InfoHub Logo

Toqsan besinshi jyldyń qysy qylyqsyz qatynnyń qıpaq qaqqanyndaı ǵana qaýqar tanytty. Tekeburqaq birer márte aınalyp soqty da, qyltıyp qurǵaq kóktemniń qulaǵy kórindi. Kókterek aýylynyń turǵyndary arqany keńge salyp, pishenniń qalǵanyna mensinbeı qaraýǵa aınaldy. Qoradaǵy qoı men sıyr beıpil shópke bas qoıǵandaı edi, kópke barmaı olar daǵy tanaý shúıirdi.

Káshek kóbeıdi.

Kókterek pen Gambýrgtiń arasy attaı alty kılometr hám alty júz elý metr. Ánebir jyly asfált joldyń boıymen aryq qazylǵanda, Kókterektiń birinshi úıinde turatyn Nátıbek nemisshelep turyp ólshep shyqqan.

Mine, sol Gambýrgten taǵy da tórt-bes úı nemis týysqan kóshetin bolypty degen habardy Nátıbek ózgeden emes, óziniń qatyny Pátımadan esitken.

Saýyry sýlanbaǵan sáýir aıynyń sońy-tyn. Nátıbek pen Pátıma tańerteńgi tirlikti túgel rettestirip, shaı iship otyrǵan. Kenet shaı tez suıyldy. Dastarqanǵa shaqpaq qant emes, qum shekerdiń qoıylǵanynan sekem alǵan Nátıbek endi Pátımanyń bolmysyna kóz tastasa, qısaıyńqyrap, tórkininiń aýylyna qarańqyrap otyrypty.

— Nemerebaı men Shóberebaı Shymkentten bir-bir úı alypty, — dedi Pátıma. Jańa ǵana Gambýrgten tórt-bes úı nemistiń kóshetinin aıtqanda, bul úndegen joq-ty.

— Alsa, alady da, — dedi bul joly únsiz qala almastan. — Bireýi partkom kezinde, ekinshisi býhgalter kezinde jınaǵan da.

— Gambýrgtegi Ganstiń úıin de sol ekeýi saýdalap jatyr eken, — dedi Pátıma.

Nátıbek aýzyna apara bergen maqta gúldi kishkene ǵana kók keseni túsirip ala jazdap baryp, qatty urttap jiberdi. Tiliniń kúıip-pisip qalǵanyn sezse de, qatyn-dushpanǵa syr bergisi kelmegen edi. Suıylýǵa bet alǵan betpaq shaı jol-jónekeı túp-túgel jandyryp jóneldi.

Kózinen jas parlady.

Pátıma Túrkitaýdyń arǵy jaǵyndaǵy tórkin jurtynyń aýylyn anyq kórip otyrǵandaı, bir núktege qadalyp qalǵan.

Nátıbekterdiń aýyly Kókterek atalǵaly bir myń bes júz jyl ótkenin osyndaǵy on jyldyq mekteptiń tarıhshy muǵalimderi Qazaqstanǵa egemendik tıgennen keıingi ekinshi jyly-aq anyq dáleldep shyqqan. Al Gambýrgtiń negizi bir myń toǵyz júz qyryq ekinshi jyly qalanǵany belgili.

Nemis týysqandar qyryq birinshi jyldyń sýyq kúzinde kóship kelgen eken. Barlyq jaqtaǵydaı olardy «jer aýǵandar» dep ataıtyn edi. Sol sýyq kúzdiń bir kúninde, tús aýa bere stansa basy jáshik arbalarǵa, satyly arbalarǵa tolyp ketipti. Sol arbalar eresekteri bar, bala-shaǵalary bar degendeı, nemisterdi toltyryp alyp, aýdan basynda otyrǵandardyń ámirimen aýyl-aýyldarǵa qarata jol tartypty. Oıpyraı deseńizshi, osy ýaqytqa deıin osy tóńirektegi qazaqtardyń bári tandaılaryn taq-tuq etkize, tańdanyp aıtatyn bir áńgimesine qaraǵanda, poıyzdan túsip jatqanda da, tizilip turǵan jáshik arbalarǵa, satyly arbalarǵa minip jatqanda da, sonshama kóp bola tura, sonshama balaly-shaǵaly bola tura, nemistiń bári de tym-tyrys, typ-tynysh kúıden tanbapty ǵoı, tanbapty.

Qyńq etken bir dybys shyqpaǵan.

Árıne, qazaqtardyń sál-pál qosyńqyrap, kez-kelgen faktini ústemeleńkirep jiberetini joq emes qoı. Biraq sondaǵy jáshik arbalardyń birine onda áli dúnıege kele qoımaǵan osy Nátıbektiń óz ákesi Nesipbaı marqum ıelik etken-di. Basyn qaıta-qaıta shaıqap, tańdaıyn taqyldata, qatty tańdanatyndardyń biri de sol kisi-tin. Ol kisiniń aıtýynsha, poıyz toqtap, nemister túsip jatqanda, ámirshilerdiń buıryqtary men aryq attardyń álsizdeý pyryly, al aýyl-aýylǵa bettegende, tek arbalardyń shıqyly estilip turypty.

«Jer aýǵandar» barlyq jaqtaǵydaı qazaqtardyń úılerine bólinip-bólinip taratylypty. Kókterek táýirleý, kórnekileý aýyl bolǵandyqtan, munda nemis týysqandar kóbirek ákelinipti. Olar kóktem shyqqansha qazaqtarmen birge aralas-quralas turady. Al qyryq ekinshi jyly Kókterektiń joǵarǵy jaǵyndaǵy oıpańdaý tegistikten jer kestirip alyp, ózderinshe áreket jasaýǵa kirisipti.

