqymaqtyq, sońǵy kezde ózimdi ishteı mújip, qıbyjyqtap júrgenim naǵyz aqymaqtyń isi". Kóz aldyna elestegen Foreste beınesi bul joly ony esh abyrjyta almady. Ekeýi tatýlasyp, qaıtadan dostyq qalypqa túskendeı sezim bıledi. Ol tipti: "Sálem, dostym!" — dep daýystap jibere jazdady.

Madlena bul únsizdikke shydaı almady.

— Jolda Tortonıge soǵyp, balmuzdaq jesek bolar edi, — dep usynys jasady ol Jorj oǵan kóz qıyǵyn tastady. Osy kezde Madlenanyń qyrynan qaraǵandaǵy názik bet beınesi men aqshýlan shashy saýyqshyl dámhanalarǵa kirýge shaqyrǵan jarqyldaq ottar jaryǵynan anyq kóringen edi.

"Sulý-aq, — dep oılady ol. — Nesi bar, óte jaqsy. Biz ekeýimiz jaıly, kógershinim, ushqan qus, júgirgen ań qashyp qutylmaıdy deıdi. Al endi qyzmettesterim meni taǵy mazaqtaı bastasa, kókelerin kózderine kórsetetin bolamyn".

Osy oıǵa bekingen ol áıeliniń kúdigin seıiltý úshin, "Qýana kelisemin, qymbattym", — dep, onyń erninen súıdi.

Madlenaǵa kúıeýiniń erni muzdaı salqyn bolyp tıdi.

Alaıda dámhananyń aldynda áıeliniń ekıpajdan túsýine kómektesip jatyp ol óziniń ádettegi úırenshikti jymıysymen kúle qarady.

İII

Ekinshi kúni saralqaǵa kelisimen Dú Rýa Býarenardyń qasyna jaqyndady.

— Qadirli dos! — dedi ol. — Saǵan bir ótinishim bar edi. Sońǵy kezde keıbir beıpilaýyzdarǵa meni "Foreste" dep ataý qyzyq kórinetin bolyp júr. Tileýińdi bergir, sen olarǵa budan bylaı maǵan sol ázilin qaıtalamaq bolǵan alǵashqy adamdy aıamaıtynymdy eskertip qoıshy. Bul qýaqylyǵy súńgi aıqastyrýǵa tura ma, joq pa, aldymen oılanyp alsyn. Muny saǵan aıtyp turǵan sebebim, sen sabyrly, isti beıbit jolmen sheshýge qabiletti jansyń. ekinshiden, sen bir ret meniń tóreshim bolǵansyń.

Býarenar onyń tapsyrmasyn oryndaýǵa kelisti.

Dú Rýa sharýalarymen shyǵyp ketti de, bir saǵattan keıin qaıtyp oraldy. Qaıtyp eshkim ony "Foreste" dep ataǵan joq.

Ol úıiniń tabaldyryǵyn attaǵanda, qonaqjaıdan áıel daýystary estilip jatty.

— Kimder ol? — dep surady ol.

— Valter jáne de Marel hanymdar, — dep jaýap berdi malaı.

Jorjdyń júregi dir ete qaldy, biraq ol ózin-ózi: "Kórip alarmyn",— dep qaırady da, kirip bardy.

Klotılda ashyq peshtiń qasynda otyr eken; terezeden túsken kún sáýlesi oǵan quıylyp turdy. Jorjǵa, ózin kórgen kezde ol bozaryp ketkendeı bolyp kórindi. Aldymen Valter hanymǵa jáne onyń saqshylary qusap eki jaǵynda otyrǵan qyzdaryna ıile amandasqan ol burynǵy ashynasyna buryldy. Ol buǵan qolyn usyndy, onyń qolyn alǵan jigit dáp bir: "Men sizdi burynǵysha súıemin", — degendi bildirgisi kelgendeı aqyryn qysyp qoıdy. Ol da jaýap retinde qolyn qysty.

— Qalaı turyp jatyrsyz? — dep surady jigit — Biz kórispegeli qashan.

— Jaqsy. Al siz she, Súıkimdi dos? — eshteńe bolmaǵandaı jarqyn únmen sóılegen Klotılda endi Madlenaǵa buryldy: — Sen ony burynǵysha Súıkimdi dos dep ataǵanyma qarsy emessiń be?

— Árıne, joq, qymbattym, men saǵan bárine ruqsat etemin.

Onyń úninen bolar-bolmas kekesin sezilgendeı boldy.

Valter hanym Jak Rıval óz úıinde uıymdastyrmaq bolǵan mereke jaıly, — saıysýdan jarys ótkizý sharasy týraly sóz etip, oǵan barlyq ıgi jaqsylardyń áıeli baratyndyǵyn aıtty.

— Bul óte tamasha, — dedi ol. — Biraq men daǵdaryp otyrmyn. Kúıeýim naq sol kezde úıde bolmaıdy, meni ertip baratyn adam joq.

Dú Rýa dereý ózi ertip barýǵa usynys bildirip, áıel kelisimin berdi.

— Qyzdarym da, men de sizge sondaı rızamyz.

Dú Rýa apaly-sińlili qyzdardyń kishisine kóz salyp, ishinen: "Myna kishkentaı Súzanna táp-táýir-aq eken, tipti súıkimdi", — dep oılady. Alasa boıly bolǵanmen, músindi, qypsha bel, tar myqyn, omyraýy jańa túıindeı bastaǵan, kishkene ǵana kógildir-sur tústi kózderi sýretshiniń qalamynan shyqqandaı aıshyqty kórinetin ol aqshyl shashy burqyraǵan ádemi qýyrshaq sıaqty, onyń ústine tym appaq, útiktep qoıǵandaı bir syzyqsyz, bir núktesiz, bir tamshy qany joq qaǵazdaı terisi men ádeıi burqyrata kóterińkirep qoıǵan burqyraǵan buıra shashtary ony, shynynda, keıbir qyz balalardyń qolynan kóretin qymbat qýyrshaqtarǵa uqsatady.

Úlkeni, Roza, kóriksiz, aryq, ajarsyz, eshkim eskermeıtin, eshkim sózge tartpaıtyn, aıtýǵa turarlyq eshteńesi joq qyzdardyń sapynan edi.

Valter hanym ornynan turdy.

— Sonymen, men sizge senemin, — dedi ol Jorjǵa qarap. — Aldaǵy aptanyń beısenbisinde, saǵat ekide.

— Qyzmetińizge ázirmin, — dedi ol.

Olar shyǵysymen Marel hanym da ornynan turdy.

— Qosh-saý bolyńyz, Súıkimdi dos.

Bul joly áıel jigittiń qolyn uzaǵyraq ustap, qatty qysty. Osynaý únsiz tildesýden alaburtqan jigit kenet osy bir aýyshtaý, aqkóńil, biraq ózin shyn súıetin sıaqty kórinetin áıelge yntyqtyǵy qaıta oıanǵanyn sezdi.

"Erteń-aq baramyn oǵan", — dep sheshti ol.

Erli-zaıyptylar ońasha qalysymen, Madlena jarqyraı kúldi de, kúıeýiniń betine qadala qarap otyryp:

— Valter hanymnyń saǵan ǵashyq ekenin bilesiń be? — dep surady.

— Qoısańshy! — dedi ol senimsiz únmen.

— Iá, ıá, shyn aıtam, saǵan yntyq ekenin sózinen ańǵardym. Ol da osyndaı eken-aý! Ol qyzdaryna sendeı kúıeý tap bolǵanyn qalaıdy. Meniń baqytyma oraı, onyń ózi úshin bul qaýipti emes.

Onyń munymen ne aıtqysy kelgenin Jorj túsingen joq.

— Qaýipti emes degeniń ne?

— O. Valter hanym birde-bir ret ósekke tamyzyq bolarlyq qylyq kórsetken jan emes, senesiń be? — birde-bir ret! — Madlenanyń daýsy óz sózine senimdi estildi. — Ol ózin bar jaǵynan minsiz ustaı alady. Kúıeýin sen mensiz-aq jaqsy bilesiń. Alaıda áıeli múlde basqa adam. Ol evreıge kúıeýge shyqqanyna qatty ýaıymdady, biraq oǵan adal áıel bola bildi. Ol — naǵyz parasatty áıel

Dú Rýa tańdana sóıledi:

— Men ol da evreı áıel eken desem.

— Tipti de olaı emes. Ol Magdalına maqalasyndaǵy barlyq qaıyrymdylyq mekemeleriniń qurmetti basshysy. Ol tipti kúıeýge shyǵý rásimin shirkeýde ótkizgen. Tek qana bul jerde bastyǵymyz rásim úshin shoqynǵanyn álde dinbasylary buǵan kóz juma qaraǵanyn aıta almaımyn.

— Demek... ol maǵan... ǵashyq deısiń, á... — dep kúbirledi Jorj.

— Sózsiz ǵashyq. Eger seniń basyn bos bolǵanda, men saǵan Súzannaǵa úılen dep keńes bergen bolar em, ol Rozadan ádemi ǵoı, solaı emes pe?

— Iá, sheshesi de qartaıyp turǵan joq! — dedi Jorj murtyn shırata otyryp.

Madlena ashýlanyp qaldy:

— Sheshesi jaıynda aıtarym, qymbattym meniń, ol oıyńdy tasta. Men odan qoryqpaımyn. Ol tuńǵysh kúnákarlyq jasaıtyn jastan ketken. Erterek oılanýyń kerek edi.

"Shynymen, men Súzannaǵa úılene alǵan bolar ma edim!.." — dep surady Jorj óz-ózinen.

Sodan keıin ıyǵyn qıqań etkizdi.

"Bos sóz!.. Ákesi ony maǵan berýge eshqashan kelispes edi!"

Ózi budan qandaı paıda tabaryn oılanyp jatpastan, ol Valter hanymǵa nazar salyp kórýge bekindi.

Kesh boıy ol Klotıldamen ótkizgen kúnderin eske alyp, sezimge berilip, estelikke shomylyp jatty. Ol áıeldiń tentektigin, sholjań erkelikterin, birge qydyrǵan kezderin eske túsirdi. "Iá, ol sondaı súıikti, — dedi ol ózine-ózi. — Erteń-aq baramyn oǵan".

Erteńine tańǵy tamaqtan keıin ol shynynda Verneı kóshesine bet aldy. Esikti ashqan burynǵy qyzmetshi áıel toǵysharlar úılerindegi barlyq qyzmetshilerge tán ashyqtyqpen:

— Qalaı júrip jatsyz, myrza? — dep surady.

— Óte jaqsy, kógershinim, — dep jaýap berdi de, ol bireýdiń tájirıbesiz qoly kúısandyqta gamma úırenip jatqan qonaqjaıǵa kirdi. Bul Lorına eken. Jorj qyz bala moınyma asylar dep oılap edi. Biraq ol ornynan asyqpaı kóterilip, saltqa laıyq úlken adamsha amandasty da sypaıy ǵana shyǵyp ketti.

Qyz balanyń áldenege ókpelegen áıeldershe qylyq kórsetýine Dú Rýa tańǵaldy. Osy kezde sheshesi kirdi de, Dú Rýa onyń qolynan súıdi.

— Men ylǵı sizdi oılaýmen boldym! — dedi ol.

— Al men sizdi, — dep moıyndady Klotılda.

Ekeýi de otyrdy. Bir-biriniń kózine qarap, ekeýi de kúlimsiredi, súıiskileri kelgenin sezindi.

— Kishkentaı ǵana qymbattym Klo, men sizdi súıemin.

— Al men seni.

— Demek... demek... sen meni keshirgeniń ǵoı?

— Iá desem de, joq desem de bolady. Alǵashynda aýyr boldy, sodan keıin seniń aıtqanyńnyń shyn ekenin túsindim de, ózime ózim: "Shyda! Búgin bolmasa, erteń ol maǵan qaıtyp keledi", — dedim.

— Men saǵan kelýge qoryqtym, sen meni qabyldamaı qoıar dep oıladym. Qoryqsam da, kelýge sondaı qumarttym. Aıtpaqshy, Lorınaǵa ne bolǵan? Menimen áreń amandasyp, renishti túrmen ketip qaldy.

— Bilmeımin. Sen úılengeli onymen sen týraly sóılesý múmkin emes. Shynynda, menińshe, ol seni qyzǵanatyn sıaqty.

— Múmkin emes!

— Shyn aıtam, janym. Ol seni burynǵydaı Súıkimdi dos dep atamaıdy, syrtyńnan seni "Foreste myrza" deıdi.

Dú Rýa qyzaryp ketti.

— Ernińdi ákelshi,— dedi ol umsyna túsip.

Klotılda ol tilegin oryndady.

— Qaıda kezdessek eken? — dep surady ol.

— Burynǵy... Konstantınopol kóshesinde.

— Qalaısha, páter áli ótkizilgen joq pa?

— Ótkizgen joqpyn.

— Ótkizgen joqsyń?

— Iá, men sen qaıtyp oralar dep úmittendim.

Jorjdyń júregin maqtanysh kernep, tarsyldaı soǵyp ketti. Demek myna áıel ony súıetin bolǵany ǵoı, demek munyki shynaıy, ózgermeıtin, tereń sezim bolǵany ǵoı.

— Qadirlim meniń,— dep sybyrlady ol, sodan keıin biraz únsiz otyryp baryp, — Kúıeýiń qaıda? — dep surady.

— Ol munda bir aı bolyp, qaıta ketkeli úsh-aq kún boldy.

Dú Rýa kúldi:

— Naǵyz der kezinde ketken eken.

— Iá, der kezinde, — dedi Klotılda jaı ǵana. — Biraq ol bar bolsa da meniń tosylmaıtynymdy bilesiń ǵoı.

— Iá, onyń durys. Degenmen ol jaqsy adam.

— Al óziń she? Jańa ómiriń ózińe unaı ma?

— Jaman emes. Áıelim — meniń dosym, odaqtasym.

— Sol ǵana ma?

— Sol ǵana... Al júrek...

— Túsinemin. Biraq ol ádemi áıel.

— Bilemin, biraq ol meni eliktire almaıdy. Qashan kezdesemiz? — dep sybyrlady ol Klotıldaǵa taıana túsip.

— Tipti erteń-aq... qajet etseń?

— Jaraıdy. Erteń saǵat 2-de?

— Ekide.

Ol ornynan turdy da, keter aldynda qysylǵan túrmen:

— Bilesiń be, Konstantınopoldegi páterdi men óz atyma aýystyryp alsam deımin. Sóıtemin. Budan bylaı da seniń men úshin aqsha shyǵarǵanyń edi qalǵany!

Klotılda nazdana onyń qolynan súıdi.

— Erkiń bilsin, — dedi ol sybyrlaı sóılep. — Ony budan bylaı da kezdese alýymyz úshin saqtap qalǵanyma rızamyn.

Dú Rýa kóńili kónshigen adamnyń túrimen shyǵyp ketti.

Fotosýretshi jaımasynyń qasynan óte bergende, úlken kózdi tolyq áıeldiń portretine kózi tústi, bul sýret onyń esine Valter hanymdy saldy. "Eshteńe etpeıdi, — dedi ol ózine-ózi, — ol áli de táp-táýir. Buǵan deıin ony nege kórmeı kelgenmin! Beısenbi kúni ol meni qalaı qarsy alar eken?"

Ol tula boıyn kernegen qýanyshtan alaqanyn ysqylap qoıdy, óziniń bar jerde de joly bolyp kele jatqanyn sezinýden týǵan maqtanysh, óziniń epteıli de ońtaıly erkek ekenin, áıelder aldynda juldyzy ystyq bolyp shyqqanyna qanaǵattanýy edi bul.

Beısenbi kúni ol Madlenadan:

— Sen Rıvaldiń úıindegi jarysqa barmaısyń ba? — dep surady.

— Jo-joq, onda barýǵa esh qulqym soqpaıdy, men depýtattar palatasyna baramyn.

Aýa raıy tamasha bolyp turǵandyqtan, Dú Rýa Valter hanymǵa ashyq ekıpajben bardy.

Ony kórgen sátte Dú Rýa aýzyn ashyp turyp qaldy, — áıel oǵan sondaı jap-jas ári sulý bolyp kórindi. Onyń ashyq tústi kóıleginiń asa úlken emes oıyǵynan sándi, bıik omyraýynyń sheti kórinip turdy. Ol áıeldi osynsha jas kórinedi dep oılamaǵan eken. Bul hanym, shynynda, erkek qyzyǵýǵa turarlyq áıel degen qorytyndyǵa keldi. Biraq onyń syrt kelbetinde — jaqsy tárbıe alǵan, ómirden qajyǵan, parasatty analyq keıpinde jeńil oıly erkekti tarta qoımaıtyn bir bógesin baıqalyp turdy. Onyń ústine sanaly da aqyldy áıel retinde shetin qylyq kórsetip alýdan barynsha saqtanatyn ol ár sózin oılanyp aıtýǵa, tek qana burynnan belgili, eshkimniń kóńiline kelmeıtin nárselerdi ǵana sóz etýge tamasha mashyqtanyp alǵan jan bolatyn.

Bastan-aıaq alqyzyl tústi kıingen Súzanna Vattonyń jańa ǵana lakpen jyltyratyp qoıǵan kartınasyndaı bolyp kórindi, al Roza osy tamasha qýyrshaqtyń kútýshisindeı ǵana áser beredi.

Rıvaldiń úıiniń aldy qaz-qatar tizilgen ekıpajdarǵa tolyp qalypty. Dú Rýa serigine qolyn usynyp, túsirip aldy.

Bul jarys Altynshy Parıj okrýgindegi jetim balalar paıdasy úshin ótkizilip otyrǵan jáne ony ótkizýge "Fransýz ómiri" gazetine qatysy bar senatorlar men depýtattardyń áıelderi basshy-hanymdar dárejesinde qatysyp otyrǵan bolatyn.

Valter hanym qyzdaryn ertip kelýge ýáde bergenimen, basshy-hanym dárejesinen bas tartqan-dy: onyń qamqorshylyǵy dinshilder ruqsat etetin sheńberden shyǵyp kórgen emes-ti, munysy onyń dindarlyǵynan emes, onyń oıynsha, ıýdeımen nekelesýi oǵan birqatar mindet júkteıtin sıaqty, al jýrnalshy uıymdastyrǵan myna merekeniń respýblıkalyq sıpat alýy keıbireýlerge klerıkaldyqqa qarsylyq áserin týǵyzýy yqtımal dep oılaǵandyqtan.

Jarysqa deıingi úsh apta buryn barlyq baǵyttaǵy gazet betterinen mynandaı sózderdi oqýǵa bolatyn edi:

"Bizdiń qadirli áriptesimiz Jak Rıval óziniń boıdaqtyq páterindegi saıys zalynda Altynshy Parıj jetimderi paıdasyna úlken jarys ótkizý týraly sheshimge keldi.

Shaqyrý bıletteri senatorlardyń zaıyptary: Lalýan, Remontel jáne Rısolen hanymdar men olardyń jubaılary, belgili depýtattar: Larosh-Mate, Perserol jáne Fırmen myrzalar atynan taratylady. Qaıyr-sadaqa jınaý úziliste júrgizilip, jınalǵan barlyq soma sol jerde-aq Altynshy okrýgtiń qalabasyna nemese onyń orynbasaryna tapsyrylady".

Bul epti jýrnalshynyń paıda kózdegen maqsatyn júzege asyrýdaǵy úlken jarnamasy edi.

Jak Rıval qonaqtaryn óz páteriniń dámhana uıymdastyrylǵan kireberisinde qarsy alyp turdy, — onyń shyǵyny jalpy túsimnen ótelýge tıisti bolatyn.

Ol ótingen túrmen qonaqtarǵa tar baspaldaqty nusqap turdy, onymen tómen, saıys zaly men tır ornalasqan jertólege túsýge bolatyn-dy.

— Tómen túsińizder, hanym, tómen qaraı. Jarys jertóle zalynda ótedi.

Óz baspageriniń áıelin kórgen ol oǵan qarsy umtyldy. Sodan keıin Dú Rýanyń qolyn qysty.

— Sálemetsiń be, Súıkimdi dos!

Ol tańyrqaı surady.

— Siz muny qaıdan bilesiz?..

Rıval onyń sózin bólip ketti:

— Myna turǵan Valter hanym, ol kisige bul at qatty unaıdy.

Valter hanym qyzaryp ketti.

— Iá, egerde biz sizben jaqynyraq tanysqan bolsaq, men de kishkentaı Lorına sıaqty sizdi Súıkimdi dos dep ataǵan bolar em. Bul at sizge sondaı jarasady.

Dú Rýa kúldi.

— Sóıtińizshi, hanym, ótinemin.

Áıel kózin tómen aýdardy.

— Joq. Biz bulaı ataýǵa bolatyndaı jaqyn emespiz.

— Ýaqyt óte kele biz jaqyn bolarmyz dep úmittenýime bola ma? — dep surady Jorj daýsyn báseńdete túsip.

— Keleshek kórseter, — dedi áıel.

Áıeldi alǵa salyp, ekeýi gazdy shyraq jaryqtandyryp turǵan tar baspaldaqpen tómen túse bastady. Kúndizgi jaryqtan keıin birden sarǵylt gaz jaryǵyna tap bolǵan adamdar bir qolaısyzdyq sezingendeı boldy. Osy aınalmaly baspaldaqtan-aq jertóleniń ıisi, dymqyl jylýlyq, syz ıisi sezile bastady, osynaý shara qurmetine tazartylǵan qabyrǵadan shirkeýlik ladan ıisi men sarygúl, verbena, shegirgúl sıaqty áıel átirleriniń hosh ıisteri burqyraı murynǵa urady.

Tómennen jınalǵan tobyrdyń mazasyzdana tutasqan gýili estiledi.

Jertóle múk basqan tas qabyrǵany jasyryp turǵan qalyń ósimdiktiń ara-arasyna jasyrynǵan gazdy múıizder men venesıalyq shamdarmen jaryqtandyrylǵan. Qaıda kóz salsań da, — jasyl butaqtar. Tebe paporotnıktermen, eden gúldermen jáne japyraqtarmen jabylǵan. Uıymdastyrýshylardyń erekshe tapqyrlyqtarynyń kýásindeı osynaý bezendirýge kórermender rızalyqtaryn bildirip jatty.

Túkpirde, kishirek qosymsha jertólede estrada jasalyp, onyń eki jaǵynan eki qatar etip, ádilqazylar alqasy otyratyn oryndyqtar qoıylypty.

Kórermender úshin oń jáne sol jaǵynan ár qatarda on-onnan qoıylǵan oryndyqtarǵa eki júzdeı adam sıatyndaı kórinedi. Shaqyrylǵany tórt júzdeı adam bolatyn.

Estradanyń qasynda turǵan saıysker kástómin kıgen suńǵaq boıly, uzyn qoldy jas jigitter murttaryn shıyryp, keýdelerin kere túsip, kórermen aldynda oıqastap júr. Jurt olardy famılıalarymen atap, bir-birine saıys óneriniń qaısy áýesqoı, qaısy kásipqoı ataqty sheberleri ekendikterin kórsetip jatyr. Shetinen súrtik kıgen, arnaıy kástómdegi saıyskerlerge birsypyra uqsastyqtary baıqalatyn kári-jasy aralas biraz erkek olardyń qasynda qorshalaı turyp, ózara áńgime-dúken qurýda. Shtattaǵy seriler, rapıranyń bilgirleri, olar da ózderin kórsetip qalýǵa, jurt tanyp, famılıalarymen ataýyna qushtar túr tanytady.

Oryndyqtyń bárine derlik jaıǵasyp alǵan áıelder qaýymy zaldy sybyr-kúbirlerimen, kóılekteriniń sýdyrymen toltyryp jibergen. Osynaý kópshilikten dem alatyn aýa da aýyrlap, olar endi teatrdaǵydaı jelpýishterimen jelpine bastapty.

— Orshad! Lımonad! Syra! — dep, bir qýshykesh anda-sanda daýystap qoıady.

Valter hanym men onyń qyzdary ózderine arnap birinshi qatardan daıyndalyp qoıǵan oryndarǵa qaraı ótti. Dú Rýa olardy jaıǵastyryp bolyp, yǵysyp ketýge yńǵaılandy:

— Men sizderdi qaldyryp ketýge tıispin, oryndyq er adamdarǵa arnalmaǵan.

— Al men sizdiń ketpegenińizdi qalar edim, — dedi Valter hanym senimsiz únmen. — Siz maǵan saıyskerler jaıly málimet berip otyrar edińiz. Múmkin, siz otyrǵyshtyń shetinde túregep turarsyz, bul arada siz eshkimge kedergi jasamaısyz.

Ol Jorjǵa óziniń úlken de momyn kózderin qadady.

— Shynynda, ketpeńizshi, myrza... Súıkimdi dos myrza, — dep ótindi ol. — Siz bizge kereksiz.

— Aıtqanyńyz bolsyn, hanym... ózim de sony qalap turmyn, — dedi Jorj.

Jan-jaqtan estilgen sybyr sózder:

— Tamasha jer eken myna jertóle, óte yńǵaıly,- desip jatty.

Bul tóbesi kúmbezdelip kelgen zal Jorjǵa jaqsy tanys. Ol jekpe-jek aldyndaǵy tańda osy jerde, ekinshi jertóle túkpirinen úp-úlken qorqynyshty jalǵyz kóz sıaqty bolyp kóringen dóńgelek appaq katyrka aldynda japadan-jalǵyz otyrǵanyn eske túsirdi.

Baspaldaqpen tómen túsip kele jatqan Jak Rıvaldiń:

— Qazir, qazir bastaımyz, — degen daýsy estildi.

Osy sátte dene múshelerin aıqyn kórsetip, etterine jabysqan súrtik kıgen alty erkek estradaǵa kóterilip, ádil qazylarǵa arnalǵan oryndyqtarǵa jaıǵasty.

Zal olardy tanyp jatty. Bular: ádilqazylar alqasynyń tóraǵasy, qalyń murtty kishkentaı ǵana kisi — general de Reınaldı, suńǵaq boıly, jaltyr basty, uzyn saqaldy sýretshi Jozefen Rýde jáne úsheýi de symbatty jas jigitter: Mateo de Iýjar, Sımon Ramonsel, Per de Karven; sondaı-aq ataqty sheber Gaspar Merlerondar edi.

Estradanyń oń jáne sol jaǵyna eki plakat ilindi. Onyń birinde: "Krevker myrza", endi bireýinde: Plúmo myrza" dep jazylǵan.

Bul ekeýi de ekinshi sanattaǵy naǵyz sheber bolatyn. Ekeýi de aryqsha, áskerılershe symdaı tartylǵan, olar estradaǵa kóterildi. Avtomat qusap bir-birine salút bergen olar shabýyldaýǵa kirisip te ketti. Tyǵyz aq mata men teriden tigilgen kıimderi olardy halyq kóńilin kóterýge arnalǵan qyljaqbas soldattarǵa uqsatyp turdy.

Ara-tura "Tıgizdi!" degen sóz estilip, alty tóreshi bilgish adamdarsha bastaryn ızep otyrdy. Kórermen alǵa sozylǵan qoldarymen estradada oınaqtap júrgen eki tiri qýyrshaqty ǵana kórip, eshteńe túsinbese de, rıza bolyp otyrdy. Degenmen olar myna eki manekenniń aıtarlyqtaı súıkimdi emes, tipti keıbir qımyldary kúlkili kórinetinin ańǵaryp otyrdy. Bul Jańa jyl qarsańynda býlvarlarda satylatyn aǵashtan jasalǵan balýandardy eriksiz oıǵa túsirdi.

Alǵashqy eki saıyskerdi áskerı jáne kádimgi azamattar — Karapen men Planton myrzalar almastyrdy. Metr Plantonnyń boıy óte alasa bolsa, metr Karapen óte tolyq edi. Rapıranyń birinshi shanshýynan qalmaı ol jeli shyqqan rezińke pil qusap tars ete qalatyndaı bolyp kórindi. Jurt arasynda kúlki estile bastady. Planton maımylsha sekiredi. Al Karapen semizdikten artyq qımyldaı almaı, tek qolyn ǵana qozǵaltady. Árbir bes mınýt saıyn ol aqyryndap, dop bir óte mańyzdy sheshim qabyldaǵandaı túrmen alǵa umtylys jasaıdy. Ár joly osydan keıin boıyn túzeý oǵan úlken kúshke túsedi. Bilgishter onyń oınaý stıli óte baısaldy jáne ustamdy dep sendirýde. Ańqaý kórermen oǵan da ılandy.

Odan keıin kásipqoı jáne áýesqoı oıynshylar — Poron men Lapalm shyqty da, kórermender aldynda bir túrli jabaıylaý gımnastıka bastaldy: olar bir-birine tap berip umtylǵanda, tóreshiler birneshe ret oryndyqtaryn kótere-mótere tura qashýǵa májbúr boldy, analar bolsa estradanyń bir shetinen ekinshi shetine deıin oıqastap, bireýi shabýyldaǵanda, ekinshisi orǵı sekirip qorǵana qashyp, birin-biri qýalaýmen boldy. Olardyń artqa sekirgen túrleri áıelderdiń kúlkisin keltirse, kerisinshe alǵa ólermendene umtylystary súısinis týdyryp jatty. Olardyń bul gımnastıkalyq jattyǵýlaryn unatpaǵan bir jelókpe:

— Nege sonsha jantalasyp jatyrsyńdar, senderge báribir saǵat boıynsha tólenedi ǵoı! — dedi.

Onyń bul ádepsizdigin unatpaǵan kópshilik "tynyshtal" degendeı qoldaryn sermedi. Sarapshylar pikiri aýyzdan-aýyzǵa taralyp jatty: saıyskerler asa qyzý shaıqasty, biraq keıde tapqyrlyq jetispegeni baıqalyp turypty.

Birinshi bólim Jak Rıval men belgili belgıalyq sheber Lebeg arasynda ótken tamasha jekpe-jekpen aıaqtaldy. Rıval áıelderge aıryqsha unady. Ol shynynda, ádemi jigit bolatyn, músindi, epti, ádisqoı, ózine deıingilerdiń bárinen anaǵurlym áserli qozǵalady. Onyń qorǵaný jáne shabýyldaý máneri izetti ásemdigimen kóz arbap, qarsylasynyń tegeýrindi bolsa da úırenshikti tásilderine qarama-qarsy áser týǵyzdy.

— Tárbıeli adamǵa daýa joq-aý, — desti kópshilik.

Jeńistiń soǵan tıesili bolýy da dý qol shapalaqtaýǵa ulasty.

Alaıda kórermender birneshe mınýtten beri joǵarydan estilip jatqan gýilge mazasyzdana qulaq túrdi. Munda shaqyrylǵanmen, jertólege syımaı qalǵan eki júzdeı adam, sirá, ózderinshe kóńil kóterip jatqan bolsa kerek. Tar aınalma baspaldaqtyń ózinde elý shaqty adam topyrlasyp tur. Tómende adam tózgisiz qapyryq bastaldy. "Aýa!", "Sýsyn!" — degen aıqaılar estiledi. Baǵanaǵy jelókpe daýsyn bárinen asyra: "Orshad! Lımonad! Syra!" — dep qyshqyrdy.

Qyp-qyzyl bolyp, áli saıysker kástómin de sheship úlgirmegen Jak Rıval kórindi.

— Men qazir salqyn sýsyn ákeldireıin, — dep, ol baspaldaqqa qaraı umtyldy.

Alaıda birinshi qabatpen qatynas tars jabyq bolatyn. Baspaldaqqa lyqa tolǵan jurtty kıip-jaryp ótkennen de tóbeni tesip ótken ońaı sıaqty.

— Hanymdarǵa balmuzdaq ákelsin dep aıtyńdarshy! — dep aıqaılady Rıval.

— Balmuzdaq! — dep ilip áketti elý shaqty daýys.

Aqyrynda podnos ta kórindi. Biraq onda tek bos staqandar ǵana turdy, — balmuzdaqty jolshybaı talap alǵan edi.

— Myna jerde tunshyǵyp ólýge bolady,— dep kúrkiredi bir jýan daýys, — aıaqtańdar, úıdi-úıimizge taraý kerek.

— Aqsha jınaý! — dep aıqaılady taǵy bir daýys.

Sol-aq eken, tynys alýy aýyrlasa da, qýana qoshtaǵan halyq ilip áketti:

— Aqsha jınaý! Aqsha jınaý!

Alty áıel qatarlardy aralap ótýge kiristi de, sómkelerge túsken kúmis sólkebaılar syńǵyry estile bastady.

Dú Rýa Valter hanymǵa belgili adamdardy atap tanystyryp turdy. Bular ıgi jaqsylar, baıaǵydan beri shyǵaryp kele jatqan iri gazetterdiń "Fransýz ómirine" muryn shúıire, óz bıikteriniń tájirıbesinen shúbálana qaraıtyn qyzmetkerleri edi. Qanshama bir kúmándi qýlyq-sumdyqtardyń áserinen paıda bolyp, qulaǵan ministirlik qırandysynyń astynda janshylyp qalatyn saıası-qarjylyq paraqtardyń talaıyn olar kóz aldynan ótkizgen bolatyn. Sýretshiler men músinshilerdiń kópshiligi sportpen aınalysady, al myna jerde osy eki mamandyq ta toǵysqandyqtan, bul arada kópshilik tanıtyn akademık-aqyn da, eki sazger jáne kóptegen ataqty sheteldikter de bar edi, Dú Rýa famılıalaryna aǵylshyndardyń ózderek kártishkesindegi óz famılıalaryna "esk" degendi qosyp jazatynyna eliktep, olardyń famılıalaryna (esk — aǵ. eskvaır, ıaǵnı pomeshık, dvorán degen sózden), "pro" degendi ("protobestıa" degen sózden) qosyp aıtyp otyrdy.

— Sálemetsiz be, qymbatty dos! — dep amandasty onymen bireý.

Bul graf de Vodrek edi. Hanymdardan keshirim ótinip, Dú Rýa onyń qasyna bardy.

— Vodrek súıkimdi adam,— dedi ol qaıtyp oralǵan soń — Tekti jan ekeni kózge uryp turady!

Valter hanym jaýap qatqan joq. Ol sharshaı bastaǵan edi, tynys alǵan saıyn onyń omyraýy Dú Rýanyń kózin arbap, kóterilip-basylyp turdy. Ara-arasynda ol áıeldiń ózine urlana kóz tastap, dereý taıdyryp áketetinin ańǵaryp qaldy. "Iá.. ıá... — dedi ol ózine. — Shynymen, bul da qarmaqqa túskeni me?"

Jınaýshylar zaldy túgel adaqtap shyqty. Olardyń qolyndaǵy sómkeler kúmis pen altynǵa toly edi. Estradaǵa bir "asa úlken syılyq" bolatynyn habarlaǵan jańa plakat ilinipti. Ádilqazylar qaıta óz oryndaryna jaıǵasty. Kórermender de taǵatsyzdana kóz tikti.

Ortaǵa saıyskerler kástómin: keýdelerine qara trıko, tizelerinen joǵary qysqa ıýbka, bastaryn únemi shalqaıta ustaýǵa májbúr etken asa bıik plasron kıip, qoldaryna rapıra ustaǵan eki áıel shyqty. Ekeýi de jap-jas ári ádemi eken. Olar kúle qarap kópke basyn ıip edi, jurt uzaq qol shapalaqtady.

Olar saıys bastar sáttegi pozısıaǵa turǵanda, kórermender kóńildene kúbirlesip, qatarlardy kelemej kúlki aralap ótti.

Tóreshiler soqqylardy "jaraısyń" degen únmen qoshamettep, kúlimsireýden bir tanbady.

Kórermender bul eki saıyskerge keremet razy boldy: erkekter sezimderin janyǵany úshin, al áıelder — olardyń óz boılarynda parıjdik tómen etektilerge tán ersi kóńil kóterýlerge, anaıy qalyptaǵy oıyn-saýyqqa, jasandy ádemilikke, :qoldan jasalǵan sulýlyqqa, operettalyq shýmaqtarǵa jáne saıranshyl orta ánshilerine degen týabitti qumarlyqtaryn oıatqandary úshin.

Saıysker áıelderdiń bireýi alǵa eńkeıgen saıyn zalda kóńildi qozǵalys bastalady. Bul mezette ekinshisi kórermenderge serippeli arqasyn burǵan sátte saıysker áıeldiń qanshalyqty óner sala saıysqanyna nazar aýdarmasa da, kórermender aýyzdaryn asha, kózderi dóńgelene qarap qalady.

Olarǵa qol aıamaı soǵyldy.

Budan keıin qylyshtasý óneri kórsetildi, biraq oǵan eshkim qaraǵan joq, óıtkeni kórermender nazary joǵaryda bolyp jatqan oqıǵalarǵa aýyp ketken edi. Ol jaqta birneshe mınýtten beri úı kóship jatqandaı qozǵalǵan jıhazdar dybysy shyǵa bastaǵan-dy. Sodan keıin kenet kúısandyq oınaldy da, birkelki yrǵaqpen qozǵalǵan aıaq dybysy shyǵa bastady. Jarysqa qatysa almaı qalǵandar ózderiniń kóńilin kóterý úshin bal uıymdastyryp jatsa kerek.

Kórermender dý kúldi, hanymdar bılegisi kelip tyqyrshyp, estradaǵa qaraýdy qoıyp, ózara daýystap sóılese bastady.

Joǵaryda bastalǵan bal bárin eliktirip áketti. Keshigip kelgenderdiń ókinetin túrleri kórinbeıdi. Kórermender de olarǵa qosylyp ketýge daıar yńǵaı tanytýda.

Osy kezde eki qarsylas bir-birine ıilip, sondaı aıbyndy túrmen pozısıaǵa turǵanda, barlyq kóz eriksiz solarǵa buryldy.

Olar bir búgilip, bir tiktelgende sondaı ıkemdi ásem qımyl jasaǵandary, sondaı esepti batyldyq kórsetkenderi, sondaı senimdi kúsh, sondaı kórkem tásilder men ustamdy qylyq tanytqandary sonshalyqty, tipti bul ónerdiń qyr-syrynan habary joq kórermenderdiń ózi tań-tamasha bolyp, qatty áserlendi.

Olardyń sheber oılastyrylǵan, sondyqtan da qalqyp júrgendeı kórinetin baısaldy eptilikteri, oıly ákkilikteri men batyl qozǵalystary naǵyz óner týyndysynyń ózindeı kórinip, kóz arbaıdy. Kórermen óz aldarynda eń bir ǵajap kórinistiń ótip jatqanyn, kórip otyrǵandary naǵyz kúshti sýretshiler, shyńdalǵan eki sheber ekenin, olar bar qol jetken jetistikterin, bar aıla-tásilderin kórsetip, óz nazarlaryn san tájirıbeden ótken bilikterimen jáne dene symbatynyń ásemdigimen jaýlap alǵysy keletinin uqty.

Bári olardy únsiz, kóz almaı baqylady da otyrdy. Al olar oıyndy aıaqtap, ózara qol alysqan sátte zal dý ete qaldy. Kórermen gýildep, aıaqtarymen edendi tepkiledi. Olardyń esimin de bári bilip alǵan: Serjan men Ravınák edi bular.

Erkekter jaǵy jaýyngerlik rýhyna mingendeı. Kórshi otyrǵandar bir-birine qoqılana qarasady. Ezýden baıqalǵan sál jymıys jekpe-jekke shaqyrýǵa túrtki bolardaı. Ómiri qoldaryna rapıra ustap kórmegen jandar taıaqtaryn kóterip, áýede shabýyl jasaý qımyldaryn kórsetip jatty.

Uzamaı kórermender biriniń sońynan biri tar baspaldaqpen kóterile bastady. Aqyrynda shól basýǵa múmkindik týdy-aý. Alaıda bıshiler býfetti jylan jalaǵandaı sypyra iship-jep, eki júzdeı adamdy bosqa shaqyryp, túk kórsetpeı qaıtarý naǵyz ıttik degendi aıtyp, qaıtyp ketkenin bilgende, bári jaman ashýlandy.

Bir samsa, bir tamshy shampan, bir tamshy syra ne shyryn, bir tal kámpıt ne alma qalmapty. Bárin talap-tonap áketipti.

Qyzmetshilerdi tergeýge alysty, olar qınalǵan túr kórsetkenimen, ózderi kúlkilerin zorǵa tyıyp turdy. "Hanymdar erkekterden beter japyryp jiberdi, — dep sendirdi olar, — aýyzdaryna talǵaýsyz tyqpalaǵany sondaı, artynan birdeńe bolyp júrmese ıgi edi". Olardy tyńdasań, bul jaý shapqan qala turǵyndary jaıly aıtylǵan áńgime sıaqty.

Qaıtýdan basqa eshteńe qalmady. Erkekter sadaqaǵa bergen jıyrma frankterine ishi ashydy; olar myna jerde toılap-toılap, túk tólemeı ketip qalǵandarǵa jyndary qaınady.

Basshy-hanymdar úsh myńnan astam frank jınady. Shyǵyndardy shyǵaryp tastaǵanda, Altynshy okrýg jetimderine eki júz jıyrma frank qaldy.

Valterlerdi qoshamettep kelgen Dú Rýaǵa ekıpaj berildi.

Jolda baspager áıeliniń qarsysynda otyrǵan Jorj onyń taǵy da birneshe márte ózine eljireı qaraǵan taıǵanaq kózqarasyn ańǵardy. "Ehe, tuzaqqa túsetin túri bar!" — dep oılaǵan ol óziniń áıelder aldynda joly bolǵyshtyǵyna rıza keıippen jymıyp qoıdy: óıtkeni de Marel hanym da ekeýiniń baılanysy bastalǵan kúnnen bastap buǵan óle ǵashyq bolyp keledi ǵoı.

Ol úıine kóterińki kóńilmen oraldy.

Madlena ony qonaqjaıda qarsy aldy.

— Meniń saǵan aıtar jańalyǵym bar, — dedi ol — Marokkodaǵy jaǵdaı asqynyp tur. Birneshe aıdyń ishinde Fransıa ol jaqqa ásker jiberýi múmkin. Shynyn aıtqanda, osyny paıdalanyp, úkimetti qulatýlary múmkin, al Larosh, árıne, jaǵdaıdy paıdalanyp, shetel isteri ministiriniń partpelin ıelenýi múmkin.

Áıelin mazaqtaý úshin Dú Rýa munyń birine de senbeıtindeı qalyp kórsetti. Týnıste bolǵan aqymaqtyqty qaıtalaý jyndylardyń isi ǵoı.Madlena shydamsyzdana ıyǵyn kóterdi.

— Al men naq osylaı bolyp shyǵaryna senemin! Demek olar úshin bul óte mańyzdy másele, qarjy máselesi ekenin seniń túsinbegeniń. Qazirgi kezde, qymbattym meniń, saıası oıyndarǵa kóz jibergende, "áıel tabý" emes, "paıda tabý" degenge kóńil bólgen jón.

— Solaı de! — ony yzalandyra túsý úshin, bul mensinbegen túr kórsetti.

Áıel shyrt ete qaldy:

— Sen de Foreste sıaqty ańǵal ekensiń óziń!

Madlena ony jábirledim dep oılap, ashý baıqatýyn kútti. Biraq ol kúlimsireı túsip:

— Múıizdi Foreste sıaqty ma? — dedi.

Áıel sylq tústi.

— Jorj! — dedi ol báseń únmen.

— Nemene? — dedi Dú Rýa kekete sóılep. — Anaý kúni keshkilik sen Foresteniń múıizdi ekenin moıyndamap pa ediń? Baıǵus-aı! — degendi shyn aıanyshpen qosyp qoıdy.

Madlena oǵan jaýap qatpaı, teris qarady.

— Seısenbide úıge qonaqtar keledi, — dedi az únsizdikten keıin til qatqan ol — Larosh-Mate hanym men vıkontessa de Peremúr tústikke keledi. Sen Rıval men Norber de Varendi shaqyrmas pa ekensiń? Men erteń Valter jáne de Marel hanymdarǵa baramyn. Múmkin, Rısolen hanym da kelip qalar.

Birazdan beri kúıeýiniń saıası ortadaǵy bedelin paıdalanyp, Madlena ıgi jaqsylar arasynda tanystyǵyn molaıtyp, qandaı jolmen bolsa da "Fransýz ómiriniń" qoldaýyn qajet etetin senatorlar men depýtattardyń áıelderimen jaqyndasyp alýǵa tyrysatyn bolǵan edi.

— Óte jaqsy, — dedi Dú Rýa. — Men Rıval men Norberdi shaqyramyn.

Ol rıza keıippen alaqanyn ysqylap qoıdy: endi ol áıeliniń dińkesin qalaı qurtyp, sonaý Býlon ormanyna qydyryp barǵan kúni janyn jegen qyzǵanyshtyń ashýyn qaıtarý jolyn biledi. Budan bylaı Foreste jaıly sóz bola qalsa-aq, onyń múıizdi ekenin eskertedi de otyrady. Ol osynysymen Madlenany jyndaný jaǵdaıyna jetkizýdi kózdedi. Osy keshtiń ózinde-aq ol kekesindi túrmen "álgi múıizdi Foreste" degendi on shaqty ret qaıtalady.

Munysy endi marqumǵa óshpendilikten emes, ol úshin ósh alýǵa kiriskendigi edi.

Kúıeýiniń qarsy aldynda otyrǵan Madlena ony estimegen túr baıqatyp, ádetinshe nemquraıdy kúlimsireýmen boldy.

Erteńine Madlenanyń Valter hanymdy shaqyrmaq bolǵany esine túsken Jorj onyń aldyn alyp, bastyǵynyń áıelin ońashada keziktirip, onyń ózinde oıy bar-joǵyn tekserip kórýge sheshim qabyldady. Ol muny qyzyq kórdi ári úmittendirdi. Sonymen birge... eger múmkin bolyp jatsa... nege bas tartsyń?

Saǵat ekide ol Malzerba býlvaryndaǵy úıde boldy. Ony qonaqjaıǵa engizdi. Sol jerde biraz kútýge týra keldi.

Aqyry Valter hanym kirip, shyn qýanǵan túrmen qolyn sozdy:

— Qaıdan júrsiz?

— Sizdi sondaı kórgim keldi. Belgisiz bir kúsh aldy-artyma qaratpaı osynda alyp keldi, nege ekenin de bilmeımin, áıtpese sizge aıtaıyn degen sózim de joq edi. Mine, keldim, bar bolǵany osy. Siz meniń munshalyqty erte kelip mazańyzdy alǵanymdy jáne jasyrmaı aıtqanymdy keshirersiz dep oılaımyn.

Ol munyń bárin kúle turyp, oınaqy, sypaıy únmen aıtty, biraq artynda shynaıy birdeńe bary sezilip turdy.

Valter hanym shyn tańyrqady, betine qyzyl reńk júgirdi.

— Biraq men... shynynda... túsinbeımin... qyzyq eken... — dep, ol tutyǵa sóıledi.

— Bul ǵashyq bolǵan jannyń aıtatyn sózi, biraq sizdi shoshytpaý úshin oınaqylandyryp turmyn, — dedi Jorj.

Ekeýi qatarlasa otyrdy. Áıel muny qaljyń dep, qabyldaǵysy kelgendeı yńǵaı tanytty:

— Solaı deńiz, munyńyz shyn moıyndaý boldy ǵoı, shamasy?

— Árıne! Men muny oılanǵaly kóp boldy. Biraq batylym jetpedi. Sizdi qatal, jibimeıtin adam dep estıtinmin...

Valter hanym ózine-ózi kele bastady.

— Onda nege naq búgin bel býyp otyrsyz? — dep surady ol.

— Bilmeımin, — dedi jigit, sodan keıin daýsyn báseńdete túsip: — Múmkin, kesheden beri tek siz týraly ǵana oılaǵandyǵymnan bolar, — dep qosyp qoıdy.

Áıel kenet bozaryp ketti.

— Jetedi, balalyqty qoıalyq, basqa birdeńe jaıynda sóılesken jón.

Osy sot Jorj onyń aıaǵyna qulaı ketkende, mundaıdy kútpegen áıel shoshyp qaldy. Ol turyp ketpekshi bolyp edi, qos qoldap belinen orap alǵan jigit jiberer bolmady.

— Iá, bul shynym, — dedi ol úzdikken únmen, — men sizdi súıemin, essiz súıemin, kópten beri súıemin. Jaýap qatpaı-aq qoıyńyz. Aqyl-esimnen aıyrylsam, ne iste deısiz maǵan! Men sizdi súıemin... Sizdi qalaı súıetinimdi bilseńiz ǵoı!

Áıel alqynyp, birdeńe degisi kelgendeı aýzyn ashqanmen, eshteńe aıta almady. Ol Dú Rýany eki qolymen ıterdi, sodan keıin ernine tónip kele jatqan aýzyn qashyqtatpaq bolyp shashynan ustaı aldy. Onyń ústine jigitti kórmeý úshin kózin jumyp alǵan ol jantalasyp basyn birese ońǵa, birese solǵa bura berdi.

Jorj áıeldiń denesin kóılegi syrtynan sıpalap, qysyp, shymshı berdi, al ol munshalyqty batyl áreketten bosańsı dymy quryp, álsireı bastady. Kenet jigit tizerlegen qalpynan kóterilip, qushaqtamaq boldy, osy sátte bir mınýt qoly bosap ketkenin paıdalanǵan áıel onyń qolynan julqyna shyǵyp, bir kreslodan ekinshi kreslony panalaı qashyp, bólmede zyr júgirdi.

Ony qýýdy ersi kórgen jigit kresloǵa sylq túsip, jasqa býlyqqandaı qolymen betin basty.

İle ornynan atyp turyp: "Qosh bolyńyz, qosh bolyńyz!" — dep daýystady da, bólmeden shyǵa jóneldi.

Kireberiste ol eshteńe bolmaǵandaı-aq taıaǵyn aldy da dalaǵa shyqty.

"Oraıy kelgen sıaqty!" — dep oılaǵan ol Klotıldany erteń kezdesýge shaqyratyn "kógildir qaǵaz" jiberý úshin telegrafqa bettedi.

Úıine ol kúndegi ýaqytynda keldi.

— Ne, qonaqtaryń tústikke keletin boldy ma? — dep surady ol áıelinen.

— Iá, — dep jaýap qatty áıeli, — tek qana Valter hanymnyń keler-kelmesi belgisiz. Ol ekiushty bolyp otyr, menimen qaıdaǵy bir adamdyq mindet, ar-uıat týraly áńgime qozǵady. Óziniń óńi kelispeı otyrdy. Degenmen keletin shyǵar dep oılaımyn.

Jorj ıyǵyn kóterdi.

— Kelmegende qaıda barady.

Deýin degenmen oǵan ózi ılanǵan joq, sondyqtan tústik bolar kúnge deıin ol tolqýmen júrdi.

Tańerteńgisin Madlena Valter hanymnan qysqa hat aldy:

"Ázer degende sizderge barýǵa múmkindik taptym-aý. Biraq kúıeýim kele almaıdy".

"Oǵan qaıtyp barmaǵanym jaqsy bolypty! — dep oılady Dú Rýa. — Ol ózine-ózi kelip te úlgeripti. Endi ne bolaryn kóreıik".

Degenmen ekeýiniń qalaı bet kórisetindigi týraly oılap, azdap qobaljydy. Aqyrynda ol sát te týdy — áıel salmaqty, azdap salqyndaý, tákappar keıipte kórindi. Jorj dereý qarapaıym, kónbis, tilalǵysh adam keıpine túse qaldy.

Larosh-Mate jáne Rısolen hanymdar kúıeýlerimen keldi. Vıkontessa de Persmúr joǵary jaqtaǵylar týraly jańalyq aıta bastady. De Marel hanym óte tartymdy kórindi; qara men sary tústen turatyn erekshe ıspan kástómi onyń qypsha beli qaz omyraýy men top-tolyq qoldaryn aıqyndap, qus basty kelbetine albyrttyq keıip berip turdy.

Dú Rýa Valter hanymnyń oń jaǵyna jaıǵasyp, búkil tústik boıyna onymen salmaqty máseleler jóninde ǵana úlken qurmet tanyta sóılesip otyrdy. Anda-sanda ol Klotıldaǵa kóz tastap qoıady. "Árıne, ol ádemirek ári jasyraq",— dep oılady ol Sodan keıin kózi áıeline tústi: júrek túkpirindegi ornyǵyp alǵan jaýlyq pıǵyl men ashý-yzasyna qaramastan, ol da áp-ádemi bolyp kórindi.

Alaıda Valter hanymǵa ony jeńistiń qıyndyǵy jáne erkekter úshin árqashanda eliktirgishtik qasıet bolyp tabylatyn sezim jańalyǵy yntyqtyrýmen boldy.

Ol úıine qaıtýǵa erte jınaldy.

— Men sizdi shyǵaryp salaıyn, — dep usynys jasady Jorj.

Áıel qarsylyq bildirdi.

— Nege qarsy bolasyz? — dep qoımady ol — Siz munyńyzben meni qatty renjitesiz. Siz maǵan áli renjip júrgenińiz ǵoı onda. Meniń baısal tartqanymdy kórdińiz ǵoı.

— Sizge qonaqtaryńyzdy qaldyryp ketýge bolmaıdy, — dep, áıel qarsylyq bildirdi.

— Meniń jıyrma mınýt joq bop ketkenimdi eshkim sezbeı de qalady. Al siz qarsylyǵyńyzdy qaıtyp almasańyz, meniń sizge degen eń izgi sezimimdi qorlaǵanyńyz dep bilem.

— Jaraıdy, kelistim, — dedi ol baıaý ǵana.

Alaıda ekeýi kúımede ońasha qalysymen-aq Dú Rýa onyń qolyn ustaı alyp, shópildetip súıe bastady:

— Men sizdi súıemin, súıemin sizdi. Osylaı deýime ruqsat etińizshi. Men sizge tıispeımin. Men sizge tek qana óz mahabbatym týraly aıtqym keledi.

— Ah... siz ýáde bergen edińiz ǵoı... durys emes... durys emes, — dep sybyrlaı sóıledi áıel.

Dú Rýa ózin-ózi áreń degende qolǵa alǵansydy.

— Tyńdańyzshy, men ózime ıe bola alatynymdy kórdińiz ǵoı, — dep tunshyǵa ún qatty ol — Degenmen... Meniń sizdi súıetinimdi aıtýǵa ruqsat etińizshi. Muny kún saıyn aıtýǵa ruqsat etińizshi... Tym bolmasa bes mınýt aıaǵyńyzdy qushaqtap jatyp, súıikti betińizge qadala qaraǵan kúıi osy úsh sózdi aıtýyma ruqsat etińizshi.

Valter hanym odan qolyn tartyp alǵan joq.

— Joq, men óıte almaımyn, qolymnan kelmeıdi, — dep alqyna sóıledi ol — Jurt men týraly ne deıdi, malaılar, meniń qyzdarym ne oılaıdy... Jo-joq, bul múmkin emes...

— Men sizsiz ómir súre almaımyn, — dep jalǵastyrdy jigit. — Sizdiń úıińizde nemese basqa bir jerde men sizdi kúnde kórgim keledi, tym bolmasa bir mınýt qolyńyzdan ustap, sizdiń kóılegińizdiń eteginen kóterilgen lepti sezingim keledi, tula boıyńyzǵa kóz sýaryp, meni esimnen tandyratyn myna úp-úlken ǵajaıyp kózińizge keledi.

Osy ádepsiz sózderdi tyńdaı otyryp, tula boıymen dirildegen áıel:

— Joq, joq, bolmaıdy... Sóılemeńizshi! — deı berdi.

Dú Rýa bul ashyqaýyz áıeldi qolyna birte-birte túsirý qajet ekenin bildi, — óıtkeni eń bastysy ekeýiniń kezdese bastaýy ǵoı — áýeli áıeldiń ózi tilek bildirgen jerde, al sodan keıin kezdesýge ol ózi shaqyra bastaıtyn bolady.

— Tyńdańyzshy... bul óte qajet... — dep sybyrlady ol áıeldiń qulaǵyna, — men sizdi kórý úshin qaıyrshy qusap esigińizdiń aldynda tosyp turatyn bolamyn... Al eger siz kórinbeseńiz, úıińizge kiremin... Báribir men sizdi kóremin... men sizdi... erteń kóremin.

— Joq, joq, kelmeńiz. Men sizdi qabyldamaımyn. Qyzdarym ne oılaıdy.

— Onda men sizdi kezdestire alatyn basqa jerdi atańyz... dalada nemese... taǵy basqa jerde... maǵan báribir... tek sizdi kórsem boldy... Men sizge ıilip... "súıemin" degen sózdi aıtamyn da, óz betime kete baramyn.

Múlde esinen aıyrylǵan áıel ne jaýap bererin bilmedi. Kenet kúımeniń óz úıine jaqyndap qalǵanyn kórip, asyǵa sybyrlady:

— Jaqsy, erteń úsh jarymda Troısk shirkeýinde bolamyn.

Ózi kúımeden shyǵa sala aıdaýshyǵa daýystap:

— Dú Rýa myrzany úıine aparyp salyńyz, — dedi.

Ol úıine qaıtyp kelgende áıeli odan:

— Sen qaıda joǵalyp kettiń? — dep surady.

— Bir tyǵyz jedelhat jiberýim kerek boldy.

Onyń qasyna Marel hanym keldi.

— Siz meni shyǵaryp salasyz ba, Súıkimdi dos? Men úıden alysyraq jerge qonaqqa tek osy shartpen shyǵamyn ǵoı, — degen ol úı ıesiniń áıeline buryldy: — Sen qyzǵanbaımysyń?

— Joq, onsha qyzǵana qoımaımyn, — dedi Dú Rýa hanym daýsyn ádeıi sozyńqyraı sóılep.

Qonaqtar taraı bastady. Larosh-Mate hanym aýyldyq jerdegi qyzmetker áıel sıaqty kórinetin. Notarıýstyń qyzy ol Laroshqa ony áli eshkim bilmeıtin advokat kezinde turmysqa shyqqan-dy. Al qylymsyp qalǵan Rısolen kempir oqý zaldarynan bilim alǵan kóne dáýir akýsherkalaryn eske túsirer edi. Vıkontessa de Persmúr olarǵa asqaqtaı qaraıdy. Vıkontessanyń "Appaq alaqany" olardyń toǵysharlyq qoldaryna jıirkenishpen ǵana janasady.

Shilterge oranyp alǵan Klotılda esik aýzynda Madlenamen qoshtasyp turyp:

— Seniń tústigiń oıdaǵydaı jaqsy ótti. Uzamaı sen Parıjdegi eń bedeldi saıası salonnyń ıesi bolyp shyǵasyń, — dedi.

Jorj ekeýi ońasha qalysymen ol onyń moınyna asyla ketti.

— Meniń qymbatty Súıkimdi dosym, kún ótken saıyn meniń seni jaqsy kórýim artyp barady!

Olardyń ekıpajy kemeshe shaıqaldy.

— Báribir óz bólmemizdegige jetpeıdi! — dedi áıel.

— Árıne! — dedi Jorj.

Alaıda bul sátte ol Valter hanymdy oılap otyr edi.

IV

Troısa alańynda shilde aıynyń bul tamasha kúni adam az boldy. Parıj qapyryq ystyqtan azap shegýde bolatyn: tynys alýdy qıyndatqan aptapty, aýyr, qoıý, shyjyǵan ystyq aýa óz aýyrlyǵymen ony tumshalap turǵandaı edi.

Shirkeý aldyndaǵy burqaq jalqaý atqylap turdy, — tipti sýdyń da saryldap aǵar kúshi taýsylyp, ol da ystyqtan sharshap turǵandaı. Áýittegi qop-qoıý jasyl tústi laı suıyqtyń betinde japyraqtar men qaǵaz jyrtyndylary qalqyp júr. Tas qorshaýynan qarǵyp ótken bir ıt osynaý tazalyǵy kúmándi sýǵa kúmp berdi. Portaldy aınala ósken aǵashtardyń kóleńkesindegi oryndyqtarda otyrǵan adamdar oǵan qyzyǵa qarasty.

Dú Rýa saǵatyn sýyryp alyp qaraǵanda, kishi tili úshte turdy. Ol jarty saǵat erte kelipti.

Valter hanymmen bolatyn kezdesý oǵan ermek sıaqty bolyp kórindi. "Ol kez kelgen maqsatyna shirkeýdi paıdalanady,— dep oılady Jorj. - Shirkeý onyń evreıge kúıeýge shyqqan kúnásin jeńildetedi, saıası ortada ony aǵynǵa qarsy júzýshi áıel degen uǵymdy qalyptastyrady, ıgi jaqsylardyń ol týraly pikirin kóteredi, eń aqyrynda shirkeý ol úshin kezdesý ornyna aınalmaq. Dindi qolshatyr sıaqty paıdalaný onyń ádetine aınalyp ketse kerek. Ashyq kúni qolshatyr ásem taıaqqa aınalsa, shyjyǵan ystyqta kúnnen yqtasyn, bultty kúni jaýynnan qorǵaıdy, al úıde otyrǵanyńda, bosaǵada shań basyp jatady. Valter hanym sıaqtylar júzdep kezdesedi; olar ishinen qudiretti qudaıdy moıyndamaıdy; biraq ózgelerdiń aýzyn ashtyrmaıdy, sóıtip júrip, basyna kún týǵanda, ony qalqan etip paıdalanǵysy keledi. Olardy bólmege shaqyryp kór — muny ózin qorlaǵandyq dep qabyldaıdy, al mehrap aldynda qylymsý olar úshin qalypty jaǵdaıǵa aınalǵan."

Áýitti baıaý aıańmen aınalyp shyqqan ol shirkeý saǵatyna qarady. Ol óziniń saǵatynan eki mınýt ozyq eken: úshten bes mınýt ketipti.

Shirkeý ishinde kútken yńǵaıly bolar dep oılaǵan ol sonda kirdi.

Murnyna jertóle ıisi keldi, — salqyn lepti qumarta jutqan ol, hram qurylysyn zertteý úshin, basty bólmesin aralaýǵa kiristi.

Záýlim hramnyń túkpirinen bireýdiń bir toqtap, bir júrgen aıaq alysy bıik kúmbez astynda jańǵyryǵa estilip, onyń óz júrisin aınytpaı qaıtalap jatty. Jorjdyń shirkeý aralap júrgen kisini kórýge áýesi ketti. Ádeıi qarsy júrdi. Qalpaǵyn arqasyna ustaǵan tolyq deneli qasqabas myrza mańyzdana aıańdap keledi.

Bir-birinen birdeı qashyqtyqta tizelerin búgip, qoldarymen betin basqan kempirler qudaıǵa sıynyp jatyr.

Adamdy tynyshtyq áldılep, jalǵyzdyq, ońashalyq sezimi baýraıdy. Túrli-tústi shynydan túsken kún sáýlesi kózge shaǵylyspaıdy.

Dú Rýaǵa bul jer "keremet unady".

Ol esikke jaqyndap, taǵy da saǵatyna kóz saldy. Úshten on bes mınýt qana ketipti. Bul jerde temeki tartýǵa bolmaıtynyna qynjylyp, ol basty esikke taıaý jerdegi oryndyqqa otyrdy. Tolyq deneli myrza hramnyń qarsy betinde, minbeniń qasynda áli de aqyryn aıańdap júr.

Bireý kirdi. Dú Rýa burylyp qarady. Bul jupyny kıingen jún eteksheli qarapaıym áıel eken; ol birinshi oryndyqtyń qasyna tizerlep otyra ketti de, qoldaryn keýdesine qoıyp, kózin aspanǵa kótergen kúıi sıynýǵa berildi.

Dú Rýa oǵan qadala qarap, baıǵus áıeldi qandaı qapa, qandaı ýaıym, qandaı qaıǵy qınap júrgenin bilýge tyrysty. Onyń naǵyz kedeılikte ómir súrip jatqany aıtpaı-aq belgili bolyp tur. Ol azdaı-aq, múmkin, ony kúıeýi uratyn shyǵar, álde balasy hal ústinde jatyr ma eken.

"Baıǵustar! Nebir sorlylar bar-aý ómirde!" — dedi ol óz-ózine. Onyń júreginde qatygez taǵdyrǵa degen qarsylyq oıandy. Sodan keıin ol osy jarly-jaqybaılardyń báriniń kókireginde kózge kórinbeıtin bireý olardy umytpaıdy, aspandaǵy bir esepshiler olardyń jaqsy-jaman isterin eki bólek kitapqa jazyp otyrady da. aqyr aıaǵynda teńgermeshilik jasaıdy degen senimmen ómir súrip jatqanyn oılady... áıteýir, bir kezde... Qashan ekeni belgisiz...

Hram ishindegi tunǵan tynyshtyq oıdy sharyqtatyp áketedi, oısha ǵalamdy sholyp shyqqan Dú Rýa aqyrynda tistene sóıledi:

— Álem netken shym-shytyryq edi!

Kóılek sybdyrynan ol selk ete qaldy. Bul sol edi.

Ol ornynan turyp, qasyna jaqyndady.

— Birneshe mınýt qana ýaqytym bar, — dep sybyrlady áıel qolyn usynbastan. — Úıge qaıtýym kerek. Qasyma tizerlep otyryńyz, áıtpese bizdi tanyp qoıady.

Osyny aıtyp ol eleýsizdeý yńǵaıly oryn izdep, basty bólikke qaraı bettedi, — onyń bul shirkeýdi jaqsy biletindigi kórinip turdy. Betin qalyń shiltermen perdelep alǵan ol edenge aıaǵy tıer-tımesteı abaılap attaıdy.

Minbege jete bere ol keri buryldy.

— Búıir bólikterge barǵanymyz durys eken. Munda kózge túsý ońaı, — dedi ol shirkeýde qalyptasqan ádetpen sybyrlaı sóılep.

Mehrap aldyna toqtaǵan ol tizerlegisi kelgendeı basyn tómen ıe berdi de, kenet oń jaq shyǵar esikke buryldy, sodan keıin bir sheshimge kelgendeı, oryndyqty ózine tartyp, tizesin búkti.

Jorj qatar turǵan ekinshi oryndyqty aldy da, ekeýi de duǵa oqyǵan qalypqa túskennen keıin birden sóıleı bastady:

— Rızamyn sizge, rızamyn. Men sizdi jaqsy kóremin. Men muny sansyz qaıtalaýǵa barmyn, men sizdi qalaı súıip qalǵanymdy, bir kórgennen júregimdi qalaı jaýlap alǵanyńyzdy aıtaıyn degen edim... Osynyń bárin aıtyp, bir júkten arylýyma jaǵdaı týdyrsańyz eken.

Áıel tereń oıǵa batyp, muny múlde estimegen sıaqty edi.

— Sizge menimen osylaı sóılesýge erik berýimniń ózi meniń aqylsyzdyǵym, — dedi ol áli de qolyn betinen almaǵan kúıi. — Meniń osynda kelýim de, istep júrgenimniń bári de aqylsyzdyq, ekeýmizdiń... aramyzda... bolǵandy jalǵastyrýǵa sizdi úmittendirýimniń ózi de aqylsyzdyq. Bárin umytyńyz, umytý kerek, endi qaıtyp menimen bul týraly sóz qozǵaýshy bolmańyz.

Áıel jaýap kútkendeı irkilip qaldy. Al Jorj bolsa oǵan ne aıtýdy, sheshimdi, otty sózderdi izdestirdi, biraq oǵan sóziniń qudiretin qımylymen kúsheıte almaıtyndyǵy bógesin bolyp kórindi.

— Men birdeńe bolady dep úmittenip... kútip júrgenim joq,— dep bastady ol, — men sizdi súıemin. Siz ne isteseńiz de, men ony jıi-jıi bar kúshimmen, bar mahabbatymmen qaıtalaı bermekpin, sonda aqyr aıaǵynda siz meni túsinesiz. Meniń ár sózimde tunyp turǵan súıispenshilik sizdiń júregińizge jol taýyp, kún saıyn, saǵat saıyn tamshy bolyp tamyp, ylǵaldaı sińip, aqyrynda jibigen, eljiregen júregińiz bir kúni maǵan: "Men de sizdi súıemin", — degenin kútemin.

Ol áıeldiń ıyqtary dir-dir qaǵyp, omyraýy kóterilip-basylǵanyn sezdi. Kenet onyń qulaǵyna sybyr etken sózi shalyndy:

— Men de sizdi súıemin.

Jigit bireý basynan qoıyp qalǵandaı selk etti.

— Qudaı-aý!.. — dep kúrsine til qatty ol:

— Nege men sizge bulaı dedim? — dep, Valter hanym alqyna sóıledi. — Men qylmyskermin, kúnákarmyn... men... eki qyzdyń anasy... qolymnan kelmedi... kelmedi...Men eshqashan senbes em... eshqashan oılamap em... biraq bul kúshti nárse eken... shamam kelmedi. Tyńdańyzshy... tyńdańyzshy... men eshqashan eshkimdi súıip kórgem joq... sizden basqa... ant isheıin... Men de sizdi... bir jyl boldy, júrek túkpirinde urlanyp súıetin em, kóz ǵashyq em. Siz bilseńiz ǵoı, qalaı qınaldym, ózimmen ózim alysýdan sharshadym, budan ári jasyrý qolymnan kelmedi: men sizdi súıemin...

Ol betin qolymen basyp egile jylady, ishki tolqynystan búkil denesi dir-dir qaǵyp, qalshyldap ketti.

— Qolyńyzdy berińizshi, — dep sybyrlady Jorj, — qolyńyzdy sezingim, qysqym keledi.

Áıel aqyryndap betinen qolyn aldy. Beti jasqa shylanyp, kirpikterinde tamshy ilinip tur eken.

Jigit onyń qolyn qysty:

— O, sizdiń kóz jasyńyzdy súıip qurǵatsam ǵoı!

— Meni azǵyrmańyz... — dedi ol aqyryn yńyrana sóılep. — Men bittim!

Jorj kúlip jibere jazdady. Bul jerde ony qalaı azǵyrmaq? Sózdik qoryndaǵy erkeletý sózderin taýysqan ol áıeldiń qolyn óz júregine basyp:

— Qalaı soqqanyn estımisiz? — deýmen shekteldi.

Osy sózdi aıtpas buryn ol tolyq deneli myrzanyń jaqyndap qalǵan aıaq dybysyn estigen-di. Ol búkil mehrap ataýlyny qarap shyǵyp, endi oń qanatty ekinshi ret aralap júrgendeı. Ózderin qalqalap turǵan baǵanaǵa taıap qalǵanyn sezgen Valter hanym qolyn tartyp alyp, taǵy betin japty.

Dem sátte ekeýi de tizerlep turyp, aspanǵa qarap yntyǵa duǵa oqyǵan adamdardaı qozǵalyssyz qatyp qaldy. Tolyq deneli myrza olardy bir sholyp ótip, burynǵysha qalpaǵyn artyna ustaǵan kúıi sol jaq qanatqa bettedi.

Bul kezde Dú Rýa áıeldi basqa jerde kezdesýge qalaı kóndirýdi oılap turǵan.

— Sizdi erteń qaıda kóremin? — dep sybyrlady ol.

Valter hanym úndegen joq. Ol tas bolyp qatyp qalǵan sıaqty, — qazir ol músinshi "Jalbaryný" dep ataıtyndaı músinge aınalyp ketkendeı.

— Erteń Monso saıabaǵynda kezdessek she? — dep qaıtalady jigit.

Qolyn túsirgen áıel oǵan qınalǵannan bop-boz bolyp ketken júzin burdy.

— Baryńyzshy... — dedi ol úzip-úzip sóılep. — Bara turyńyzshy... meni biraz.. tym bolmasa... bes mınýt jalǵyz qaldyryńyzshy... maǵan sondaı qıyn... meniń qudaıǵa jalbarynǵym keledi... qudaıdan keshirim ótingim keledi... qutqar dep jalynsam... jalǵyz qaldyryńyzshy meni... bes mınýt.

Onyń túri sondaı aıanyshty, sondaı jalynyshty kóringendikten, Dú Rýa únsiz ornynan turyp, kishkene múdirip baryp til qatty:

— Men qaıtyp kelemin? Jaraı ma?

Áıel keliskendeı basyn ızedi de, ol minbe jaqqa bettedi.

Valter hanym ózin duǵaǵa uıytpaq boldy. Ol áreń degende boıyn bılep, aspanǵa qarap, denesiniń dirilin basa almaǵan kúıi jalbaryna til qatty:

— Qudaıym, aıaı kór men beıbaqty!

Ol ana adamnyń sońynan qaramaý úshin kózin jypylyqtatty. Óz basynan ol týraly oıdy qýýǵa tyrysty, biraq qansha qashqaqtasa da, onyń kóz aldynda aspan beınesi emes, Jorjdyń shıratylǵan murty turyp aldy.

Bir jyl boıy, kúni men túni, ol osy bir barǵan saıyn ulǵaıa túsken jabysqaq oıdan qutylý úshin kúresti, sonda da bul beıne onyń bar oıyn jaýlap alyp, denesin qyzyndyryp, tipti túsinen de shyqpaýǵa aınalǵan-dy. Ony tap bir torǵa shyrmalǵandaı, qol-aıaǵyn baılap, osy bir kóziniń ózgeshe túsimen, ulpa murtymen ǵana arbap alǵan erkektiń qushaǵyna ózin laqtyra salǵandaı sezim bıledi.

Qazir myna hramda qudaıdyń tap qasynda turǵandaı bolsa da, ol ózin úıindegiden de sonshalyqty álsiz, jalǵyz ári qorǵansyz sezindi. Ol tipti duǵa da oqı almady — ol tek sol týraly ǵana oılaı alatyn edi. Onyń ketip qalǵanyna qapalandy. Soǵan qaramastan áıel jantalasa qarsylasty, — qorǵanyp baqty jáne jan-tánimen járdem ótindi. Ol eshqashan kúıeýiniń kózine shóp salmaǵan edi, sondyqtan da álsizdik tanytý ol úshin ólimmen teń bolyp kórindi. Ol bir-birine baılanyssyz duǵa sózderin sybyrlaǵanymen, eki qulaǵy kúmbezden aryraq baryp óshken Jorj aıaǵynyń dybysynda edi.

Ol óziniń jeńilgenin, qarsylyq etý paıdasyz ekenin moıyndady. Sonda da qasarysa qarsy turyp baqty. Aqyrynda ol dirildetip, búktetip, aıǵaılatyp jerge alyp uratyn áıelderge tán júıke talmasy ustaı bastaǵanyn sezdi. Áıel bezgek qysqandaı qalshyldap, qazir qulap túsip, shyńǵyra jantalasyp qalatynyn oılady.

Bireý beri qaraı asyǵa basyp kele jatty. Jalt qarasa, sváshennık eken. Ony kórgen áıel tez kóterilip, oǵan qolyn jaıa umtyldy.

— Qutqaryńyz! Qutqara kórińiz! — dep yshqyndy ol.

Sváshennık tańyrqaı qalt toqtady.

— Sizge ne kerek, hanym?

— Qutqaryńyzshy meni. Aıańyzshy meni. Eger siz kómektespeıtin bolsańyz, men bittim.

Ol áıelge jyndy adamǵa qaraǵandaı qarady.

— Men ne kómek kórsete alamyn?

Bul jap-jas, uzyn boıly, tompıǵan, salbyrańqy, top-tolyq jaǵyn kógergenshe qyrynǵan, dindár áıelderdiń jomart syılyqtaryna úırengen, baı dinı qaýymnyń ortasynda turatyn ádemi, qalalyq dinbasynyń orynbasary bolatyn.

— Meni táýbeme keltirińizshi, — dedi áıel, — aqyl berip, demeý jasańyzshy, ne isteýim keregin aıtyńyzshy!

— Men tek senbi kúnderi, úshten altyǵa deıin ǵana kúnáden aryltamyn, — dep qarsylyq bildirdi ol

— Joq! Joq! Joq! — dep yshqyndy onyń qolyn qysa jalbarynǵan áıel. — Qazir! Qazir! Maǵan sondaı qajet. Ol osynda! Shirkeýde! Ol meni kútip júr.

— Kim sizdi kútip júr? — dep surady sváshennık.

— Meni qurtatyn adam... Siz meni qutqarmasańyz, ol maǵan bilgenin isteıdi... Men odan qashyp qutyla almaımyn... Men sondaı álsizbin... álim joq... álim joq!

Eńireı jylap, onyń aıaǵyn qusha qulady.

— Aıańyz meni, áketaı! Qutqaryńyz, qudaı úshin, qutqaryńyz!

Sváshennık ketip qalar degendeı, ol onyń qara sýtanyna jarmasty, al ol bireý-mireý myna aıaǵyn qushyp jatqan áıeldiń teris nıetti nemese tym qudaıǵa berilgen túrin kórip, basqasha oılap qala ma degen qaýippen aınalasyna kóz júgirtti.

Aqyrynda áıelden ońaıshylyqpen qutyla almasyna kózi jetken ol:

— Turyńyz, ǵıbadathananyń kilti mende, — dedi.

Qaltasyna qol júgirtip, bir býma kilt alyp shyqqan ol, ózine qajettini tańdap aldy da, oıynshyq úıge uqsaıtyn ǵıbadathanaǵa — ishine dindárler janyn aýyrlatqan qoqysyn tastap shyǵatyn kúnáge arnalǵan jáshikke qaraı asyǵa bettedi.

Ol ortańǵy esikke kirip, esigin ishinen bekitip aldy, al Valter hanym tar búıir torlardyń birine umtylyp, kirer-kirmes asyǵa-aptyǵa ishindegin ashyp saldy:

— Keshir meni, áketaıym, — men kúnákarmyn!

Dú Rýa minbeni aınalyp ótip, sol qanatqa bettedi. Jol ortaǵa jete bere ol baǵanaǵy tolyq deneli qasqabas myrzany kórdi, — ol áli de sabyrly qalyppen qydyryp júrdi.

"Bul kisige myna jerde ne qajet boldy eken?" — dep oılady ol.

Myrza da júrisin baıaýlatyp, sóıleskisi kelgen adamdaı Jorjǵa qarady. Jaqyndap kelgen ol ıildi de, sypaıy únmen:

— Mazalaǵanym úshin keshirim ótinemin, siz bul hramnyń qashan salynǵanyn aıtyp bere almas pa ekensiz? — dep surady.

— Shynyn aıtsam, bilmeımin, — dedi Dú Rýa, — menińshe, jıyrma-jıyrma bes jyl buryn salynǵan bolar. Men munda birinshi ret kelip turmyn.

— Men de. Buryn bolmaǵan edim.

Jýrnalshyny áýesqoılyq bıledi.

— Siz ony muqıat qarap júrgen sıaqtysyz. Zerttep júrmisiz?

— Joq, zerttep júrgenim joq, men áıelimdi kútip júr edim, — dedi ol kóńilsiz túrmen, — ol osynda kezdesemiz dep edi, ózi keshigip jatyr.

Birer mınýt únsiz turyp baryp:

— Dalada adam tózgisiz ystyq, — dedi.

Onyń meıirbandy keskinine qarap, Dú Rýa ony Forestege uqsatty.

— Siz shet aımaqtan emessiz be?

— Iá. Men Rende týǵanmyn. Al siz munda jaı keldińiz be?

— Joq. Men bir áıeldi kútip júrmin.

Dú Rýa ıildi de, kúlimdegen kúıi alǵa ozdy.

Basty esik aldynda ol jupyny kıingen áıeldi taǵy kórdi, — ol burynǵysha tizerlegen kúıi jalbarynýda eken. "Mine, naǵyz berilgen jan!" — dep oılady ol Biraq bul joly ol baǵanaǵydaı aıanysh sezingen joq.

Onyń qasynan ótip, ózin Valter hanym tosýǵa tıisti oń qaptalǵa qaraı aıańdady.

Ol alystan-aq áıel qalǵan jerde eshkim joǵyn baıqap, tańǵaldy. Bul ol baǵana emes shyǵar dep, aıaǵyna deıin baryp, qaıta oraldy. Demek áıel ketip qalǵan boldy toı. Ol buǵan tańdandy ári ashýlandy. Osy kezde oǵan múmkin ol muny izdep júrgen shyǵar degen oı kelip, shirkeý ishin taǵy bir aınalyp shyqty. Eshqaıdan taba almaı, ol osy jerge qaıtyp keler degen úmitpen baǵana ol otyrǵan oryndyqqa quıryq basty. Ol tosýǵa bekindi.

Onyń qulaǵyna bir sybyr shalyndy. Shirkeýdiń bul buryshynda eshkim joq. Sybyr qaıdan estilip jatyr? Ornynan kóterilgen ol ǵıbadathanalarǵa aparatyn birneshe esikti kórdi. Bir esiktiń astynan áıel kóıleginiń etegi shyǵyp jatty. Ol áıeldiń túrin kórý úshin jaqyndap keldi. Bul Valter hanym edi. Ol kúnáden arylyp otyr!..

Ol áıeldi ıyǵynan ustaı alyp, myna tordan súırep shyǵarǵysy keldi. İle: "Eshteńe emes! Búgin sváshennık bolsa, erteń meniń kezegim", — dep oılady. Sodan keıin bul oqıǵany kelekeleı kúlip, ǵıbadathana terezesine qarsy jerge otyra ketti.

Ol kóp kútken joq. Aqyrynda Valter hanym ornynan turyp, artyna qarady, muny kórip, qasyna keldi. Onyń túri sýyq, qatal edi.

— Qaıyrymdy myrza! — dedi ol — Ótinemin: meni shyǵaryp salmańyz, artymnan ermeńiz jáne budan bylaı maǵan eshqashan jalǵyz kelmeńiz. Men sizdi qabyldamaımyn. Qosh bolyńyz!

Dú Rýa ony toqtatpady: ol jaǵdaıdy asyqtyrýǵa bolmaıtynyn baıaǵydan biletin. Óz ininen azdap abyrjyǵan túrmen shyqqan sváshennıkti kórgen ol oǵan jaqyndap baryp, kózine týra qarap turyp, ysyldaı til qatty:

— Myna beldemsheńiz bolmaǵanda, jeksuryn betińizden shart etkizer edim!

Osyny aıtqan ol shalt burylyp, ysqyrǵan kúıi shirkeýden shyqty. Baspaldaq ústinde qalpaǵyn basyna kıgen jýan myrza qolyn arqasyna salyp, ishi pysqan túrmen aldyndaǵy alańdy jáne oǵan jalǵasyp jatqan kóshelerge shola qarap tur eken.

Ekeýi bir-birine ıilip qoshtasty.

Jýrnalshy saralqaǵa bettedi. Kire bergende-aq qaǵaz tasýshylardyń abyrjyǵan túrlerinen bir oqys jaǵdaı bolǵanyn bilip, birden baspagerdiń kabınetine bettedi.