Osy Kókterektiń úılerine qaraqaǵaz degenińiz qarsha borap, aýyldyń jurtshylyǵy jylap-eńirep júrip, soǵys qoıylǵan soń da eseńgirep, esterin jıa almaı, resmı aty «Birlik» bolǵanymen, el aýzyńda «Gambýrg» atalyp kete barǵan nemis aýylynyń qalaıynsha ósip-órkendep, kórkeıip-keńeıip ketkenin baıqamaı qalypty.

Obaly neshik, Gambýrgtiń nemisteri Kókterek úshin jaman bolǵan joq. Tehnıka jaǵyndaǵy, taýarly-sút, taýarly-shoshqa, taýarly-taýyq, taǵysyn-taǵy fermalardyń qıyn túıinderin túp-túgel nemis týysqandar sheshetin-di. Barlyq jaqtaǵydaı, Gambýrgtiń nemisteri de tipti ósek aıtpaıdy, ótirik sóılemeıdi, kókirekterin qaqpaıdy, shirenýshilik atymen joq. Kolhozdyń sharýasyn da, óz úıleriniń tirligin de tap-tuınaqtaı tyndyryp, taqyldap turǵany.

Kókterek te kóp ózgergen. Búginde ózgelerge qaraǵanda óte óńdenip alǵanyn joqqa shyǵara almaısyz. İshteı bolmasa da, syrttaı nemis týystarǵa elikteýshilik te joq emes. Burnaǵy jyly Gambýrgtiń eki-úsh úıi ǵana alystaǵy Almanıaǵa kóship, olardyń úılerin ózge nemister aldy. Germanıa degenimizdiń shyn aty Almanıa ekenin Nátıbek endi-endi bilip júr. Ony keıbireýler Albanıamen shatastyrady. Albanıamyz bólek, Almanıamyz múlde basqa ekenin kóp adam áli túsine bermeıdi.

Osylardyń bárin lez-demde mı qabattary arqyly zyryldatyp bir ótkizip alǵan Nátıbek suıyq shaıǵa kúıip qalǵan tilin onsha ıkemge keltire almastan:

— Ylas pa? Gans Vaısleldiń kóshetini? Almanıaǵa? — dedi.

— Yp-yras. Vaısler dosyń kóshetin bopty. Germanıaǵa ma, Albanıaǵa ma, men qaıdan bileıin, — dedi Pátıma degen qatyn-dushpan áli de sol surlanǵan kúıinen aınymaı.

Gans Vaısler oıpańdaý jerdegi ertegideı Gambýrgtiń odan saıyn oıpańdaý tusynda turatyn edi. Taýly-qyratty aımaqtarda oıpańdaý tustardyń qulpyrýy bólekshe bolatyny aıan. Byltyrǵy jazdyń bıazy ǵana bir keshituǵyn. Aýdan ortalyǵyna qatynap qyzmet isteıtin, el aýzyna iligip qalǵan úlken ulynyń jańadan alǵan jeńil máshınesimen ótip bara jatyp sálem bermekke buryldy. Ganstiń ózi de, Nátıbektiń óz qorytyndylaýy boıynsha, bet-júzi sál-pál reńsizdeý, biraq, aıaq-qoly balǵadaı myqty, terekteı túp-túzý qatyny Kılda da quraq usha qarsy alysty. Qýanbaǵanda she, baıaǵyda qyryq birinshi jyldyń sýyq kúzinde Nesipbaı aqsaqal jáshik arbamen ákelgenderdiń ishinde myna Kıldanyń ákesi men sheshesi de bolǵan ǵoı. Bir qystaı ýaqyt bulardyń úıinde turǵan ǵoı. Keıinirekte, bertinirekte marqum Nesipbaı men osy Kıldanyń áke-sheshesi quda bola jazdaǵan ǵoı. Nátıbektiń ózi de ketári emes-ti. Tek Kıldanyń tym úshkirleý, uzyndaý murny ylǵı túlep, qyzaryńqyrap júretin. Sonysy ǵana sál-pál oılandyryp qoıýshy edi. Sóıtip, sál-pál oılanyńqyrap júrgende Qyrǵyzstan jaqtan, Túrkitaý asyp ápkesine kelgen osy Pátımaǵa kózi tústi. Osy kúngi qatyn-dushpanynyń bet-júzi keremetteı sulý kóringeni ras. Aıaq jaǵyna kim qarapty, óziniń tili tynym tappaıtyn, tympyldaǵan pysyq kóringeni taǵy ras. Kılda qyzdyń da ketárisi joq edi, sol bir keshtegi bıden keıin-aq Gans jaqqa birjola aýyp kete bardy ǵoı. Bunyń Pátımamen qaıta-qaıta bılegenin, tek bılep qana shektelmeı, esi kete qaraǵanyn qalaıynsha keshirsin...

Nátıbek úlken ulyn ertip kirgende, Gans pen Kılda bozqaraǵan túbindegi sýrettegideı ádemi ústeldi ortaǵa alyp, kınodaǵydaı ádemi oryndyqtarǵa jaıǵasyp, shaı iship otyrypty. Ekeýi de oryndarynan turyp, qýanysyp qarsy aldy. Bular da shaı ishti. Tek qana qury shaı men qumsheker emes, árıne. Nátıbek sonda shyp-shyp terlep, uzaq-sonar soraptady, úlken ul uıalys taýyp, tez doǵarǵan. «Myna Kılda bizdiń Pátımanyń ornynda otyrǵanda, myna úlkenimniń túr-syqpyty qandaı bolar edi?» — dep oılaǵanyna deıin esinde.

— Jańa, jeńil máshıne aldyq, — dedi shaıǵa qanyp alǵan Nátıbek sonda. — Kórimdik ber, Kıldajan!