Valter qarıa túregep turǵan kúıi qysqa sóılemdermen maqala mátinin aıtyp jazdyryp tur da, eki abzastyń arasynda aınalasyndaǵy jýrnalshylarǵa tapsyrma berip, Býarenarge nusqaý jasap, kelgen hatty ashyp ta úlgeredi.

— Ah, degendeı keldińiz, Súıkimdi dos! — dep, muny kórgen kezde ol qýana daýystap jiberdi de, kenet esin jıǵandaı, qıpaqtap, keshirim suraı bastady: — Bulaı ataǵanyma keshirińiz, bolǵan oqıǵa esimdi shyǵaryp jiberipti. Onyń ústine áıelim men qyzdarymnan estıtinim tek osy: "Súıkimdi dos, Súıkimdi dos", — qulaǵyń úırenip ketedi eken. Siz maǵan renjigen joqsyz ba?

— Tipti de, — dep Jorj kúle jaýap berdi. — Bul renjıtin laqap at emes.

— Óte jaqsy, demek men de sizdi Súıkimdi dos dep ataımyn,— dedi Valter qarıa. — Sonymen, biz mańyzdy oqıǵalar aldynda turmyz... Ministirlikke senimsizdik votýmy júz ekige qarsy úsh júz on daýyspen qabyldandy. Parlament kanıkýly belgisiz merzimge keıinge qaldyryldy, al búgin shildeniń jıyrma segizi. Ispanıa bizge Marokko úshin ashýly, óıtkeni Dúran de Len óz jaqtastarymen ushyp ketti. Naǵyz botqa bolyp jatyr. Jańa kabınetti jasaqtaý Maroǵa tapsyryldy. Áskerı ministir partpelin ol general Býten d'Akrge, shetel isteri ministiri partpelin — bizdiń dosymyz Larosh-Matege usyndy. Ózine ishki ister ministirligi men ministirler keńesi tóraǵasynyń ornyn qaldyrdy. Bizdiń gazet resmıleý baspasózge aınaldy. Basmaqalada men bizdiń prınsıbimizdi qysqasha aıtyp ótip, jańa ministirlerge jol kórsetpekpin. Árıne, — dedi ol meıirbandy kúlkimen, — olardyń ózderi de oılap otyrǵan jol toı ol. Alaıda maǵan Marokko máselesine baılanysty qyzyqty bir nárse, búginge laıyqty, utymdy, eleń etkizer maqala kerek. Jazýǵa qalaısyz?

— Men sizdi túsindim, — dedi Dú Rýa oılana sóılep. — Bizdiń Afrıkadaǵy otarlarymyz — ortasynda Aljır, oń jaǵynda Týnıs, sol jaǵynda Marokko — endeshe men sizge bizdiń ıelikterimizdegi saıası ahýaldy beıneleıtin, osy keń-baıtaq jerdi mekendeıtin taıpalardyń tarıhy jóninde jáne áli birde-bir eýropalyqtyń aıaǵy baspaǵan Fıgıg jazırasyna deıingi marokkolyq shekaraǵa jasalǵan joryqty sýrettep berýge tyrysaıyn,. óıtkeni qazirgi janjaldyń sebebi sol bolyp otyr emes pe. Bul sizge jaraı ma?

— Qatyp ketti! — dep rızalyq bildirdi Valter qarıa. — Al taqyryby qandaı?

— "Týnısten Tanjerge deıin".

— Tamasha.

Dú Rýa "Fransýz ómiriniń" jınaǵynan óziniń tuńǵysh "Afrıkalyq atqyshtyń esteligi" maqalasyn izdeýge bettedi, — tek onyń taqyrybyn ózgertip, birer jerin óńdep, jóndep jiberse boldy, ol ózi tutas alǵanda talapqa saı keledi, óıtkeni onda otarlyq saıasat ta, Aljır halqy jaıly da, Oran shet aımaǵyna jasalǵan joryq jaıly da jazylǵan bolatyn.

Tórtten on bes mınýt ketkende maqala óńdelip, jamap-jasqalyp, qajetti túrge keltirilip, jańa kabınetke arnalǵan maqtaý sózdermen tolyqtyrylyp, daıyn boldy.

— Keremet, keremet, keremet, — dedi maqalany oqyp shyqqan baspager. — Siz naǵyz altynsyz. Rızamyn sizge.

Tústikke deıin tyndyrǵan búgingi kún sharýasyna rıza keıippen Dú Rýa úıine qaıtty; shirkeýdegi qolaısyzdyqqa ol qaıǵyrǵan joq: onyń óz paıdasyna sheshilerine senimi kámil edi.

Madlena ony taǵatsyzdana kútip otyr eken. Kúıeýin kórgende onyń birinshi aıtqany:

— Larosh ministir bolǵanyn bilesiń be? — boldy.

— Iá, osyǵan baılanysty men Aljır jaıly maqala jazyp berdim.

— Qandaı maqala?

— Sen bilesiń, — ony biz birge jazǵanbyz: "Afrıkalyq atqyshtyń esteligi"; men ony qarap shyǵyp, búgingi jaǵdaıǵa oraı óńdedim.

Madlena kúlimsiredi.

— Iá, ol naǵyz qazirgi kúnge saı nárse. Al men onyń sol kezde sen jazbaı, tastap ketken jalǵasy týraly oılap júrmin. Sony qolǵa alatyn kez keldi. Budan qazirgi oqıǵalarǵa oraılas birneshe tamasha maqala shyǵady.

— Óte jaqsy, — dedi ol ústelge otyryp jatyp. — Endi bizge eshkim kedergi jasamaıdy, — óıtkeni múıizdi Foreste ana dúnıede ǵoı.

Bul áıeldiń shamyna tıdi.

— Seniń qaljyńyń múlde orynsyz, budan bylaı bul jóninde aýyz ashpaýyńdy ótinem, — dedi ol qatań daýyspen. — Shydamnyń da shegi bar.

Ol odan ári túrtpekteı túseıin dep edi, osy sátte qolyna tıgen aty-jóni belgisiz jedelhatta mynadaı bir-aq aýyz sóz jazylǵan eken: "Men múlde esimnen aıyryldym, meni keshirińiz de, erteń saǵat 4-te "Monso" saıabaǵyna kelińiz".

Ol túsine qoıdy, júregi keýdesin jaryp shyǵardaı tarsyldap ala jóneldi.

— Endi aıtpaımyn, qymbattym. Ras aıtasyń, bul aqymaqtyq, — dedi ol kógildir qaǵazdy qaltasyna tyǵyp jatyp.

Sóıtti de, kespe ishýge kiristi.

Tamaq iship otyrǵanda, ol osy sózderdi ishinen birneshe qaıtalady: "Men múlde esimnen aıyryldym, meni keshirińiz de, erteń saǵat 4-te "Monso" saıabaǵyna kelińiz". Demek ol berildi degen sóz. Bul degeniń: "Men sizdiń erkińizdemin, menen ne qalasańyz da, qashan, qaı jerde qalasańyz da eriktisiz", — degeni emes pe.

Ol kúlip jiberdi.

— Ne boldy? — dep surady Madlena.

— Eshteńe. Bir popty kórgen edim, sonyń bylshıǵan beti esime túsip ketkeni.

Erteńine Dú Rýa kezdesýge týra 4-te keldi. "Monso" saıabaǵyndaǵy barlyq otyrǵyshtar ystyqtan qaljyraǵan baılar men qumda asyr salyp júrgen balalarǵa tipti de kóńil aýdarmaıtyn beıǵam kútýshilerden bosamaıtyn sıaqty.

Valter hanymdy ol bastaý aldyndaǵy jasandy qırandy qasynan tapty. Úreıge toly baqytsyz túrmen ol kishigirim baǵanalardy aınala aıańdap júr eken.

— Bul jerde adam netken kóp edi! — dedi ol Dú Rýa amandasyp úlgirmeı jatyp.

Jigit syltaý tabylǵanyna qýanyp ketti:

— Iá, ras aıtasyz. Basqa jerge baraıyq pa?

— Qaıda sonda?

— Báribir emes pe, kúıme alýǵa bolady. Perdesin túsirseńiz boldy, esh qaýipsiz bolady da shyǵady.

— Sol durys shyǵar. Munda men júregim jarylyp ólermin.

— Onda meni ishki býlvardyń shyǵa berisinde tosyńyz. Bes mınýtten keıin men ekıpaj alyp jetemin.

Ol júgire jóneldi.

Ekıpajda ekeýi ońasha qalysymen, Valter hanym óz jaǵyndaǵy terezeni muqıat qymtap japty.

— Siz atshyǵa ne aıttyńyz? — dep surady ol.

— Qoryqpańyz, ol qaıda aparatynyn biledi, — dedi ol.

Ol at aıdaýshyǵa Konstantınopol kóshesin aıtqan bolatyn.

— Siz meni qalaı qınap júrgenińizdi bilmeısiz, — dep sózin jalǵady áıel — Keshe shirkeýde men sizge qataldyq kórsettim, qalaı bolǵanda da sizden qashyp qutylýdy oıladym. Men sizben ońasha qalýdan sondaı qoryqtym! Siz meni keshirdińiz be?

Jigit onyń qolyn qysty.

— Árıne, árıne. Meniń sizge keshirmeıtin nem bar, men sizdi sondaı súıemin ǵoı!

Áıel oǵan jalbaryna qarady.

— Tyńdańyzshy, siz maǵan tımeımin dep ýáde berýińiz kerek... jáne... Áıtpese bul bizdiń sońǵy kezdesýimiz bolady.

Áýeli jigit oǵan jaýap qaıtarǵan joq, biraq onyń murtynyń búlkilinde áıel ataýlyǵa sondaı unaıtyn kúlkisi jasyrynyp jatty.

— Ne aıtsańyz da qulmyn, — dedi aqyrynda ol.

Osydan keıin Valter hanym alǵash onyń Madlenaǵa úılenetin bolǵanyn estigende, ony súıetinin tuńǵysh uqqanyn aıtty. Ol sol kúni bastan keshken oqıǵalaryn birtindep eske túsirýmen boldy.

Kenet ol sózin qoıa qoıdy. Kúıme toqtaǵan edi. Dú Rýa esikti ashty.

— Biz qaıdamyz? — dep surady áıel.

— Shyǵyńyz da myna úıge kirip ketińiz, — dedi Dú Rýa, — bul jerde eshkimnen qoryqpaýǵa bolady.

— Bul qaı jer?

— Meniń úıim. Boıdaq kezimde turǵan páterim... ony men... sizben kezdesetin jer kerek bolǵan soń... birneshe kúnge jaldap aldym.

Valter hanym kóliktiń jaqtaýyna jarmasty.

— Joq, joq, keregi joq! Barǵym kelmeıdi! — dep, aldaǵy ońasha kezdesýden qoryqqan áıel jantalasa jalyna bastady.

— Men sizge tıispeýge ýáde beremin,— dedi jigit senimdi únmen. — Júrińiz. Ánekeı adamdar bizge qarap tur. Tez... tez... shyǵyńyz. Tıispeýge ýáde etemin, — dep qaıtalady ol.

Óz esiginiń aldynda turǵan sharaphanashy bularǵa áýestene kóz saldy. Qysylyp qalǵan áıel júgire basyp kireberiske kirip ketti.

Ol baspaldaqpen kóterilip bara jatyr edi, Dú Rýa qolynan ustaı aldy.

— Mynda, tómende, — degen ol áıeldi óz páterine súńgitip jiberdi.

Esikti jaba salysymen jigit oǵan oljasyna shúıilgen jyrtqyshtaı tarpa bas saldy.

Áıel bulqyna alysyp jatyp: "Qudaıym-aı!.. O, qudaıym!.." — dep kúbirleı berdi.

Jigit onyń moınynan, kózinen, erninen túk qaldyrmaı shópildete súıe bastady, kúıdirip-jandyrǵan aımalaýdan esi shyqqan áıel onyń ystyq súıisinen qashamyn degende, abaısyzda óziniń erinderi de oǵan tıip ketip jatty.

Kenet áıel qarsylyǵyn qoıa qoıdy da, álsiregen, moıynsunǵan qalyppen onyń ózin sheshindirýine múmkindik berip, tura berdi. Kútýshi áıel sıaqty tájirıbeli qımylmen Dú Rýa onyń kıimderin birinen soń birin asqan eptilikpen sheship tastaı berdi.

Onyń qolynan julyp alǵan ishtartqyshymen betin basqan áıel aıaq astynda shashylyp qalǵan kıimderiniń ortasynda appaq bolyp jalańash qaldy.

Tek qana aıaǵyndaǵy bátińkesin qaldyrǵan jigit ony kóterip alyp, kereýetke bettedi. Osy sátte áıel onyń qulaǵyna estiler-estilmes etip:

— Ant isheıin... ant isheıin... meniń eshqashan ashynam bolyp kórgen emes, — dedi.

Munysy jas qyzdardyń: "Ant isheıin, men pák qyzbyn", — deıtinderine uqsap ketti.

"Al odan maǵan kelip-keter eshteńe joq", — dep oılady Jorj.

V

Kúz tústi. Erli-zaıypty Dú Rýa jaz boıy Parıjden shyqpaı, uzaqqa sozylmaǵan parlamenttik kanıkýl kezinde "Fransýz ómiri" gazetiniń betinde jańa úkimet paıdasyna tegeýrindi naýqan júrgizdi.

Marokkodaǵy jaǵdaı qaýipti bola tústi, osyǵan baılanysty áli qazan aıynyń basy bolsa da, eki palata májilisterin jalǵastyrýǵa jınaldy.

Parlamentti taratý kezinde ońshyl depýtat graf de Lamber-Sarazen tipti ortalyqtyń ózine qol soqtyrǵan tapqyr sózinde báribir jańa kabınet burynǵy kabınettiń jolymen júrýge májbúr bolatyndyǵyna bas tigip, bir kezdegi Úndistannyń ataqty vıse-koroli qusap, óziniń murtyn ministirler keńesi tóraǵasynyń jaq saqalyna qarsy qoıdy, sonymen qatar tek qana sımmetrıa úshin, ashyq peshtiń eki jaǵyna eki kóze qoıylatyny sıaqty, Týnıs ekspedısıasyna qosymsha Tanjerge ekspedısıalyq armıa jiberýge usynys engiziletinin de aıtqan bolatyn, biraq soǵan qaramastan is júzinde eshkim de Tanjer ekspedısıasynyń shyndyǵyna senbes edi.

"Shynynda da, myrzalar, — dep ol óz oıyn damyta tústi, — Afrıka — Fransıa úshin, bizdiń eń jaqsy otynymyz jaǵylyp jatqan, banktik bıletterimizdi jumyryna júk qurly kórmeı jalmap jatqan aldy ashyq pesh.

Sizder ádemi qıalǵa berilip, ashyq peshtiń sol jaq buryshyn qymbatqa túsken týnıstik álemishtermen áshekeıledińizder, — endi asyqpasańyzdar, Maro myrza da ózine deıingiler sıaqty, onyń oń jaq buryshyn marokkolyq álemishtermen áshekeılegenin kóretin bolasyzdar".

Bul sóz jalpyǵa taralyp, Dú Rýaga ózi saralqa jumysyna kirisisimen úzilip qalǵan serıany jalǵastyryp, Aljır týraly on shaqty maqala jazýǵa túrtki boldy. Ol áskerı ekspedısıa ıdeıasyn qyzý qoldady, biraq júrek túkpirinde onyń oryndalmaıtynyna senimdi boldy. Ol patrıottyq sezimderdi qozǵap, basqa bir memlekettiń múddesi óz múddemizge kereǵar kelgen jaǵdaıda tilge oralatyn kelemej sózderdi keńinen qoldanyp baqty.

"Fransýz ómiriniń" úkimet adamdarymen ashyq qarym-qatynasta bolýy onyń bedelin arttyra tústi. Ol saıası habarlardy, tipti óte resmılerin de ózge gazetterden buryn jetkizip turdy, sóıtip ózderine dos ministirler pikirine oqyrmandardy uıytý jaǵyn kózdedi. Ol ózge astanalyq jáne shet aımaqtyq gazetter úshin aqparat kózine aınaldy. Oǵan silteme jasaýshylar, odan seskenetinder, onymen eseptesetinder kóbeıe berdi. Kúmándi saıası alaıaqtar uıymynyń organy endi bedeldi úkimet organyna aınaldy. Gazettiń júregi Larosh-Mate boldy. Dú Rýa onyń oıyn taratyp jetkizýshi edi. Sóılemeıtin depýtat ári ıkemdi baspager, qajet bolǵanda buǵyp qalýǵa da bar Valter qarıa dańǵazanyń arasynda, uzynqulaqtyń aıtýynsha, marokkolyq mys kenishterine baılanysty úlken is tyndyrǵan kórinedi.

Madlenanyń salony apta saıyn keıbir kabınet músheleri jınalatyn yqpaldy ortalyqqa aınaldy. Ministirler keńesi tóraǵasynyń ózi munda eki ret tústikke keldi. Al taıaýda ǵana onyń bosaǵasynan attaýǵa oılanatyn memleket qaıratkerleriniń áıelderi endi onymen tanystyǵyn maqtan etip, jıi kelip turýǵa aınaldy.

Shetel isteriniń ministiri munda ózin qojaıyndaı sezinedi. Ol kez kelgen ýaqytta esik ashyp, neshe túrli málimetter, jedelhattardy ala kelip, dáp bir bular onyń hatshylaryndaı-aq úı ıelerine aqparattardy aıtyp jazǵyzyp júrdi.

Ministir ketisimen-aq Dú Rýa, Madlenamen ońasha qalǵanda, osy bir darynsyz qýys keýde jandy óshige mazaqtaı bastaıtyn: onyń daýsynda qaýipti reńk paıda bolyp, sózderi ýǵa toly bolyp keledi. Alaıda Madlena jaratpaı ıyǵyn kóteredi.

— Sen áýeli onyń istegenin istep al, — deıtin ol. — Aldymen ministir bolyp al, sodan keıin murnyńdy kóterýińe bolady. Al oǵan deıin aýzyńdy jap.

Jorj oǵan kózin qıǵashtaı qarap, murtyn shıratady.

— Meniń qolymnan ne keletinin bilmeısińder ǵoı, — deıtin ol qarsylyq bildirip, — múmkin, áli kórersińder de.

— Tiri bolsaq kórermiz, — deıtin Madlena ekiushty etip.

Parlament ashylatyn kúni Jorj Larosh-Matege baryp, erteńgi birinshi betke aqparat alý úshin kıinip jatqanda, tósekte jatqan Madlena kúıeýin úıretýmen boldy.

— Eń bastysy, general Belonkldi, basynda joramaldanǵandaı Oranǵa attandyra ma, joq pa, sony bil, — dedi ol — Munyń mańyzy úlken bolýy múmkin.

— Úırete bermeshi, — dep Jorj kirjiń ete qaldy. — Ne isteý keregin men senen jaqsy bilemin.

— Qymbattym, sen meniń ministirge degen tapsyrmalarymnyń jartysyn ylǵı umytyp ketesiń, — dedi áıeli baısaldy únmen.

— Seniń ministiriń meni jalyqtyrdy! — dep kúńkildedi Jorj. — óńkıgen aqymaq bireý.

— Meniki emes, ol seniki de, — dedi Madlena salqyn únmen. — Saǵan ol menen de góri paıdalyraq.

— Keshirersiz, ol meni aınaldyryp júrgen joq, — dedi oǵan kúıeýi kóz qıyǵymen jylmıa qarap.

— Meni de, biraq biz onyń kómegimen jaǵdaıymyzdy jaqsartyp jatyrmyz, — dedi ol daýsyn ádeıi qubylta sozyp.

— Eger maǵan ǵashyq bolǵandardy tańdaýyma týra kelse, — dep, sál únsiz qalǵan Jorj sózin jalǵady, — onda men kártamysh esalań Vodrekti artyq baǵalaǵan bolar em. Aıtpaqshy, ol ózi qaıda júr? Men ony kórmegeli tutas bir apta boldy.

— Ol aýyryp jatyr, — dedi Madlena sabyrly qalpyn buzbastan, — ol maǵan podagra ustamasynan tósek tartyp jatyp qalǵanyn aıtyp hat jiberipti. Sen kóńilin surap shyqsań bolar edi. Ol seni jaqsy kóredi ǵoı, qýanyp qalar edi.

— Iá, árıne, — dedi Jorj kelisim bildirip, — búgin-aq kirip shyǵamyn.

Kıinip bolǵan ol qalpaǵyn kıip, taǵy birdeńem umyt qalmady ma degendeı, synaı qarady. Bári durys ekenine kózi jetken soń, kereýetke jaqyndap, kelinshegin mańdaıynan súıdi.

— Ázirge, qymbattym, men jetiden erte kele almaspyn.

Larosh-Mate ony tosyp júr eken; ministirler keńesi kúndizgi saǵat on ekide jınalatyndyqtan, ol búgin erteńgi asyn onda ishpek bolǵan-dy.

Larosh-Mate hanym bolsa, tamaq ýaqytyn ózgertkisi kelmedi, sondyqtan ministirdiń qasynda jeke hatshysynan basqa eshkim joq eken. Úsheýi ústel basyna otyrysymen Dú Rýa maqala týraly sóz bastady; ózderek kártishkesindegi shımaılanǵan eskertpelerine qarap qoıyp, ol maqalanyń negizgi oılaryn aıtyp shyqty.

— Sizdiń alyp-qosaryńyz bar ma, qymbatty ministir? — dep surady ol aqyrynda.

— Aıtarlyqtaı eshteńem joq, dostym. Degenmen siz Marokko máselesine tym tereńdep barypsyz. Odan góri ekspedısıa jaıly sóz etkende, onyń bolǵany qajet degendeı etip, sonymen qatar onyń júzege aspaıtyndyǵyn, siz ózgelerdeı oǵan sene almaıtyndyǵyńyzdy basa kórsetkenińiz jón. Oqyrman bizdiń mundaı kúmándi jolǵa aıaq baspaıtynymyzdy jol arasynan túsinetindeı bolsyn.

— Óte jaqsy. Men sizdi túsindim, endi ózgeler de meni túsinetindeı etip jazarmyn. Aıtpaqshy, áıelim general Belonkl Oranǵa jiberile me, joq pa dep sura dep edi. Sizdiń maǵan aıtqan eskertpeńizge qarap, jiberilmeıdi degen qorytyndyǵa kelip otyrmyn.

— Joq, — dedi memlekettik qaıratker.

Odan keıin alda turǵan parlamenttik sesıa sóz boldy. Larosh-Mate birneshe saǵattan keıin óz seriktesteri aldynda sóıleýge daıarlaǵan sóziniń áserine ózi súısine myljyńdaı bastady. Ol oń qolyn kótere sermep, qolyna ustaǵan shanyshqysyn, pyshaǵyn, nan tilimin jalaýlata silkilep, eshkimniń betine týra qaramaǵan kúıi, ózi ǵana kórip otyrǵan halyqqa arnap, óziniń shashtarazǵa uqsaǵan kelbetine laıyq sheshendik sózderin tátti sýdaı aǵyzdy. Kishkentaı ǵana shıratpa murty ústińgi ernine jabysqan sary-shaıannyń bizgegindeı dirildeıdi, al ortasynan qaq jarylyp, brıllıantınmen opalanǵan shashynyń samaı tusyn aýyldyq sánqoılar qusap, dóńgelekteı shıyrshyqtap qoıypty. Jastyǵyna qaramastan, ol maı basyp, semire bastaǵan-dy, dóńgelene qalǵan qarny jıletin kere tyrsyldap tur.

Jeke hatshysy onyń aǵyl-tegil sózine úırengen bolýy kerek, bylq etpesten tamaǵyn ishe berdi, al Laroshtyń baǵyn kúndeýden tanbaǵan Dú Rýa bolsa ishinen: "Netken dúleı! Bul saıasatkerler degeniń naǵyz topastar ǵoı!" — dep otyrdy.

Ózin myna elirmemen salystyra kele ol: "Eh, men de ózim týǵan Rýanymnyń atynan depýtattyqqa úmitker bolyp usynyla alatyndaı júz myń frank aqsham bolar ma edi, sonda men ózimniń normandyqtarymnyń, — qýshykeshteý, aqyly azdaý, dókirleý keletin, shaban oıly jerlesterimniń aýzyn maılaı alsam, mynaý sıaqty saıası qaıratker dep atalatyn mısyz shalaǵaılardy kórip alar edim-aý", — dep oılady.

Larosh-Mate sodan kofe ákelingenge deıin sóıledi, sol kezde ǵana ýaqyttyń bolyp qalǵanyn ańdap, ózine kúıme keltirýge buıryq berdi de, jýrnalshyǵa qolyn sozdy:

— Siz meni uqtyńyz ǵoı, qymbatty dostym?

— Árıne, qymbatty ministir, qam jemeńiz.

Saǵat tórtke deıin Jorjdyń qoly bos edi, sondyqtan ol maqalasyn jazý úshin saralqaǵa qaraı aıańdady. Saǵat tórtte Konstantınopol kóshesindegi úıde Marel hanymmen kezdesýi kerek-ti, ol onda aptasyna eki ret: dúısenbi jáne juma kúnderi kelip turady.

Alaıda saralqa tabaldyryǵyn attamaı jatyp, onyń qolyna jedelhat tıdi. Jedelhat Valter hanymnan eken, onda mynadaı jazý bar:

"Men búgin mindetti túrde sizben óte, óte mańyzdy másele boıynsha sóılesýim kerek. Saǵat ekide meni Konstantınopolde tos. Men saǵan úlken kómek kórsete alamyn.

Ólgenshe sendik Vırgınıa".

"Saıtan alǵyr! Súlikshe jabysty ǵoı!" — dep kúbirledi ol.

Onyń birden qabaǵy túsip ketti, mundaı ashýmen ol jumys isteı almady da, saralqadan shyǵa jóneldi.

Sońǵy bir jarym aı boıy ol Valter hanymmen qatynasyn úzbek bolyp júr edi, biraq qaıtse de onyń júrek jalynynyń betin qaıtara almaı-aq qoıdy.

Ol óziniń jiptiń qarmaǵyna túsip qalǵanyna qatty qaıǵyryp, úsh kezdesý boıy ashynasyn qarǵap-sileýmen boldy. Bul jaǵdaıdan jigittiń júregi aınyp, ózin melodrama keıipkerine aınaldyryp alǵan kártamys áıelden jeringen ol araqatynasymyz óz-ózinen toqtalar degen úmitpen odan qashqaqtaı bastaǵan-dy. Alaıda áıel oǵan jabysyp aldy, moınyna tas baılap sýǵa sekirgen adamsha ólermendene umtyldy. Aıaǵandyqtan, sypaıygershilikten, onyń jubaıy — bastyǵyna degen qurmetinen Jorj áıelge taǵy qaıyrylyp soǵyp edi, áıel ony jabysqaq yntyzarlyǵymen mezi etip, kózinen tasa etpeýge tyrysty. Ol jigitti kúnde kórýge yntyǵyp, jedelhat arqyly kóshe qıylystarynda, dúkenderde, qala baqshalarynda bir sáttik kórisýge shaqyrýmen boldy.

Ár joly ol ózgerissiz birsaryndy sózdermen ony súıetinin, qudaıyndaı kóretinin ant ishe qaıtalap, keterinde endi óziniń "baqytty ekenin, ony kórýdiń ózi baqyt ekenin" aıtýdan jalyqpaıtyn.

Valter hanym jigit oılaǵannan múlde basqa adam bolyp shyqty: ol ózin ǵashyq bolǵan qyz baladaı kórsetip, jasyna laıyqsyz qylyqtarmen arbap alýǵa tyrysatyn edi. Buǵan deıin naǵyz izgi jandy, qylymsýshylyqtan ada, qushtarlyqty bilmeıtin, buzylmaǵan, osy bir ónegeli, parasatty qyryqtaǵy áıeldiń qońyr salqyn jazyna ulasqan jylýsyz kúzi kútpegen jerden qýraǵan, úsik urǵan gúlderi ashylmaǵan búrshikterge toly aıanyshty kóktemge aınalǵanda, kezinde búr jarmaı solyp qalǵan qyz mahabbaty kesh bolsa da gúl ashyp, ózindik albyrt sezimin erepeısiz qylyqtarmen, on alty jasar qyzǵa uqsap kenet aıǵaılap jiberip, múláıimsı erkelep, jas kezinde jaryqqa shyqpaı, qartaıyp úlgergen qylymsý máneri arqyly tanytatyn ádet tapqan edi. Jorj odan kúnine on shaqty astarly, ekiushty maǵynaly, úndilerdiń sózindeı kóterińki leppen jazylatyn jylymshy, ań men qustar ataýy órip júretin hattar alady.

Ekeýi ońasha qalsa-aq áıel ony bas salyp súıip, bádendi bóksesin burańdata sekeńdep, qolapaısyz, dókir bozbalasha asyr salyp, aýzyn burtıtqany kúlkińdi keltiredi. Jigit onyń erkelete aıtatyn: "mysyǵym", "kúshigim", "kógershinim", "baǵa jetpes asylym", "qazynam meniń" sekildi sózderinen, tósekke jatar aldynda bet-monshaǵy tógile qalatynynan, ózine bir keremet bolyp kórinetin eleńdep shoshyǵansıtynynan, buzylǵan áıeldershe qylymsýynan júregi aınıdy.

"Myna aýyz kimdiki?" — dep suraıdy ol, eger Jorj "meniki", — dep qutylmasa, jelimdeı jabysyp, jigit ashýdan kógerip ketkenshe qoımaıdy.

Mahabbat tek qana ádeptilik, sypaıylyq, saqtyq, sezimtaldyqty qalaıtynyn, myna sıaqty eresek áıel ózimen jolyǵysqanda jas qyzsha burańdamaı, ózin laıyqty ustap, tipti jylasa da Djýlettasha emes, Dıdonanyń kóz jasymen berilse bolmas pa edi dep kúıinedi Jorj.

— Men seni sondaı súıemin, balaqaıym meniń! — dep qaıtalaýdan jalyqpaıdy. — Sen de meni súıesiń ǵoı, qurtaqandaıym meniń?

Ol ózin "balaqaıym", "qurtaqandaıym" dep ataǵan saıyn, oǵan "meniń kártamyshym" dep jaýap qatqysy kelip tili qyshıdy.

— Saǵan kónip qalǵanym aqylsyzdyq boldy, — deıdi ol únemi. — Biraq men ókinbeımin. Ǵashyq bolý — sondaı jaqsy.

Onyń aýzynan shyqqannyń bári Jorjdyń jynyn keltiredi. "Ǵashyq bolý — sondaı jaqsy" degendi ol sahnada aıtyp turǵandaı sándep baǵady.

Onyń óreskel erkeletýi de jigittiń jıirkenishin týdyrady. Sulý jigittiń súıýi onyń qanyn qyzdyryp, sezimin janıdy, biraq ózi ony qolapaısyz yntyqtyqpen, ár qımylyna barynsha mán bere qushaqtaýyn Dú Rýa qartaıǵanda "álippemen" saýat ashýǵa kirisken adamǵa uqsatyp, kúlip jibermeýge tyrysady.

Odan góri ol keıbir qartaıa bastaǵan, biraq sońǵy mahabbatynyń áserinen áli de ádemi kórinetin keıbir áıelder qusap, ashynasyna jalyn atqan, tereń de qorqynyshty kózderin qadaǵan kúıi qushaǵyna qatty qysyp alsa; dirildegen ystyq erinderimen qadala súıip, semiz, yp-ystyq, jasy ulǵaısa da toıymsyz denesine aıyrylmaı qysqan jarasar edi, onyń ornyna ol jas qyzsha oınaqtap, byldyrlap:

— Men seni sondaı súıemin, balaqaıym meniń! Balapanyńdy jaqsylap erkelete tússhi! — dep, tilin buraǵany ózine keremet qonymdy dep oılaıtyn bolsa kerek.

Mundaı kezderi ol ony qatyryp bir boqtap, qalpaǵyn alyp shyǵyp ketkisi keledi.

Alǵashqy kezderi olar Konstantınopolde jıi kezdesip júrdi. Keıin Dú Rýa Marel hanymmen kezdesip qalýdan saqtanyp, mundaı kezdesýlerden qashqaqtaı bastady.

Onyń esesine ol endi áıeldiń úıine erteńgi, túski asqa jıi kelýge mindetti boldy. Áıel ústel astynan onyń qolyn qysyp, esik qaltarysynda ernin tosady. Al jigitke odan góri Súzannamen qaljyńdasý anaǵurlym unaıtyn edi. Qýyrshaqqa uqsaıtyn bul qyzdyń kórermenniń kóńilin kóterýge qumar jármeńke qýshykeshteri qusap, aıaq astynan sóz taýyp, bildirmeı qyrshyp alatyny bar. Ol kim-kimdi de, neni bolsyn, kemshiligin dál basyp, óltire syqaqtaıdy. Jorj onyń ashshy tilin qolpashtap, qaljyńbastyǵyn kótermelep otyrady, sóıtip olar birin-biri qabaq qaǵystan túsinetin jaǵdaıǵa jetti.

Qyz ony jıi-jıi: "Tyńdańyzshy, Súıkimdi dos!", "Beri kelińizshi, Súıkimdi dos!" — dep shaqyra beredi.

Jigit dereý sheshesin tastap, qyzǵa jetip keledi, ol jigittiń qulaǵyna tuzdyqty sózderdiń birin sybyrlaıdy da, ekeýi ishek-silesi qatqansha kúlip, máz bolady.

Bul kezde sheshesiniń mahabbatynan ábden jerip bolǵan ol ony kórýden de, daýsyn estýden de jalyǵyp, oıyna túskenniń ózine zyǵyrdany qaınaıtyn boldy. Onyń úıine barýdy qoıdy, hatyna jaýap qatpaıdy, shaqyrǵan jerine attap baspaıdy.

Aqyrynda jigittiń ózin súımeıtinin túsingen áıel sumdyq azaptandy. Biraq sonda da bas tartpady: onyń júrgen izin ańdyp, jolynan kóldeneńdeýmen boldy, saralqa aldynda, úıiniń esigi aldynda, kóshede kezdestirip qalýy múmkin degen jerdiń bárinde terezesi qymtaýly kúımemen tosyp turatyn boldy.

Jorj ony aýzyna kelgen sózben tildep, týrasynan: "Senen toıyp boldym, mazamdy alma", — dep aıtyp salǵysy, tipti uryp jibergisi keledi, biraq ol saralqadaǵy qyzmetinen aıyrylǵysy kelmeıtin, sondyqtan qatty aıtýǵa batpaı, óziniń salqyn, resmı sypaıy, keı-keıde shalt únimen ekeýiniń arasynda bári bitkenin sezdirmek bolady.

Áıel ony Konstantınopol kóshesindegi úıge keltirý úshin neshe túrli qýlyqqa basty, al ol bir kúni eki áıel esik aldynda toqaılasyp qalýynan qatty qorqatyn.

Dú Rýanyń bul jazda Marel hanymǵa qushtarlyǵy arta tústi. Ol áıeldi "tentegim" dep atap, barynsha jaqsy kóretin. Ol ekeýi bir-birine saı edi: ekeýi de qyzý oqıǵalardy, qańǵybastyqty, úısiz-kúısiz, úlken joldyń boıynda kóship-qonyp júretin zıaly qańǵybastyqty unatatyn.

Olar jazdy keremet ótkizdi: únemi erteńgi asty nemese tústikti birge ishý úshin birese Arjanteılge, birese Brýjıvalge, birese Mezon nemese Pýassıge ketip qalatyn, saǵattap qaıyqpen qydyryp, daladan gúlder teretin. Marel hanym osy Senanyń ózinen ustalatyn balyqtan jasalatyn taǵamdardy, sondaı-aq úı qoıanynan jasalǵan frıka seni unatatyn, qala syrtyndaǵy shaǵyn qabaqtar men eskekshilerdiń aıqaıyna da máz bolatyn. Al Jorj onymen birge jarqyraǵan ashyq kúni Parıj tóńireginde qydyrǵandy, kóńildi áńgime-dúken qura júrip, baılardyń kóriksiz saıajaılaryna kóz tastaǵannan lázzat alatyn.

Sodan keıin Parıjge, tústikke tosyp otyrǵan Valter hanymǵa oralyp kele jatyp ol keneshe jabysqan kártamysh ashynasyna degen jekkórinishin sezinetin, ol jekkórinishi jańa ǵana ózen jaǵasynyń jibekteı shalǵyny ústinde qumaryn qandyryp, mahabbat jalynyn basqan jas ashynasyn oılaǵan saıyn eselene túsetin-di.

Ol Valter hanymnan birjola qutyldym ǵoı dep oılap edi, óıtkeni onymen qatynasyn úzgisi keletinin qatygezdikpen ashyp aıtqan bolatyn, al myna jedelhatta ol taǵy da saǵat ekide Konstantınopolge kelýin qatty ótinipti.

Jolda ol jedelhatqa taǵy kóz júgirtti:

"Men búgin senimen bir óte, óte mańyzdy is jaıynda sóılesýim kerek. Saǵat ekide meni Konstantınopoldegi úıde tos. Men saǵan úlken paıda keltirýim múmkin.

Seni ólgenshe súıetin

Vırgınıa".

"Bul kári japalaqqa menen taǵy ne kerek? — dep oılady ol — Bári syltaý ekenine bos tigemin. Taǵy da meni qalaı jaqsy kóretinin aıtý úshin ǵana. Degenmen bilgen artyq emes. Bir mańyzdy is jaıynda depti, úlken paıdasy ne boldy eken, — múmkin, shyn bolyp qalýy. Klotılda tórtte keledi. Demek men anany úshten qaldyrmaı izin sýytýym kerek. Qurysyn, tek ekeýi ushyrasyp qalmasa eken. Bul áıelderdiń bálesi kóp-aý!"

Osy arada ol eriksiz Madlenany oılady: tek sol ǵana munyń mazasyn almaıdy. Ol munymen bir úıde turady, tipti súıetin de sıaqty, biraq bir kezde ornatqan qatań tártibi boıynsha, ekeýi mahabbatpen arnaıy belgilengen ýaqytta ǵana aınalysady, basqa ýaqytta ózin mazalaǵandy unatpaıdy.

Jorj kezdesý úıine aıańdap kele jatyp, ishteı Valter hanymdy tildeýmen boldy:

"Eger ol sóz etýge turarlyq birdeńe aıtpaıtyn bolsa, men oǵan kezdeskendi kórsetemin. Meniń aıtqandaryma qaraǵanda, Kambronnyń tiline jylap kóriskendeı bolarsyń. Eń aldymen endi qaıtyp úıine aıaq baspaıtynymdy aıtamyn".

Ol páterine kirip, Valter hanymdy kútti.

Áıel odan keıin ile-shala kirip keldi de, jigitti kórip qýanyp ketti:

— Á-á, sen meniń jedelhatymdy alǵan ekensiń ǵoı? Netken baqyt!

Jigit túnerip ketti.

— Iá, ony men parlamentke barýǵa jınalyp jatqanda ákep berdi. Saǵan ne kerek edi?

Áıel ony súıý úshin betperdesin kóterip, taıaq jegen ıttiń túrimen qasyna jaqyndady.

— Qandaı qatalsyń maǵan... Menimen sondaı dóreki sóılesesiń... Men saǵan ne jazdym? Munyń meni qalaı qaıǵyǵa bóleıtinin bilseń ǵoı!

— Taǵy bastadyń ba?

Qasyna kelgen Valter hanym onyń moınyna asyla ketý úshin bir ısharatyn, kúlimsireýin kútip turdy.

— Nege menimen bulaı sóılesesiń, — dedi ol daýsy áreń shyǵyp. — Onda meni nege azǵyrdyń, meniń mańyma jolamaýyń, buǵan deıingi taza da baqytty qalpymdy buzbaýyn kerek edi. Maǵan shirkeýde ne aıtqanyń, osy úıge qalaı kúshtep kirgizgeniń esińde me?! Endi menimen bylaı sóılesesiń! Tipti qarsy alǵyń da kelmeıdi. Qudaıym-aı, qudaıym-aı, ne jazyǵym bar edi!

Jorj ashýmen jerdi teýip qaldy:

— Jetti! Toqtat endi! Menimen bir mınýt qalsań-aq osy ánińe qaıta basasyń. Dáp bir men seni on eki jasar perishtedeı pák kúıinde azǵyrǵandaı. Joq, qymbattym meniń, óıtip adaspa, men kámeletke tolmaǵandardy azǵyrǵan emespin. Sen maǵan aqyl-esi ornyqqan jasta berilgensiń. Onyńa men rızamyn, biraq ómir boıy seniń etegińe baılanyp ótpek emespin. Seniń kúıeýiń, meniń áıelim bar. Azdap kóńil kóterdik, eshkimge eshteńe sezdirgen joqpyz — jetedi endi.

— O, netken dókir jan ediń! Netken ońbaǵan, jeksuryn ediń! Men jas qyz bolmasam da, eshqashan eshkimge ǵashyq bolyp, opasyzdyq jasap kórmegen edim ǵoı...

Jigit sózin bólip ketti:

— Bilemin, bul týraly únemi aıtyp kelesiń. Seniń... eki balasy bar áıeldiń qyzdyǵyn men buzǵan joqpyn.

Áıel teńselip ketti.

— Jorj, munyń ıttik!..

Tamaǵyna óksik tyǵylǵan ol eki qolymen keýdesin basyp, jylamsyraı bastady.

Tógilgeli turǵan kóz jasyn kórgen jigit aldy ashyq pesh ústinen qalpaǵyn aldy.

— Sen jylaýǵa kelgen ekensiń ǵoı. Onda qosh bol Meni jylaǵanyńdy kórýge shaqyrǵan ekensiń ǵoı.

Áıel bir attap onyń jolyn bógedi de, qaltasynan oramalyn alyp, tez kóz jasyn súrtti. Ol barynsha sabyrly bolyp kórinýge tyrysty, alaıda jany aýyrǵany daýsynyń úzile, dirildeı shyqqanynan bilinip turdy.

— Joq, men saǵan jańalyqty... saıası jańalyqty aıtýǵa keldim, sen elý myń frank, tipti qalasań... odan da kóp aqsha tapsyn dep edim.

Jorj demde jumsardy.

— Qandaı jolmen? Ne aıtaıyn dep tursyń?

— Keshe keshkisin men baıqaýsyzda kúıeýim men Laroshtyń sózderin estip qaldym. Shynyn aıtqanda, olar menen jasyrynǵan da joq. Al qupıany saǵan ashpaý jóninde Valter ministirge tapsyryp jatty, óıtkeni sen olardy ustap berýiń múmkin.

Dú Rýa qalpaǵyn ústelge qoıdy. Ol kúdiktene bastady.

— Sonda másele ne jaıynda?

— Olar Marokkony basyp alýǵa daıyndalyp jatyr!

— Jalǵan! Men búgin erteńgilik asty Laroshpen ishtim, sonda ol maǵan jańa kabınettiń jumys josparyn túgel baıandap berdi.

— Joq, qymbattym, olar seni aldap júr. Sen olardyń qýlyq-sumdyqtaryn bilip qoıady dep qorqady.

— Otyrshy, — dedi Jorj, ózi de kresloǵa quıryq basty.

Tapal oryndyqty súırep ákelip, Valter hanym ashynasynyń tizesiniń arasyna suǵyna otyrdy.

— Men ylǵı sen týraly oılaımyn da júremin,— dedi ol jaǵympazdana sóılep, — sondyqtan aınalamda bireýler sybyrlasa bastasa, mindetti túrde qulaq túremin.

Sodan keıin ol báseń daýyspen birazdan beri Jorjdyń syrtynan bir áreketter júzege asyrylyp jatqanyn, onyń qyzmetin paıdalanǵanymen, ózin jaqtas etýden qashqaqtaıtyndaryn aıta bastady.

— Bilesiń be, súıgen adam neshe túrli qýlyqtarǵa barady, — dedi áıel.

Aqyrynda, keshe ol bárin túsinedi. Endi Valter hanym óziniń qýlyǵyna rızalyqpen kúlimdep, berile sóıledi, kóz aldynda bırjanyń kúıreýi daıarlanyp jatqanyn, aksıanyń quldyraýyn nemese kenet kóterilýin, — taǵy da osy sekildi endi bir-eki saǵattan soń óz jınaq qorlaryn bankırler jáne saıası qaıratkerler sıaqty qurmetti, ataqty adamdardyń esimi kepildik beretin kásiporyndarǵa salyp qoıǵan myńdaǵan usaq býrjýany, usaq ósimqorlardy typ-tıpyl etetin alypsatarlyq ister jaıynda habardar bolyp otyrǵan qarjygerdiń áıelindeı-aq oıly pikirler aıtty.

— Iá, olar muny sheber oılastyrdy. Tipti minsiz deýge bolady, — dep qaıtalady áıel — Negizinen bárin usaq-túıegine deıin oılastyrǵan Valter, mundaıǵa ol usta. Ádildigin aıtý kerek, óte ońtaıly jasaldy.

Bul kirispe sózder Jorjdyń qanyn qaınatty.

— Tezirek aıtsańshy endi.

— Aıtsam bylaı. Tanjerge ekspedısıa jasaý Larosh shetel isteri ministiri bolǵan kúni-aq sheshilgen másele bolatyn. Buǵan deıin marokkolyq zaım oblıgasıalary alpys tórt — alpys bes frankke deıin quldyrap ketti de, olar onyń bárin satyp aldy. Ony olar óte qupıa, eshqandaı kúdik týdyrmaıtyn usaq, jurt sene qoımaıtyn bırjalyq qońyzdar arqyly júzege asyrdy. Rotshılder marokkolyq zaemnyı suranysy nege artqanyna túsine almady, olardy da aldap túsirdi. Olarǵa deldaldardyń attaryn ataıdy: al olardyń bári de qoldary bylǵanǵan, syrtqa laqtyrylyp qalǵan jandar. Dókeıler sabalaryna túsedi. Al endi ekspedısıa júzege asyrylmaq, biz Tanjerge enisimen fransýz úkimeti birden zaemdy qamtamasyz etedi. Bizdiń dostarymyzdyń bári elý-alpys mıllıonnaıa aqshaly bolyp shyǵa keledi. İstiń mánisin túsinesiń be? Olardyń sol de bolsa jarıa bolýdan qorqyp otyrǵandary sondyqtan.

Áıel basyn jigittiń jıletine tósep, qolyn onyń tizesine salyp qoıdy; endi óziniń oǵan kerek ekenin sezgen ol erkelep, oǵan jabysa tústi, jigittiń bir erkeletýi, bir kúle qaraǵany úshin ol bárine de barýǵa daıar edi.

— Sen qatelesken joqsyń ba? — dep surady jigit.

— O ne degeniń! — áıel daýsy asa senimdi shyqty.

— Iá, bul keremet, — dedi Jorj. — Bul aramza Laroshqa men de qaryzdar bop qalmaspyn. Tura tur, jeksuryn!.. Tura tur!.. Myna ministirligińnen dopsha ushyp ketkenińdi bilmeı qalarsyń!

Ol oılanyp qaldy.

— Alaıda budan paıda taýyp qalsa da bolar edi, — dep kúbirledi ol.

— Zaem satyp alýǵa áli de múmkindik bar, — dedi Valter hanym.

— Bir oblıgasıa jetpis eki frank turady.

— Biraq meniń artyq aqsham joq qoı, — dedi jigit. Áıel oǵan jalbaryna qarady.

— Men ony oılaǵanmyn, mysyqaıym, eger sen meni azdap bolsa da súıetin bolsań, qudaı úshin, saǵan qaryz berýime keńshilik etshi.

— Joq, keshirersiz, — dep birden, dóreki túrde qaıyryp tastady ol.

— Tyńdashy, — dep jalyndy áıel — bylaı etsek qaıtedi, sen tipti de qaryz almaısyń. Biraz aqsha jıyp alý úshin, men on myń frankke oblıgasıa satyp alsam ba dep edim. Endi men on myń emes, jıyrma myńǵa satyp alamyn. Jartysy seniki. Árıne, men ol úshin Valterge aqsha tólemeımin. Demek ázirge aqsha qozǵaýsyz jata beredi. Jolymyz bola qalsa, sen jetpis myń franktiń ıesi bolyp shyǵa kelesiń. Sátsizdik bolsa, sen maǵan on myń frank qaryz bolyp, múmkindigiń bolǵan kezde qaıtararsyń.

— Joq, bul áreket maǵan jaqpaıdy, — dep, taǵy qarsylyq bildirdi Jorj.

Endi áıel túrli dálelder keltirip, Jorj bar-joǵy Valter hanymnyń sózine senip, odan on myń dollar alatyn bolsa, demek ol táýekelge barǵany, al oblıgasıalar úshin "Valter banki" tóleıtindikten, ol áıeldiń ózine bir de frank qaryz bolmaıtyndyǵyn túsindirýge tyrysyp baqty.

Aqyr sońynda ol osy isti júzege asyrýǵa múmkindik bergen naýqandy Jorjdyń ózi "Fransýz ómiriniń" betinde júrgizgenin esine salyp, endi budan paıda kórmeı qur qalýy onyń tarapynan aqylsyzdyq bolatynyn eskertti.

Jigit áli de solqyldaı berdi.

— Oılasańshy óziń, — dedi áıel, — Valter saǵan bar-joǵy on myń frank qaryz beredi, al seniń oǵan kórsetken kómegiń anaǵurlym qymbat turady ǵoı.

— Jaraıdy onda! — dedi Jorj. — Saǵan jarty úleske kiremin. Eger biz utylsaq, seniń on myń frankińdi qaıtaramyn.

Qýanǵannan esi shyqqan áıel ornynan ushyp turyp, onyń basyn qushaqtaı aldy da, shópildetip súıe bastady.

Alǵashynda ol qarsylyq bildirgen joq edi, osydan erkinsigen áıel ony qumarynan shyǵa súıip, erkeletýge kóshken kezde, kenet qazir basqa áıeldiń keletini esine túsip, der kezinde betin qaıtarmasa, jas ashynasyna saqtaýǵa tıisti kúsh-qaıratyn myna kortamyshtyń qushaǵynda jumsap qoıatynyn oılady.

Ol jaılap áıeldi keri ıterdi.

— Toqta, sabańa tús!

Áıel oǵan qamyǵa qarady.

— Ah, Jorj! Endi seni súıýge de bolmaı ma?

— Tek búgin emes, — dedi jigit. — Meniń basym aýyryp, jaǵdaıym bolmaı tur.

Áıel tez kónip, qaıtadan onyń aıaǵynyń qasyna otyrdy.

— Erteń bizge tústikke kel, — dedi ol — Men qandaı qýanar edim!

Jigit biraz kibirtiktedi, biraq aqyr aıaǵynda qarsylyq bildirýge batpady.

— Jaraıdy, kelemin.

— Rahmet, qymbattym.

Jigitke erkelep, betin onyń keýdesine úıkelegen áıel kenet bir tal uzyn qara shashynyń jılet túımesine oralyp qalǵanyn baıqady. Osy sátte onyń basyna keı kezderi áıelderdiń aqyl-esin bılep alatyn qıalı yrym kele qaldy. Ol aqyryndap bul shashyn túımege oraı tústi. Sodan keıin ekinshi, úshinshi tal shashtaryn orady. Sóıtip, shash oralmaǵan túıme qaldyrmady.

Qazir jigit ornynan turǵanda, olar julynyp ketedi. Súıgen jigitińniń julqyp aýyrtqany qandaı baqyt! Ol ózi de bilmesten, áıeldiń bir bólshegin ózimen birge ala ketedi. Osy kózge kórinbes shash talymen áıel ony ózine baılap qoıady. Áıeldiń boıtumaryn ala ketken jigit eriksiz ol týraly oılaıdy, túsinde kóredi, sóıtip erteń kóriskende buǵan eljirep turatyn bolady.

— Meniń ketýim kerek, — dedi Jorj, — májilis aıaǵyna deıin palataǵa jetýim kerek. Odan qalýyma bolmaıdy.

— Ah, qalaı az! — dep kúrsine til qatqan áıel ile kónbistik tanytqandaı boldy: — Bara ǵoı, qymbattym, tek erteń tústikke mindetti túrde keletin bol — Sóıtti de basyn jyldam tartyp qaldy.

Sol sát bas terisine qatarynan birneshe ıne shanshyǵandaı qatty aýyryp ketti. Júregi dúrsildep sala bergen ol súıgeni úshin qınalys bildirmeı tózdi.

— Qosh bol! — dedi áıel.

Meıirbandana kúlimsiregen jigit ony qushaqtap, kózinen salqyn ǵana súıdi.

Valter hanym osynyń ózine esinen aıyryla máz boldy.

— Sondaı az! — dedi ol taǵy da kúrsine kúbir etip.

Jalynyshqa toly kózimen ol ashyq turǵan jatyn bólmeniń esigin nusqady.

Jorj ony qolymen ysyryp jiberdi.

— Meniń ketýim kerek, áıtpese keshigip qalamyn,— dedi ol asyqqan túrmen.

Áıel ernin tosty, oǵan ernin tıgizer-tıgizbesten, umytyp bara jatqan qolshatyryn áperdi de, Jorj esikke bettedi:

— Kettik, kettik, ýaqyt bop qaldy, úshten asyp ketipti.

Onyń aldynda kele jatyp ta áıel qaıtalaýmen boldy:

— Erteń jetide.

— Erteń jetide, — dep qaıtalady ol.

Ekeýi eki jaqqa: Valter hanym ońǵa, Jorj solǵa buryldy.

Dú Rýa ishki býlvarǵa deıin bardy. Odan keıin asyqpaı aıańdap Malzerba býlvarynyń boıymen júrdi. Kondıter dúkeniniń qasynan ótip bara jatyp onyń kózi hrýstal kózedegi qant sebilgen jańǵaqqa tústi. "Klotıldaǵa bir fýnttaı alaıynshy", — dep oılady onyń muny ólerdeı unatatynyn biletin ol saǵat tórtte ol úıge qaıtyp kelip, jas ashynasyn kútip otyrdy.

Ol biraz keshigińkirep keldi, sóıtse, kúıeýi bir aptaǵa kelip qalǵan eken.

— Erteń bizge tústikke kel, — dep usynys jasady áıel — Ol seni kórgenine qýanyp qalady.

— Joq, men bastyǵymnyń úıinde bolamyn. Jumys degen shash-etekten, saıasat, qarjy máselelerin qarastyryp jatyrmyz.

Marel hanym qalpaǵyn sheshti, sodan keıin tarlaý kórinetin ishtartqyshyn aǵyta bastady.

Jigit kózimen ashyq pesh ústinde jatqan dorbany nusqady.

— Men saǵan qant sebilgen jańǵaq aldym.

Ol alaqandaryn shart etkizdi.

— Qandaı tamasha! Janym-aý sol!

Dorbany alyp, jańǵaqtyń dámin tatyp kórdi.

— Qandaı dámdi! Qazir-aq joq bolady-aý endi.

Sodan keıin Jorjǵa kóńildi, maǵynaly kóz tastap:

— Demek sen meniń osaldyqtaryma túsinistikpen qaraı bastaǵanyń ǵoı? — degendi qosyp qoıdy.

Ol jańǵaqty asyqpaı jep, anda-sanda bitip qalmady ma degendeı dorbanyń ishine úńile qarap qoıady.

— Kel, kresloǵa jaıǵasshy, al men aıaǵyńnyń qasyna otyryp, jeýdi jalǵastyra bereıin. Maǵan solaı yńǵaıly.

Kúlimsireı kelip otyrǵan jigit ony, jańa ǵana Valter hanymmen otyrǵandaı, tizelerimen qysa qushaqtap aldy.

Oǵan til qatqan saıyn Klotılda basyn joǵary kóterip, betine kóz salady.

— Bilesiń be, qymbattym meniń, — dedi ol shaınańdaı otyryp, — men seni túsimde kórdim: ekeýimiz túıege minip, alys bir jaqqa ketip barady ekenbiz deımin. Onyń eki órkeshi bar, al biz ekeýimiz eki órkeshke minip alyppyz: bireýinde sen, ekinshisinde men, sóıtip shól dalamen júrip kelemiz... órkeshte otyryp, bir shólmek sharap pen arasynda eti bar nan jep kelemiz. Al basqa eshteńe isteı almaıtyndyqtan, ekeýimizdiń aramyzdyń alshaqtyǵynan meniń ishim pysyp, túsip qalǵym keledi.

— Meniń de túsip qalǵym keledi, — dep moıyndady jigit.

Áıeldiń áńgimesi qyzyqtyrǵan ol Klotıldany ázilge tartyp, qaljyńdasqysy, ǵashyq jandardyń ádetimen ne bolsa sony aıtyp, sózin kúlkige aınaldyrǵysy keldi. Balasha burtańdaı sóıleý máneri Valter hanymnyń aýzynan shyqqanda jynyn keltirse, Marel hanymǵa keremet jarasyp turady.

Klotılda da ony "Meniń qymbattym, balaqaıym meniń, mysyqaıym meniń" dep ataıdy. Onysy názik te janǵa jaıly bolyp estiledi. Osydan biraz buryn basqa áıeldiń aýzynan shyqqanda ol sózder muny yzalandyryp, ashýyn keltirip edi. Mahabbat sózderiniń bári birdeı, másele onyń kimniń aýzynan shyqqanynda.

Alaıda Klotıldanyń qylyqtaryna kúlip otyrǵanmen, Dú Rýa utyp alýy múmkin jetpis myń frank jaıyndaǵy oıdan aryla almady. Kenet ol qurbysynyń basyna saýsaǵyn tıgizip, sózin bólip jiberdi:

— Tura turshy, mysyqaıym, men saǵan kúıeýińe baılanysty bir tapsyrma bereıin dep em. Sen oǵan meniń atymnan sálem aıtyp, erteńnen qaldyrmaı, on myńǵa marokkolyq zaem satyp alýyn tapsyrshy, — árbir oblıgasıa jetpis eki frank turady. Úsh aıǵa jeter-jetpes merzim ishinde ol budan alpystan jetpis myń frankke deıin paıda tabaryna men kepildik beremin. Tek ol bul týraly eshkimge aıtyp qoımaýyn qadaǵala. Meniń atymnan Tanjerge ekspedısıa jasaý isi sheshimin tapqanyn aıt jáne fransýz úkimeti marokkolyq zaemdy qamtamasyz etetindigin jetkiz. Biraq basqa eshkimge tis jarýshy bolmańdar. Men saǵan memlekettik qupıany ashyp otyrmyn.

Klotılda ony muqıat tyńdady.

— Rahmet, — dep sybyrlaı sóıledi ol — Búgin keshke kúıeýimmen sóılesemin. Sen oǵan senýińe bolady, ol eshkimge aıtpaıdy. Ol — senimdi adam. Odan qaýiptenbeseń de bolady.

Klotılda jańǵaqty bitirgen edi. Qaǵaz dorbasyn ýmajdap ashyq peshke laqtyryp jibergen ol ornynan turdy da:

— Al endi tósekke, — dep, Jorjdyń jıletiniń túımelerin aǵyta bastady.

Kenet ol eńkeıip, eki saýsaǵymen ilgekten uzyn shash talyn alyp shyqty.

— Qara! — dedi ol kúlip. — Seniń ústińde Madlenanyń shashy júr. Qandaı senimdi kúıeýsiń!

Sóıtti de dereý qabaǵyn túıip, alaqanyndaǵy shashqa úńile qaldy.

— Joq, mynaý Madlenaniki emes, qara shash,— dep kúbirledi ol.

Jorj kúldi:

— Onda kútýshi áıeldiki bolar.

Alaıda Klotılda tyńshy qusap, jıletti zertteýin jalǵastyra tústi: túımege oralǵan ekinshi shashty, sodan soń úshinshisin tapty. Ol bop-boz bolyp, dirildep ketti.

— Á-á! — dedi ol daýsyn shyǵaryńqyrap. — Sen bir áıelmen jatqansyń, al ol seniń túımeńe shashyn orap jiberipti.

Jorj tańǵaldy.

— Joq, ol ne degeniń. Esiń aýysqan ba? — dep aqtaldy ol

Osy sot ol Valter hanymdy esine alyp, bárine túsine qaldy, alǵashynda qysylyńqyrap qalǵanymen, ile kúlkige aınaldyryp, moıyndamaı baqty, júrek túkpirinde ol Klotıldanyń ózin jigitshilik jasady dep kúdiktengenin aıyptaǵan joq.

Al ol bolsa izdestirýin jalǵastyryp, taǵy da shashtar taýyp alýmen boldy, olardy shıyrshyqtap, kilemge laqtyryp jiberdi.

Tájirıbeli áıel túısigimen ol máseleniń mánisin túsinip qoıdy.

— Ol seni súıedi eken... — dep kúbirleı sóıledi yzadan jylaǵaly turǵan Klotılda. — Ol óziniń bir bóligin seniń alyp ketkenińdi qalaǵan... Opasyz!

Kenet ol shyńǵyra aıǵaılap jiberdi:

— A! A! Onyń kempir eken ǵoı... Myna aq shashty qara... Á-á, sen endi kempirlerge aýyz saldyń ba... Olar saǵan aqsha tóleıtin shyǵar?.. Aqsha tóleı me deımin? Demek meniń saǵan endi keregim joq eken ǵoı?.. Sol kempirińmen-aq bol onda...

Ornynan ushyp turǵan ol ishtartqyshyn julyp alyp, asyǵys kıine bastady.

Jorj ony toqtatpaq boldy.

— Olaı emes qoı, Klo... — dep ol qysyla sóıledi. — Joqtan ózgeni aıtpashy... Túsinsem buıyrmasyn... Ketpeshi... qoıshy, ketpeshi!..

— Kártamyshyńmen-aq bola ber... kártamyshyńmen-aq bola ber... — dep qaıtalaı berdi Marel hanym. — Onyń shashynan júzik jasatyp al... appaq shashynan... Júzikke jeterlik shashyn alyp qapsyń ǵoı...

Áıel tez-tez kıinip bolyp, qalpaǵyn basyna qondyrdy da, betshilterin túsirdi. Jorj onyń sońynan umtyla berip edi, qolyn qulashtaı sermep, jaǵynan shart etkizdi de, ol esin jıǵansha, esikti ashyp. bólmeden atyla shyǵyp ketti.

Jalǵyz qalǵan jigit kári qaqbas Valter shesheıge degen óshpendilikten qalshyldap ketti. Endi ony bas-kóz demeı, jiberetin jerine aıdap salmasa ma!

Dýyldaǵan betin sýmen shylady. Sodan keıin kek qaıtarý josparymen kóshege shyqty. Munysyn ol endi keshirmeıdi. Eshqashan keshirmeıdi!

Býlvarda qydyryp kele jatqan onyń kózi zergerlik dúkenniń jaımasynda jatqan hronometrge (óte dál júretin qalta saǵaty) túse ketti. Dú Rýa ony satyp alýdy kópten beri oılap júrgenimen, ol myń segiz júz turatyn qymbat edi.

Kenet onyń júregi qýanyshtan dúrsildep ketti: "Jetpis myń utsam, birden satyp alamyn",— dep oılady ol.

Eń aldymen depýtat bolyp saılanady. Sodan keıin hronometrdi satyp alady, odan soń bırjada oınaıdy, odan soń... odan soń...

Saralqaǵa barǵysy kelmedi; áýeli Madlenamen sóılesip alyp, sodan keıin ǵana Valtermen kezdesip, maqalaǵa kirisý úshin ol úıine qaraı bettedi.

Drýo kóshesine jete bere ol kenet toqtaı qaldy: graf de Vodrektiń kóńilin suraýdy umytyp ketken eken, ol Shose-d Antende turatyn. Aıańynan taımaǵan qalpy ol keıin buryldy, kóptegen jaǵymdy nárse jaıly, bolashaq baılyq týraly tátti armanǵa berilgen onyń basynan jeksuryn Larosh pen sumpaıy Valter hanym da shyqpaı qoıdy. Al Klotıldanyń ashýyna ol tıtteı de mán bergen joq: onyń qaıtymy tez ekenin jaqsy biledi.

Graf de Vodrek turatyn úıge kirgen ol kúzetshiden:

— De Vodrek myrzanyń densaýlyǵy qalaı? Syrqattanyp qaldy dep estip edim,— dedi.

— Graftyń hali óte nashar, myrza, — dedi kúzetshi. — Erteńnen qalmas desip otyr, — podagra júrekke aýyz salypty.

Dú Rýa sileıip turyp qaldy, ol ne isterin bilmedi. Vodrek jan tapsyrǵaly jatyr! Onyń basynda ózge túgil, ózine de moıyndaýǵa batyly barmaıtyn túsiniksiz bir oılar shyrmatyla berdi.

— Rahmet... men keıinirek kelermin... — dep kúbirledi ol ne aıtyp turǵanyn ózi de bilmesten.

Sodan soń ekıpajǵa qarǵyp minip, úıine júrip ketti.

Madlena úıde eken. Onyń bólmesine alqyna júgirip kirgen Jorj:

— Sen bilmeısiń be? Vodrek ólgeli jatyr, — dep qoıyp qaldy.

Madlena hat oqyp otyr edi. Jańaǵy sózden soń kúıeýine jalt qaraǵan ol bir sózdi qatarynan úsh ret qaıtalady:

— Á? Ne dediń?.. Ne dediń?.. Ne dediń?..

— Vodrek ólgeli jatyr deımin, podagra júregine ótip ketipti. Ne istemeksiń endi?

Madlena qup-qý bolyp ketti, bet.terisi jybyrlaı jóneldi; ornynan turyp, qolymen betin basqan ol solqyldap jylap jiberdi. Qatty qaıǵyrǵan ol biraz ýaqyt qozǵalyssyz turyp qaldy, tek eki ıini ǵana dir-dir etedi.

Bir kezde ózine-ózi kelgendeı bolyp, kózin súrtti.

— Men baraıyn... men baraıyn oǵan... Sen alań bolma... qashan kelerim belgisiz... meni kútpeı-aq qoı...

— Jaqsy. Bara ǵoı, — dedi Jorj.

Olar bir-biriniń qoldaryn qysty da, asyǵysta qolǵabyn alýdy da umytqan áıel úıden shyǵa jóneldi.

Jorj tamaǵyn iship, maqala jazýǵa otyrdy. Ol ministirdiń nusqaýyn qatań saqtap, Marokkoǵa joryq bolmaıtyndyǵyn oqýshylardyń ózderi túsinetindeı etip jazdy. Sodan keıin maqalany saralqaǵa aparyp berip, bastyǵymen biraz áńgimelesti de, nege osynsha kóńildi ekenine mán bermesten, temekisin ezýine qystyrǵan kúıi úıine qaıtty.

Áıeli áli kelmepti. Ol tósekke jatty da uıqyǵa kiristi.

Madlena tún jarymynda keldi. Uıqysy shaıdaı ashylǵan Jorj basyn kóterdi.

— Ne boldy? — dep surady ol.

— Qaıtty, — dep kúbirledi áıeli.

— Á! Qaıtemiz endi... saǵan eshteńe aıtpady ma?

— Eshteńe. Men kelgende ol esin bilmeıtin edi.

Jorj oılanyp qaldy. Biraq tiline oralǵan suraqtaryn qoıýǵa batpady.

— Jat endi, uıyqta, — dedi ol.

Áıeli jyldam sheshinip, kórpe astyna qoıyp ketti.

— Ol qaıtqanda qasynda týysqandarynan bireý-mireý boldy ma? — dep, suraǵyn jalǵastyrdy kúıeýi.

— Bir jıeni ǵana.

— Á! Ol jıeni jıi kelýshi me edi oǵan?

— Eshqashan kelgen emes. Olar on jyldan beri kórisken joq.

— Al onyń basqa týysqandary bar ma?

— Joq... Joq qoı deımin.

— Demek... bári jıenine qalǵany ma?

— Bilmeımin.

— Vodrek sonshalyqty baı ma edi?

— Óte baı.

— Onyń qansha aqshasy bar ekenin sen bilmeısiń be?

— Anyq bilmeımin. Bir nemese eki mıllıonnyń mólsherinde bolar.

Budan keıin ol qaıtyp eshteńe suramady. Madlena maıshamdy sóndirdi. Ekeýi de únsiz, áldebir oılardyń jeteginde jatty.

Dú Rýanyń uıqysy ashylyp ketken. Valter hanym aıtqan jetpis myń frank qazir ol úshin mańyzyn joǵaltqan. Kenet oǵan Madlena jylap jatqandaı bolyp kórindi. Oǵan kóz jetkizý úshin ol til qatty:

— Sen uıyqtap qaldyń ba?

— Joq.

Daýsynan jylaǵany bilindi.

— Men saǵan aıtýdy umytyp ketippin, seniń ministiriń bizdi aqymaq qylyp júr.

— Qalaısha?

Jorj oǵan Valter men Laroshtyń qıturqylary jaıly asyqpaı, ret-retimen túsindirip aıta bastady.

— Sen muny qaıdan bilesiń? — dep surady Madlena ol áńgimesin aıaqtaǵan kezde.

— Bul týraly úndemeı qalýyma ruqsat et, — dedi Jorj. — Seniń óz aqparat alý kózderiń bar, men ol týraly suramaımyn ǵoı. Men de qupıa saqtasam deımin. Degenmen bul málimettiń anyqtyǵyna kepildik bere alamyn.

— Iá, múmkin, — dep Madlena sybyrlaı sóıledi. — Men olardyń bizden jasyryp birdeńe jasap júrgenderinen kúdiktenetin edim.

Jorjdyń uıqysy kelmedi; ol áıeline jaqyndap, qulaǵynan aqyryn ǵana ópti. Ol bolsa muny ıterip tastady:

— Ótinem, qoıshy! Erigip jatqam joq.

Kúıeýi boısunyp, qabyrǵaǵa burylyp jatty da, uzamaı uıqyǵa ketti.

VI

Shirkeý túgel qaraǵa oranǵan, esik mańdaıshasyna ilingen úlken, tájdi qalqan ótken-ketkenge qaıtys bolǵan jannyń aqsúıek ekenin áıgilep turdy.

Jerleý ǵurpy jańa ǵana aıaqtalǵan, endi jınalǵandar tabyttyń qasynan jáne ózderiniń qoldaryn ıile turyp qysqan graf de Vodrektiń jıeni aldynan saltanatpen ótip, taraı bastady.

Jorj ben Madlena úıge birge qaıtty. Ekeýi de áldenege mazasyzdanǵan túrmen ún-túnsiz keledi.

— Degenmen bul túsiniksiz! — dedi kenet Jorj ózimen-ózi sóıleskendeı.

— Ne túsiniksiz, dostym? — dep surady Madlena.

— Vodrektiń bizge eshteńe qaldyrmaǵanyn aıtam da.

Madlena kenet qyzaryp ketti, — syrt qaraǵanda tamaǵynan bastalyp, betine deıingi appaq terisin qyzǵylt boıaý jýyp ótkendeı boldy.

— Ol nege bizge birdeńe qaldyrýy kerek edi? — dep surady ol — Ol úshin de bir negiz bolýy kerek emes pe?

Biraz únsiz júrip baryp:

— Ósıet qaǵazy bir notarıýsta jatqan shyǵar. Biz áli eshteńe bilmeımiz ǵoı, — dedi.

— Iá, múmkin, — dep kelisti Jorj oıly túrmen, — endi ol bizdiń, seni men meniń eń jaqyn dosymyz edi ǵoı. Aptasyna eki ret bizben tamaq ishetin, óz úıine kelgendeı emin-erkin júretin. Seni týǵan ákeńdeı jaqsy kórdi, óz otbasy, ne balalary, ne aǵa-inileri — eshkimi joq, tek jańaǵy bir alystan týysatyn jıeni bolmasa. Iá, ósıet qaǵazy bolýy kerek. İri birdeńeden dámetpeımin, biraq ol estelik retinde, bizdi oılaǵany, jaqsy kórgeni, ózine baýyr basyp qalǵanymyzdy baǵalaǵany retinde syılyq jasaýy kerek edi ǵoı. Qandaı da bir dostyq belgisin qaldyrady dep kútýge haqylymyz ǵoı dep oılaımyn.

— Shynynda da, ol ósıet qaldyrýy múmkin, — deı saldy Madlena ózine qatysy joqtaı oıly únmen.

Úıge kelgende malaı oǵan hat usyndy. Ol oqyp kórdi de, kúıeýine usyndy.

"Notarıýs Lamanerdiń keńsesi, Bogezov kóshesi, 17.

Marhabatty hanym,

Ózińizge qatysy bar iske baılanysty meniń keńseme seısenbi, sársenbi jáne beısenbi kúnderiniń birinde saǵat 2 men 4-tiń arasynda bas suǵýyńyzdy ótinemin.

Qabyl alyńyz,

Lamaner

Endi Jorj qyzardy.

— Bul, sirá, jańaǵy aıtqanymyz bolýy kerek. Alaıda onyń meni, zańdy úı ıesin emes, seni shaqyrǵany nesi?

Biraz únsiz qalǵan Madlena oǵan buryldy:

— Maqul kórseń, qazir baraıyq.

— Iá, baraıyq.

Aýqattanyp alǵan soń olar notarıýsqa bettedi.

Lamaner keńsesiniń tabaldyryǵyn attasymen, aǵa klerk ornynan atyp turyp, asqan sypaıygershilikpen bastyǵyna ertip bardy.

Notarıýs kip-kishkentaı, dop-domalaq adam eken. Onyń sharǵa uqsaǵan basy ekinshi bir úlkenirek sharǵa burap bekitilgendeı de, osynyń bárin kóterip turǵan sondaı qyp-qysqa, kip-kishkentaı aıaqtarynda da áldeqandaı sharǵa uqsastyq kózge urady.

Iile amandasqan ol bularǵa kreslony nusqady da, Madlenaǵa qarap til qatty:

— Hanym! Men sizdi graf de Vodrektiń sizge qatysy bar ósıetimen tanystyrý úshin shaqyrǵan edim.

— Ózim de bilip edim,— dep sybyrlady shydaı almaǵan Jorj.

— Qazir men osy, óte qysqa qujatty oqyp bereıin.

Notarıýs papkadan ósıet qaǵazdy alyp, oqı bastady:

"Men, tómende qolymdy qoıǵan, Pol-Emıl-Sıprıen-Gontran graf de Vodrek, aqyl-esim bútin kezinde ózimniń sońǵy qalaýymdy bildiremin.

Ajaldyń eshqashan aıtyp kelmeıtinin biletindikten, onyń aldyn alý úshin, men notarıýs Lamanerde saqtalatyn ósıet qaǵazymdy jasap qoıýdy jón kórdim.

Tikeleı muragerim joq bolǵandyqtan, men ózimniń barlyq — paıyzdyq qaǵazda alty júz myń frank bolatyn jáne jyljymaıtyn múlikte shamamen bes júz myń frank bolatyn baılyǵymdy Kler-Madlena Dú Rýa hanymǵa ósıet etemin jáne buǵan qosymsha oǵan eshqandaı shart qoıyp, mindetter artpaıtynymdy málimdeımin. Ol meniń bul syılyǵymdy berilgendigim jáne qurmetpen jaqsy kórgendigimniń belgisi retinde qabyl alýyn ótinemin."

— Bar-joǵy osy, — dedi notarıýs. — Bul ósıettiń aıaǵyna ótken jylǵy tamyz aıynda qol qoıylǵan, bunyń aldyndaǵy eki jyl buryn jasalǵan qujat Kler-Madlena Foresteniń atyna jasalǵan bolatyn.

— Alǵashqy ósıet te mende saqtaýly tur, eger týysqandary tarapynan qarsylyq bola qalǵan jaǵdaıda graf de Vodrektiń qalaýynda ózgeris bolmaǵanyn dáleldep bere alady.

Qaǵazdaı appaq bolyp ketken Madlena qunysa túsip otyr. Jorj kúıgelektene murtyn shıyra beredi.

— Este bolatyn bir nárse, — dedi notarıýs biraz únsizdikten soń, — sizdiń kelisimińiz bolmasa, zaıybyńyz murany qabyldaı almaıdy.

Dú Rýa ornynan turdy.

— Men oılanýym kerek, — dedi ol salqyn ǵana.

Notarıýs súıkimdi kúlimsirep, basyn ıdi.

— Sizge kinámshildik bóget bolyp turǵanyn túsinemin. Qosymsha eskerteıin degenim -búgin tańerteń naǵashy aǵasynyń qalaýymen tanysqan graf de Vodrektiń jıeni eger júz myń frank tóleıtin bolsańyz, kelisim beretindigin bildirdi. Menińshe, ósıetke daý joq, biraq is qozǵalsa shý shyǵýy múmkin, al sizderge onyń qajeti az ǵoı deımin. Qoǵamda teris nıetti sóz taralyp ketýi múmkin. Qysqartyp aıtqanda, sizder senbige deıin maǵan bar tarmaq boıynsha jaýaptaryńyzdy berseńizder, jaqsy bolar edi.

Dú Rýa keliskendigin bildirip bas ızedi:

— Jaqsy.

Ol saltanatpen ıilip, manadan beri bir aýyz til qatpaǵan áıelin alǵa ozdyrdy da, abyroıyna daq túsken adamnyń keıpimen shyǵa berdi, tipti notarıýs kúlimsireýge de batpady.

Úıine kelisimen Dú Rýa esikti tars jaýyp, qalpaǵyn kereýetke laqtyryp jiberdi.

— Sen Vodrektiń ashynasy bolǵansyń ba?

Bet shilterin sypyryp jatqan Madlena jalt buryldy.

— Men be? O!..

— Iá, sen. Ashynasy bolmasa, kim bar baılyǵyn bóten áıelge qaldyryp ketedi...

Qalshyldap ketken Madlena juqa mata bekitilgen túıreýishti aǵyta almaı-aq qoıdy.

— Jeter... jeter... — dedi birazdan keıin ol daýsynyń dirilin basa almaı, — esińnen aýysqanbysyń... ózin... emes pe... baǵana... bizge birdeńe qaldyrýy kerek edi degen.

Qasynda turǵan Jorj aıypkerdi múlt etken jerinen ustap almaq bolǵan tergeýshideı-aq onyń bet-álpetinen kóz almaı baqylaýmen boldy.

— Iá, Vodrek maǵan bir nárse qaldyrýyna bolar edi... — dep, ol árbir sózin shegeleı sóıledi, —maǵan, senin kúıeýińe... maǵan, óziniń syılasyna... uǵamysyń?.. tek qana saǵan emes... áıel syılasyna emes... meniń áıelime emes... Aqsúıekter salty... jáne qoǵamdyq pikir turǵysynan qaraǵanda, bul jerdegi aıyrma aıtarlyqtaı úlken.

Madlena da onyń móldir kózderinen kóz almaı qadala, bir túrli qarady — dál bir odan birdeńeni uǵyp alǵysy kelgendeı, adam sanasynyń eshkim túsine almaıtyn, tek qana biz asyp-sasyp, ózimizdi ustaı almaı abdyrap qalǵan sál ǵana sátte, júrek qupıasynyń shymyldyǵy sál ǵana jelp etken mezetinde túpsiz tereńine kóz júgirte qoıǵysy kelgendeı muqıat úńildi.

— Degenmen, meniń oıymsha,.. — dep aqyryn, biraq shegeleı sóıledi ol, — kól-kósir baılyqtyń saǵan qaldyrylýy da dál osyndaı uǵymsyz bolyp kóriner edi...

— Nege olaı dep oılaısyń? — dep surady Jorj julyp alǵandaı.

— Óıtkeni... — áıel aıtar sózin taba almaǵandaı bógelip baryp jalǵastyrdy: -Óıtkeni sen meniń kúıeýimsiń... óıtkeni, shyndyǵyna kelgende, ol seni az biletin... óıtkeni men onyń eski dosymyn... sen emes, men,., óıtkeni onyń Foreste tiri kezinde jazylǵan birinshi ósıeti de meniń atyma arnalǵan bolatyn.

Jorj bólmeniń ishinde iri adymdap júre bastady.

— Sen muradan bas tartýyń kerek, — dedi ol.

— Jaqsy,— dedi áıeli nemquraıdy únmen, — onda senbini kútip qaıtemiz, Lamanerge qazir-aq baryp habardar etýimizge bolady.

Jorj áıeliniń qarsy aldyna tura qaldy. Ekeýi taǵy da birsypyra bir-birine tesile qarasty, — árqaısysy ekinshisiniń júregindegi qupıany ashyp kórgisi kelgendeı, onyń oıynyń túkpirine boılamaqty kózdegendeı, ekeýiniń de kózderinde ekinshisiniń ar-uıatynyń tereńdigin anyqtap alǵysy keletin únsiz suraq tunyp turdy. Bul bir úıde birge tursa da, bir-birine jattyǵy saqtalyp qalǵan, bir-birinen únemi kúdiktenip, seziktenip, ańdysyp júrgenimen, bir-biriniń ylaıly kókirekterine boılap kóre almaǵan jandardyń únsiz arbasýy edi.

— Joq, sen Vodrektiń ashynasy bolǵanyńdy moıynda, — dep, baıaý daýyspen-aq áıeliniń betine bylsh etkizdi Jorj.

Ol ıyǵyn kóterdi.

— Sóz emes aıtyp turǵanyń... Vodrek meni qatty syılaıtyn... basqa eshteńe joq... bolǵan da emes... eshqashan...

Kúıeýi jerdi teýip qaldy.

— Ótirik aıtasyń. Olaı bolýy múmkin emes!

— Degenmen shynym osy, — dedi Madlena sabyrly únmen.

Jorj taǵy da úıdi kezip júre bastady, taǵy toqtady.

— Onda ol búkil baılyǵyn saǵan qaldyrǵanyn nemen túsindiresiń...

— Op-ońaı, — dedi Madlena beti búlk etpesten. — Óziń aıttyń ǵoı, bizden basqa, durysy, menen basqa onyń dostary bolǵan joq, — al meni ol bala kezimnen biledi. Meniń anam onyń týysqandarymen seriktes bolǵan-dy. Ol bizge jıi kelip turatyn, sodan tikeleı murageri bolmaǵandyqtan, ol meni esine alǵan. Ol maǵan azdap ǵashyq bolǵan bolýy múmkin. Biraq qaı áıeldiń ondaı qozǵashyǵy bolmapty? Múmkin, onyń naq osy qupıa, jasyryn syry ol qalaýyn bildirmek bolyp qolyna qalam alǵan kezde meniń atymdy aýzyna salǵan bolýy da, onda turǵan ne bar? Árbir dúısenbi kúni ol maǵan gúl ákeletin. Sen oǵan tipti mán bergen emessiń, al saǵan ol gúl ákelgen joq qoı, solaı emes pe? Osy sebepti ol baılyǵyn da maǵan qaldyryp ketti, óıtkeni basqa qaldyratyn eshkimi de joq qoı. Kerisinshe, eger ol saǵan qaldyrsa, sol naǵyz oǵashtyq bolyp kóriner edi ǵoı. Ol úshin sen kimsiń?