— Káni-káni, óziń qalashy! Óz qalaýyńdy aıtshy! — deıdi Kılda qolyn aljapqyshyna súrtip. — Qalaǵanyń seniki.

— Qalaýym—Ganstyń qoly, — dedi Nátıbek. — Kórimdikteriń sol bolsyn, oqta-tekte «Jıgýlıimizdiń» júregin tyńdap, ókpe-baýyryn baıqap berip tursa, jetedi myna baıyń.

— Onyńdy nege ózine týralamaı, maǵan baǵyshtap otyrsyń múláıimsip? — dep, Kılda qazaq tiliniń maıyn sorǵalatty.

— Gans saǵan baǵynyshty emes pe edi? Álde aınydy ma?

— Oı, qazir bul qurdasyń da toqal alamynǵa shyqty.

— Bizdiń Pátımanyń baı almaı júrgen eki sińlisi bar. Baja bolaıyq ta, oıbaı! —dedi Nátıbek.

— Máshıneń úshin aıtyp otyrsyń ba, shyn nıetiń be? — dedi Kılda.

— Myna zamanda esep kerek-dúr.

— Osy Nátıbektiń baıaǵyda seni ala jazdaǵany ras pa? — dep, selkildeı kúlip, sózge aralasty Gans Vaısler.

— Myna zamanda emes, Nátekende baıaǵydan-aq esep bar-tyn, — dedi Kılda. — Sol esebine baǵyp, Nátekeń Pátekeńe qosylǵan.

— Ganstyń keńdigin paıdalanyp biraz jerge bardyq, osy jerde toqtalyq endi, — dedi Nátıbek.

— Pátekeń estip qoıady dep qorqyp otyrǵannan saýsyń ba sen bále? — dep, Kılda tipti qoıatyn emes.

Bári aýladan syrtqa shyǵyp, jańa jeńil máshıneni kórdi. Gans ta, Kılda da shyn qýanyp júr. Nátıbek qaıta-qaıta tereń-tereń tynys alyp, jańa máshıneniń ıisin qushyrlana jutady.

— Qoı, júz-júz gram ishpesek, kúná bolar endi, — dedi Gans.

Bári qaıtadan aýlaǵa kirdi. Bylaı baıqasań, artyq-aýys eshteńe joq sekildi. Taǵy qaraısyń tańdana. Esikteri de sándi, ertegidegideı. Terezeleri de zerli, túsińe kiretindeı sıqyrlaıtyn monshasy mynaý, kómbesi anaý... Qoıma tam, birdeńe tam, mehanıkalandyrylǵan mal tam... Úı tam men mal tamnyń aralyǵyndaǵy túp-túzý tigilgen júzimderdiń japyraqtaryna deıin tártippen tizilip, joǵary órmelepti. Jemisi qalyń da emes, sırek te emes, olardy da sanap saldyrǵan sıaqty. Jurttyń aıtýynsha da, óziniń bilýinshe de, nemis týysqandardyń úı tamdarynan góri mal tamdary, qosymsha qora-qopsylary nyǵyzyraq bolady. Kókterektiń jurty ańyz etip aıtyp otyrady. Nemisterdiń esiginiń aldyndaǵy sıyrlary turatyn, qoılary men eshkileri turatyn, shoshqalary turatyn, taǵysyn-taǵylary ustalatyn tamdarynyń tazalyǵyna tańdaı qaqpaı qaraý múmkin emes. Ásirese, sıyrlaryna bar ǵoı, sý da, týralǵan shóp te, qurama jem de, bári-bári de ólshenip-pishilgen mólsherde, áldebir qubyrlar men naýalar arqyly, ózinen-ózi belgilengen bir mezgilderinde, saǵat-mınótinde kelip, quıylyp nemese tógilip turady.

Máselenkı bar ǵoı, qońyrlaý bir túımeni jeńil ǵana basyp qalsańyz boldy, dybyssyz-dabyrsyz, saldyr-kúldirsiz, tipti tyrs etken dánemesiz-aq saý etip jem tógiledi. Ekinshi bir kógildir túımeni túrtip qalsańyz, sál sopaqtaý shoıyn qutyǵa móldiregen, tup-tunyq, tap-taza, táp-tátti sý quıylady. Úshinshi bir qyzǵylt noqatty basqanyńyz sol eken, sıyrdyń býy burqyrap, jańa ǵana túsken tezegin sypyryp-sıyryp ala jóneledi. Bulardyń sıyrlarynyń aq júni de, qara júni de, túgi men túbine deıin jylt-jylt etedi, malaq túgili tıtimdeı tozań juqpaıdy. Qoı-eshkileri de, shoshqalary da, qaz-úırekteri de shetinen aqyldy ma, asyl tuqymdy ma, áıteýir erekshe ekendigi ras.

Al endi bar ǵoı, osy erekshelikterdiń bári, ásirese, myna Vaıslerde bólekshe.

Sol joly ǵoı, bular jańa — jeńil máshıneni qyzyqtap, qaıtadan aýlaǵa kirip, keremetteı bir sharaptan ishisken. Nemister, ásirese, osy Gambýrgtegi týysqandar araqqa jolaı bermeıtin, sharaptyń da ózderi qoldan ashytqanyn, senimdisin, onda da tym-tym sırek, tam-tumdap qana tatqan bolady. Nátıbek toltyra quıǵyzyp, tartynbaı kóterip tastaǵan. Aınala-tóńiregine qadala, qumarlana kóz salǵan.

— Tuńǵysh kórgendeı qunyǵyp qaraısyń ǵoı, áı?! Kóziń jaman edi, túkirip qoı, — dedi Kılda qashanǵy baıqaǵyshtyǵyna basyp.