Onyń daýsynan esh bógde oı sezilmedi, sondaı jaıbaraqat, Jorj tolqı bastady.

— Báribir, — dedi ol, — mundaı shartpen biz murany qabyldaı almaımyz. Bul bizge zıanyn tıgizýi múmkin. Ósek taralady, jurt meni san-saqqa júgirtip, syrtymnan kúlki etetin bolady. Qyzmettesterim onsyz da meni kóre almaıdy, kıt etip shalys basqanymdy ańdyp júredi. Men basqalardan da góri óz arymdy taza ustap, bedelimdi saqtaýym kerek. Beıpil aýyzdar onsyz da ashynasyna balap júrgen adamnyń myna syılyǵyn áıelimniń qabyldaýyna jol bere almaımyn. Foreste, múmkin, keliser de edi, al men óıte almaımyn.

— Jaqsy, dostym, — dedi Madlena jýas qana, — bar-joǵy bir mıllıon aqshamyz bolmaıdy, sol-aq.

Jorj buryshtan-buryshqa adymdaı júrip, ózimen-ózi oısha daýystap sóıleskendeı bolyp júrgenimen, sózi túgeldeı derlik áıeline arnalǵan edi:

— Iá, bir mıllıonǵa!.. Solaı bolsa she... Ne isteýge bolady... Óziniń ósıetin osylaı jasaǵanda ol, sirá, munysy esh ádepke jatpaıtyndyǵyn, daǵdyǵa saı kelmeıtindigin oılamaǵan bolýy kerek. Meni qandaı tuıyqqa tireıtindigin bilmegen bolýy kerek... Sál-pál ózgeris bolsa, jetip jatyr edi ǵoı... Jartysyn maǵan qaldyrsa, bári durys bolyp shyǵa keler edi.

Ol quıryq basyp otyryp, bir aıaǵyn ekinshi aıaǵyna qoıdy da, renjigen, tolqyǵan nemese tereń oıǵa batqan kezinde isteıtin ádetimen, murtyn tynymsyz shıratýǵa kiristi.

Madlena anda-sanda aınalysatyn kestesin qolyna aldy da, ıirilgen jibin jóndeýge kiristi.

— Meniń sharýam joq. Sheshim qabyldaıtyn sen.

Jorj uzaq únsiz otyrdy, sodan keıin senimsiz daýyspen sóıleı bastady:

— Jurt Vodrektiń nege seni jalǵyz murageri dep tanyǵanyn, meniń oǵan nege keliskenimdi túsinbeıdi. Qazirgi jaǵdaı mynadaı, eger biz murany qabyldasaq, munymyz... seniń qylmysty baılanysyńdy moıyndaǵanyń, al men oǵan kóz juma qaraǵanym bolyp shyǵady... Bizdiń kelisimimizdiń qandaı oılarǵa jeteleıtinin kórdiń be? Osynyń bárine laıyqty syltaý bolarlyqtaı aıla oılap tabýymyz kerek. Mysaly, ol baılyǵyn ekeýimizge teń bólip qaldyrdy: jartysy kúıeýine, jartysy áıeline dep jazypty degen sóz taratýymyzǵa bolar edi.

— Naqty ósıetinde ondaı sóz bolmaǵandyqtan, muny qalaı etýge bolatyny mıyma kirip-shyǵar emes, — dedi Madlena.

— O, bul op-ońaı! Sen muranyń jartysynan meniń paıdama bas tartyp, syılyq retinde rásimdeýińe bolar edi. Balamyz joq, sondyqtan eshkim qarsylyq ta bildirmeıdi. Sóıtip biz kóre almaýshylardyń aýzyn jabar edik.

— Men báribir Vodrektiń ózi qol qoıǵan qujat turǵanda, báleqorlardyń aýzyn qalaı jabýǵa bolatynyn túsine almadym. — Madlenanyń daýsynan sabyrsyzdyq sezildi.

— Qalaı túsinbeısiń! — dep Jorj kúıgelektene jaýap berdi. — Ósıet qaǵazdy kórset nemese jarǵa ilip qoı dep bizdi bireý zorlaı ma? Graf Vodrek baılyǵyn ekeýimizge teń bólip qaldyrdy dep ózimiz aıtamyz... Bar bolǵany sol... Al meniń kelisimimsiz sen ol murany qabyldaı almas ediń ǵoı. Al men saǵan kelisimdi bir ǵana shartpen — teń bólisý shartymen beremin, áıtpese men jurttyń mazaǵyna aınalamyn.

Madlena oǵan taǵy da synaı qarady.

— Óziń bil Men kelistim.

Muny estigen Jorj taǵy ornynan turyp, bólmeni kezip júre bastady.

Ol taǵy kúdik toryna shyrmalǵandaı, biraq bul joly áıeliniń qadala qaraǵan kózqarasynan qashqaqtap júrgendeı sezildi.

— Joq... — dedi ol. — Joq, joq, joq... Menińshe, múlde bas tartqanymyz artyq... Munymyz adaldyq, oryndy, laıyqty bolmaq... Degenmen bizge qandaı min taǵýǵa bolady, ne úshin? Eń bir kinámshil jandardyń ózi bul jerden sóz qylýǵa turarlyq eshteńe tappaıdy.

Ol Madlenanyń aldyna kelip toqtady.

— Bylaı bolsyn, qymbattym, maqul deseń, men Lamanerge jalǵyz baryp, nege olaı ekenin túsindireıin. Oǵan óz kúdigimdi aıtyp, artyq sóz bolmas úshin bólisýge keliskenimizdi jetkizeıin. Al muranyń jartysy maǵan tıesili bolǵandyqtan, eshkim ezý tartyp ta kúle almaıdy. Bul degen, men jurttyń bárine: "Men murany qabyldaǵandyqtan, áıelim de qabyldady, onyń ar-uıaty taza ekenine men kýámin", — degen senimim bolyp shyǵady. Áıtpese janjal týýy múmkin.

Madlena qysqa qaıyrdy.

— Óziń bil, — dedi aqyryn ǵana.

Al kúıeýi taǵy da uzyn-sonar tolǵaýǵa túsip ketti:

— Iá, osy maǵynadaǵy bólisý kezinde bári taıǵa tańba basqandaı anyq bolady. Bizdiń dosymyz ekeýimizdi bóle-jarmaı, birdeı kórip, óz ósıetimen: "Men ómirdegi sıaqty, ólgennen keıin de bireýin artyq jaqsy kóremin" dep aıtqysy kelmegen bolyp shyǵady. Árıne, ol áıelin artyq jaqsy kórgeni belgili, biraq baılyǵyn ekeýine teń bólip qaldyrý arqyly ol munysy tek qana alystan qyzyǵý bolǵanyn ańǵartqysy kelgeni. Egerde ol bulaı oılaı alǵanda, mindetti túrde osylaı jasar edi. Bul onyń basyna kirip-shyqpaǵan, aqyryna kóz júgirte almaǵan. Sen óte durys aıttyń, ol apta saıyn gúldi de saǵan ákeletini sıaqty, myna syılyǵyn da ózine-ózi esep bermesten saǵan ǵana arnaǵan...

— Bul sheshilgen másele, — dep shytynańqyraı sóılegen áıeli onyń sózin bólip ketti. — Men bárin túsindim. Búıtip egjeı-tegjeıli qaıtalaı bergenniń keregi joq. Tezirek notarıýsqa bar.

— Durys aıtasyń, — dep, qyzara túsken kúıeýi, qalpaǵyn alyp, shyǵar aldynda áıeline taǵy qaıyryldy: — Men anaý jıeni elý myńǵa kelisetindeı etemin. Jaraı ma?

— Joq, — dedi Madlena ıegin kótere túsip. — Onyń óz suraǵanyn júz myń frank ber. Eger qajet dep tapsań, bárin meniń úlesimnen al.

Jigit uıalyp qaldy.

— Jo-joq, birdeı shyǵaramyz. Árqaısymyz elý myńnan bergenniń ózinde bizde tutas bir mıllıon qalady. Kóriskenshe, kishkentaıym meniń, — dedi Jorj.

Notarıýske kelgen ol bul oıyn áıeliniń qalaýy etip jetkizdi.

Kelesi kúni olar syılyq jazbaǵa qol qoıyp, ol boıynsha Madlena Dú Rýa kúıeýine bes júz myń frank tóledi.

Dala tamyljyp tur edi, keńseden shyqqan soń Jorj Madlenaǵa jaıaý júrýge usynys jasady. Ol qamqorshy, yqylasty, jaqsy kóretin súıikti kúıeý bolyp kórinýge tyrysty. Onyń kóńili kóterilip. alyp-ushyp kele jatty, al Madlenanyń túri oıly, azdap qatańdaý kórindi.

Salqyndaý kúzdiń kúni edi. Júrginshiler bir jaqqa asyqqandaı ekpindeı basady. Dú Rýa áıelin óziniń armanyna aınalǵan hronometrge qarap turý úshin jıi aıaldaıtyn dúkenniń aldyna alyp keldi.

— Saǵan bir zat syılaýyma ruqsat etshi, — dedi ol.

— Ózin bil, — dedi áıeli nemquraıdy únmen.

Olar dúkenge kirdi.

— Ne alǵyń keledi: syrǵa, júzik, bilezik?

Altyn áshekeıler men baǵaly tastardy kórgen kezde áıeldiń boıama salqyndyǵy dereý joǵalyp, áýesqoılyq oınap shyǵa kelgen janaryn zergerlik buıymdar toly jaımadan ala almady.

— Myna bir ásem bilezikti, — dedi qyzyǵýyn jasyra almaǵan túrmen.

Onysy kúrdeli jasalǵan, árbir oramyn ár túrli baǵaly taspen kómkergen shynjyr edi.

— Myna bilezik qansha turady? — dep surady Jorj.

— Úsh myń frank, — dedi zerger.

— Eki jarym myńǵa kelisseńiz, alamyn.

— Joq, myrza, bere almaımyn, — dedi sál oılanǵan zerger.

— Tyńdańyzshy, buǵan qosymsha myna hronometrdi myń jarymǵa alamyn, — sonda barlyǵy tórt myń bolady, qolma-qol tóleımin. Kelistik pe? Kelispeseńiz — ózińiz bilińiz, men basqa dúkenge baramyn.

Zerger kishkene kúmiljip turdy da, aqyr aıaǵynda baǵasyn túsirdi:

— Solaı-aq bolsyn, myrza!

Jýrnalshy óz ádirisin berip jatyp:

— Hronometrge barondyq tájdi oıyp salyp, astyna meniń esimimniń basqy áripteri: J. P. K. jazylsyn.

Madlena tańǵalǵandyqtan, jymıa kúlip jiberdi. Al dalaǵa shyqqan kezde ol sondaı bir erkelikpen Jorjdyń qoltyǵyna jabysty. Ol kúıeýiniń shynynda da kúshti de epteıli adam ekenine kózi jetti. Qazirgideı aqshaly bolǵan kezde oǵan ataqtyń qajettigi de sózsiz.

Zerger olardy ıile shyǵaryp saldy.

— Mazasyzdanbańyz, baron myrza, beısenbi kúni bári daıar bolady.

Olar Vodevıl teatrynyń qasynan ótip bara jatty. Onda jańa pesa júrip jatyr eken.

— Keshke teatrǵa barǵyń kele me? — dep usynys jasady Dú Rýa. — Loja bolsa, alyp qoıý kerek.

Loja bar eken, olar ony satyp aldy.

— Meıramhanaǵa kirsek qaıtedi? — dedi Jorj.

— Qarsy emespin.

Ózin bıleýshideı baqytty sezingen ol taǵy birdeńe oılap tapty.

— Marel hanymǵa soǵyp, keshti birge ótkizýge usynys jasasaq qaıtedi? Onyń kúıeýi keldi dep estigem. Onymen kórispegeli de kóp boldy.

Olar sonda bettedi. Jorj ashynasymen alǵash kórisýden qoryqty, sondyqtan qasynda áıeliniń júrgenin qalaǵan edi, eń bolmasa, urys-kerissiz bet ashyp alady.

Alaıda Klotılda buǵan tipti renjimegen sıaqty, usynysty qabyldaýǵa kúıeýin ózi kóndirdi.

Kóńildi otyrys bolyp, keshti olar jaqsy ótkizdi.

Jorj ben Madlena úılerine kesh oraldy. Baspaldaqtaǵy gaz sóngen eken. Jýrnalshy sirińkeniń shıin birinen soń birin jaǵýmen boldy.

Ekinshi qabattaǵy alańshada jarq etip sóngen sirińke jaryǵynda qarańǵydan aına jalt etip, ondaǵy eki adamnyń sulbasy da kórinip qaldy.

Dop bir eki eles kólbeń etip qarańǵylyqqa sińip joǵalǵandaı boldy.

Olardy anyqtap kórý úshin Dú Rýa qolyn joǵary kótere túsip, jarqyn kúlkimen daýsyn shyǵara til qatty:

— Mine, mıllıonerler kele jatyr!

VII

Marokkony baǵyndyrǵaly da eki aı ótti. Tanjerdi jaýlap alǵan Fransıa Jerorta teńiziniń Trıpolıge deıingi barlyq Afrıkalyq jaǵalaýynyń qojaıynyna aınalyp, kúshpen basyp alynǵan elderdiń báriniń zaıymyn qamtamasyz etti.

Jurt eki ministir budan jıyrma mıllıonnan paıda taýypty desip. Larosh-Mateniń esimin ashyqtan-ashyq aýyzǵa alyp júrdi.

Al Valterdiń bir oqpen eki qoıandy birden atyp alǵanyn búkil Parıj biledi — zaıymnan ol otyz-qyryq mıllıondaı, mys jáne temir kenishterinen segiz ben toǵyz mıllıonnyń arasynda paıda túsirse, jaýlap alynǵanǵa deıin bolymsyz aqshaǵa satyp alǵan al fransýz otarlaýynyń kelesi kúni-aq otarlaýshy kompanıalarǵa qaıta satylǵan orasan iri jer úlesterinen paıdanyń astynda qaldy.

Bar-joǵy birneshe kúnniń ishinde ol álemdi bıleýshilerdiń birine, tipti korólderden de kúshti qarjygerlerdiń biregeıine, — aldynda jurt basyn ıip, aýyz asha almaı turatyn, adamzat jaratylysynyń tereń túkpirinde buǵyp jatatyn ujdansyzdyq, ońbaǵandyq jáne qyzǵanysh tárizdi jaǵymsyz sezimderin jaryqqa alyp shyǵatyn qarjyger alpaýyttardyń birine aınaldy.

Bul endi buǵan deıin eshkimniń senimine ene almaǵan banktiń derektiri, kúmándi gazettiń shyǵarýshysy, uzynqulaqqa sensek, las isterge belshesinen batqan depýtat jıd Valter emes, bul endi Valter myrza, baı evreı.

Ol munysyn álemge jarıa etýdi oılady.

Fobýr-Sent-Onore kóshesindegi Elıseı býlvaryna shyǵatyn baýy bar eń saltanatty ońasha úılerdiń biriniń ıesi knáz Karlsbýrgskııdiń qıyn jaǵdaıǵa dýshar bolǵanyn bilgen ol oǵan jıyrma tórt saǵattyń ishinde bul jyljymaıtyn múlikti barlyq zattarymen, birde-bir kreslosyna tımesten túgel ózine satýǵa usynys jasady. Ol úshin úsh mıllıon aqsha beretin boldy. Aqshaǵa qyzyqqan knáz kelisim berdi.

Ekinshi kúni-aq Valter jańa jaıǵa kóship aldy.

Sol-aq eken onyń basyna jańa bir oı keldi — bul tek Bonapart sıaqty Parıjdi jaýlap alǵysy kelgen jeńimpazdyń ǵana basyna keletin oı edi.

Ol kezde búkil Parıj venger sýretshisi Karl Markovıchtiń sý betimen júrip kele jatqan Isa beınelengen kartınasyn kórý úshin, Jak Lenobldiń deldaldyq dúkenine baratyn-dy.

Sýret synshylary ony aýyzdarynyń sýy qurı maqtap, bul bizdiń ǵasyrymyzdyń maqtanyshyna aınalatyn eń úzdik týyndy dep júretin.

Valter kartınany bes júz myń frankke satyp alyp, óz úıine alyp keldi, sóıtip, kópshiliktiń áýesqoı nazaryn ózge arnaǵa buryp, búkil Parıj tek ózine qyzyǵatyn, qoldaıtyn nemese qaralaıtyn, qysqasyn aıtqanda, báriniń aýzyndaǵy sóz tek ózi bolatyn etti.

Sodan keıin ol gazetterge jarnama berip, óner týyndysyn jasyryn ustap otyr degen sózge qalmas úshin, jaqyn aradaǵy keshterdiń birinde Parıj qoǵamynyń kórnekti ókilderin úıine, sheteldik sýretshiniń tamasha kartınasyn tamashalaýǵa shaqyratynyn bildirdi.

Onyń úıiniń esigi bárine ashyq bolady. Qosh keldińizder. Tek qana kireberiste shaqyrý bıletin kórsetseńiz boldy.

Shaqyrý bıletine bylaı dep jazyldy: "Myrza jáne hanym Valterler sizdi otyzynshy jeltoqsan kúni keshki toǵyz ben on ekiniń arasynda elektr jaryǵymen Karl Markovıchtiń "Sý betimen júrip kele jatqan Isa" kartınasyn tamashalaýǵa qatysý arqyly qurmet kórsetýińizdi ótinedi".

Aıaǵyna kishi áriptermen "On ekiden keıin bı bolady" dep eskertilipti.

Demek ynta bildirgender qalýyna bolady, olardyń ishinen Valterler ózderine jańa tanystar tańdap alady.

Ózgeleri aqsúıekterge tán áýesqoılyqpen, betpaqtyqpen nemese nemquraıdy túrmen kartınany, úıdi, úı ıelerin qarap kóredi de, úılerine qaıtady. Alaıda Valter qarıa olardyń uzamaı qaıta keletinin biledi, óziniń taıpalastary — ózi sıaqty baıyp ketken ıýdeılerdiń aınalasynan ol mundaı adamdardy ylǵı kórip júr ǵoı.

Al qazirge keregi — onyń úıine attary gazettiń alǵashqy betterinen túspeıtin ataqtylardyń kele bastaýy. Olar, árıne, keledi, — olar bir jarym aıdyń ishinde elý mıllıonǵa ıe bolǵan adamdy kórý úshin, onyń qonaqtaryna kóz júgirtip, sanyn shamalaý úshin-aq keledi, óıtkeni ol ónegeli, zeıindi jan ekendigin bildirip, olardy ózine, Izraıl ulynyń úıine, İnjil taqyrybyna salynǵan sýretti kórýge shaqyryp otyr ǵoı.

Bul áreketimen ol ózgelerge: "Qarańdar, men Markovıchtiń "Sý betimen júrip kele jatqan Isa" kartınasy úshin, hrıstıan óneriniń jaýhary úshin bes júz myń frank tóledim. Bul jaýhar budan bylaı meniń kóz aldymda turady, ol jıd Valterdiń ıeligi" degendi bildirgisi kelgen-di.

Igi jaqsylar, gersogınálar men Jokeı-klýb músheleri bul shaqyrýdy uzaq talqyǵa salyp. aqyrynda shyndap kelgende, ol bularǵa esh mindet artpaıdy degen sheshimge keldi. Barlyǵy buryn Petı myrzaǵa baryp, akvareldi kórgenderindeı ǵana mán berýge tyrysady. Valterlerdiń qolyna bir jaýhar dúnıe túsken eken; olar bir kesh esigin aıqara ashyp, jurttyń tamashalaýyna múmkindik jasaǵysy kelgen eken, onda turǵan ne bar?

Eki apta boıy "Fransýz ómiri" qoǵamnyń áýesqoılyǵyn qozdyrý úshin, otyzynshy jeltoqsanǵa taǵaıyndalǵan osy kesh jaıly qandaı da bir habarlar jarıalaýmen boldy.

Bastyǵynyń saltanatty jeńisi Dú Rýany jyndandyryp jibere jazdady.

Áıelinen bes júz myń frankti tartyp alǵandaı bolǵan ol ózin baı adam sanaı bastaǵan, biraq qazir ol óziniń bolmashy aqshasynyń qasynan óte shyqqan mıllıondar jańbyrymen salystyrǵanda, ózin túkke turmaıtyn kedeı adam sezindi.

Onyń qyzǵanyshy kúnnen-kúnge ulǵaıa berdi. Ol bárine yzaly edi: úıine barýdy doǵarǵan Valterlerge de, Laroshqa senip, marokkolyq zaıymdy aldyrmaı qoıǵan áıeline de, eń bastysy ózin aldap túsirgenimen qoımaı, burynǵysha óziniń qyzmetin paıdalanyp, burynǵysha úıine kelip, aptasyna eki ret tamaq iship júrgen ministirge de ashýy qara qazandaı bolatyn. Jorj Laroshtyń atqosshysy, onyń hatshysy, jazǵyshy sıaqty edi, ár joly onyń aıtqandaryn qaǵazǵa túsirip otyrǵanda, osy bir kisimsingen nemeni qylqyndyryp óltirgisi keledi. Ministir retinde Larosh ataqqa iline qoımady, sondyqtan partpelden aıyrylyp qalmas úshin, oǵan bul partpeli altynǵa lyq toly ekenin muqıat jasyrýǵa týra keldi. Al Dú Rýa onyń aınalasynan túgel, osy bir mansapqumar advokattyń sońǵy kezde asqaqtaı sóıleýinen, shekten shyǵa bastaǵan arsyzdyǵynan, úzildi-kesildi saryndaǵy sózderinen, ózine sheksiz senimdiliginen de altynnyń býyn sezinetin.

Larosh Dú Rýanyń úıinde bıleýshige aınaldy: ol graf de Vodrektiń ornyn basty, sol keletin kúnderi tústikke kelip, qyzmetshilermen qojaıynyndaı sóılesedi.

Jorj ony jek kórip ketti; ol barda qaýyp alǵysy kelgenimen, batyly barmaıtyn ıtteı yzadan qalshyldap ketetin. Onyń esesine Madlenaǵa jıi-jıi minez kórsetip qalatyn boldy, al ol ony tárbıesi nashar baladaı ǵana qabyldap, ıyǵyn kóterip qana qoıatyn. Degenmen ol kúıeýiniń únemi qabaǵy túsip júretin bolǵanyna tańyrqaıtyn.

— Men seni túsinbeımin, — deıdi Madlena. —Sirkeń sý kótermeıdi de júredi. Al jaǵdaıyń óte jaqsy ǵoı seniń.

Ol ún-túnsiz burylyp ketedi.

Alǵash ol bastyǵynyń úıindegi keshke barmaıtynyn, ol jıdtiń úıine budan bylaı attap baspaıtynyn málimdedi.

Valter hanym eki aı boıy buǵan kún saıyn hat jazyp, úıine shaqyrdy, ózi bul úshin utyp alǵan jetpis myń frank aqshany qolyna ustatý úshin qaı jerde bolsa da kezdesýge shaqyrýyn ótinýmen boldy.

Jigit bul jalynyshty hattarǵa jaýap qatpady, alysymen otqa órtep jiberip otyrdy. Munysy ortaq utystaǵy óz úlesinen esh bas tartqany emes, alaıda áıeldi óziniń nemquraıdylyǵymen silesin qatyryp, jerge taptaǵysy keldi. Ol qazir shylqyǵan baı! Jigit oǵan óziniń tákappar ekenin kórsetýi kerek.

Kartınany kóretin kúni Madlena ony, eger ol Valterlerge barmaıtyn bolsa, úlken qatelik bolyp shyǵatynyn aıtyp, úgittep baqty.

— Mazamdy almashy, — dep burq etti Dú Rýa. — Men eshqaıda da barmaımyn.

Alaıda tamaqtanyp bolǵannan keıin ol kenet ózgerdi:

— Degenmen bul mindetkerlikti de atqarý kerek. Kıin.

Áıeldiń de kútkeni osy bolatyn.

— On bes mınýtte daıar bolamyn.

Kıinip jatyp ta Jorj kúńkildeýmen boldy, tipti kúımede de keıýin qoımady.

Karlsbýrg úıiniń saltanatty aýlasynyń tórt buryshynda kishigirim kógildir aıǵa uqsaǵan tórt elektr panarlar ilinipti. Bıik kireberis baspaldaqqa ǵajap ádemi kilem tóselipti de, onyń ár satysynda tas músindeı qatyp zerli bas kıim kıgen malaılar turdy.

— Kózdi arbaýyn! — dep kúńk etti Dú Rýa.

Ol jaratpaǵandaı ıyǵyn qıqaıtty, biraq júregin qyzǵanysh ýyty syǵymdap jatqan edi.

— Osyndaı úıde tursań kim qoı depti, al oǵan deıin tilińe ıe bol, — dedi áıeli jaqtyrmaı.

Úıge kirisimen olar aýyr syrt kıimderin júgirip kelgen malaılarǵa ustatty.

Bul jerde sheshinip jatqan erli-zaıyptylar kóp eken.

— Tamasha! Tamasha! — degen sybyr sózder estiledi.

Záýlim kireberis zaldyń qabyrǵasy Mars pen Veneranyń hıkaıalary kestelenip bederlengen zerli matamen qaptalypty. Oń jaqta da, sol jaqta da ekinshi qabatqa baryp qosylatyn shalqardaı keń baspaldaqtar qanaty kórinedi. Temirden quıylǵan baspaldaq jaqtaýlary kózdiń jaýyn alady; oǵan jalatylǵan altynnyń boıaýy qyzyl mármárdan jasalǵan satylarǵa kúńgirt sáýlesin túsirip turdy.

Zalǵa kireberiste eki qyz bala — bireýi deldıgen qyzǵylt kóılek, ekinshisi kógildir kóılek kıgen - hanymdarǵa gúl úlestirip turdy. Bári buǵan rızashylyq bildirip jatty.

Zal adamǵa lyq toly eken.

Áıelderdiń kóbi jabyq kóılek kıipti, — sirá, olar munysymen bul shaqyrýmen kelgen keshti kádimgi jeke kórme dep qabyldaǵan syńaı tanytqysy kelgendeı. Al bıge daıarlanyp kelgender ashyq-shashyq kóılekpen júr.

Valter hanym ekinshi zalda syılas áıelderdiń qorshaýynda, kelýshilerdiń quttyqtaýyna jaýap qaıtaryp otyr eken. Ony tanymaıtyndar úı ıelerine kóńil aýdarmastan, murajaıǵa kelgendeı, birden bólmelerdi aralap kórýge kiristi.

Dú Rýany kórgende áıel qup-qý bolyp ketti de, aldynan shyqqysy kelgendeı umtylyp qaldy, biraq ol ózi keledi dep oılady ma, irkilis jasady. Ol áıelge saltanatty túrmen ıile amandasty, al Madlena oǵan madaq sózderdi jańbyrsha jaýdyrdy. Áıelin Valter hanymnyń qasynda qaldyryp, Dú Rýa kópke aralasyp ketti: ol osyndaǵylardyń kópshiligi ózi sıaqty teris nıettiler degen senimmen olardyń jamandaǵan sózderin estigisi keldi.

Qymbat matalarmen, ıtalándyq zerli kestelermen, túrli-tústi jınaqtaǵy shyǵys kilemderimen jáne kóne sheberler kartınalarymen áshekeılengen bes zal birinen-birine óte beretindeı etip jasalypty. Kórermenge ásirese XVI Lúdovık stılinde jabdyqtalǵan, shet-shetine ashyq kógildir reńk júgirtip, qyzǵylt tústi jibek matamen qaptalǵan jatynjaı deýge bolarlyq bólme qatty unady. Altyn jalatylyp, ǵajap náziktikpen jasalǵan jıhaz da naq osyndaı matamen qaptalypty.

Jorjdyń kóz aldynan ataqty adamdar: de Ferrachını gersogıná, graf jáne grafınıa de Ravenelder, general knáz d'Andremon, sulýlardyń sulýy markıza de Dún jáne basqa teatr premeralarynan ǵana turaqty kórýge bolatyn ıgi jaqsylar ótip jatty.

Bireý onyń qolynan shap berip, qulaǵyna jas adamnyń qýanyshty úni sybyr etti:

— Ah, sizdi de kóretin kún bolady eken-aý, qyrsyqqan Súıkimdi dos! Nege sonsha kórinbeı kettińiz?

Burqyraǵan aqshyl shashtyń astynan oǵan Súzanna Valterdiń jyltyr kózi qadalyp turdy.

Jorj ony kórgenine qýanyp qaldy da, qolyn qatty qysyp, keshirim ótine bastady:

— Esh qolym tımedi. Eki aı boıy jan-jaǵyma qaraýǵa shamam bolmaı, eshqaıda shyǵa almadym.

— Jaqsy emes, jaqsy emes, jaqsy emes, — dep qaıtalady qyz shyn nıetimen. — Siz bizdi renjittińiz, biz sizdi shyn jaqsy kóremiz ǵoı, — men de, apam da. Men, mysaly, sizsiz ómir súre almaımyn. Siz joq kezde, men saǵynǵannan asylyp ólgim keledi. Men muny ádeıi, siz budan bylaı búıtip joǵalyp ketpesin dep ashyq aıtyp turmyn. Qolyńyzdy berińiz, "Sý betimen júrip kele jatqan Isany" sizge men ózim kórsetsem deımin, ol anaý shette, jylyjaıdyń artynda. Ákemniń ol oryndy tańdaǵandaǵy maqsaty — qonaqtar oǵan jetkenshe barlyq zaldardy basyp ótýin qalaǵandyqtan. Ol osy úıdi maqtan etkende bar ǵoı, tipti sumdyq!

Olar aqyryndap topty jaryp kele jatty. Osy bir sulý jigit pen súıkimdi qýyrshaq qyzǵa bári burylyp qarap qalyp jatty.

— Keremet jup! Sırek kezdesetin jup! — dedi bir belgili sýretshi.

"Eger men, shynynda, qý adam bolsam, osyǵan úılengen bolar edim ǵoı,— dep oılady Jorj. — Qolymnan da kelip tur edi. Qalaı oıyma kelmegen? Anaǵan nege úılendim deseńshi! Netken josyqsyzdyq! Aldymen jaqsylap oılanyp alyp, sonan soń baryp áreket etýim kerek edi".

Qyzǵanysh, zárli qyzǵanysh júreginiń túbine tamshy bolyp tamǵan saıyn onyń barlyq qýanyshyn, jan dúnıesin ýlandyra bastady.

— Ras aıtam, Súıkimdi dos, jıi kelip turyńyzshy, — dedi Súzanna. — Ákem baıyp ketti, endi biz qansha tentektik jasap, qalaı asyr salamyz desek te bolady.

Al jigittiń oıy óz baǵytynan aýytqyǵan joq.

— Endi siz kúıeýge shyǵasyz! Ózińizge saı bir keremet, biraq sál kedeılengen hanzadany taýyp alasyz, sonda oıynymyz jaıyna qalady.

— O, joq, ázirge ondaı oıym joq! — dedi qyz shyn kóńilmen. — Men tek qana ózime unaǵan, shyn unaǵan adamǵa ǵana kúıeýge shyǵamyn. Meniń baılyǵym eki adamǵa jetedi.

Kekesindi, jymysqy kúlkimen Jorj qasynan ótip jatqan adamdardyń attaryn ataı bastady: belgili aqsúıekter ózderiniń tot basqan ataqtaryn myna Súzanna sıaqty baı qarjygerlerdiń qyzyna satyp, sodan keıin áıelderimen birge nemese bólek bir-birine baılanyssyz, buzyqtyq istermen aınalysady, alaıda syı-qurmetten kende bolmaıdy.

— Jarty jyl ótpeı-aq sizdiń de osylardaı qarmaqqa túsetinińizge senimdimin, — dedi Jorj. — Markıza, gersogıná, knágıná bolyp alasyz da, súıkimdi qaryndas, maǵan aspandaı qaraıtyn bolasyz.

Qyz qarsylyq bildirip, onyń qolyna jelpýishimen soqqylady, tek júregi qalaǵan adamǵa ǵana kúıeýge shyǵatynyn aıtyp ant ishkendeı boldy.

— Kórermiz, kórermiz, siz mahabbat úshin tym aqshalysyz, — dep shymshylaı tústi jigit.

— Siz de baısyz, siz murager boldyńyz ǵoı, — dep jaltardy qyz.

— Aıtýǵa turmaıdy! — dep tyjyryna sóıledi Jorj. — Bar-joǵy jıyrma myń renta. Qazirgi ýaqytta bul túk emes.

— Joq, sizdiń áıelińiz de murager boldy emes pe?

— Iá, ekeýimizge bir mıllıon. Qyryq myń jyldyq tabys. Munymen bir jaqqa shyǵa da almaısyń.

Olar sońǵy zalǵa engende, aldarynan jylyjaı — neshe túrli kóptegen tropıkalyq aǵashtyń tómen ıilgen butaqtary qaýlap ósken sırek kezdesetin gúlder tasqynymen astasyp ketken úlken qysqy baq kórinisi ashyldy. Arasynan kún sáýlesi kúmis tolqyndaı tógilip turǵan osynaý qalyń jasyl óskin astynan dymqyl topyraqtyń jaǵymdy ıisi men ósimdikterdiń hosh ıisi aralasa burqyrap tur. Biraq osy tátti de qushyrly ıisterden bir túrli qajyǵandyq, jasandylyq, kinárattyq sezilip, deneni túrshiktiretindeı. Eki qatar butalardyń arasyndaǵy aıaqjolǵa tóselgen kilemder kádimgi qynadan aıyryp alǵysyz bolyp kórinedi. Sol jaqta, bıik pálma aǵashtarynyń butaqtarynan ıip keltirilgen keń kúmbez astynan Dú Rýanyń kózine shalynǵan, sondaı úlken, adam shomylýǵa da bolarlyqtaı haýyz aq mármármen órilip, jaǵalaýyna tórt dáý janan aqqýlar ornatylypty; aqqýlardyń ashyq aýyzdarynan sý atqylap tur.

Túbi altyndaı jarqyraǵan qummen jabylǵan haýyzda úlken-úlken qyzyl balyqtar -kózderi sharasynan shyǵa adyraıǵan, qabyrshaqtaryna kógildir tús jalatylǵandaı, kúrdeli qytaı kestelerindeı qulpyryp, birqatary ári-beri júzip júrse, birqatary altyn qumǵa ilip qoıǵandaı qozǵalyssyz tur.

Dú Rýa toqtaı qaldy, onyń júregi atqaqtaı soǵyp ketti. "Mine, saltanat! — dedi ol ózine-ózi. — Mine, qandaı úıde turý kerek. Jurttyń qoly jetedi. Meniń nege qolymnan kelmeýi kerek?" Ol qol jetkizý tásilin dereý oılap tappaq boldy, biraq oıyna eshteńe túse qoımaǵan ol óziniń álsizdigine yzalandy.

Onyń seriktesi de óz oıymen bolyp únsiz qalǵan. Dú Rýa oǵan qıǵashtaı kóz saldy. "Bar-joǵy myna jandy qýyrshaqqa úılensem jetip jatyr edi-aý!" — dep oılady ol Súzanna kenet ózgerdi.

— Daıyndalyńyz! — dedi de, ol aldarynda turǵan topty jaryp ótip, shuǵyl ońǵa buryldy.

Japyraqtary adamnyń ashylǵan alaqanyndaı jińishke saýsaqty tańǵajaıyp ósimdikter arasynda, teńiz tolqyndarynyń ústinde qozǵalmaı turǵan adam kórindi.

Alǵashqy áser aıtyp jetkizgisiz keremet boldy. Shet-sheti tiri óskindermen kómkerilgen kartına belgisiz bir qıal-ǵajaıyp dúnıesine jetelep ala jóneletin qaqpa, qara tesikteı bolyp kórindi.

Tek kartınaǵa tesilip qaraǵanda ǵana shynaıy ómirge orala bastaısyń. Jaqtaý qaıyqty ekige bólip tastapty, al ol qaıyqta qıǵash túsken sham jaryǵynyń kóleńkesinde qalǵan apostoldar otyr da, olardyń bergi shetkisi sham jaryǵyn jaqyndap kelip qalǵan Isaǵa baǵyttapty.

Isanyń bir aıaǵyn tolqynǵa tıgizer-tıgizbes shaǵy, al tolqyn ózine taqaı bergen qudaı tabanyna ózi jabysa keterdeı óbektep jaıyla qalǵan. Qudaı-adamnyń aınalasy qarakóleńkege aınalǵan. Tek qana aspanda juldyzdar jymyńdaıdy.

Qudaıǵa baǵyttalǵan shamnyń solǵyn jaryǵynda shákirtterdiń júzderi qasıetti úreıden qısaıyp ketkendeı kórinedi.

Bul shyn máninde qýaty kúshti, oıdy astan-kesten etip, sanada máńgi saqtalyp qalatyn, naǵyz sheberdiń qolynan shyqqan áserli týyndy eken.

Jurt kartınaǵa ún-túnsiz tesile qarap, oıly qalyppen burylyp ketedi, sodan biraz ýaqyt ótkennen keıin ǵana tilge kelip, onyń erekshelikterin sóz qyla bastaıdy.

Dú Rýa kartınaǵa qarap turyp:

— Mundaı kartınaǵa ne bolý saltanaty — eń tamasha nárse! — dedi.

Biraq ony basqa da kórgisi kelip úzdikkender ıtermelep shyǵaryp jiberdi, sodan keıin ol áli de alaqanynda júrgen Súzannanyń qolyn qysa túsken kúıi keıin shegindi.

— Shampan ishkińiz kele me? — dep surady Súzanna. — Júrińiz dámhana jaqqa baraıyq. Ákem de sol jerde.

Olar aıańdap keıin qaraı júrdi. Munda ózin úıdegideı sezingen adamdar tobynyń — sándi kıingen, dabyr-dubyry mol kóńildi toptar qarasyny arta túsipti.

Kenet Jorjdy bireýdiń daýsy eleń etkizdi.

— Áne Larosh pen Dú Rýa hanym.

Bul sóz onyń qulaǵyna alystan jelmen jetken sybyrdaı bolyp estildi. Kim eken muny aıtqan?

Aınalasyna kóz salǵan ol, shynynda, áıelin kórdi, — ol ministir ekeýi qoltyqtasyp alypty. Bir-birinen kóz almaı aqyryn qupıalaı sóılesip, kúlimsirep qoıady.

Jorjǵa jurttyń bári tek solarǵa qarap sybyrlasyp jatqandaı bolyp kórindi. Qany qaınap shyǵa kelgen ol analarǵa tap berip, ekeýiniń de byt-shytyn shyǵarǵysy kelip ketti.

Áıeli ózin yńǵaısyz jaǵdaıǵa qaldyrdy. Ol Foresteni oıyna aldy. Múmkin munyń syrtynan da: "Álgi múıizdi Dú Rýa" desetin shyǵar. Sondaı-aq ol kim edi? Aıtarlyqtaı eptiligi bar, biraq darynnan quralaqan qalǵan mansapqumar. Onyń úıine qonaqqa keledi, óıtkeni odan qorqady, onyń kúshti ekenin sezedi, alaıda osy erli-zaıypty jýrnalshylar týraly sóz bola qalsa, eshkim de aıanyp qalmas-aý. Myna sıaqty únemi ózine sóz keltiretin, barlyq qylyǵy jurttyń nazaryn aýdarýmen bolatyn, úıine abyroı ápermeıtin áıelmen bul eshqashan óse almaıdy. Tek aıaǵyna oralǵy bolady. AH, osynyń bárin aldyn ala bilgende ǵoı! Qandaı iri de batyl oıyndarǵa barar edi. Kózirge myna kishkentaı Súzannany salǵanda, qandaı utysqa ıe bolǵan bolar edi! Buryn kózi qaıda qaraǵan, netken kórsoqyrlyq!

Olar ashanaǵa — qabyrǵalary kóne zerli matalarmen qaptalǵan, mármár baǵanalary bar záýlim zalǵa kirdi.

Qyzmetkerin kórgen Valter oǵan qushaǵyn jaıa umtyldy. Ol shattyqtyń shyńyna shyǵyp alǵan eken.

— Siz bárin kórdińiz be? Súzanna, sen oǵan bárin kórsettiń be? Halyq degen qyrǵyn, — solaı emes pe, Súıkimdi dos? Knáz de Gershti kórdińiz be? Jańa ǵana osynda kelip, bir staqan pýnsh iship shyqty.

Osy kezde ol senator Rısolendi kórip, qarsy umtyldy, onyń qasynda jármeńkedegi satýshy qusap álem-jálem kıingen áıeli bar eken; áıeliniń esi shyǵyp kele jatqany birden baıqalady.

Súzannaǵa uzyn boıly, jaraý attaı jas jigit kelip ıildi, — aqshyl jaq saqaly men azdap seldireı bastaǵan shashy bar onyń sharýasy shaıqalǵan aqsúıekter ókili ekeni birden baıqalyp turdy. Bireý onyń atyn atady: "Markız de Kazol", — sol-aq eken Jorj Súzannany odan qyzǵana bastady. Ekeýi kópten tanys pa eken? Árıne, qyzdyń baılyǵy belgili bolǵannan keıin shyǵar? Ol jigittiń úmitker ekenin sezdi.

Bireý Jorjdyń qoltyǵynan ustady. Bul Norber de Varen eken. Nemquraıdy, sharshańqy júzdi qart aqynnyń maıly shashy men kónetoz fragi kózge uryp turdy.

— Osyny olar kóńil kóterý dep ataıdy, — dedi ol — Qazir bı bastalady, sodan keıin bári úıdi-úıine tarasyp, uıqyǵa jatady, qyzdarǵa sol da jetip jatyr. Shampan jaqsy eken, ishesiz be?

Osylaı dep, ol óziniń bokalyna sharap quıyp aldy, Jorj da qolyna bokal aldy.

— Rýhanı baılyqtyń mıllıondardy jeńýi úshin ishemin, — dep Norber Jorjǵa ıildi de, daýsyn jumsarta túsip sózin jalǵady: — Bóten qaltadaǵy aqsha maǵan kedergi emes, árıne, men ony ıesinen qyzǵanbaımyn, men prınsıpti túrde qarsymyn.

Dú Rýa ony tyńdaǵan joq. Markız de Kazolmen joǵalyp ketken Súzannany kózimen izdep turǵan ol Norberdiń qasynan yǵysyp shyǵyp, olardy izdeýge kiristi.

Shól qandyrýǵa asyqqan qalyń top onyń jolyn bógedi. Olardy kıip-jaryp ótken sátte ol Mareldermen betpe-bet jolyǵyp qaldy.

Áıelimen ol jıi kezdesip turady, al kúıeýin kópten kórmegen edi. Ol buǵan qos qolyn birdeı sozdy:

— Qymbattym meniń, seniń Klotılda arqyly aıtqan keńesińe men sondaı rızamyn! Marokkolyq zaıymnan men júz myńdaı uttym. Bul úshin tek qana sizge boryshtarmyn. Naǵyz dos dep sizdi aıtýǵa bolar!

Erkekter súp-súıkimdi názik qara tory áıelge burylyp qarap ótip jatty.

— Qyzmetime qyzmet, qymbattym meniń,— dedi oǵan Dú Rýa, — men sizdiń áıelińizdi alyp ketsem dep turmyn, durysy men ol kisige qolymdy usynamyn. Jubaılardy únemi bólip áketý kerek.

Marel myrza basyn ıdi:

— Durys aıtasyz. Eger bir-birimizdi taba almaı qalsaq, bir saǵattan keıin osy jerde jolyǵysaıyq.

— Óte jaqsy.

Dú Rýa men Klotılda kóp arasyna súńgip ketti, al kúıeýi olardyń sońynan erdi.

— Valterlerdiń joly boldy, — dedi Klotılda. — Shamdaǵaı isker adam osyndaı bolady.

— Iá, myqty adamdar qaıtkende de qalaǵanyna qol jetkizedi.

— Qyzdarynyń árqaısysyna jıyrma-otyz mıllıonnan jasaý beriledi, — dep sózin jalǵady áıel — Al Súzannasy onyń ústine áp-ádemi qyz.

Jigit úndemedi. Óziniń oıyn bireý qaıtalaýy onyń yzasyn keltirdi.

Marel hanym "Sý betimen júrip kele jatqan Isany" áli kórmepti. Jigit ony sonda ertip barýǵa usynys jasady. Jol boıy olar beıtanys jandardy kelekelep kúlýmen boldy. Qastarynan ótken Sen-Poten fraginiń óńirine ordenderin jypyrlatyp qadap alypty, — ol bulardyń kúlkisin keltirdi. Tipti onyń sońyn ala ótken burynǵy elshiniń ózi de myna jýrnalshydaı ordenge baı emes kórinedi.

— Qoǵam emes, qyryq jamaý quraq! — dedi Dú Rýa.

Bularǵa amandasý úshin burylǵan Býarenar da jekpe-jek kúni kıgen sarǵysh jasyl taspa baýyn taǵyp alypty.

Bir kishirek áıelder bólmesinde álem-jálem kıingen semiz vıkontessa de Persmıýr bir gersogpen áńgimelesip otyrdy.

— Mahabbat shyrǵalańy, — dep sybyrlady Jorj.

Al jylyjaıda qatarlasyp otyrǵan óz áıeli men Larosh-Mateni kórdi, — ósimdikterdiń qalqasynan olar anyq baıqalmaıdy. Sonda da olardyń túrinde: "Biz osy jerde jurttyń kóz aldynda kezdesýge keliskenbiz. Jurt ne dese de, túkirgenimiz bar", — degen oı jazýly turǵandaı.

Marel hanym Karl Markovıchtiń "Isasy" keremet eken degen pikirge keldi. Olar keri qaıtty. Kúıeýiniń qaıda qalyp qoıǵany belgisiz.

— Ne, Lorına maǵan áli de ókpeli me? — dep surady Jorj.

— Iá, ókpeli. Seni kórgisi kelmeıdi, sen týraly sóz bola qalsa, shyǵyp ketedi.

Jorj únsiz qaldy. Kishkentaı qyzdyń ózin kenet jek kórip ketkeni oǵan qatty batty.

Esik aldynda olardy Súzanna toqtatty.

— Á, sizder mynda ekensizder ǵoı! Al, Súıkimdi dos, siz jalǵyz qalasyz, men Klotılda sulýdy alyp ketpekpin, — ol kisige óz bólmemdi kórsetkim keledi.

Ol ekeýi kóptiń arasymen tek áıel zatynyń ǵana qolynan keletin eptilikpen — jylansha buralańdaı basyp jónele berdi.

Sol sátte qulaǵynyń túbinen bireý sybyr ete qaldy:

— Jorj!

Bul Valter hanym edi.

— O, siz netken tas júrek edińiz! — dedi ol daýsyn odan ári báseńdete túsip. — Nege meni sonsha qınaısyz! Sizge aıtaıyn degen sózim bar edi, sondyqtan Súzannaǵa qasyńyzdaǵyny alyp ketýdi ótindim. Tyńdańyzshy, men sizben búgin keshke sóılesýim kerek... áıtpese... áıtpese meniń ne isteı alatynymdy siz bilmeısiz. Jylyjaıǵa baryńyz. Sol jaqta baqqa shyǵatyn esik bar. Saıajolmen týra júre berińiz. Baryp tirelgen jerde qalqaly otyrǵyshty kóresiz. Men on mınýtten keıin kelemin. Eger kelispeıtin bolsańyz, ant etem, men osy jerde qazir-aq janjal shyǵaramyn!

— Jaqsy, — dedi ony tákappar kózben sholyp ótken jigit. — On mınýtten keıin aıtqan jerińizde bolaıyn.

Ekeýi eki jaqqa ketti. Biraq jigit Jak Rıvaldiń kesirinen keshigip qala jazdady. Ol muny qoltyqtap alyp, jańalyqtaryn aıta bastady. Ol ózi jańa ǵana dámhanadan shyqqan sıaqty. Aqyrynda Dú Rýa ony esik aldynda ushyrasyp qalǵan Marel myrzanyń qolyna berip qutyldy da, taıyp turdy. Endi óz áıeli men Laroshtyń qasynan kózge túspeı ótý qajet edi. Olardyń áńgime qyzyǵyna túskeni sondaı, qastarynan op-ońaı óte shyǵyp, baqqa kelip kirdi.

Ashyq aýada Dú Rýa muzdaı sýǵa túskendeı titirkendi. "Saıtan alǵyr, sýyq tıgizip almasam etti", — dep oılaǵan ol moınyna qol oramalyn baılap aldy. Sodan keıin saıajolmen abaılap ilgeri basty, — ishtegi jaryqtan keıin onyń kózi túk kórmedi.

Ońnan da, soldan da jińishke japyraqsyz jalańash butaqtar teńselip turdy. Kenet aldynan aǵarańdaǵan birdeńe jalt etti de, sol sát ol ózine qarsy asyǵa basyp kele jatqan ashyq kóılekti Valter hanymnyń dirildeı shyqqan daýsyn estidi.

— Á, bul sen be? Sen ne, meni kórge tyqqyń kelip júr me? — dep sybyrlaı sóıledi ol.

— Tek qana ashýǵa boı bermeı sóıle, — dedi Jorj sabyrly únmen. — Áıtpese men burylam da ketem.

Áıel onyń moınyna asylyp, ernine erni tıer-tımes qalypta sybyrlaı til qatty:

— Men saǵan ne jazdym? Sen menimen ońbaǵan adamsha sóılesesiń. Ne istedim men saǵan?

Jorj ony ózinen aýlaqtatýǵa tyrysty.

— Sońǵy ret kóriskenimizde, sen meniń barlyq túımelerime shashyndy orap jiberipsiń. Áıelimiz ekeýmiz ajyrasyp ketýdiń az-aq aldynda qaldyq.

Ol áýeli tańdanǵan qalyp kórsetti, sodan keıin basyn shaıqady.

— Joq, seniń áıelińe báribir. Sirá, kóp ashynalaryńnyń biri shyǵar qyzǵanysh bildirgen.

— Mende ashyna joq.

— Jaman qatty joq! Nege sen men shaqyrǵanda úıge kelmeısiń? Aptasyna bir ret kelip turýǵa bolatyn edi ǵoı? Men tek sen týraly ǵana oılaımyn, beıneń kóz aldymnan ketpeıdi, masqara bolǵanda, atyńdy atap jiberýden ózimdi shaqqa ustap qalamyn, — seni qanshalyqty súıetinimdi osydan-aq bile ber. Sen ony eshqashan túsinbeısiń! Men bir qyspaqta, qapshyqtyń ishinde júrgendeımin, maǵan ne bolǵanyn ózim de túsine almaı-aq qoıdym. Sen týraly oılaǵanda, tynysym tarylyp, júregim tilimdenip ketkendeı bolady, aıaqtarym shalynysyp, júre almaı qalamyn. Kúni boıy sen jaıly oı jeteginde sileıip otyramyn da qoıamyn.

Jorj oǵan tańdana qarady. Onyń aldynda burynǵy shaldýarlanǵan kártamysh qyz emes, ýaıymnan mújilgen, endi eshteńeden taıynbaıtyndaı jaǵdaıǵa jetken qaıǵyly áıel turdy.

Degenmen onyń basynda buldyr bir oılar týyndap jatty.

— Qymbattym meniń, dúnıede máńgilik mahabbat degen bolmaıdy, — dep bastady ol. — Adamdar qosylysady, sodan keıin ajyrasady. Al eger bul ekeýmizdiki qusap sozyla berse, ol aýyrtpalyqqa aınalady. Men bittim. Saǵan ashyq aıtyp turmyn. Alaıda eger sen aqylyńa ıelik etip, meni dosym ǵana dep qabyldaı alsań, men saǵan burynǵysha kelip turamyn. Qalaı, ózińe kúshiń jete me?

— Men bárine daıarmyn, tek seni kórip tursam boldy, — dedi Valter hanym jalańash bilegin onyń ıyǵyna salyp.

— Demek máseleniń basy ashyq, biz tek qana dospyz.

— Iá, kelistik, — dep kúbirledi de, áıel oǵan ernin tosty. — Bir súıshi... sońǵy ret.

— Joq, — dedi ol jumsaq qana. — Sózde turý kerek.

Áıel burylyp ketip, kóz jasyn súrtti de, ishtartqyshynan qyzǵylt lentamen baılanǵan oramany alyp, Dú Rýaǵa usyndy.

— Má, al. Bul marokkolyq zaıymnan utqan seniń úlesiń. Sen úshin osyny utqanyma qýanamyn! Alsańshy...

Jorj bas tartty:

— Joq, men bul aqshany almaımyn!

Áıel shart ketti:

— Seniń tarapyńnan munyń tym qataldyq! Bul basqa eshkimdiki emes, tek seniń aqshań. Sen almasań, men muny qoqysqa laqtyra salýǵa májbúr bolamyn. Biraq sen alýǵa tıissiń, Jorj, alasyń ǵoı?

Dú Rýa aqshany alyp, qaltasyna súńgitti.

— Ketý kerek,— dedi ol, — sen ókpeńe sýyq tıgizip alasyń.

— Jaqsy bolar edi! — dedi áıel baıaý únmen. — Ah, ólip qalsam ǵoı!

Ol Jorjdyń qolyna jabysyp, eljireı, bar janymen elbireı súıdi de, úıge qaraı júgire jóneldi.

Jorj oıǵa shomǵan qalyppen onyń sońynan erdi. Jylyjaıǵa engende onyń basy qaqshıa túsip, erninde kúlki oınap turdy.

Áıeli men Larosh ketip qalǵan eken. Tobyr azaıaıyn depti. Balǵa qalatyndar az bolatyny baıqalyp tur. Kenet ol ápkesimen qol ustasyp alǵan Súzannany kórip qaldy. Olar buǵan kelip, ózderimen birge graf de Latýr-Ivelenge qosyla alǵashqy kadrıldi bıleýin ótindi.

— Olaryń kim taǵy? — dep tańdana surady ol.

— Ol ápkemniń jańa dosy, — dedi Súzanna qýlana kúlimdep.

Roza shyrt ete qaldy.

— Qalaı uıalmaısyń, Súzetta, ol qanshalyqty meniki bolsa, sonshalyqty seniki de!

— Men aıtar sózimdi bilemin.

Roza ashýlanyp, ketip qaldy.

Dú Rýa ádeppen Súzannany qoltyqtap aldy.

— Tyńdashy, kishkentaıym, — dep bastady ol óziniń bal tatyǵan tilimen, — siz meni dosym dep sanaısyz ǵoı?

— Árıne, Súıkimdi dos.

— Siz maǵan senesiz be?

— Ábden senemin.

— Baǵanaǵy áńgime esińizde me?

— Qaısy?

— Sizdiń kúıeýge shyǵýyńyz týraly, dálirek aıtsam, siz kúıeýge shyǵatyn jan týraly.

— Iá.

— Al endi siz maǵan bir ýáde bere alasyz ba?

— Iá. Biraq qandaı ýáde?

— Eger bireý-mireý sizge kúıeýge shyǵý jóninde usynys jasaı qalsa, buǵan meniń qalaı qaraıtynymdy bilip almaı turyp, eshkimge kelisim bermeýge ýáde etińizshi.

— Jaqsy, ýáde etemin.

— Bul ekeýmizdiń aramyzda qalsyn. Ákeńe de, shesheńe de aıtýshy bolmańyz.

— Aıtpaımyn.

— Ant etińiz.

— Ant etemin.

Bulardyń qasyna isker adamnyń keıpimen Rıval júgirip keldi.

— Bıkesh, ákeńiz sizdi balǵa shaqyryp jatyr.

— Júrińiz, Súıkimdi dos, — dedi qyz.

Biraq ol qaıtýdy oılap tur edi, ol ońasha ketip, qoly bosta jaqsylap oılanyp alýǵa sheshim qabyldady. Onyń jany búgin jańa áserlerge toly edi. Ol áıelin izdep, uzamaı ony dámhanada bir-eki erkekpen shokolad iship otyrǵan jerinen tapty. Ol qasyndaǵylarǵa "kúıeýin tanystyrdy, biraq olardyń atyn buǵan ataǵan joq.

— Kettik pe? — dedi birazdan keıin ol áıeline qarap.

— Ketsek keteıik.

Ekeýi qoltyqtasqan kúıi bosap qalǵan zaldardy basyp ótti.

— Úı ıesi hanym qaıda? — dedi Madlena. — Onymen qoshtaspaımyz ba?

— Qajet emes. Ol bizdi balǵa qalyńdar dep úgitteı bastaıdy, men toıyp boldym.

— Ras aıtasyń.

Jol boıy ekeýi jaq ashpady. Tek jatyn bólmege enisimen, Madlena bet perdesin sypyra bere kúıeýine kúle qarady:

— Saǵan aıtatyn bir súıinshim bar.

— Taǵy qandaı súıinshi? — dedi Jorj unatpaı.

— Tapshy.

— Basymdy aýyrtarym joq.

— Jaqsy onda. Búrsigúni birinshi qańtar ǵoı.

— Iá.

— Búgin naǵyz jańajyldyq syılyq tapsyratyn kún.

— Iá.

— Mine saǵan jańajyldyq syılyǵym, — jańa ǵana ony Laroshtan aldym.

Osylaı dep ol zergerlik buıymdar salynatyn qaptamaǵa uqsas kishkentaı qara qorapshany usyndy.

Dú Rýa ony beımaral keıippen ashyp, Qurmetti legıon ordenin kórdi.

Ol sál bozaryp ketti de, ezý tartty:

— Men on mıllıonǵa keliser em. Al mynaýyń oǵan arzanǵa tústi.

Qýanyshtan esi shyǵady dep kútken kúıeýiniń myna salqyndyǵyna áıeli renjip qaldy.

— Ne bop ketkensiń óziń? Saǵan eshteńe jaqpaıdy.

— Ol maǵan óziniń qaryzyn ótemek bop jatyr, bar-joǵy sol ǵana, — dedi Jorj sabyrly únmen. — Onyń maǵan bereshegi áli kóp.

Onyń sóz saryny Madlenany tańdandyrdy.

— Alaıda seniń jasyńda bul da az emes, — dedi ol.

— Bári shartty, — dedi Jorj qarsylyq bildirip. — Dál qazir meniń qolymda kóp nárse bolar edi.

Ol qorapshasyn aldy da ashyq peshtiń ústine qoıyp, jarqyraǵan juldyzdy anyqtap qarady. Sodan keıin ony qorabyna salyp qoıdy da, ıyǵyn bir kóterip, sheshine bastady.

Birinshi qańtar kúngi "Úkimet habarshysynda" shynynda kósemsózshi Prosper-Jorj Dú Rýa úzdik eńbegi úshin Qurmetti legıon ordeniniń ıegeri bolǵany týraly habar basyldy. Dú Rýa ordenniń ózinen góri famılıasynyń eki ret jazylǵanyna qýandy.

Osy habardy gazetten oqyp, óziniń orden alýy qoǵamdyq mańyzǵa ıe bolǵanyna kózi jetip otyrǵanda, bir saǵattan keıin qolyna Valter hanymnyń haty tıdi: ol munyń búgin tústikke áıelimen kelip, myna marapattaýdy atap ótýge múmkindik berýin ótinipti. Aldynda bas tartqysy kelgenimen, artynan onyń basqasha túsinýge de bolatyn hatyn otqa jaǵyp jiberdi de, Madlenaga kelip:

— Búgin biz Valterlerdiń úıinde tústenemiz, — dep málimdedi.

Ol tańǵaldy.

Qyzyq eken! Endi tabaldyryǵynan attamaspyn degen kim edi?

— Ol oıymnan qaıttym, — dedi de qoıdy ol.

Bular kelgende, Valter hanym adamdardy ońasha qabyldaıtyn kishigirim bólmede otyr eken. Ol bastan-aıaq qara kıinipti, opalanǵan shashy ózine sondaı jarasyp turdy. Alysyraqtan qaraǵanda ol kárileý kóringenimen, jaqyndap kelgende jap-jas sıaqty, baıqaǵysh adamǵa bul kereǵar áser ony tartymdy ete túsetindeı.

— Sizdiń bireýińiz qaıtys boldy ma? — dep surady Madlena.

— Iá deýge de, joq deýge de bolady, — dedi ol qaıǵyly daýyspen. — Jaqyndarymnan eshkim qaıtqan joq. Biraq qazir men ótken ómirimdi aza tutatyn jastamyn. Búgin men birinshi ret kıdim, endi qalǵan ǵumyrymda júregimmen aza tutyp ótemin.

"Tóze alar ma ekem?" — dep oılady Dú Rýa.

Tústik jabyrqaý jaǵdaıda ótti. Tek Súzanna ǵana aýyz jappaı sóıleýmen boldy. Roza da áldenege alańdap otyrǵandaı kórindi. Bári jýrnalshyny qyzý quttyqtady.

Keshkilik barlyǵy bir-birimen áńgime-dúken qura júrip, zaldardy, qysqy baqty aralap ketti. Dú Rýanyń sońynan kele jatqan Valter hanym ony qolynan tartyp toqtatty.

— Tyńdańyzshy, — dedi ol aqyryn sóılep. — Men endi sizdiń mazańyzdy almaımyn, eshqashan... Tek qana kelip turyńyzshy, Jorj. Kórdińiz ǵoı, men endi "sen" deýdi de qoıdym. Biraq sizdi kórmeı ómir súrý múmkin emes, múmkin emes. Bul bir sumdyq qınalys. Kúndiz-túni tek siz kóz aldymda turasyz da qoıasyz, jan-júregime, deneme sińip ketkendeısiz. Siz maǵan ý bergen sıaqtysyz da, sol ý meni ishimnen mújip jep barady. Shydaı alar emespin. Shydamym jeter emes. Meni kempir sanaı berińiz, — qarsylyǵym joq. Shashymdy da ádeıi siz meniń aq shashymdy kórsin dep opalap aldym, — meıli, tek qana kelip, kórinip turyńyzshy, anda-sanda bolsa da, dos retinde.

Áıel onyń qolyn qatty qysqany sondaı, tyrnaǵy etine batyp ketti.

— Bul sheshilgen másele, — dedi Jorj beti búlk etpesten. — Qaıtalaı berip keregi ne. Kórdińiz ǵoı, sizdiń hatyńyzdy alysymen jetip keldim.

Valter qyzdarymen jáne Madlenamen alda kele jatqan; "Sý betimen júrip kele jatqan Isanyń" qasyna toqtaı qalǵan Valter Dú Rýany tosyp aldy.

— Qyzyq bar, — dedi ol kúle sóılep, — keshe áıelimniń myna sýret aldynda ǵıbadathanadaǵydaı tizerlep turǵanyn kórip qaldym. Ol jalbarynyp turdy. Kúlgenim-aı!

— Isanyń bul beınesi meniń janyma shıpa darytady, — Valter hanymnyń senimdi shyqqan úninen rızalyǵy sezilip qaldy. — Kóz almaı qaraǵan saıyn boıyma kúsh-qaırat quıylǵanyn sezemin.

Teńiz tolqynynda turǵan qudaıǵa burylyp, sózin sybyrlaı aıaqtady:

— Qandaı ǵajap! Ol myna adamdarǵa qanshalyqty úreı týdyrsa da, olar ony sonshalyqty jaqsy kóredi! Basyna, kózine qarańdarshy, — bári sondaı qarapaıym ári sanaǵa syımaıtyndaı qudiretti!

— Ol ózi sizden aýmaıdy ǵoı, Súıkimdi dos! — dep daýystap jiberdi Súzanna. — Qudaıaqy, uqsaıdy. Eger siz saqal qoısańyz nemese ol saqalyn qyryp tastasa, — quıyp qoıǵandaısyzdar. Keremet!

Ol Jorjdan sýrettiń qasyna turýyn ótindi. Bári de ekeýiniń óńinde uqsastyqtar bar dep tapty.

Buǵan bári de tańǵalyp jatty. Valterge bul aqylǵa syımaıtyn nárse bolyp kórindi. Madlena kúle túsip, Isanyń óńi qatańdaý ekenin aıtty.

Valter hanym qalshıyp turyp, birese óz ashynasynyń júzine, birese Isanyń beınesine kezek qaraı berdi. Osy sát onyń óńi de shashy sıaqty appaq bolyp ketti.

VIII

Erli-zaıypty Dú Rýalar qys aıaǵyna qaraı Valterler úıine jıi qatynap turdy. Madlena kóbinese sharshap turǵanyn aıtyp, úıde qalǵysy kelgen kezderi Jorj jalǵyz ózi-aq kelip júrdi.

Ol juma kúnderi keletin, al Valter hanym bul kúni basqa eshkimdi qabyldamaıdy. Bul kún Súıkimdi dostyń, tek qana sonyń kúnine aınaldy. Tamaqtanyp bolǵannan keıin karta oınaıdy, qytaılyq balyqtarǵa qoldarynan jem shashady, úı ishilik ýaqyttaryn qalaıda kóńildi ótkizip júrdi. Birneshe ret esik qaltarysynda, jylyjaıdaǵy butalar qalqasynda, kez kelgen qarańǵy buryshta Valter hanym Jorjdy shap berip qushaqtap, keýdesine qysa túsip, qulaǵyna alqyna sybyrlaıtyn:

— Men seni súıemin!.. Súıemin seni!.. Es-tússiz súıemin!

Al ol áıeldi salqynqandylyqpen ysyryp tastap, jaı ǵana:

— Eskini qozǵaı beretin bolsań, kelmeı qoıamyn,— deıdi.

Naýryz aıynyń sońynda kútpegen jerden apaly-sińlili qyzdardyń ekeýi de kúıeýge shyǵady eken degen sóz tarady. Rozanyń jigiti graf de Latýr-Ivelen, Súzannaniki -markız de Kazol desip júrdi. Atalǵan eki myrza bul úıde aıryqsha qurmetke bólenip, óz adamdaryndaı bolyp ketti.

Jorj ben Súzanna kádimgi aǵa men qaryndastaı tatý qatynasta boldy; olar birneshe saǵat boıy aýyz jappaı áńgimelesip, jurttyń bárin kelekelep kúlisip otyratyn, syrttaı qaraǵanda, ekeýine de birge bolý unaıtyndaı kórinedi.

Olardyń eshqaısysy qyzdyń aldaǵy bolar toıy jóninde, jurttyń aýzyndaǵy sóz týraly tis jarǵan emes.

Bir kúni tańerteń bastyǵy Dú Rýany óz úıine súıregendeı etip alyp keldi de, tańǵy tamaqtan keıin Valter hanymdy bir jabdyqtaýshymen sóılesýge shaqyryp ketti, Jorj sol kezde Súzannaǵa:

— Júrińiz, qyzyl balyqtarǵa jem bereıik, — degen usynys jasady.

Olar ústelden jumsaq nandy ýystap alyp, jylyjaıǵa qaraı bettedi.

Mármár tospanyń jıeginde tizerlep turyp sýdaǵy jándikterge úńile qaraýǵa bolatyn jastyqtar jatatyn-dy. Súzanna men Dú Rýa qatarlasa tizelerin búgip, sýǵa eńkeıgen kúıi nandy ýqalap domalaqtap, balyqtarǵa laqtyra bastady. Muny kórgen balyqtar júzip kelip, quıryqtaryn bylǵańdatyp, arqa qanattary jybyrlap, adyraıǵan kózderin alaqtatyp, sýǵa túsken nandy súńgı qaqshyp alyp, ile qaıta shyǵyp, taǵy dámetkendeı aınala júzip júrdi.

Olar aýyzdaryn ashyp-jaýyp, alǵa orǵı sekirgende, adam qorqatyndaı qubyjyqqa uqsap ketedi. Haýyz túbin japqan altyn qum aıasynda olar qan qyzyl túsimen janar sýyrǵandaı bolsa, móp-móldir sý betinde sekirgen kezde jarq etken jalyndaı shalynyp, toqtaǵan kezde qabyrshaǵyndaǵy kógildir túsin kózge tosady.

Jorj ben Súzanna ózderiniń sýǵa tóńkerilgen beınelerine qarap kúldi.

Kenet Jorj aqyryn ǵana:

— Siz menen syr jasyra bastadyńyz, Súzanna, bul jaqsy emes, — dedi.

— Qandaı syr, Súıkimdi dos? — dep surady qyz.

— Anaý jolǵy ataýly keshte dál osy jerde nendeı ýáde bergenińiz esińizde me?

— Joq.

— Sizge bireý-mireý úılený týraly usynys jasaı qalsa, aldymen menimen aqyldasamyn dep ýáde bergensiz.

— Solaı bolsa she?

— Bireý sizge usynys jasady ǵoı. Kim eken ol?

— Ózińiz de jaqsy bilesiz kim ekenin.

— Bilmeımin. Shyn aıtam.

— Bilesiz! Anaý uzyntura sánqoı, markız de Kazol.

— Eń aldymen ol sánqoı emes.

— Múmkin. Biraq ol aqymaq. Qarta oınap, saýyq-saıran qurýmen-aq azyp-tozyp bitken jan. Aıtary joq, myna sen sıaqty jap-jas, ádemi de aqyldy qyzǵa keremet jarasady.

— Oǵan bir qarsylyǵyńyz bar ǵoı, sirá? — dep surady qyz kúlimdeı túsip.

— Meniń be? Eshqandaı.

— Joq, bar. Biraq ol múlde siz aıtqandaı jan emes.

— Qoıyńyzshy endi. Aqymaq ári qaskúnem.

Qyz sýǵa úńilýdi qoıyp, basyn buǵan burdy.

— Sizge ne bolǵan?

— Men... men... men sizdi qyzǵanamyn, — dedi ol dáp bir júregindegi qasıetti qupıasyn amalsyz sýyryp salǵandaı únmen.

Qyz onshalyqty tańyrqaı qoıǵan joq.

— Siz be?

— Iá, men!

— Solaı ma! Nege olaı?

— Óıtkeni men sizdi súıemin, al siz, jaman qyz, muny ózińiz de jaqsy bilesiz.

— Esińizden adasqannan saýmysyz, Súıkimdi dos! — dedi ol qatań únmen.

— Esimnen adasqanymdy ózim de bilemin, — dedi jigit. — Áıtpese men sıaqty úıli-barandy adam siz sıaqty jas qyzben osylaı sóıleser me edi! Men jarymes qana emes, qylmysker, ońbaǵan adammyn. Eshbir úmittenýge haqym joq ekenin bilgen saıyn esimnen aıyryla túsemin. Al meniń kózimshe sizdiń kúıeýge shyǵatynyńyz jóninde sóz bola qalsa, bireýdi óltirip tastaǵym keledi. Siz meni keshirińiz, Súzanna!

Ol únsiz qaldy. Nan laqtyrýdy qoıǵannan keıin balyqtar aǵylshyn soldattary qusap, sapqa tizile turyp, tómen eńkeıgen adamdardyń júzderine baqyraıa qarap qalypty. Alaıda adamdardyń endi olarmen isteri joq edi.

— Sizdiń áıelińiz bary ókinishti-aq, — dedi qyz ázil-shyny aralas. — Buǵan ne isteýge bolady? Bos áýre. Bári bitti!

Jigit jalt burylyp, qyzdyń betine tóne tústi:

— Basym bos bolsa, maǵan kúıeýge shyǵar ma edińiz?

— Iá, Súıkimdi dos, men sizge kúıeýge shyǵar edim: siz maǵan bárinen artyq unaısyz, — dep ol shynyn ashyp aıtty.

— Rızamyn... rızamyn,.. — dep kúbirledi ol — Sizden jalyna ótinemin: eshkimge kelisim bermeńizshi. Taǵy biraz tosyńyzshy. ótinemin! Ýáde beresiz be?

— Ýáde etemin, — munyń ne úshin qajet ekenin túsinbese de, qysylyńqyraı turyp qyz ýádesin berdi.

Dú Rýa alaqanynda qalǵan nannyń qaldyǵyn sýǵa tastaı saldy da, ábden basynan aıyrylǵan adamsha qoshtaspastan júgire basyp ketip qaldy.

Bul sońǵy nan kesegi alaqanda ezilmegendikten, ol sýdyń túbine ketpeı, betinde qalqyp júrdi de, balyqtar japatarmaǵaı tura umtylysty, — jyrtqysh aýyzdar nandy jan-jaqtan julmalap jatty. Talasa-tarmasa olar haýyzdyń kelesi basyna aýysty, nanǵa úımelegen balyqtar endi alystan sý ishinde jaıqalyp turǵan tiri gúl shashaqtarynyń basyna uqsap ketti.

Abyrjyp qalǵan Súzanna tańyrqaǵan kúıi ornynan turyp, óz bólmesine bettedi.

Jorj úıine túk bolmaǵandaı qalyppen keldi de, bul kezde hat jazyp otyrǵan áıeline burylyp:

— Juma kúni Valterlerdiń úıine tústikke barasyń ba? Men baramyn,— dedi.

— Joq, — dedi áıeli senimsizdeý únmen. — Men aýyryńqyrap júrmin. Úıde otyrǵanym durys.

— Óziń bil seni eshkim zorlamaıdy, — dedi de, qalpaǵyn alǵan Jorj qaıtadan shyǵyp ketti.

Ol kópten beri áıeliniń qyr sońyna túsip, ańdyp, ár adymyn baqylaýmen júrgen-di. Aqyrynda kútken sát te týdy. Ol myna: "Úıde otyrǵanym durys", — degenniń astarynda ne jatqanyn birden ańǵardy.

Keıingi kúnderi ol áıelimen ózin óte saq ustady. Ádettegisinen tys ol tipti kóńildi bolyp júrdi.

— Burynǵy súıkimdi Jorj qalpyna kelip qapsyń, — dedi Madlena.

Juma kúni ol erte jınala bastady, óziniń aıtýynsha, bastyǵynyń úıindegi tústikke deıin bir jerlerge baryp shyǵýy kerek eken.

Saǵat altyǵa taman ol áıelin bir súıip, úıinen shyqty da, Notr-Dam-de Loret alańyna baryp, kúıme jaldady.

— Fonten kóshesindegi on jetinshi úıdiń qarsysyna toqtańyz da, men aıtqansha qozǵalmańyz, — dedi ol at aıdaýshyǵa. — Sodan keıin meni Lafaıet kóshesine, "Qyrǵaýyl" meıramhanasyna alyp barasyz.

At jele aıańdap jónelgende, Dú Rýa perdeni túsirip qoıdy. On mınýtten keıin úıden Madlena shyǵyp, ishki býlvarǵa qaraı bettedi. Ol biraz uzady-aý degende, Jorj esikten basyn shyǵaryp aıǵaı saldy:

— Kettik!

Birazdan keıin kúıme ony "Qyrǵaýyl" meıramhanasyna — osy kóshe oramyndaǵy eń áıgili orta qol meıramhanaǵa — alyp keldi. Jorj jalpy zalǵa kirip, tamaqqa tapsyrys berdi. Asyqpaı tamaqtanyp otyryp, ol álsin-álsin saǵatyna qaraýmen boldy. Aqyrynda kofe men eki rómke kánıák iship, hosh ıisti sıgardy raqattana shegip bolǵannan keıin, saǵat týra jeti jarymda meıramhanadan shyqty da, ótip bara jatqan kúımeni toqtatyp, Laroshfýko kóshesine alyp barýdy buıyrdy.

Kúımeni bir úıdiń qasyna toqtatqan Dú Rýa esikkúzetke eshteńe aıtpastan tórtinshi qabatqa kóterildi de, esik ashqan qyzmetshi áıelden:

— Gıber de Lorm myrza úıde me? — dep surady.

— Iá, myrza.

Ony qonaqjaıǵa ertip bardy; biraz kúttirip baryp onyń qasyna suńǵaq boıly, aıbyndy, ordenderi syńǵyrlaǵan aq shashty adam keldi.

Dú Rýa ıilip qurmet kórsetti.

— Meniń joramaldaǵanymdaı, áıelim qazir óziniń ashynasymen Martır kóshesindegi jaldap alǵan jıhazdy bólmelerinde tústenip otyr, polısıa komısary myrza, — dedi ol.

Tártip saqshysy basyn ıdi.

— Qyzmetińizge ázirmin.

— Biz bárin saǵat toǵyzǵa deıin úlgerýimiz qajet, solaı emes pe? — dep Jorj sózin jalǵady. — Óıtkeni toǵyzdan keıin zınaqorlyq isiniń ústinen túsý úshin jeke páterlerge basyp kirýge sizdiń haqyńyz bolmaıdy ǵoı?

— Naqtylaı tússek: qysta — jetige deıin, al otyz birinshi naýryzdan bastap toǵyzǵa deıin. Búgin sáýirdiń besi, demek saǵat toǵyzǵa deıin áli ýaqytymyz bar.

— Onda bylaı, komısar myrza, tómende meni kúıme tosyp tur, sondyqtan bizben birge bolýǵa tıisti agentterdi ala keteıik, sodan keıin esik aldynda kishkene tosa turamyz. Neǵurlym keshirek kirsek, soǵurlym olardy qylmys ústinde basý yqtımaldyǵymyz naqty bolmaq.

— Ózińiz bilińiz.

Komısar shyǵyp ketip, úsh tústi beldigin jasyratyn páltesin kıip oraldy. Ol shyǵar bette Dú Rýany alǵa ozdyrǵysy kelip yǵysyp edi, biraq óz oıynyń jeteginde turǵan ol da sheginshektep:

— Sizden keıin... sizden keıin... — dep qaıtalaı berdi.

— Ótińiz, Dú Rýa myrza, men óz úıimdemin, — dep eskertti tártip saqshysy.

Dú Rýa ıilip qurmet kórsetti de, tabaldyryqtan attady.

Ol keshqurym bireýlerdi ustaýǵa shyǵatyndyqtaryn kúndiz eskertip qoıǵan bolatyn, sondyqtan bular komısarıatqa kelgende, kıimderin aýystyryp kıgen úsh agent saqadaı-saı otyr eken. Olardyń bireýi at aıdaýshynyń qasyna otyryp, qalǵan ekeýi arbaǵa syıysty da, arbakesh bulardy Martır kóshesine alyp keldi.

Páterdiń jospary mende bar, — dedi jolda Dú Rýa. — Bular úshinshi qabatta. Oń jaqta kishigirim kireberis, sodan keıin as úı, odan ári jatyn bólme. Úsh bólme birinen-birine ótedi. Qupıa esik joq, sondyqtan qashyp kete almaıdy. Temir ustasy osy mańda turady. Ol sizdiń buıryǵyńyzdy kútip otyr.

Olar kórsetilgen úıdiń qasyna kelgende, segizden on bes mınýt qana ketken edi. Esik aldynda jıyrma mınýtteı únsiz tosyp turysty. Qazir on bes mınýtsiz toǵyzdy soǵatynyn baıqaǵan sátte ǵana Dú Rýa:

— Al endi kettik, — dedi.

Esikkúzetke kóńil de aýdarmastan, al ol bularǵa tipti kóz de salǵan joq, olar baspaldaqpen kóterile bastady. Kireberiste agentterdiń bireýi kúzette qaldy.

Tórt erkek úshinshi qabatqa kóterilip toqtady. Dú Rýa esikke qulaǵyn tosty, sodan keıin kilt tesiginen syǵalady. Biraq eshteńe kórinip, estile qoımady. Sodan keıin ol qońyraýdy basty.

— Osy jerde daıyn turyńdar, — dep eskertti komısar óz agentterine.

Eki-úsh mınýtten keıin Jorj taǵy da birneshe ret qatarynan qońyraýdy shyryldatty. Bólme ishinde bir qozǵalystar sezildi, jeńil aıaq dybysy estildi. Bireý barlaýǵa kelgendeı. Jýrnalshy búgilgen saýsaǵymen esikti qatty-qatty qaǵyp jiberdi.

— Bul kim? — dep surady ar jaqtan bireý; daýsyn ózgertýge tyrysqan áıel úni.

— Zań atymen buıyramyn: ashyńyz, — dedi tártip saqshysy.

— Siz kimsiz? — dep surady jańaǵy daýys.

— Polısıa komısarymyn. Ashyńyz, áıtpese men esikti buzýǵa ámir beremin.

— Sizge ne kerek?

— Bul menmin, — dedi Dú Rýa. — Endi bizden qutyla almaısyńdar.

Jalań aıaq dybysy esikten uzaı berdi de, birneshe sekóntten keıin qaıtyp keldi.

— Ashpasańdar, esikti buzamyz, — dedi Dú Rýa.

Ol mys tutqany syǵymdaı ustap, ıyǵymen esikti ıterip qoıdy. Jaýap bolmady; sol kezde ol bar kúshin salyp julqyna ıterip jibergende, eski qulyp shydas bermedi. Julynǵan burandalar jan-jaqqa shashyrap, Dú Rýa Madlenaǵa soqtyǵyp qulaı jazdady, — qolyna maısham ustaǵan ol esik aldynda tur eken, — jalańaıaq, shashyn arqasyna bos jibergen ústinde tek tósek kóılegi ǵana bar.

— Mynaý sol, biz ústinen tústik! — dep aıqaılaǵan Jorj bólmege umtyldy.

Qalpaǵyn qolyna alǵan komısar onyń sońynan erdi. Ne isterin bilmeı abyrjyǵan Madlena olardyń jolyna jaryq túsirip arttarynda kele jatty.

As úıdegi jıýsyz qalǵan ústel ústinde taǵam qaldyqtary: shampan shólmegi, ashylǵan pashtet qalbyry, mújilgen taýyq súıekteri jáne jartylaı tistelgen nan týramdary kózge tústi. Býfette eki taqsyda ýstrısa qabyrshaqtary úıilip qalypty.

Jatynjaı astan-kesten. Oryndyq arqalyǵynda áıel kóılegi ilýli tur, kreslo jaqtaýynda shalbar jatyr. Kereýet aldynda eki úlken, eki kishi — tórt báteńke domalap qalypty.

Osy bir jıhazymen birge jaldanatyn úılerdiń bir-birine uqsas qalyptaǵy jatyn jaıynda, qonaqúılik jıirkenishti, júrek aınytatyn qolańsa ıisi bar. oryndyqtardan, qabyrǵadan, tósekten, perdelerden ańqyp turǵan jaǵymsyz ıisi úzilmeıtin bólmede bar-joǵy bir túnep shyqqan, bir kún nemese jarty jyl turǵan adamnyń árqaısysy munda ózine tán bir ıisin qaldyryp ketedi de, osy ıis buǵan deıingi bolǵandardyń ıisine aralasyp, aqyr aıaǵynda sondaı bir túsiniksiz, táttileý ári sonymen qatar adam tózgisiz sasyq ıiske aınalyp, osyndaı mekemelerge ortaq sińisti ıiske aınalady.