— Osy senderdiń sıyrlarynnyń aty kim edi? A-a-a, ne edi?

— Era.

— Sol Eralaryń til biledi deıdi, ras pa?

— Bilgende qandaı! Úsh buzaýlady, úsh til biledi Eramyz, — dedi Kılda.

— Oı, quryp ketkir-aı, saǵan daýa joq eken ǵoı ózi! — dep, Nátıbek ornynan turyp ketken.

— Endi, suraǵan óziń. Men jaýap bermesem, taǵy ókpeleısiń, — dedi Kılda. — Eranyń shyqqan tegi — qazaqtyń aq bas, qara ala sıyry emes pe? Qazaq tilin sodan ańǵarady. Úlken sheshesin orys baýyrlardan satyp alǵanbyz. Ol tildi qalaı bilmesin? Jón be, osylarym? Jón. Týǵannan bermen qarata tárbıesi taza nemisshe. Ánekı, endigisin esepteı bergin. Esebiń myqty emes pe? Nátekeń tarta almasa, Pátekeń bar.

— Pátımańa qaıt degeniń be bul?

— E, joq-a! Qaıtpasań, qona qal. Anaý qasyńda otyrǵan qurdasyńa aıtqanym daǵy: «Malǵa jem salatyn ýaqyt boldy», — dep.

— Qoı, biz qaıtaıyq, — dedi Nátıbek. — Myna jalmaýyzyń jep qoımaı turǵanda joǵalaıyq biz. Rahmet, dosym Gans!

— Júr-júr, Eramen amandas, uıat bolady, — dedi Kılda. — Seniń kózińnen kelgen báleni kórip alaıyq. Tipá-tipá deseń, jeter.

— Kórsek, kóreıikshi osy, — degen Nátıbek daq-daq attap, Vaıslerdiń mal tamyna qaraı jalt-jult etken beton jolmen jaqyndaı bastady. Jaqyndap barǵanda, Kıldanyń aıtýymen aıaǵyn áldenege qaıta-qaıta súrtti. Gans Nátıbektiń ústine aq halat kıgizdi. Sodan keıin baryp, sıyr turatyn bólmege kirýge ruqsat etilgen.

Nátıbek syǵalap qarady da, syǵyraıǵan kózin almaǵan kúıi qatty da qaldy.

Sıyr emes, sýret edi ol.

Sýrettegideı sıyr edi ol.

Júni jalt-jult etken jaqut janýar teledıdardaǵy jarnamada jáne jalt-jult etken jýrnaldarda bolmasa, áı, qaıdam-aý, Kókterek boıynsha joq qoı, joq.

— Era, mynaý — Nátıbek degen dosymyz, aıtyp júrmiz ǵoı ylǵı, — dedi Kılda. — Kókterekte turady. Tanysyp qoıyńdarshy, káne!

Era shynymen-aq burylyp qarap, basyn ızegendeı. Onymen shektelip qalmastan, rıza keıipte yńyranǵandaı kórindi.

— Túsindiń be, qazaqsha amandasty, — dedi Kılda odan beter qutyrtyp. Nátıbek odan ári tura berýge, odan ári qaraı berýge uıalǵan edi sonda...

Qatyn-dushpan shaı-paıdy jınap-terip, qazan-oshaǵyn aınalshyqtap ketti. «Gans dosymnyń munysy nesi? Nege ǵana Nemerebaı men Shóberebaı bizden buryn biledi? Kóshetinin. Qalaıynsha menen buryn olar saýdalasady?» — dep kúbirledi bul ishinen. Syrtqa shyǵara, qattyraq aıtaıyn dese, birinshiden, Pátımadan qaımyǵyńqyraıdy, ekinshiden tili jýyq arada ashyǵanyn qoıatyn emes-aý.

Esepteńkirep qarasa, sońǵy kezderi Nátıbek Gansty da, Kıldany da kórmegen eken daǵy. Taýarly-sút fermasynda da kórinińkiremegen. Búginde búkil keńshardyń bıligi basqalarda. Burynǵy partkom hatshysy Nemerebaı da, burynǵy bas býhgalter Shóberebaı da jumysty qoıǵan, qala jaǵyna barǵyshtaıdy. Burynǵy bas ekonomıs Nátıbek tıip-qashyp qana taýarly-sút fermasynda júr. Keıingi balalar, ıakı komanda keńshardyń ishki isine de, keńseniń sharýasyna da aralastyra qoımaıdy. Kúlli dúnıe qym-qýyttanyp ketti ǵoı.

Báribir, sol qym-qıǵash, alasapyrannyń arasynan tıimdirek jol taýyp, esepterin túgeldep, tirlikterin rettep kele jatqandardyń alǵy sapynda, elden ereksheleý qońdana túsken baılardyń qatarynda atalatyndar: Nátıbek, Nemerebaı jáne Shóberebaı edi. Osy úsheýi. Árıne, Pátımanyń qyryn qarańqyrap aıtqanyndaı, Shymkentten bir-bir úı alsa, ekeýiniń Nátıbekten oza bastaǵany. Ol meıli, endi basqasy-basqa, tap myna Gans Vaıslerdiń úı-jaıyn Nemerebaıǵa, nemese Shóberebaıǵa satqyzyp, qarap otyra almas. Qansha degenmen, qatyn-dushpanyń Pátıma da beker-bosqa tyrysyp surlanbas. Namysy basymyraq, naǵashylary qyrǵyz emes pe? Dep kúbirlep, kúıgen tilin silekeıleı emdep, Nátıbek qatty tolǵanysqa tústi. Keshke qarata Gambýrgke jetken.

Ganstyń alys joldan oralǵanyna ekinshi kún eken. Kıldasy aýyryńqyrap qalypty.