Aldy ashyq pesh ústinde táttiler salynǵan-taqsylar, shartrez shólmegi men ishindegisi jartylaı ishilmegen eki rómke turdy. Qola saǵattyń tóbesine sılındr qalpaq ornalasypty.

Komısar jalt burylyp, Madlenaǵa tesile qarady.

— Siz Kler-Madlena Dú Rýa hanym, osy jerde turǵan kósemsózshi Prosper-Jorj Dú Rýa myrzanyń zańdy áıeli bolasyz ba?

— Iá, — dep, daýsy qarlyǵyńqy shyqsa da, anyq jaýap qatty Madlena.

— Bul jerde ne istep júrsiz?

Áıel jaýap bermedi.

— Bul jerde ne istep júrsiz? — dep qaıta surady polısıa shenindegi adam. — Siz óz úıińizde emes, jaldamaly úıde ári jalańash-jalpy derlik qalypta júrsiz. Munda nege keldińiz?

Ol jaýap kútti. Biraq Madlena tyrs etip ún shyǵarmady.

— Ózińiz aıtpasańyz, muny men ózim anyqtaımyn onda, — dedi komısar.

Kereýette juqa kórpeniń astyndaǵy adam sulbasy anyq baıqalyp jatyr.

Komısar jaqyndap keldi.

— Shapaǵatty myrza! — dep ún qatty ol jatqan adamǵa.

Tósektegi adam qozǵala qoımady. Ol qabyrǵaǵa qarap, basyn jastyqtyń astyna tyǵyp jatqan sıaqty.

Laýazymdy polıseı jatqan adamnyń ıyǵy-aý degen tusqa qolyn tıgizdi:

— Shapaǵatty myrza! Ótinemin, meni kúsh qoldanýǵa májbúr etpeńiz.

Alaıda oranyp alǵan denede jan belgisi joqtaı, tyrp etpedi.

Osy kezde Dú Rýa kereýetke qaraı bir-aq qarǵyp kelip, kórpeni julyp alyp, jastyqty aýdaryp tastaǵan kezde, astynan appaq qýdaı bolyp ketken Larosh-Mateniń júzi kózge shalyndy. Jorj ony tamaǵynan shap berip, qylqyndyra salǵysy kelgen adamdaı úńile túsip. tisin shyqyrlatty:

— Tym bolmasa ujdansyzdyǵyńyzdy moıyndaýǵa batylyńyz jetseshi.

— Siz kimsiz? — dep surady tártip saqshysy.

Esi shyqqan ashynamyz úndemedi.

— Men polısıa komısarymyn, aty-jónińizdi ataýyńyzdy ótinem.

— Aıtsańyzshy, sý júrek neme, áıtpese kim ekenińizdi men-aq aıtyp bereıin! — dep, ashýdan qalshyldap ketken Dú Rýa aıqaılap jiberdi.

— Komısar myrza! — dep kúmiljı sóıledi tósekte jatqan kisi. — Myna bireýdiń meni qorlaı sóıleýine tyıym salyńyz. Men kimge jaýap berýim kerek: sizge me, álde mynaǵan ba?

Tamaǵy keýip qalǵandaı daýsy qylǵyna shyqty.

— Maǵan, árıne, maǵan, — dedi laýazymdy jan. — Men sizden surap turmyn: siz kimsiz?

Ashynamyz taǵy únsiz qaldy. Kórpeni ıegine deıin tarta túsken ol jan-jaǵyna maǵynasyz kóz júgirtti. Qysqa ǵana shıratpa murty bozaryp ketken júzinde tipti qap-qara bolyp kórindi.

— Demek sizdiń jaýap bergińiz kelmeıdi ǵoı? — dedi komısar. — Onda sizdi tutqyndaýǵa týra keledi. Tym bolmasa túregelińiz. Áńgimeni siz kıingen soń jalǵastyramyz.

Tósektegi dene qozǵalaqtap, erinderi jybyr etti:

— Jurttyń kózinshe tura almaımyn.

— Nege? — dep surady tártip saqshysy.

— Óıtkeni... óıtkeni... men jalańashpyn, — dep, kúmiljı jaýap qatty ol.

Dú Rýa myrs etip, edende jatqan jeıdeni aldy da, tósekke laqtyryp jiberdi.

— Eshteńe etpeıdi!.. Tura ber!.. — dep aıǵaılady ol. — Áıelimniń aldynda sheshinýge uıalmaǵan jan meniń aldymda kıinýge betinen baspaı-aq qoısyn.

Ol burylyp, ashyq peshke qaraı ketti.

Esin jıyp alǵan Madlena báriniń ornyna kelmesteı byt-shyt bolǵanyna kózi jetip, endi neni bolsa da qaıyspaı kóterýge belin býǵandaı túr baıqatty. Basyn tákapparlana kóterip alǵan onyń kózi ot shashyp turǵandaı. Qaǵaz qıyǵyn ýmajdap alyp, qonaq kútkendegideı-aq ashyq pesh jıegine ornalasqan dókirleý shyraǵdandardaǵy on maıshamnyń bárin jaǵyp shyqty. Sodan keıin ashyq peshtiń mármár jaqtaýyna súıene turyp, jalań aıaǵyn onyń sóne bastaǵan jalynyna tosyp edi, myqynyna áreń iligip júrgen beldemshesiniń art jaǵy kóterilip ketti. Qyzǵylt qorapshadan temeki alyp tartty.

Onyń ashynasy tóseginen turyp bolǵansha, komısar Madlenanyń qasyna keldi.

— Mundaı ispen jıi aınalysasyz ba, qaıyrymdy myrza? — dep surady áıel asqaqtaı sóılep.

— Neǵurlym az bolǵanyn qalaımyn, hanym, — dep, oǵan komısar shyn jaýap qatty.

Áıel kekesindi myrs etti:

— Onyńyz jaqsy eken, abyroı ápermeıtin is qoı.

Ol óz kúıeýin kózine de ilmeıtin túr baıqatty.

Tósektegi myrza bul kezde kıinip bolǵan eken. Shalbaryn ilip, bátińkesin kıip, jıletin júre túımelep bulardyń qasyna keldi.

Laýazym ıesi oǵan buryldy:

— Al endi, shapaǵatty myrza, kim ekenińizdi, múmkin, aıtarsyz?

Ol úndeı qoımady.

— Onda men sizdi tutqyndaýǵa májbúrmin,— dedi komısar.

— Tıispeńiz maǵan! — dep, baqyryp jiberdi kenet myrzamyz. — Meniń jeke basyma tıisýge bolmaıdy.

Dú Rýa onyń qasyna uryp jyǵardaı ekpinmen jetip keldi.

— Siz qylmys ústinde ustaldyńyz... qylmys ústinde... — dep, ysyldaı sóıledi ol. — Meniń sizdi qamaýǵa alýǵa quqyǵym bar... ıá, bar. — Sodan keıin ashýdan tutyǵa aıǵaılap jiberdi: — Bul Larosh-Mate, syrtqy ister ministiri!

Muny kútpegen polısıa komısary yrshyp tústi.

— Shynynda da, shapaǵatty myrza, siz kimsiz ózi, aıtsańyzshy? — dep abyrjı kúbirledi ol

Bul joly rýhtana túsken myrza daýsyn shyǵara til qatty:

— Bul joly myna sumyraı shyndyǵyn aıtty. Men shynynda ministir Larosh-Matemin.

Sóıtti de, Jorjdyń keýdesinde qyp-qyzyl bolyp jarqyrap turǵan temirdi nusqap:

— Bul jeksurynǵa myna ordendi men bergenmin! — dedi.

Dú Rýa qup-qý bolyp ketti. Ol bir-aq shalt qımyl jasady — kelesi sátte ilgeginen julynǵan taspa áýede ot jalynyndaı jelbirep, ashyq peshke qaraı ushyp bara jatty.

— Sen sıaqty aramzalar beretin ordenderdiń quny, mine, osyndaı.

Qoldary qushyrlana túıilgen, tisterin shyqyrlata ashýdan isine qabartqan olar bir-birine qasqaıa qarap turdy: biri — aryqsha kelgen, edireıgen murtty da, ekinshisi — tolyq deneli, murty shıyrshyqtala saqınalanǵan eki erkek.

Komısar olardyń ortasyna tústi.

— Sabyr etińizder, myrzalar, tártip saqtańyzdar!

Olar ún-túnsiz burylyp ketisti. Madlena ornynan qozǵalmastan, temekisin sorǵan kúıi kúlimsirep qoıdy.

— Ministir myrza! — dep sóz bastady laýazymdy polıseı. — Men siz ben myna turǵan Dú Rýa hanym ekeýińizdiń ońasha úıde ústerińizden tústim: siz tósekte jatyrsyz, bul kisi jartylaı jalańash. Kıimderińiz bólme ishinde jaırap jatyr. Bul — zınaqorlyqtyń aıqyn kórinisi. Siz muny joqqa shyǵara almaısyz. Buǵan ne aıtasyz?

— Aıtarym joq, mindetińizdi atqara berińiz,— dep kúbir etti Larosh-Mate.

Komısar Madlenaǵa buryldy:

— Al siz qaıyrymdy hanym, myna myrza ashynańyz ekenin moıyndaısyz ba?

— Ashynam ekeni ras! — dep shamdana sóıledi ol.

— Basqa suraǵym joq.

Tártip saqshysy páterdiń jalpy jaǵdaıy, bólmelerdiń ornalasýy jóninde taǵy bir derekterdi jazyp jatty. Bul kezde ministir kıinip bolyp, páltesin bilegine asa saldy da, qalpaǵyn alyp, jazýyn toqtatqan komısarǵa buryldy:

— Men sizge endi kerekpin be? Ne isteýim kerek? Kete bersem bolatyn shyǵar?..

Dú Rýa onyń betine arsyzdyqpen kúle qarady:

— Ne úshin ketpeksiz? Biz boldyq. Tósekke qaıta jatyńyz, shapaǵatty myrza. Biz ketemiz.

Ol polısıa komısarynyń jeńinen shymshı ustap, esikke ıkemdedi:

— Júrińiz, komısar myrza, bul jerde endi biz isteıtin eshteńe qalǵan joq.

Tártip saqshysy tańyrqaǵan túrmen onyń sońynan ilesti. Tabaldyryq aldynda Jorj toqtap, ony alǵa ozdyrmaq boldy. Komısar ádep saqtap, bas tartty.

— Ótińiz! — dep bolmady Jorj.

— Sizden keıin, — dedi komısar.

Sol kezde jýrnalshy ıilip, qurmetpen ári kekesindi únmen:

— Ótý sizdiń kezegińiz, komısar myrza. Bul meniń óz úıimdeı bop qaldy ǵoı,— dedi.

Sóıtti de, abaılap, ádeıi ádepti túrmen esikti jaýyp shyqty.

Bir saǵattan keıin Jorj Dú Rýa "Fransýz ómiri" saralqasyna kelip kirdi.

Valter sonda otyr edi, — sońǵy kezde taralymy kóbeıip, onyń bankiniń barǵan saıyn sharyqtaı bastaǵan tabysyna qosar úlesi keńeıe túsken "Fransýz ómiriniń" shyǵýyn ol burynǵysha ózi baqylap, ózi basshylyq jasaıtyn.

Baspager onyń betine qarady:

— Á, bul siz be?! Túrińiz nege ózgerip ketken? Búgin nege tústikke kelmedińiz? Qaıdan júrsiz?

Óz sóziniń áseri qandaı bolaryna senimi mol Dú Rýa ár sózin qadaı aıtty:

— Men jańa ǵana syrtqy ister ministirin qulatyp keldim.

Valter ony qaljyńdap tur dep oılady.

— Qulatyp keldiń... Qalaısha?

— Men kabınet quramyn ózgertemin. Bary sol-aq. Ol sumyraıdyń kózin baıaǵyda qurtý kerek edi.

Qarıa kúmiljip qaldy, — ol qyzmetkeri mas eken dep oılady.

— Siz esińizden adasqan shyǵarsyz, — dep kúbirleı sóıledi ol.

— Esim durys. Men jańa ǵana áıelim men Larosh-Mate myrzanyń ústinen tústim. Polısıa komısary zınaqorlyq jasalǵanyn óz kózimen kórdi. Ministirińiz qurydy.

Valter sener-senbesin bilmeı, kózáınegin mańdaıyna syrǵytty.

— Siz qaljyńdap turǵan shyǵarsyz? — dep surady ol.

— Qaljyń emes. Men tipti bul týraly jańalyqtarǵa habar jazamyn.

— Sonda ne istegińiz keledi?

— Men ana aldamshyny, qoǵamǵa qaýipti ońbaǵandy alastasam deımin! Jolyma kóldeneń turam deýshiler janynan túńiletindeı etemin! Eshkimdi de aıamaımyn! — dedi Jorj qalpaǵyn kresloǵa qoıyp jatyp.

Baspager máseleniń mánisine túsine almady.

— Al... áıelińiz she? — dep surady ol.

— Erteń-aq aıyrylysý jaıly is qozǵaımyn. Marqum Forestesine qaıtyp barsyn.

— Sizdiń aıyrylysqyńyz kele me?

— Árıne. Men kúlki boldym. Olardy qylmys ústinde ustaý úshin túk sezbegen bop kórinýge týra keldi. Endi bári bitti. Bári meniń qolymda.

Valter áli de esin jıa almaı, Dú Rýaǵa jaltaqtap qaraı berdi, al ishinen: "Saıtan alǵyr, myna pysyqpen jaýlaspaǵan jón", — dep oılady.

— Men endi erkinmin... — dep sózin jalǵastyrdy Jorj. — Azdaǵan baılyǵym da bar. Qazan aıynda, jańa saılaý aldynda men ózim týǵan jerimnen daýysqa túspekpin, — ol jaqtaǵylar meni jaqsy biledi. Jurttyń kózinshe bedelimdi túsirgen áıelmen abyroıǵa jete almaıtyn edim, ózimdi eshkimge syılata almaıtyn edim. Ol meniń basymdy aınaldyryp, qaqpanyna túsirip alǵan bolatyn. Alaıda onyń sıqyrlyǵyn sezgennen-aq basqan izin ańdýmen boldym.

Ol qarqyldaı kúldi.

— Baıǵus Foreste, alańsyz, sengish Foreste múıizdi qalpynda kete bardy. Al men abaısyzda moınyma artyp alǵan qyrsyqtan der kezinde qutyldym. Qolymdy sheship aldym. Endi men uzaqqa shabamyn.

Ol oryndyqtyń arqalyǵyn aldyna qarata attaı minip otyryp, oıyn daýystap aıtqandaı-aq:

— Uzaqqa baramyn... — dep qaıtalady.

Valter qarıa kózáınegin mańdaıynan túsirmegen kúıi oǵan bajyraıa qarap turyp, ishinen: "Iá, bul ońbaǵan alysqa barar-aq — dep oılady.

Jorj ornynan turdy.

— Men qazir maqala jazamyn. Árıne, saqtyqty umytpaý kerek. Esińizde bolsyn: ministir úshin bul qatty soqqy bolady. Ol sý túbine ketti deı berińiz. Oǵan eshkim qol ushyn sozbaıdy. "Fransýz ómirine" endi ony qorǵashtaýdyń túkke de qajeti joq.

Valter qarıa kishkene bultalaqtap turdy da, aqyry qolyn bir-aq siltedi.

— Tartynbańyz, — dedi ol, — ózine de sol kerek.

IX

Arada úsh aı ótti. Dú Rýa bul arada aıyrylysýǵa qol jetkizip, onyń áıeli burynǵy Foreste famılıasyn qaıtyp aldy. Shildeniń on besi kúni Valterler Trývılge júrip ketýdi josparlady da, qoshtasý úshin bir kúndi qala syrtynda ótkizýge sheshim qabyldady.

Serýen beısenbi kúnge belgilendi. Tańǵy saǵat toǵyzda tórt at jegilgen alty oryndyq úlken kúıme bulardy jolǵa alyp shyqty.

Tańǵy asty Sen-Jermende, IV Genrıhtiń baq ishindegi úıinde ishý josparlanǵan. Markız de Kazoldy jan-tánimen jek kóretin, tipti túrin kórgisi kelmeıtin Súıkimdi dos bul saparda jalǵyz jigit ózi bolýǵa tilek bildirgen. Alaıda sońǵy sátte úı ıeleri tańerteńgilik graf de Latýr-Ivelendi ala ketýdi uıǵardy. Oǵan bul jóninde keshkisin habar jiberildi.

Attar Elıseı dalasy kóshesimen jele jortyp ótip, osy júrispen Býlon ormanyn da artta qaldyrdy.

Onsha ystyq emes, tamasha jazǵy kún tamyljyp turdy. Kógildir aspanda qarlyǵash qanattarynan paıda bolǵan dóńgelek syzyqtar áýede kópke deıin tarqamaı turyp alatyndaı bolyp seziledi.

Áıelder jaǵy artta otyrdy: ortasynda anasy, eki qyzy eki jaǵynda; erkekter olarǵa qarama-qarsy: Valter qonaqtaryn eki jaǵyna ala jaıǵasty.

Senany, Mon-Valerendi aınalyp ótti, Býjıval da artta qaldy, odan soń Pekke deıingi jol ózendi jaǵalady da otyrdy.

Rozaǵa eljireı kóz tastaýmen bolǵan jasy birazǵa kelip qalǵan graf de Latýr-Ivelenniń adamda sırek kezdesetin jaq saqalyn jel uıtqytýyn qoımady (ony kórgen Dú Rýanyń basyna: "Jel onyń saqalymen oınaýǵa qumar boldy", — degen oı keldi). Olar bir aı buryn atastyrylǵan bolatyn.

Jorj anda-sanda Súzannaǵa qarap qoıyp otyrdy; olardyń ekeýi de bop-boz edi. Kózderi kezigip qalǵanda ekeýi tek ózderine ǵana belgili nárse jaıly oısha til qatysqandaı bolady da, tez kózderin aýdaryp áketedi. Valter hanym baqytty ári baısaldy keıipte otyr.

Tańǵy as uzaqqa sozyldy. Dú Rýa Parıjge oralmas buryn úı aldyndaǵy bastyrmada qydyrystaýǵa usynys jasady. Áýeli bári qabyrǵany jaǵalaı qaz-qatar turyp, aldarynan ashylǵan kóriniske tamashalaı qarady. Uzynnan-uzaq kólbeý jatqan taý etegindegi jasyl shalǵynda Sena alyp aıdahardaı ıreleńdep, sýyn Mezon-Lafıtke qaraı áketip barady. Oń jaqtaǵy tóbeniń jotasyndaǵy Marlıdiń sýaǵar naýasy aspannan dáý aıaqtary jybyrlap salbyrap túsken alyp juldyz qurt sıaqtanyp kórinedi, al Marlıdiń ózi tómendegi qalyń ormannan kózge shalynbaı qalypty.

Bulardyń kóz aldynda jazylyp jatqan keń-baıtaq jazyqtyń ár jerinde shashyraı ornalasqan qystaqtar kórinedi. Kishigirim toǵaıdyń tozyńqy kóginiń arasynan Vezıne toǵandary jyltyraıdy. Sol jaqta, alys bir jerden aspanǵa shanshylǵan úshkir Sartrývıl shirkeýiniń munarasy asqaqtaıdy.

— Álemniń esh jerinen mundaı kórinisti tappaısyń, — dedi Valter. — Tipti Shveısarıanyń ózinde kezdespeıtin ádemilik.

Bular aıańdap ári qaraı jyljydy, — bári de taǵy biraz júre túsip, aınalaǵa kóz sýarýdy qalaıdy.

Jorj ben Súzanna artta kele jatty. Aldaǵylar birneshe adym uzaǵan kezde ol qyzǵa basyn eńkeıte túsip, aqyryn daýyspen sybyrlaı sóıledi:

— Men sizdi unatamyn, Súzanna. Essiz súıemin sizdi.

— Men de, Súıkimdi dos, — dep sybyr etti qyz.

— Egerde siz maǵan áıel bolmasańyz, men Parıjde qalmaımyn, Fransıadan ketip qalamyn.

— Ákemmen sóılesip kórińiz. Múmkin, kelisip qalar.

Jorjdyń tamaǵynan qarsylyq belgisindeı asyǵys dybys shyqty.

— Joq, taǵy qaıtalap aıtamyn: odan paıda joq. Sizdiń úıdiń esigi men úshin tars jabylady, meni saralqadan da aıdap shyǵady, sizben kórisýdiń ózi muń bolady. Resmı usynys jasaýym tek osylaı ǵana aıaqtalaryna sene berińiz. Sizdi markız de Kazolǵa berýdi uıǵaryp otyr. Ata-anańyz siz, áıteýir, bir kelisedi dep kútip júr.

— Sonda men ne isteýim kerek? — dep surady qyz.

Jigit birden jaýap qatpaı, onyń betine qıǵashtaı qarady.

— Men úshin batyl qadam jasaı alar ma edińiz?

— Iá, — dedi qyz oılanbastan.

— Jankeshti áreketke?

— Iá.

— Ákeńiz ben anańyzǵa qarsy shyǵýǵa batylyńyz jeter me eken?

— Iá.

— Shyn ba?

— Shyn.

— Onda jalǵyz ǵana bir ádis bar. Bárin men emes, siz bastaýyńyz kerek. Siz bir úıdiń alaqanyna salǵan erkesisiz, eshkim betińizden qaqpaıdy, taǵy bir tentektigi dep qoıa salady. Endi qulaq salyńyz. Búgin keshke, úıge kelgen soń anańyzben ǵana ońasha sóılesip kórińiz. Meniń áıelim bolǵyńyz keletinin aıtyńyz. Ol buǵan, árıne, shekten shyǵa ashýlanady...

— Jo, apam qaıta qýanady! — dep Súzanna sózin bólip ketti.

— Qýanbaıdy, — dedi jigit sheshimdi únmen, — siz anańyzdy bilmeısiz. Qaıta ákeńizden árman ashýǵa býlyǵyp, yzalanady, kórińiz de turyńyz. Biraq siz aıtqanyńyzdan qaıtpaı turyp alyńyz, menen basqa eshkimge kúıeýge shyqpaımyn deńiz. Jaraı ma?

— Jaraıdy.

— Anańyzdan shyqqan soń ákeńizge baryp, úzildi-kesildi senimdi túrmen jańaǵy sózdi oǵan da aıtyńyz.

— Iá, ıá. Al sodan soń?

— Odan arǵysy eń mańyzdy qadam. Eger siz ózińizge senimdi bolsańyz, meniń áıelim bolýǵa shyn bel baılasańyz, meniń qymbattym, meniń kishkentaı ǵana Súzannam... onda men... men sizdi alyp qashamyn!

Qyz qýanǵannan alaqan soǵyp jibere jazdady.

— Netken baqyt! Siz meni alyp qashasyz! Qashan, qashan?

Kitaptardan oqyǵan qarańǵylyqty jamylyp qashyp shyǵý, poshta tasýshy arbalar, arzanqol ashanalar, shytyrman oqıǵalar — shynǵa aınalǵaly turǵan sıqyrly tústeı — qyz qıalyn qozǵap ótti.

— Qashan bolady bul? — dep qaıta surady ol.

— Tipti búgin keshke... túnde, — dedi jigit aqyryn ǵana.

— Sonda qaıda baramyz? — dep yntyǵa surady qyz.

— Ol meniń qupıam. Ár qadamyńyzdy saraptańyz. Birge qashqannan keıin siz menen basqa eshkimge kúıeýge shyǵa almaıtynyńyzdy bilýińiz kerek. Jalǵyz joly osy, biraq ol... siz úshin asa qaýipti jol..

— Men sózimnen tanbaımyn... — dedi qyz. — Men sizben qalaı kezdesemin?

— Siz úıden jalǵyz shyǵa alasyz ba?

— Iá, men qaqpany asha alamyn.

— Onda bylaı, tún ortasynda, esik kúzetýshi uıqyǵa jatqannan keıin, Kelisim alańyna kelińiz. Men Teńiz ministirliginiń aldynda kúımemen tosyp turamyn.

— Kelemin.

— Mindetti túrde me?

— Mindetti túrde.

Jigit onyń qolyn qatty qysty.

— Men sizdi súıemin! Siz qandaı jaqsy, batyl edińiz! Sonymen, sizdiń markız de Kazolǵa turmysqa shyqqyńyz kelmeıtini ras qoı?

— Árıne, ras!

— Búgin siz osyny aıtqanda ákeńiz qatty ashýlandy ma?

— Ashýlanǵanda qandaı! Meni monastyrǵa jiberemin dedi.

— Kórip tursyz ǵoı, batyl qımyldamasaq bolmaıdy.

— Men batyl bolamyn.

Qashyp ketý týraly oıǵa berilgen ol alys kókjıekke kóz tikti. Myna jigitpen alysqa-alysqa sapar shegedi... Ol muny alyp qashady!.. Qyzdyń kókiregin maqtanysh kernedi. Ol óziniń abyroıyna daq túsýi múmkin ekenin, uıatyn oılap jatpady. Bul qadamy qaıda bastaryna da oı júgirte almady, oǵan óresi jetpeıtin edi.

Valter hanym artyna buryldy.

— Qyzym, munda kel! — dep daýystady ol. — Neǵyp Súıkimdi dos ekeýin keıindep qaldyńdar?

Bular qatarǵa kelip qosyldy. Olar taıaý arada Valterler attanǵaly jatqan teńiz kýrorty týraly sóz etip tur eken.

Kelgen joldy qaıtalamas úshin, Shatý arqyly qaıtýǵa sheshim qabyldandy.

Jorj únsiz otyrdy. Ol tereń oıda edi. Sonymen, eger myna qyzdyń batyldyǵy jetse, ol aqyrynda óz maqsatyna qol jetkizbek. Úsh aı boıy ol qyzdyń basyn aınaldyrýmen boldy. Tek óziniń ǵana qolynan keletin ónerin aıamaı jumsap, qyzdy aldady, arbady, aqyry tabyndyryp aldy. Jeńil oıly qýyrshaqtyń janyn jaýlap alý asa qıynǵa túse qoımady.

Eń aldymen ol qyzdyń markız de Kazolge kúıeýge shyǵýdan bas tartýyna qol jetkizdi. Endi, mine, ózimen qashyp ketýge kóndirip otyr. Budan basqa jol joǵyna sendirdi.

Valter hanym buǵan qyzyn berýge eshqashanda kelispeıtinin ol jaqsy biledi. Áıel buny áli de súıedi jáne ómir boıy súıip ótetin túri bar. Ony Jorjdyń esepke qurylǵan salqyndyǵy ǵana tejep keledi, áıtpese úmitsiz de yryqsyz qumarlyqtan mújilip júrgenin ishi sezedi. Ol áıeldi esh kóndire almas edi. Munyń Súzannaǵa úılenýine jol bermeıdi ol.

Al qyzdy qolǵa túsirip, ata-anasynyń qasynan alyp kete alsa, ol qyz ákesimen terezesi teń adamsha kelissóz júrgizer edi.

Tereń oıǵa batqan Dú Rýa ózine qarata aıtylǵan sózderge mán berip jatpastan, qostaı berdi. Tek qalaǵa kirgen kezde ǵana boıyn jıyp aldy.

Súzanna da oıly qalypta keledi. Tórt attyń moınyna taǵylǵan qońyraýlar shyldyrlap, osy áýennen onyń kóz aldyna aı sáýlesimen ǵana ajyratarlyq shetsiz-sheksiz túngi jol, qaraýytqan orman, jol toǵysyndaǵy arzanqol ashana, sońynan shyqqan qýǵyn kelip qala ma dep asyǵa-aptyǵa attaryn aýystyryp jatqan arbakeshter elesi kólbeńdedi.

Kúıme záýlim úıdiń aýlasyna kirip toqtaǵan kezde, Valterler Jorjdy tústik ishýge qalýǵa úgitteı bastady. Biraq ol bas tartyp, úıine ketip qaldy.

Úıinde ol jeńil ǵana shaılanyp, dáp bir alys saparǵa shyǵatyndaı-aq qaǵazdaryn retteýge kiristi. Kesiri tıedi-aý degen hattardy otqa saldy, birazyn alysyraq tyqty, keıbir dostaryna hat jazdy.

Ara-arasynda saǵatyna qarap qoıǵan ol: "Qazir ana jaqta naǵyz maıdan bop jatqan shyǵar", — dep oılady. Kókeıine kúdik júgirdi. Eger oılaǵany bolmaı qalsa she? Biraq qorqatyn ne bar? Sútten aq bolyp shyǵý qıyn emes. Degenmen iri oıynǵa bos tigip otyr ol!

On birdiń kezinde ol úıden shyǵyp, biraz aıańdap júrdi, sodan keıin kúıme jaldady da, kelisim alańyndaǵy Teńiz ministirliginiń qasyna kelip turdy.

Ara-tura sirińkeniń shıin jaǵyp, saǵatyna qaraıdy. Saǵat on ekige jaqyndaǵanda ol shydamsyzdana bastady. Sát saıyn esikten basyn shyǵaryp, Súzanna kele jatqan joq pa dep kóz júgirtedi.

Alysyraq jerdegi bir saǵat on ekini soqty, ile jaqynyraq jerdegi bir saǵat, odan keıin eki saǵat qosyla, eń aqyrynda múldem alystan taǵy bir saǵat on ekini soqty. Sońǵy qońyraý basyla bere ol: "Bári bitti. Qurydym. Qyz kelmeıdi", — dep oılady.

Degenmen tań atqansha kútýge bel baılady. .Mundaı jaǵdaıda tózimdi bolǵan jón.

Birazdan keıin on ekiden on bes mınýt ketkenin, odan keıin on eki jarymdy, sonan soń on bes mınýtsiz birdi jáne aqyrynda barlyq saǵat baǵana on ekini soqqanyndaı retpen birinen keıin biri túngi birdi soqty. Ol endi kútýdi qoıyp, ana jaqta ne bolyp qalǵanyn túsinýge tyrysyp, bas qatyryp otyrǵan edi. Kenet kúıme terezesinen áıel basy qyltıdy.

— Siz osyndamysyz, Súıkimdi dos?

Ol ornynan ushyp turdy. Tynysy tarylyp ketkendeı.

— Súzannasyz ba?

— Iá, bul menmin.

Sasqanynan esiktiń tutqasyn buraı almaı jatyp:

— Á, bul siz be... siz... kirińiz... — dep qaıtalaı berdi.

Qyz kirisimen onyń qasyna sylq etip qulaı ketti. Jorj arbakeshke: "Aıdańyz!" — dep aıǵaı saldy da, attar ala jóneldi.

Súzanna alqyna dem alyp, sóıleýge tili kele qoımady.

— Qalaısha bulaı boldy? — dep surady jigit.

— O, sumdyq boldy, ásirese apammen sóıleskenim sumdyq, — dep sybyrlady esinen tanýǵa jaqyn otyrǵan qyz.

Jorj tolqyǵannan dirildep ketti.

— Apańyzben be? Ol sizge ne dedi? Aıtyńyzshy.

— Aıtary joq, sumdyq! Men bárin oılap aldym da, kirisimen birden ashyq aıttym. Ol bozaryp ketti de, aıqaıǵa basty: "Eshqashanda! Eshqashanda!" Al men jyladym, doldanyp, sizden basqa eshkimge kúıeýge shyqpaımyn dep ant-sý ishtim. Ol meni uryp jibere me dep edim. Esinen adasqandaı qalshyldap, meni erteń-aq monastyrǵa jibermek boldy. Men ony mundaı kúıde eshqashan kórgen emespin. Osy kezde aıqaı-shýdy estip, ákem kirip keldi. Ol apam qusap ashý shaqyra qoıǵan joq, biraq sizdiń men úshin jaqsy serik emes ekenińizdi aıtty. Olardyń sózine yzalanǵan men olardan da asyra aıqaıladym. Ákem ózine tipti jaraspaıtyn qaıǵyly túrmen meniń shyǵyp ketýimdi talap etti. Sol kezde men sizben qashýǵa beldi bekem baıladym. Sonymen, men osynda otyrmyn. Al biz qaıda baramyz?

Dú Rýa ony belinen erkelete qushaqtap, áńgimesin bir sózin qalt jibermeı tyńdady, onyń áke-sheshesine jyny ustady. Áıteýir, qyzdary qolynda. Kókeleriń kózderine kórsetedi endi.

— Poıyzǵa keshigip qaldyq, — dedi ol. — Kúıme bizdi Sevrge aparady, sonda qonyp shyǵamyz. Al erteń Larosh-Gııonǵa baramyz. Bul Sena jaǵalaýyndaǵy, Mant pen Bonner arasynda ornalasqan qystaq.

— Al men ózimmen eshqandaı kıim alǵan joqpyn. Soqa basym shyǵyp kettim, — dedi Súzanna.

Jigit alańsyz kúlimsiredi:

— Eshteńe etpeıdi, sol jaqta bir jóni tabylar.

Kúıme kóshemen zyrlap keledi. Jorj qyzdyń qolyn alyp, aqyryndap, qurmetpen súıe bastady. Qur ǵana aımalaýmen tynýdy ol bilmeıtin, sondyqtan qyzben qalaı sóılesýdi bilmeı daǵdardy. Kenet oǵan qyz jylap otyrǵandaı kórindi.

— Sizge ne boldy, qymbattym? — dep úreılene surady ol.

— Baıǵus apam, meniń joq ekenimdi bilgen bolsa, kóz ile almaı jatqan shyǵar, — dedi ol kóz jasyna býlyǵa óksip.

Valter hanym, shynynda, uıyqtaǵan joq bolatyn.

Súzanna bólmeden shyǵyp ketkende, ol kúıeýimen ońasha qaldy.

Áıeldiń unjyrǵasy túsip, qapalanyp otyrdy.

— Qudaıym-aı! Bul neǵylǵandary?

— Bul ana qaskúnem onyń basyn aınaldyryp aldy degen sóz, — dedi Valter burq etip. — Kazolden bas tartýǵa kóndirgen de sol. Ol ońbaǵannyń kózdegeni qyzdyń jasaýy ǵana.

Valter ashý qysyp, buryshtan buryshqa adymdap júre bastady.

— Sen de sony mańyńa úıir ǵyp, eliktirip, álpeshtediń kelip, buzaýyndaı etip sylap-sıpap baqtyń. Tańerteńnen keshke deıin estigenimiz: "Súıkimdi dos, Súıkimdi dos". Al tart endi jazasyn!

Áıel bozaryp ketti.

— Men... eliktirdim be?

— Iá, sen! — dep betine bylsh etkizdi ol — Báriń tek sony ǵana kóre qaldyńdar: anaý Marel, Súzanna, báriń, báriń. Seniń onsyz bir kún de tura almaıtynyńdy men sezbedi ǵoı deımisiń?

Valter hanym boıyn tiktedi.

— Menimen bulaı sóılesýge haqyńyz joq, — dedi ol qaıǵyly daýyspen. — Meniń siz sıaqty kóshe tárbıesinde óspegenimdi umytpańyz.

Kúıeýi irkilip qala jazdady da, qaıta ashýǵa basyp: "Quryńdarshy báriń!"— dep, esikti tars jaýyp shyǵyp ketti.

Jalǵyz qalǵan Valter hanym áıeldik túısikpen aınaǵa umtyldy — jańaǵy estigenderi sonshalyqty jan sengisiz sumdyq bolyp kóringeni sondaı, ózin demde qartaıyp ketkendeı sezindi. Súzanna Súıkimdi dosqa ǵashyq bop qalǵan! Súıkimdi dos Súzannaǵa úılengisi keledi! Joq, ol qatelesedi, bulaı bolýy múmkin emes! Árıne, qyzdyń sulý jigitti unatýy múmkin, ol ózin soǵan kúıeýge bere qoıady dep sholjańdaýy múmkin. Al jigit? Jigit onymen astyrtyn sóz baılasýy múmkin emes! Valter hanymnyń oıy aıaq astynan aýyr qaıǵy kórgen adamdaı shatasyp ketti. Joq, Súıkimdi dos Súzannanyń qylyǵynan habarsyz bolar.

Ol jigittiń bul jerde qatysy bar ma, joq pa degen oı tóńireginde uzaq bas qatyrdy. Eger qyzdy aıdap salǵan sol bolsa, netken ońbaǵandyq!

Endi ne bolmaq? Alda tek qana qaýip, azap kútip turǵandaı bolyp kórindi áıelge.

Eger jigittiń qatysy bolmasa, onda qorqatyn eshteńe joq. Súzannany jarty jyldaı saıahatqa jiberse, bári umytylady. Biraq osydan keıin ózi oǵan qalaı qarar eken? Ony áli kúnge súıetini ras. Bul qushtarlyq júregine jebeshe qadalyp qalǵan, julyp tastaý múmkin emes. Onsyz ómir súrýdi oılaýdyń ózi qorqynyshty. Odan ólgen artyq.

Saǵynysh pen kúdik qamaýynda ol uzaq jatty. Túsiniksizdik pen aýyr oıdan basy solqyldap aýyrdy. Myna jaǵdaıdyń sheshimin taba almaı sarsań qylǵan belgisizdik toryǵýǵa ulasty. Saǵatyna qarap edi: eki bolyp qalypty. "Men shydaı alar emespin, — dedi ol ózine-ózi, — aqylymnan adasatyn túrim bar. Bárin bilip alý kerek. Súzannany oıatyp, bárin de surap bileıin".

Tyqyryn sezdirmes úshin bátińkesin sheship, qolyna maısham aldy da, qyzynyń bólmesine qaraı bettedi. Esikti aqyryn ashyp, kereýetke kóz saldy. Tósektiń qyry synbapty. Alǵashynda oıyna jamandyq oralǵan joq, — qyzy áli ákesimen aıtysyp-tartysyp júrgen bolar dep oılady. Kenet birdeńeden sekem alǵan áıel kúıeýiniń bólmesine qaraı tura júgirdi. Qup-qý bolyp alqynǵan kúıi onyń jatyn jaıyna asyǵys kirip keldi. Valter tósekte kitap oqyp jatyr eken.

— Ne bop qaldy? Ne boldy saǵan? — dep úreılene surady ol.

— Súzannany kórdiń be?

— Men? Joq. Ne boldy?

— Ol.. ol.. ketip qalypty. Bólmesinde joq.

Valter tóseginen qarǵyp turyp, aıaq kıimin ile saldy da, túngi kóılegimen qyzynyń bólmesine qaraı júgirdi.

Kirip kelgende-aq ol bárin uqty. Qyzy qashyp ketken.

Ol kresloǵa sylq etip otyra ketti de, shamdy edenge qoıdy.

Áıeli sońynan ilese kirdi.

— Iá, ne? — degendi ázer aıtty ol.

Valterdiń jaýap qatýǵa da, ashýlanýǵa da shamasy qalmapty.

— Bári bitti,— dedi aqyrynda ol yńyrsı til qatyp, — qyz sonyń qolynda. Biz qurydyq.

Áıeldiń júzinde túsinbestik baıqaldy.

— Quryǵany nesi?

— Op-ońaı qurydyq. Endi olardy úılendirmeske álimiz joq.

Áıeldiń kómeıinen ań yrylyna uqsas dybys shyqty.

— Oǵan! Eshqashanda! Esińnen adasqanbysyń?!

— Ulyǵannan paıda joq, — dedi Valter jabyrqaý júzben. — Ol qyzdy alyp ketip, abyroıyn tókti. Endi qalǵany ekeýin qosý ǵana. Eger aqylmen istesek, eshkim sezbeı de qalady.

— Bermeımin, bermeımin Súzannany oǵan! — dep qaıtalaı berdi búkil denesimen qalshyldap ketken áıel. — Eshqashanda kelispeımin!

— Qyzdy toryna túsirip te qoıdy ǵoı ol — dep Valter kúızele sóıledi. — İs bitti. Endi biz kelisim bergenshe ol ony bosatpaı, tyǵyp ustaıdy. Sondyqtan janjal shyǵarmas úshin, biz qazir kelisýimiz kerek.

Valter hanymnyń eshkimge batyp aıta almaıtyn qaıǵydan ishi ıt ulyǵandaı ashydy.

— Joq, joq! Men kelispeımin! — dep qaıtalaı berdi ol.

Kúıeýi shydamaı ketti.

— Kelispegende ne isteısiń! Basqa jol joq. Ah, ońbaǵan-aı deseńshi, jandy jerden ustaǵanyn qarashy!.. Qýlyǵyna naıza boılamaıdy! Tegi jaǵynan biz odan da artyǵyn tabar edik, al aqyly men mansapqorlyǵy jaǵynan eshkim munyń shańyna ilese almas. Onyń bolashaǵy zor. Depýtat ta, ministir de bolady ol

— Men oǵan Súzannany eshqashan bermeımin... — dep málimdedi Valter hanym áldeqandaı óshpendilikpen. — Estip turmysyń?.. Eshqashanda!

Aqyr aıaǵynda Valter yzalanyp, parasatty adam retinde Súıkimdi dostyń jaǵyna shyǵyp aldy.

— Aýzyńdy jap endi... Aıtyp turmyn ǵoı, osylaı etpesek bolmaıdy dep. Kim biledi? Múmkin, keıin ókinbeıtin bolarmyz. Mundaı adamdardyń kim bolyp shyǵaryn aldyn ala boljaý qıyn. Onyń ana Larosh-Mate aqymaqty úsh-aq maqala jazyp aıaǵyn aspannan keltirgenin kórdiń ǵoı, onyń ústine óziniń abyroıyna shyq jýytqan joq, al aldanǵan erkek jaǵdaıynda qalý oǵan adam aıtqysyz emes pe? Keleshek kórseter. Ázirge ol bizdi alqymnan alyp tur, sýdan taza bop sytylyp shyǵa almaımyz.

Áıel jerge jata qap shyńǵyra domalaǵysy, óz shashyn óz julyp-julyp alǵysy keldi.

— Ol qyzdy ala almaıdy!.. — dep kókbettene qaıtalady ol — Men ber... meı... min!..

Valter ornynan turyp, shamdy qolyna aldy:

— Sen barsha áıelder sıaqty aqymaqsyń. Sender tek sezim jeteginde ketesińder. Jaǵdaıǵa beıimdelý degendi bilmeısińder. Al men ol ekeýin úılendiremin. Sóz bitti!

Aıaq kıimin súırete basyp ol bólmeden shyǵyp ketti. Uıqyǵa bókken záýlim úıdiń keń dálizimen eles qusap elegizı jyljyǵan ol óz jatynjaıyna syp berip joǵaldy.

Valter hanym ornynan qozǵala almady, — aıtyp jetkizgisiz qaıǵy alqymynan alyp býyndyryp turǵandaı. Ol bolǵan oqıǵany aqyl elegine salyp tarazylaýǵa da dármensiz. Tek azap shegýde. Osylaı qozǵalyssyz tań atqansha tura berýge de shamasy joǵyn sezedi. Júgirip shyǵyp, basy aýǵan jaqqa qańǵyp ketkisi keledi, jurttan kómek, járdem tilegisi keledi.

Kimnen járdem surasa eken? Kimge barsa eken? Kim... kim... Qasıetti ákeıge! Iá, qasıetti ákeıge! Sonyń aıaǵyna jyǵylyp, bárin moıyndaıdy, kúnákarlyǵyn aıtady, myna qasiretin baıandaıdy. Ol ana jeksurynnyń Súzannaǵa úılenýge bolmaıtynyn túsinedi de, oǵan jol bermeıdi.

Tez qasıetti ákeıdi tabý kerek!

Biraq ony qaıdan tabady? Dál qazir qaıda júgirgendeı? Myna jerde qalýǵa da tózimi jeter emes.

Osy sátte onyń kóz aldyna sý ústimen júrip kele jatqan Isanyń jarqyn beınesi elesteı qaldy. Ol Isany dál qazir sýretke qarap turǵandaı anyq kórdi. Demek ol muny shaqyryp turǵany.

Ol buǵan: "Maǵan kel. Aıaǵyma jyǵyl Men seni jubatamyn, ne isteý keregin aıtyp beremin", — dep turǵandaı edi.

Áıel qolyna maısham alyp, tómen tústi de, jylyjaı jaqqa bettedi. Isa eń túkpirdegi, kenepti ylǵaldan saqtaý úshin shyny esigi únemi jabyq turatyn kishigirim ornalasqan bolatyn.

Muny bir ǵajaıyp orman arasyndaǵy kishkentaı shirkeýge uqsatýǵa da bolar edi.

Buǵan deıin qysqy baqty tek kúndizgi jaryqta ǵana kórip júrgen Valter hanym qazir kirip kelgende, qarakóleńke ný toǵaıdyń kórinisine eriksiz tańdandy. Jaıqalyp turǵan ystyq jaq ósimdikteriniń ıisi adamdy mas qylǵandaı. Esik-tereze jabyq bolǵandyqtan, erekshe aǵashtardyń ózgeshe ıisi adamdy azapty raqatqa bólep, tula boıdy qozdyra balqytyp, jan tapsyrar aldyndaǵydaı qaljyratqan mamyrajaı sezimge bóleıdi.

Baıǵus áıel aıaǵyn úreılene ańdyp basady: maıshamnyń jalpyldaq jaryǵy túnek qoınaýynan tańǵalarlyq ósimdik beınelerin sýyryp shyǵarǵan kezde, kózine birde jan shoshyrlyq qubyjyqtar, áldebir eles beıneler nemese qısyq-qyńyr kesirsiz birdeńeler bolyp shalynady.

Kenet Isany kózi shalyp qaldy. Arasyn bólip turǵan esikti asha sala áıel tizerlep qulaı ketti.

Áýeli ol ynty-shyntysymen jalbarynyp, qudaıǵa degen bar súıispenshiligin jetkizýge tyrysyp baqty. Sodan keıin duǵa oqýy saıabyrlaǵan kezde qudaı betine kóz salǵan áıel qorqynyshtan dirildep ketti. Maıshamnyń álsiz jaryǵy tómennen áreń jaryqtandyryp turǵan ol osy sátte Súıkimdi dostyń naq ózi bolyp kórindi, qudaı emes, ashynasynyń ózi qarap turǵandaı edi áıelge. Iá, sonyń kózi, sonyń mańdaıy, sonyń bet beınesi, sonyń salqyn da tákappar kózqarasy.

"Qudaıym! Qudaıym! Qudaıym!" — dep sybyrlady ol. Al aýzyna Jorj esimi ilindi. Kenet onyń basyna, múmkin, dál osy sátte Jorj óziniń qyzyn qushyp jatqan bolar degen oı kele qaldy. Bir jerde, bir bólmede ekeýi ǵana, ońasha. Ol, ol Súzanna ekeýi!

— Qudaıym-aı!.. Qudaıym-aı! — dep jantalasa kúbirledi Valter hanym. Alaıda oıy qyzy men ashynasy tóńireginen aınalshyqtap shyqpaıdy. Ekeýi bir bólmede... al dalada tún. Áıel olardy kórip tur. Myna sýrettiń ornynda solar turǵandaı anyq kórip tur. Olar bir-birine kúle qaraıdy. Sonan soń súıisti. Bólme qap-qarańǵy. Tósekte kórpe túrilip qalǵan. Áıel ornynan turdy: qazir qastaryna jetip baryp, Súzannany shashynan shap beredi de, ananyń qoınynan sýyryp alady. Sodan keıin sol ońbaǵanǵa qushaǵyn ashqan jeksuryn qyzyn qylqyndyryp, tunshyqtyryp óltiredi. Mine, qolyna qyzy ilikti-aý... alaıda bul kenep edi. Ol Isanyń aıaǵyn sıpalady.

Shyńǵyra aıqaı salǵan áıel búgile qulady. Maısham tóńkerilip, sónip qaldy.

Odan keıin ne boldy? Kópke deıin qorqynyshty birdeńeler maza bermeı qoıdy. Qushaqtasqan Jorj ben Súzanna kóz aldynan ketpeı turyp aldy, al Isa olardyń qylmysty isterine bata berip jatqan sıaqty.

Ol óz bólmesinen basqa jerde jatqanyn emis-emis sezedi. Ornynan atyp turyp, júgire jónelmek bolady, biraq ál-dármeni joq. Bir alapat kúsh onyń aıaq-qolyn qursaýlap tastaǵandaı, qozǵala alar emes, alaıda sanasy erkin sıaqty, biraq onyń ózi tumandanyp, shyndyqtan alys bir qubyjyqtar álemine alyp ketken, ystyq jaqta ósetin árqıly aǵashtardyń seıilmeı turǵan qoıý hosh ıisterinen basy aınalǵan áıel qorqynyshty tús kórip bastyrylǵandaı qalyptan endi qaıtyp oıanbastaı óli uıqyǵa batyp bara jatty.

Erteńgilik es-tússiz talyp jatqan Valter hanymdy "Sý ústimen júrip kele jatqan Isanyń" qasynan taýyp aldy. Onyń jaǵdaıy asa qaýipti desti. Ol tek kelesi kúni ǵana es jınady. Sol-aq eken eńirep jylaı bastady.

Súzannanyń joqtyǵyn túsindirý úshin, qyzmetshilerge ol aıaq astynan monastyrǵa júrip ketti delindi. Dú Rýadan uzaq etip jazylǵan hat alǵan Valter onyń Súzannaǵa úılenýine kelisim beretindigin aıtyp jaýap jazdy.

Súıkimdi dos bul hatyn úıinen shyǵarda jazyp, Parıjden shyǵa bergende poshta jáshigine tastap ketken-di. Bul hatynda ol asqan sypaıylyqpen óziniń Súzannany kópten jaqsy kórip júrgendigin, biraq ekeýiniń arasynda aldyn ala eshqandaı sóz bolmaǵandyǵyn, alaıda qyz óz aıaǵymen kelip: "Men sizdiń áıelińiz bolǵym keledi", — degende, ony óziniń qasynda qaldyrýǵa jáne ata-anasynan jaýap alǵansha tyǵa turýǵa májbúr bolǵanyn jazypty, degenmen ózi úshin olardyń jaýabynan qalyńdyqtyń tilegi anaǵurlym mańyzdy, ekenin de bildiripti.

Ol Valter myrzaǵa jaýabyn hat alýshy ózi kelip alatyn hat túrinde jiberýdi ótinip, dostarynyń biri alyp ózine salyp jiberetinin bildiripti.

Dú Rýa tilegen haty qolyna tıgennen keıin Súzannany Parıjge alyp kelip, úıine jiberdi, biraq ózi onyń áke-sheshesimen bet kórisýden ázirge tejele turýdy jón kórdi.

Larosh-Gııonda, Sena jaǵalaýynda olar alty kún boldy.

Súzanna úshin bul keremet kóńildi kúnder edi. Ol ózin baqtashy qyzdaı sezindi. Dú Rýa ony qaryndasym dep tanystyrdy. Shynynda da, ekeýiniń arasynda bir jaqyndyq, sonymen qatar taza qatynas ornady. Larosh-Gııonǵa kelisimen qyz kelesi kúni-aq ózine ish kıimder men aýyl kıimderin satyp alyp, dala gúlderimen áshekeılengen úlken shı qalpaq kıip, balyq aýlaýǵa ketti. Dala oǵan ǵajap ádemi bolyp kórindi. Osy dalaǵa jarasqan kóne munara men kóne zamok ta oǵan keremet unady.

Jorj jergilikti saýdagerden satyp alǵan kúrteni kıip, Súzannamen ózen jaǵasynda qydyrdy, qaıyqpen serýendedi. Olar sát saıyn súıisedi. Qyzdyń súıisi kúnásiz, al jigit qushtarlyǵyn ázer tejeıdi. Ol qyzǵa: "Erteń Parıjge qaıtamyz, ákeńiz nekelesýimizge kelisimin berdi", — degende, qyz jaı ǵana:

— Qalaı tez? Maǵan sizge áıel bolý unap qaldy! — dedi.

X

Konstantınopol kóshesindegi shaǵyn páterdiń ishi qarańǵy edi, — Klotılda de Marel esikten kirgen bette Jorjben qaqtyǵysyp qaldy da, onyń tereze qaqpaǵyn ashýyna mursha bermesten, birden bas saldy:

— Sonymen, sen Súzanna Valterge úılenbeksiń be?

Jorj birden moıyndady.

— Ne, sen estimediń be? — dep surady ol.

— Sen Súzanna Valterge úılenbek ekensiń ǵoı? — dep qaıtalady áıel yzǵarlana sóılep. — Munyń endi shekten shyqqandyq! Shekten shyqqandyq! Úsh aı boıy meniń aldymda jylpyldap júrgeniń kóz aldaý eken ǵoı. Menen basqanyń bári bilip alypty. Al men kúıeýimnen estımin!

Dú Rýa eriksiz kúlip, qalpaǵyn ashyq peshtiń jıegine ildi de, kresloǵa otyrdy.

— Demek sen áıelińnen ajyrasa salysymen qarmaq laqtyrǵan ekensiń ǵoı, al meni ýaqytsha paıdalaný úshin ustap júrgen boldyń ǵoı? — dep, betine qadala qaraǵan áıel yzbarlana sybyrlady. — Qandaı ońbaǵan ediń!

— Sonshalyqty ne boldy? — dep surady Jorj. — Áıelim kózime shóp saldy, men onyń ústinen túskennen keıin ajyrastym, endi basqaǵa úılenbekpin. Onda turǵan ne bar?

— Netken qý ári qaýipti jeksuryn ediń! — dedi áıel daýsy dirildeı shyǵyp.

Jigit ezý tartty.

— Saıtan alǵyr! Esalańdar men ashyqaýyzdar qashanda sybaǵadan qur qalady.

Alaıda áıel óz oıynan qaıtpady.

— Men seniń mundaı ekenińdi basynda nege baıqamadym eken? Seni mundaı ońbaǵan dep oılasamshy.

— Baıqap sóıleýińdi ótiner edim, — dep, namystana eskertti jigit.

Áıel órshelene tústi:

— Ne? Men senimen aq qolǵap kıip turyp sóılesýim kerek eken ǵoı? Sen meni ylǵı qorlaısyń, al men aýyz ashpaýym kerek eken ǵoı? Sen jurttyń bárin aldap túsiresiń, óz keregińe paıdalanasyń, toıat alý men qomaqty paıda tabýǵa kelgende qyzyl kórgen qyrǵıdaısyń, osyny kóre-bile tura men senimen parasatty adamsha sóılesýim kerek eken ǵoı!

Erni dirildep ketken jigit ornynan turdy.

— Aýzyńdy jap, áıtpese men seni qýyp shyǵamyn.

— Qýyp shyǵasyń... Qýyp shyǵasyń... Sen meni qýyp shyǵasyń ba... sen... sen?..

Klotıldanyń doldanǵany sondaı, aýzyna sóz túspeı qaldy, kenet ashýyn tejep turǵan bógesini buzylyp ketkendeı, aýzynan sóz tasqyny aqtaryldy deısiń:

— Meni qýyp shyǵady ekensiń ǵoı! Al myna páter úshin basynan-aq men tólep kelgenimdi umyttyń ba? Á, ıá, ara-tura sen de tólep kelgen ekensiń ǵoı? Al ony jaldap alǵan men bolatynmyn. Men... Saqtap qalǵan kim?.. Men... Taǵy meni qýyp shyqpaqsyń. Sóıleme, arsyz! Seniń Madlenadan Vodrek qaldyrǵan muranyń jartysyn urlap alǵanyńdy men bilmeıdi ǵoı deımisiń? Súzannany ózińe kúıeýge shyǵýǵa májbúr etý úshin, tósekke súıregenińdi men bilmeıdi ekem ǵoı...

Jorj ony ıyǵynan shap berip julqyp-julqyp jiberdi.

— Ol týraly eshteńe aıtpa! Aıtýshy bolma.

— Sen onymen jatyp júrsiń, men bilemin! — dep aıǵaılady áıel.

Jorj onyń bar sózin kóterer edi, biraq myna jalasy kúıdirip jiberdi. Ol shyndyqty betine basqanda júregi tarsyldaı soǵyp ketti, al qalyńdyǵyna jala jabýynan ashýy qozǵany sonsha, Klotıldany uryp jibergisi kelip qoly dirildep ketti.

— Jap... jap... aýzyńdy jap... — dep qaıtalaǵan ol áıeldi jemisin jerge túsirgisi kelgen aǵash butaǵyndaı silkiledi.

Shashy qobyrap ketken ol essiz adamdaı bar daýsymen baqyryp jiberdi.

— Sen onymen jatyp júrsiń!

Jorj áıeldi bar kúshimen salyp jibergende, ol qabyrǵaǵa baryp qulady, biraq tórttaǵandap tura bere taǵy baqyrdy:

— Sen onymen jatyp júrsiń!

Jorj atylyp baryp áıeldi jumarlaı jyǵyp saldy da, áıel emes, erkekti urǵandaı-aq tómpeshteı jóneldi.

Klotıldanyń úni óshti, tek soqqy tıgen saıyn yńq-yńq etedi. Ol qozǵalyssyz qaldy. Betin qabyrǵa buryshyna tyǵyp alyp, aıanyshty yńyrsydy.

Aqyrynda Dú Rýa ony urýyn qoıyp, ornynan turdy. Óz-ózine kelý úshin ári-beri adymdap biraz júrdi. Sodan keıin sál oılanyp, jatyn bólmege ótti, legenge sýyq sý quıyp, oǵan basyn tyǵyp aldy. Sol sýǵa qolyn da jýyp, qurǵata súrtti de, áıeldiń qandaı kúıde jatqanyn baıqaý úshin qasyna jaqyndady.

Klotılda sol ornynda jatyr edi. Edende jatqan qalpy óksip qoıady.

— Jylaýyńdy qoımaısyń ba? — dep surady ol.

Ol jaýap qatpady.

Bólmeniń ortasynda sileıip turǵan jigit jaırap jatqan denege azdap abyrjı, qysyla qarady. Aqyry, uıalysyn jeńip, ashyq peshtiń ústindegi qalpaǵyn aldy.

— Qosh bol. Keterińde kiltti kúzetshige bere salarsyń. Sen túregep bolǵansha kútetin ýaqytym joq.

Ol esikti jaýyp shyǵyp ketti de, jolaı esiktegi kúzetshige buryldy.

— Hanym qazir shyǵady,— dedi ol. — Qojaıynǵa aıta salyńyz, qazan aıynyń birinen páterin qaıtyp alsyn. Búgin tamyzdyń on altysy, demek men dál ýaqytynda eskertip turmyn.

Ol dúken aralap, qalyńdyǵyna syılyq satyp almaq bolǵan-dy.

Úılený toıy qazan aıynyń jıyrmasynda, parlament demalysy aıaqtalysymen ótkizilmek bolǵan. Neke qıý Magdalına shirkeýinde ótedi. Bul toı habary kóptiń aýzynda júr, biraq eshkim naqty eshteńe aıta almaıdy. Ár túrli sózder aıtylýda. Alyp qashý týraly da sóz boldy, biraq anyq-qanyǵyn eshkim bilmeıdi.

Valter hanym bolashaq kúıeý balasymen sóılespeıdi; malaılardyń aıtýynsha, bul másele sóz bolysymen ol qyzyn monastyrǵa attandyryp, ózi yzadan ý ishken kórinedi.

Jurt ony es-tússiz jatqan jerinen taýyp alǵan. Sodan áli óz-ózine keletin túri kórinbeıdi. Ózi tez arada qartaıyp shyǵa kelipti; shashy appaq bop ketken. Basy bútin dinge berilip, jeksenbi saıyn shirkeýge barady.

Qyrkúıektiń basynda "Fransýz ómiri" Valter myrza tek baspa ıesi bolyp qalatynyn, al bas sarashy mindeti baron Dú Rýa de Kantelge aýysatynyn habarlady.

Sonymen qatar kóptegen belgili feletonshy, tilshi, kósemsózshi, kórkem ádebıet jáne teatr synshysy jumysqa qabyldandy. Olardy baıaǵydan shyǵyp kele jatqan bedeldi de ornyqty gazetterden mol aqshamen qyzyqtyryp, tartyp aldy.

Mosqal tartqan qurmetti de ataqty jýrnalshylar endi "Fransýz ómiriniń" atyn estigende, ıyqtaryn kótermeıtin bolǵan. Ol az ýaqytta tolyq jeńiske qol jetkize bildi, sondyqtan da baıypty ádebıetshilerdiń oǵan degen alǵashqy kózqarasy túbegeıli ózgeriske ushyrady.

Jorj Dú Rýa men Valterler otbasy birazdan beri jalpy jurttyń áýesqoılyǵyna aınalǵan, sondyqtan da "Fransýz ómiri" gazeti bas sarashysynyń úılený toıy Parıjdiń basty maýsymdyq jańalyǵy bolyp qabyldandy. Qysqa habarlarda aty atalatyndardyń bári de nekelesý rásimine mindetti túrde qatysýǵa sheshim qabyldady.

Bul oqıǵa kúzdiń bir jaımashýaq kúninde ótti.

Tańǵy saǵat segizde Koról kóshesindegi Magdalına shirkeýiniń qyzmetshileri ótip jatqan jurttyń nazaryn aýdara kireberis bıik baspaldaqqa jalpaq qyzyl kilemdi tósep jatty, — olar osynysymen-aq parıjdikterge munda bir uly saltanat ótkeli jatqanyn ańǵartty.

Keńselerine bettegen qyzmetkerler, qarapaıym jumysshy áıelder, satýshylardyń bári myna kóriniske toqtaı qalyp qarap, dáýlettiler ózderiniń neke qıý rásimine qanshalyqty mol shyǵyndanatynyna oı júgirtti.

Saǵat onǵa taman qyzyq kórýge yntyqqandar biraz jınalyp qaldy. Áne-mine bastalyp qalar dep oılaǵan olar biraz turǵannan keıin tarap ketti.

Saǵat on birde polısıa kelip jetti, sát saıyn top-top adam jınalyp qalatynyn baıqaǵan olar tobyrdy taratýǵa kiristi.

Uzamaı shaqyrylǵandardyń aldy — eshteńeni qaǵys qaldyrmas úshin jaqsy oryndardy ıelenip almaq bolǵandar — kele bastady. Olar basty orynǵa jaǵalaı jaıǵasty.

İle-shala ózgeleri de kele bastady: jibek kóılekteri sýdyraǵan hanymdar men shetinen bastary jaltyraǵan, aqsúıek jandarǵa tán múltiksiz qımyl-qozǵalysy burynǵydan arman mańyzdana túsken tákappar erkekter.

Shirkeý birtindep lyq toldy. Keń ashylǵan esikterden saýyldaı quıylǵan kún sáýlesi alǵashqy qatardaǵy oryndyqtardy jarqyratyp jiberipti. Al osy jarqyraǵan kireberispen salystyrǵanda, aınala maıshamdarmen qorshalǵan bıik ústeldiń aınalasy sarǵysh sáýleden kúńgirt tartyp, tór jaq qarakóleńke kórinedi.

Jınalǵandar jan-jaǵyna kóz salyp, bir-birine belgi berip shaqyryp, toptanysyp tur. Aqsúıekterden góri yqylasqa sarań ádebıetshiler kúbirlese áńgime-dúken qurýda. Erkekter jaǵynyń kózi áıelderde.

Tanystarynan bireý-mireý kezdesip qala ma degendeı moınyn sozǵan Norber de Varen ortańǵy qatarlardyń birinen Jak Rıvaldi kózi shalyp, qasyna jaqyndady.

— Sonymen, — dedi ol, — bolashaq alaıaqtardyń qolynda!

Rıval qyzǵanshaq emes-ti.

— Onyń joly boldy, — dep qarsylyq bildirdi ol — Mansapqa tóte asý tapty.

Endi olar aınalaǵa kóz salyp, jınalǵandardy ataı bastady.

— Onyń áıeli ne bolǵanyn bilmeısiń be? — dep surady Rıval.

Aqyn ezý tartty:

— Bilem desem de bolady. Estýimshe, ol Monmartr aýdanynda ońasha ómir súrip jatqan kórinedi. Biraq... osy jerde bir kiltıpan bar. Birazdan beri "Qalamsap" gazetinen men Foreste men Dú Rýanyń jazǵandaryna aınymaı uqsaıtyn saıası maqalalardy oqyp júrmin. Onyń aıaǵyna Jan Ledol atty jas jigit qol qoıady; kórkem de aqyldy, bizdiń Jorj dosymyz tektes bul jigit onyń burynǵy áıelimen jýyrda tanysypty. Osyǵan qarap men ol áıel qashannan-aq jańadan jaza bastaǵandarǵa tálim bergendi unatady-aý dep oılaımyn. Onyń ústine baılyǵy ózine jeterlik. Vodrek pen Larosh-Mateniń sol úıde qonaq bolyp shyqpaı qoıǵany tegin deısiń be.

— Kip-kishkentaı bolyp alyp sol Madlenań bále, — dedi Rıval. — Múttaıym, jylpos áıel! Jaqyn tanysqandy baýrap alatyn qasıeti bar bolýy kerek. Biraq meniń bir túsinbeıtinim — Dú Rýa resmı ajyrasqannan keıin qalaısha shirkeýde nekelesip jatyr?

— Óıtkeni shirkeý ony áli úılenbegen dep sanaıdy, — dep jaýap berdi Norber de Varen.

— Qalaısha?

— Dinge qulyqsyz bolǵandyqtan, múmkin, artyq shyǵynǵa barǵysy kelmegendikten, bizdiń Súıkimdi dosymyz Madlena Forestemen qala basshylyǵynda tirkelgeni jetkilikti dep sanaǵan kórinedi. Qysqasyn aıtqanda, olar dinbasynyń batasyn almaǵandyqtan, ol nekeleri shirkeý-anamyzdyń kózqarasy boıynsha ánsheıin tamyrlyq qana. Sondyqtan ol búgin shirkeý tabaldyryǵyn boıdaq bolyp attamaq, al shirkeý Valter qarıanyń qaltasyn birshama jeńildetetindeı daıarlyq jasap jatqanyn kóziń kórip tur ǵoı.

Ústi-ústine kelip jatqan halyqtyń gýili hram kúmbeziniń astyn kernep barady. Keıbireýler tipti aıǵaılap sóılesedi. Kópshilik bir-birine saýsaqtarymen nusqap kórsetip jatqan ataqtylar da kelipti: olar jurttyń munysyn rızalyqpen qabyldap, ózderiniń ábden meńgerip alǵan mánerlerinen bir aýytqymaı, ózderin osy tobyrdyń sánin engizetin kórkem týyndydaı sezinip, basqa da mereke-meıramdardaǵy sıaqty jarqyldap júrdi.

— Qymbatty dostym! Siz bastyqtyń úıine jıi baryp júresiz ǵoı, — dep sózin jalǵady Rıval, — aıtyńyzshy, Valter hanymnyń Dú Rýamen sóılespeıtini shyn ba?

— Shyn. Ol kisi qyzyn buǵan bergisi kelmepti. Al Dú Rýa qaıdaǵy bir ólgen kisiler -Marokkoda kómilgen máıitter týrasynda qarıanyń qupıasyn áshkereleımin dep qorqytyp, ýysyna myqtap túsirgen sıaqty. Valter Larosh-Mateniń taǵdyryn eske alyp, sylq tússe kerek. Al barsha áıelder sıaqty alǵan betinen qaıtqysy kelmegen anasy kúıeý balasynyń betine qaramaımyn dep ant etken kórinedi. Olar birge otyrǵanda myrs etpeı qalý qıyn. Valter hanym qaqıǵan tas músin — kek qaıtarýshy músini sıaqty, al Dú Rýa ózin sondaı qolaısyz sezinedi, biraq syr bermeıdi, — basqa-basqa, ol jigit kólgirsýge usta ǵoı!

Bularmen ádebıetshiler amandasyp jatty. Saıasat týraly áńgimeler úzigi qulaqqa shalynyp qalady. Al kireberis esikten shirkeý aldynda jınalyp turǵan halyqtyń jarǵa soqqan tolqyn dybysyndaı tutas gýilge aınalǵan úni kún sáýlesimen talasa ishke enip, hram ishindegi ıgi jaqsylardyń birqalypty kúbir sózderin basa-kóktep kúmbez tórinde qalyqtap turdy.

Mine, qaqpashy aıbaltasynyń sabymen taqtaı edendi úsh ret soǵyp-soǵyp jiberdi. Jurt jappaı burylyp, oryndyqtar qozǵalyp, kóılekter sýsyldap ketti. Kún sáýlesi tógilgen esikten ákesiniń qoltyǵynan ustaǵan jas qyz kórindi.

Ol burynǵysha qýyrshaqqa uqsas edi — aqsary shashty ádemi qýyrshaqty kózge elestetedi.

Kire bere sol bógelgen ol endi alǵa attaı bergen sátte organ daýsy kúrkireı jóneldi, asa zor metal shyńylymen ol nekelesýshilerdiń kelgenin jurtqa jarıa etti.

Súp-súıkimdi oıynshyqqa uqsaǵan qalyńdyq sál abyrjýly kórindi, basyn tómen salǵanmenen, jasqanshaqtaýdan aýlaq. Hanymdar oǵan kúle qarap, sybyrlasyp jatty. "Súıkimdi, kórikti eken", — dep kúbirlesti erkekter jaǵy. Valterdiń óńi bozaryńqy, kózáınegi sustana jaltyldap, mańǵazdana basyp kele jatyr.

Bul qýyrshaq qalyńdyqqa nóker bolyp ergen birinen-biri ádemi tórt qurbysynyń bári alqyzyl kıim kıipti. Ózderiniń atqarar mindetterine tolyq saı muqıat tarazylanǵan tórt kýáger baletmeısterdiń jetekshiligimen kele jatqandaı qozǵalady.

Bulardyń sońynan óziniń ekinshi kúıeý balasynyń ákesi, jetpis eki jastaǵy markız de Latýr-Ivelendi qoltyǵynan alǵan Valter hanym keledi. Ol júrip emes, súıretilip keledi; endi bir attasa, esinen tanyp qulap túsetin adamnyń túri. Onyń túrine qaraǵan jan edenge jabysa beretin aıaǵyn áreń kóterip kele jatyr dep oılardaı edi, al júregi keýdesin jaryp shyqqysy kelip talpynǵan tordaǵy ańdaı bulqynady.

Ol azyp ketipti. Sharshańqy júzin kómkergen shashynyń aǵy óńiniń qýqyldyǵyn aıqyndaı túsken.

Eshkimdi kórgisi kelmegendeı nemese janyn jegen oıdan aryla almaǵandaı, týra aldyna ǵana qadalyp alǵan.

Olardan keıin bir mosqaldaý, eshkim tanymaıtyn áıeldiń qoltyǵynan alǵan Jorj Dú Rýa kórindi.

Basyn kekjıte kóterip, qastaryn túıistire, salqyn kózqaraspen ol da aldynan kóz almaıdy. Murttarynyń ushy tikireıip ketken. Bári ony óte sulý jigit dep qabyldady. Onyń symbatty dene bitimi, qypsha beli, túp-túzý aıaqtaryna jurt tamsanyp jatty. Omyraýynda Qurmetti legıon ordeniniń taspasy jarqyrap kóringen fragi ózine quıyp qoıǵandaı.

Odan keıin jurt senator Rısolendi qoltyǵynan alǵan Rozany kórdi. Ol budan bir jarym aı buryn ǵana kúıeýge shyqqan bolatyn. Graf de Latýr-Ivelen vıkontessa de Persmıýrdi qoltyqtap keledi.

Saltanatty sherýdiń sońynda Dú Rýanyń jańa týysqandaryna tanystyrmaq bolǵan tanystary men dostarynan turatyn ala-qula top — olardyń arasynda Parıj qoǵamyna belgili bolyp kózge túse bastaǵandary da, baılyqqa qol jetkizgen mansapqumarǵa qas qaqqansha jan aıamas dos bolyp, qajet bolsa tipti eki týyp bir qalǵany bola salýǵa daıar jandar da bar, — quldyrap, qaıyrshylanǵan, ataq-bedeli kúmándi dvorándar toby kele jatty. Olardyń arasynda Belvın myrza, markız de Banjolen, graf jáne grafınıa de Ravenelder, gersog de Ramorano, knáz Kravalov, shevale Valrealı jone Valter shaqyrǵandardan: knáz de Gersh, gersog jáne gersogıná de Ferrachınıler, sulý markıza de Dún bar. Osylardyń arasynda kele jatqan Valter hanymnyń týysqandaryn tákappar-aýyldyq túrlerinen tanyp alǵandaısyń.

Al organ áli kúrkirep tur; aspanǵa baǵyttalǵan turbalardyń jarqyraǵan kómeıleri jerdegi qýanysh pen qaıǵy sazyn záýlim hram ishine birkelki yrǵaqty dybystar arqyly jarıa etip jatty.

Eki jaqtaýly salmaqty esik jabyldy da, osy jerden kún sáýlesin qýyp shyqqandaı-aq shirkeý ishi birden qarańǵy tartty.

Maısham jarqyratqan mehrap aldyndaǵy alańshada Jorj qalyńdyǵymen ekeýi tizerlep turdy. Jańadan taǵaıyndalǵan epıskop Tanjerskıı dárejeli bas kıim kıip, asataıaq ustap shirkeý kıimderi saqtalatyn bólmeden shyqty da, qudaı atynan olardyń nekesin qıýǵa kiristi.

Olarǵa ádettegi suraqtardy qoıyp, júzik almastyrý rásimin jasatyp, bir-birine shynjyrdaı qosaqtaıtyn sózderin aıtyp bolǵan soń, ol hrıstıandyq qulyq jaıly ýaǵyzǵa aýysty. Erli-zaıyptyq adaldyq týrasynda ol uzaq ta kóterińki leppen sóıledi. Bul ózi suńǵaq boıly, tolyq deneli, qozy qarny ózine jarasyp turatyn súıkimdi adamdarǵa jatatyn erkek edi.

Bireýdiń jylaǵan daýsyna biraz adamdar burylyp qarasty. Valter hanym qolymen betin basyp alypty.

Ol kelisim berýge májbúr boldy. Basqa ne isteı alar edi? Alaıda úıine qaıtyp oralǵan qyzyn súıýden bas tartyp, bólmesinen qýyp shyqqan kúnnen bastap, aldyna kelip ádeppen ıilgen Dú Rýaǵa: "Men biletin adamdardyń ishindegi eń aramy sizsiz, budan bylaı betime qarap sóz aıtpańyz, báribir jaýap ala almaısyz", — degen kúnnen bastap, ol úshin ómir súrý tek azap pen qınalysqa aınaldy. Ol Súzannany jek kórip ketti: bul arada analyq jáne ashynalyq qyzǵanysh aralasyp, úńireıgen ashyq jaraǵa tuz sepkendeı ishten kemirip jeýmen boldy.

Al myna jerde epıskop eki myńdaı adam men óziniń kóz aldynda óz qyzy men ashynasynyń nekesin qıyp jatyr! Al ózi aýzyn ashyp birdeńe deýge dármensiz. Myna sumdyqqa kedergi jasaı alar emes. Bar daýsymen aıqaı salyp: "Ol meniki, myna adam meniń ashynam! Siz qylmysty odaqqa bata bermeńiz!" — dep aıta almaıdy.

Keıbir kóńilshek áıelder:

— Baıǵus ananyń ishi ýyljyp tur-aý! — desip jatty.

— Sizder bul álemdegi tańdaýly jandarǵa, eń qurmetti de dáýletti adamdar qataryna jatasyzdar, — dep epıskop ýaǵyzyn jalǵastyrdy. — Sizdiń múmkindigińiz, shapaǵatty myrza, sizdi ózgelerden oq boıy ozyq etip tur, siz jazý arqyly ózgelerdi úıretesiz, tálim beresiz, baǵyt-baǵdar nusqaısyz, siz halyqqa jol kórsetýge tıisti adam retinde úlgili ónege ıesi bolýyńyz kerek...

Dú Rýanyń kókiregin maqtanysh kernedi. Osynyń bári rımdik-katolıktik shirkeý knázderiniń biriniń aýzynan shyǵyp jatyr-aý. Al ózi jelkesimen álgi aıtylǵan halyq demin, osynda ózi úshin kelip turǵan tobyrdy sezinip turdy. Ol ózin bir kúsh kótermelep, aspandatyp bara jatqandaı sezindi. Ol álemdi bıleýshilerdiń birine aınaldy, ol — eshkim bilmeıtin Kantel turǵyndarynyń biri!

Kenet ol keń-baıtaq rýandyq alqaptaǵy jota tóbesindegi qarapaıym ashanada aýyldastaryna qyzmet etip júrgen áke-sheshesin kóz aldyna ákeldi. Vodrek murasyn alǵanda olarǵa bes myń frank jibergen bolatyn. Endi elý myńyn bir-aq salyp jiberedi, al olar oǵan jerimen qosa jeke úı satyp alady da, baqytty da shat ómir súretin bolady.

Óziniń ýaǵyzyn aıaqtaǵan epıskop altyndy shapany jarqyrap mehrapqa qaraı bettedi. Organ taǵy da jas jubaılarǵa arnalǵan madaq jyryn aspandata jóneldi.

Ara-arasynda onyń kómeıinen sýyryla shyqqan surapyl teńiz tolqyny tárizdes qýatty ún naızaǵaı shatyrlaǵandaı qudirettene kernegende, úı shatyryn qaqyrata byt-shyt etip, kógildir aspanǵa sińip joǵalatyndaı bolyp kórinedi. Hram qabyrǵasyn solqyldatqan bul diril adamdar táni men janyn japyraqtaı qaltyratyp jiberedi. Bul ún kenet báseńdep, endi qulaqqa jeńil sazdy áýen samal jeldeı aımalaı jetedi. Oısyz, áýelegen áýen birde tamshylaı tamyljyp tógilse, endi birde áýede .qalyqtaǵan qus qanatyndaı dirildeı tolqyp turyp alady. Taǵy bir sát usaq qum túıirshikteri birigip, tutas álemge aınalyp shyǵa kelgendeı ekpindep, birtindep keńeıe, kúsheıe túsip, qatal álem kórinisindeı qýatty áýenge qaıta aýysady.

Odan keıin tómen ıilgen bastardyń tóbesinen adam úni sorǵalady da ketti. Bular Opera ánshileri Vorn men Landek edi. Mehrap mańynda bir qupıa is júzege asqandaı, dindarlardyń shaqyrýymen, baron Jorj Dú Rýanyń saltanatyna qasıetti batasyn berý úshin jerge adam-qudaıdyń ózi túsip, ún qatyp turǵandaı sezildi.

Súzannanyń qasynda tizerlep turǵan Súıkimdi dos basyn ıdi. Osy sátte ol ózin naǵyz qudaıǵa berilgen adamdaı sezindi, ózine aq jol ashyp, baılyqqa belshesinen batyrǵan qudaıdyń jarylqaýshylyq qudiretine sheksiz rızashylyq bildirgendeı edi. Kimge ekenin buldyr sezinse de, ol osynaý bereke-baılyqqa qolyn jetkizgeni úshin alǵysyn aıamaı jaýdyrdy.

Rásim aıaqtalǵan kezde ol ornynan turyp, áıeliniń qolynan ustaǵan kúıi shyǵar esikke bettedi. Osy sátte quttyqtaýshylar nópiri oǵan lap qoıdy. Jorjdyń baqyttan basy aınalyp ketti, — ol ózin halqy qolpashtap jatqan bıleýshideı sezindi. Ol ıilip-búgilip, mán-maǵynasyz sózderdi qaıtalaı berdi. "Men rızamyn, rızamyn", — deı berdi ol quttyqtaýshylarǵa.

Kenet ol Marel hanymdy kórip qaldy, sol sát onyń súıgeni, erkelegeni, tentek qylyqtary esine túsip, qulaǵyna daýsy men aýzyna erniniń dámi kelgende, — onyń qany basyna shapshyp, áıeldi qushyp-súıýge yntyzarlyǵy qaınap shyǵa keldi. Ol burynǵysha sulý da súıkimdi kórinip, kózderi baıaǵysha jaınap turdy.

"Degenmen ashynalyqta oǵan jan jetpeıdi!" — dep oılady Jorj.

Azyraq qıpaqtap, saqtana qaraǵan áıel oǵan jaqyn kelip qolyn sozdy. Jigit ol qoldy alaqanynda uzaǵyraq ustap qaldy. Sol sátte ol saýsaqtardyń oǵan bárin keshirgenin, qaıta shaqyrǵandaı názik qımylmen qysqanyn sezdi. Jigit te bul qolǵa: "Men seni burynǵysha súıemin, men sendikpin!" — degisi kelgendeı qysyp qoıdy.

Olardyń kózderinde jarqyl oınap, biri-birine kúlimdeı, yntyǵa qarasty.

— Tezirek kezdeskenshe! — dedi áıel maıysa til qatyp.

— Tezirek kezdeskenshe! — dep kóńildene jaýap qatty ol.

Áıel burylyp ketti.

Onyń ornyn basqa quttyqtaýshylar basty. Halyq nópiri tolassyz aǵylýda. Aqyrynda baıaýlaıyn dedi. Sońǵy quttyqtaýshylar da shyǵyp bara jatty. Súzannany qoltyqtap Jorj dalaǵa bettedi. Jańaǵy quttyqtaýshylardyń barlyǵy óz oryndaryna oralyp, jas jubaılardy shyǵaryp salý úshin tosyp tur eken. Dú Rýa asyqpaı aıańdap, basyn asqaq ustaǵan kúıi shirkeý esiginen tógilgen kún sáýlesinen kóz almaı kele jatty. Onyń denesi asqan baqyttylyq seziminen túrshigip ketkendeı boldy. Ol eshkimdi kórmedi. Ol tek ózi jaıly oılap kele jatty.

Esikten shyǵa bere ol shýyldap turǵan qaraqurym tobyrdy, osynda ózin, Jorj Dú Rýany — kórý úshin kelgen halyqty kórdi. Parıj halqy oǵan qyzǵanyshpen qarap turdy.

Odan ári kózin kótergen kezde ol Kelisim alańynyń shetindegi depýtattar palatasyn kórdi. Oǵan ózi Magdalına shirkeýiniń tabaldyryǵynan Býrbon saraıynyń tabaldyryǵyna deıin bir-aq attap jetetindeı senim paıda boldy.

Ol kórermender antalaı qorshap turǵan bıik shirkeý baspaldaǵymen asyqpaı aıańdap túsip kele jatty. Biraq kózi eshkimdi kórgen joq. Ol oısha álgi bir sátke qaıta oralyp, kóz aldynan tósekte jatqanda ylǵı buıralanyp qalatyn samaı shashyn aına aldynda jónge keltirip turǵan Marel hanymnyń beınesi kún sáýlesindeı jarqyrap ketpeı turyp aldy.

---