— Kóshetinimiz ras, — dedi Gans kúrsinip. — Máskeýdegi qyzymnyń úlken qyzmette ekendigin biletin ediń ǵoı? Mine, sol qyzymyz kóndirdi aqyrynda. Kóshemin, Nátıbek baýyrym. Kóshkende de, yrǵalyp-jyrǵalmastan, osy aptanyń aıaǵynan keshikpeı, jınalǵaly jatyrmyz. Jaqsy keldiń, bir-eki saǵat syrlasyp qalaıyqshy bir. Erteńnen bastap bir mınót te ýaqyt joq.

Nátıbektiń kóńili alaı-dúleıge aınaldy.

Ganssyz Gambýrgtiń sáni qalmaıtyndaı. Kıldany endi shynymen-aq múlde kórmeıtin bolǵany ma?

Aǵaıyn-jekjattan, týǵan-týysqannan jaqyn sekildi edi, obaly neshik.

Bularsyz taýarly-sút fermasynyń hal-kúıi qalaı bolmaqshy?

Toqsan úshinshi jyly birer úı nemis kóshkende qansha kombaın toqtap qalyp edi ózi osy, a?

Alaı da dúleı kóńiliniń arǵy jaǵynan esebi jáne bas kótere bastap, onysyn ázirshe shegindirip tastap, búıdedi bul:

— Shynyńdy aıtshy, Gans, túptiń túbinde osy nemis týystardyń bári kóship ketpekshi me?

— Kim biledi ony?—dedi Gans. — Men saǵan shynymdy aıtpaı júr me edim? Anyqtańqyrap boljaıtyn bolsam, bizden keıin endi Frans pen Erıhtiń áýleti jyljıdy. Andreı men Davyd keler jyly qozǵalar. Sıhlerdiń ekeýi de bizben birge keteıin dep otyr. Kelte kóshedegilerdiń osynda birjolata qalyp qoıýy da bek múmkin. Múlde kóshpeıtinderdi sanap bereıin be? Kerek pe?

— Jo-joq, jaı ánsheıin suraımyn daǵy. Burnaǵy jyly eki-úsh nemis kóshkenniń ózinde talaı kombaın qańtarylyp qalyp edi. Kombaın-sombaındy qoıshy, adamnyń ishi birtúrli álem-jálem bolady eken, júdá.

Gans taǵy kúrsinip saldy.

Jelegeı jel tynyp, keshki tymyq kirdi. Qurǵaq aspanǵa kirbiń ilingendeı kórinip, jańbyr jaýa ma degendeı dámelenip, ekeýi joǵaryǵa qaraǵyshtady. Qazyǵurttyń tusynda ma, odan sál berirek pe, qaraqoshqyldaý bult paıda bolǵandaı.

— Úı-jaıdy tezirek satýym kerek, — dedi Gans.

— Ah! — dep selk ete tústi Nátıbek. Abdyrap baryp, boıyn jıdy, kúlgen keıip kórsetti.

— Nemerebaı kelip ketti, — dedi Gans Vaısler. Nátıbek taǵy selk ete qalǵan.

— Shóberebaı da keldi, — dedi Gans Vaısler.

Nátıbek odan saıyn shorshydy. Aýǵa túsken balyqtaıyn shorshyǵan. Keshki tymyqtyń tunyq aýasyn aýzymen qarmap, demi qysylǵandaı kúıde jaýyryny bir ysyp, bir sýydy.

Gans Vaısler aqıqatyn aıtady ǵoı. Nemerebaıdyń atyn atap, oǵan Shóberebaıdy qosyp, ádeıi ǵana úı-jaıynyń baǵasyn shyrqatýdy maqsut tutyp otyrmaǵany belgili. Shirkin-aı, nemisterdiń zıattylyǵyn, zattyǵyn qoısańyzshy. Joldastyqqa da jaqsy. Ótirik kólgirsimes, jalǵan jalpaqtamas. Qansha degenmen, Gans dosy buǵan ishtartyńqyrap, bárin ashyp salyp, múmkindik taba alsań, mynadaı muntazdaı tirlikke óziń ıe bolyp qal, degendi mezgep otyrypty.

Jyp-jyly qabaǵyna jup-juqa múń ilingen Kılda bildirmeımin dese de, burynǵysynan baıaýyraq qımyldap, shaı jetkizdi. Taǵy birdeńeler ákelip qoıdy. Shárbat sharaptar ǵoı baıaǵy. Gans kóp kúttirmeı-aq, quıyp-quıyp jiberdi. Nátıbek uzaq úgittetpeı-aq, tartyp-tartyp tastady.

— Gans baýyrym! — dedi sálden soń, asa sapaly sharaptyń tula boıyna shym-shymdap, túp-túgel jaıylyp, tarap bara jatqanyn jan rahatymen sezingen Nátıbek. — Sen meni ózińdeı túsinesiń, men seni ózimdeı túsinemin. Myna seniń úı-jaıyńdaı tirlikti óz basym ázirge esh jerden kezdestirgen emespin. Kim-kimge de kóp kórmeımin. Qyzǵanbaımyn. Esh ýaqytta qyzǵanbaımyn men, bilesiń be? Biraq Nemerebaı sekildi n-ne-neleý pendelerdiń ıe bolǵanyn onshalyqty qalamaıtynym ras. Bildiń be? Mynadaı ertegini Shóberebaı sekildi n-ny-nysapsyzdardyń basyp qalatynyna qatty qaıǵyrýym múmkin...

Gans kúlimsiredi. Yńǵaısyzdanyp, jelkesin qasyǵan boldy.

— Bilip otsyń ba? — dedi Nátıbek. — Túsindiń be meni? Túsingeniń shyǵar, jelkeńdi qazaqsha qasydyń ǵoı.

— Úsheýiń bir-birińmen aǵaıynsyń,—dedi Gans. — Men jalpy bar ǵoı, bireýdiń syrtynan sóz aıtqandy onsha jaqtyra bermeımin.

— Men de onsha jaqtyrmaımyn, seni ózim dep aıtyp otqanym.

— Bylaı qaraǵanda, maǵan úsheýiń de birdeısińder. Biraq myna úıime, myna jaıyma sen Pátıma ekeýiń ıe bolyp qalsańdar, árıne, qattyraq qýanar edim. Barǵan jaǵymda da jaıbaraqattaý júrer em.

— Oı, aınalyp qana keteıin-aı! — dep, Nátıbek Nesipbaıuly Gans Vaıslerdiń betinen shóp-shóp etkizdi. — Kelshi, Kıldajan! Seniń de betińnen bir rahattana súıeıinshi! Ketip qalasyńdar-aý, kóp uzamaı...

— Jazdyń tumaýy jaman juǵady, — dedi Kılda áregirekte otyrǵan kúıi. — Kórmeısiń be, grıppin men. Áıtpese, ózimniń de yqylasym aýyp-aq tur. Elý jyldan bermen qarata tap osyndaı tolqyǵan kúıińdi kórmep em.

— Bu bálemen aıtysyp bereke tappaspyn,—dedi Nátıbek. — Sonymen, Gans dosym, toqeterin aıtshy, qansha dep tursyń úıińdi?

— Bizde quıtyrqy joǵyn bilesiń, — dedi Gans Vaısler kók pıazdy shaınap otyryp. — Óz qamymyzdy da kúıttep, alymsaqtyń ahýalyna da abaılańqyrap qarap, túptep-túıip aıtqanda, jeti myń dollarǵa toqtadyq.

Nátıbektiń shúıdesi shyń etti. Teńgege lez-demde shaǵyp jiberip, mıǵa salyp edi, myna úı-jaıǵa qaraǵanda, túk te qymbat emes.

Gans sózin odan ári jalǵady:

— Qazaǵymnyń jaman maqaly joq. Ásirese, «Nysap saıyn bereke» degenin qatty unatamyn. Ýaqyt tar, áıtpese shyrqap-aq ketetin tirlik...

Vaıslerdiń eki sóılemeıtinin, artyq myjymaǵa barmaıtynyn jaqsy biledi bul. Lám-mımsiz uzaq oılandy. Bozqaraǵannyń gúli seme bastapty. Sonda da aıryqsha alabóten ıis burqyrap, bas aınaldyrǵandaı boddy. Úlken ulyn oılady, jekemenshik kishi kásiporny bar kishi ulyn oılady. Qaıynjurt jaǵyn kóz aldyna keltirip, Túrkitaý jaqqa janaryn jyqty, taǵy bir qıal Táshkennen ary asyp qanat qaqty. Opynyp qalmasqa qam jasaǵan jón degen túıin túıdi. Shaý tarta qoıǵan joq, sheginshek emes áli. Gans únsizdikten yńǵaısyzdanyp, Shámshi Qaldaıaqovtyń «Anama» ánin áýendetti. Nátıbek kenet tirilgendeı:

— Gans! — dedi qatty daýystap. — Úsh kún, úsh túnge shydaısyń ba? Shydaısyń ǵoı?!

— Shydaıyn. Sen shynymen nıet qylsań, shydamaǵanda, − dep tur Vaısler.

— Áı, Nátıbek! Shynymen sender alsańdar bar ǵoı-á, men myna Erany eshkimge satpaımyn. Pátımaǵa tartý etemin, — dep Kılda jóteldi alysyraqtan.

— Bopty-bopty, júdá rızamyn, aınalaıyndar! Úsh kúnnen soń taba almasam, ala almasam, óz ókpem ózime. Tórtinshi kúni tiri ekendigimdi bildirmesem, maǵan sert! Nemekeń be, Shóbekeń be, artyqtaı aıtyp, aınyp ketseń, saǵan sert, Gans!

Osyny aıtqan Nátıbek qarańǵylyqqa sińip kete barǵan.

Sol túni sál ǵana jańbyr jaýyp ótken. Báribir ólaradan kútken úmit aqtalmady. Onyń esesine Túrkitaýdyń arǵy jaǵynda, Qyrǵyzstanda shelektep tógip turypty. Qulqyn sáriden-aq Pátıma beldi býyp alyp, Qyrǵyzstan jaqtaǵy, Talastyń tar qoltyǵyndaǵy kenishte isteıtin inisinen járdem suraýǵa attanyp ketti.

Aýdan ortalyǵyndaǵy ortan qoldaı qyzmette júrgen úlken uly egemen Ózbekstan Respýblıkasy, Syrdarıa ýálaıatynyń Shynaz qalasynda zaýyt ustaıtyn kúıeý balasyna jol tartty.

Uzyn sózdiń qysqasy, úsh kún ótip, tórtinshi kún jetkende, jeti myńǵa jeteǵabyl dollardy jınaǵan Nátıbek Gans Vaıslerge jetkenshe asyqty.

Nemis týystardy shyǵaryp salý qıynǵa soqty. Tolqymaǵan, tebirenbegen, kózderine jas almaǵan adam qalmady. Oıpyraı, deseńizshi, baıaǵyda qyryq birinshi jyldyń sýyq kúzinde, stansa tolyp ketken qaraqurym arbalarǵa minip jatqanda she, áldeneshe júzdep sanalatyn nemisterdiń eresekteri bar, bala-shaǵalary bar qyńq etip dybys shyǵarmaǵan edi. Endi, minekı, úsh-tórt úıi ǵana kóship bara jatqannyń ózinde qazaqtar sekildenip, ýlap-shýlap, qıyn boldy.

— Kórdiń be, senderge de qazaqtardan birdemeler juqqan sekildi, kórdiń be?! — dep, kemseńdep turyp jylady-aı Nátıbek. Pátıma men Kılda qushaqtasyp alyp, ázer-ázer ajyrasty.

Qoshtasýdan keıin úsh-tórt kún óter-ótpeste Nátıbek pen Pátıma birqatar nemerelerimen birge Kókterekten Gambýrgke kóship alǵan. Nátıbekten ilgerili-keıindi Nemerebaı men Shóberebaı da Gambýrgke qonys aýdardy. Nátıbektiń alǵany Gans Vaıslerdiń úı-jaıy ekendigi belgili. Nemerebaı odan onshalyqty kem túse qoımas Adolf Sıhlerdiń, Shóberebaı Andreı Sıhlerdiń úı-jaılaryna ıe bolǵan edi.

Sulý sıyr Erany sat dep jalynǵan nemister de, qazaqtar da, orystar da, tipti túrikter de tabylǵan. Alaıda Kılda óziniń ýádesinde turdy. Pátıma sút bulaǵy sarqyraǵan, jaquttaıyn jarqyraǵan janýardy syıǵa alyp qaldy. Kıldanyń kóship ketip bara jatqanyn Era adamdardan da artyǵyraq sezgen shyǵar. Qara ala kirpikterin qaǵyp-qaǵyp alyp, oı-haı, bir mólteńdep jylaǵanda, tympyldańqyrap qatqyldaý kórinetin Pátımanyń ózi egile tógilsin-aı kelip.

Gambýrgke kóship alǵan soń burynǵydaı emes, Nemerebaı men Shóberebaı Nátıbektiń úıine kelińkireıtin syńaı tanytty.

— Nátıbek Vaıslerge úlken Sıhlerden jalyndaǵan sálem! — dedi Nemerebaı qaqpadan kirip kele jatyp.

— Gýten abend, herr Natı-Bek Vaısler! —dedi Shóberebaı. — Ih habe Shóberebaı Sıhler!

Pátıma óziniń qımas-qymbat qurbysy Kıldaǵa qatty eliktep júrgen-di. Nemekeń men Shóbekeńdi úı ishine kirgizbeı-aq, aýladaǵy ádemi ústelge shaı-paı, sharap ákelip qoıdy. Úsh qojaıyn da tym eminip-suǵynyp ketpesten, nemisshe ustamdylyq tanytatyndaı. Shymshyp jep, ilip iship otyrypty.

Alǵashqy bas qosýlary kezinde jańadan satyp alǵan úı-jaılaryn qalaısha kútip ustaý kerektigi, ishinara nemese tolyq mehanıkalandyrylǵan mal tamdardyń jaı-japsary talqylanyp, jan-jaqty pikir alysyldy.

Kelesi bir joly Nemerebaı men Shóberebaı bulardyń aýlasyna asyp-sasyp, abyrjyńqyrap kirgen. Nemekeń úsh túp almasynyń qýraýǵa aınalǵanyn aıtty. Shóbekeń tizile syzylyp turǵan júzimniń túgeldeı bozaryp bara jatqanyn málim etgi. Nátıbektiń ózi de, kórip otyrsyńdar ǵoı degendeı, aýlasynyń reńi qashyp qalǵanyn andatyp, tereń kúrsinip qoıǵan.

— Mehanıkalandyrylǵan mal tamnyń birdemesin keshe ǵana kenje balamyz búldirip tyndy, — dedi Shóberebaı kúıip-pisip. — Televızor jybyrlap, istemeı qalsa, judyryqpen bir perip jiberetin edi, álgi mal tamdaǵy shóp týraǵyshy istemeı qalǵan eken, baltanyń shúıdesimen qoıyp kep jiberip, kúl-talqanyn shyǵarypty. Atańa nálet-aı, ákeniń maly balaǵa mal bolyp jarytpas degen osy-aý!

— Aıtpaqshy, osydan onshaqty jyl burynǵy bir áńgime basyma sap ete qalǵanyn qarańdarshy! — dedi Nemerebaı.

— Nemisterdiń sózi qysqa, isi nusqa, áńgimeń shylı sozylyp ketpegeı, — dedi Shóberebaı. Nátıbek:

— Aıt-aıt, — dedi.

— Ózi de qyp-qysqa nárse edi, ózderiń sozyp otyrsyńdar ǵoı, — dedi Nemerebaı. — Umytpasam, osydan tup-týra on jyl buryn, myna Nurlysý aýylyna búginderi eń myqty jazýshyǵa aınalǵan Dýlat Isabekov kelgen. Ózi sonda týǵan ǵoı. Soǵys kezinde olar Nurlysýǵa kóship kelip, Dýlat týǵan soń kóp uzamaı, qaıtadan kóship ketken Montaıtasqa. Sol myqtyńyz qymyzshy Qasymbektiń úıinde qonaq bolǵan. Aýdan basshylary kelgen, men de kútisip em.

— Kim deısiń? — dedi Shóbekeń.

— Dýlat Isabekov deıdi. Jazýshy-dramatýrg. Búgingi qalam ustaǵan-dardyń asa myqtylarynyń biri ǵoı, — dedi Nátıbek. — Bilmeısiń be, nemene?

— Bilgende qandaı! Dáýlet Isabekuly degen jýrnalısi jaqsy tanımyn, — dedi Shóberebaı.

— Jo-oq, Dýlat Isabekov basqa, Dáýlet Isabekuly múlde basqa ǵoı! — dep Nemekeń asa qatty renish bildirdi.

— Ekeýi bir adam emes pe sonda!

— Týh, sen ózi kitap oqymaıdy ekensiń ǵoı, a?! Dýlat Isabekovti qaıdaǵy bireýmen qalaıynsha shatastyrasyń?!

— Toqta-toqta! Qaıdaǵy bireý dep tómendetpegin. Qaıdaǵy bireýiń ne seniń? Dáýlet Isabekuly da — kúshtiniń biri. Ol qazir qaıdaǵy bireý emes, bildeı qajy! Qaj-y-y-y-y! Bildiń be?

— Bilem. «Dáýlet qajy Isabekuly» dep jazady, kalendardyń neshe túrin shyǵaryp, tynym tappaı júr. Bálkim, jaqsy adam shyǵar, qajy shyǵar. Biraq áńgime ol kisi týraly emes, keremet jazýshymyz, dramatýrgimiz Dýlat Isabekov týraly bolyp otyr ǵoı!

Nemekeń men Shóbekeńniń pikirtalasy taýsylmasqa aınaldy. Nátıbek shydaı almaı:

— Nemerebaı, osy sen ne aıtpaqshy bolyp ediń o basta? — dep surady.

— Nurlysý aýylyna kelgende jazýshy Dýlat Isabekovtiń aýyzsha aıtqan bir mysqyl mysalyn keltirmekshi edim, mursha bermedińder ǵoı, júd-dá.

— Aıtsaı endi. Shóbekeń qoıdy. Qajekeńniń qulaǵyn shýlatpaı, Dýlatyńdy dýlata bershi.

— Aıtsam, — dedi Nemekeń. — Dýlat Isabekov sol seksen besinshi jylǵy jazda qymyzshy Qasymbektiń úıinde bylaı dedi: «Nemis degen ózgeshe halyq qoı. Osydan biraz jyl buryn Almatynyń joǵarǵy jaǵynan bir nemistiń dachasyn satyp alyp edik, úsh jyl boıy qaramaı qoıyp, zorǵadan qazaqylandyrdyq qoı». Áne, osylaı de-e-ep qarap otyr. Osy edi aıtpaǵym.

— Ah-ha-ha-ha-ha! — dep, ishek-silesi qatty Shóbekeńniń. Nátıbek te selkildeı jóneldi.

— Úsh jyl qaramaı qoıyp, zorǵadan qazaqylandyrdyq, ýah-ha-ha-ha-ha! — dep, Shóbekeń qoıar emes.

— Keshirińder, men shynynda da ol jazýshyny oqymaǵan ekenmin. Ýah-ha-ha-ha, endi oqymaı bolmas. Kórdińder me, sózdiń tórkini qaıda jatyr?!

Úshinshi aptanyń sońyna taman Pátıma Kókterektiń qatyndaryn úsh topqa bólip, úsh dúrkin shaqyryp, shaı berdi. Sodan soń ǵana, kishkene bylaı arqa-basy keńigendeı, ıyǵynan úlken bir júk túskendeı, emin-erkin, emen-jarqyn sezingendeı edi. Úsh dúrkinde de on bes pen jıyrma shaqtynyń tóńireginde topyrlap kelgen qatyndar bárine tań-tamasha qalyp, aralap kórip, ustap sıpap, tartyp baıqap, máz-meıram kúı keshisken. Erany kórgen sátte talaı qatyn talyp túse jazdady. Tolyq jáne jan-jaqty mehanıkalandyrylǵan mal tamǵa jaqyndatpaý týraly Nátıbektiń nusqaýy sál-pál buzyldy. Onyń ústine elý-alpys qatynǵa kıgize qoıar halat joq qoı. Bárin aıt ta birin aıt, úsh dúrkin kelgen qatyndar burynǵy Gans Vaıslerdiń, búgingi Nátıbek Nesipbaıulynyń aýlasyn aıtarlyqtaı-aq qazaqylandyryp ketken-di.

Tórtinshi apta aman-esen, aıtaqalarlyqtaı oqıǵasyz ótken. Bular bálege besinshi aptada dýshar boldy ǵoı. Taban astynan Era aýyryp qaldy. İshi kuryǵyr júrmeı, nesheme dáriger ákelip, túrli-túrli dári berse de, bolmady tipti. Oqtaý jutyp alǵandaı siresti de turdy sulý sıyr. Úrpıe-úrpıe kele Kókterek sıyrlarynyń keıpine tústi. «Kóz tıdi me?» — desti. «Burynǵy ıelerin saǵynyp, ishqusa boldy ma, álde?» — desti. «Jaqpas birdeńe jep qoıdy ma?!» — desti. «Sen kinálisiń!» — dedi Nátıbek Pátımaǵa. «Óziń Gans qusap qaraı almadyń!» — dedi Pátıma deıtin qatyn-dushpan. Qaıtpas-qaısar minezine basyp. «Erany alǵansha, myna meni alshy, Alla-Qudaı! — dep botadaı bozdady Pátekeń. — Dos-dushpanǵa kúlki qyla kórmeshi, tabalata kórmeshi, aınalaıyn Alla - Quda-a-aı!»

Besinshi kúni tús aýa bere Era dúnıeden ótti.

Qara ala kirpigin qaqpaı, qımylsyz qaldy.

Kókterekke habar jiberildi. Qatyndar bir top bop kelip, kóńil aıtty. Pátıma aýyzǵy bólmede, búıirin taıanǵan kúıi, taban astynda bylaı dep joqtaý shyǵardy:

Oı-y-bo-o-o-oı!
Oı-o-o-oı!
A-a-aı!
Shaqpaqtyń jeli ókpek-ti,
Qolymnan meniń ep ketti.
Júni bir jaqut janýar,
Kaı jemit kózi jep ketti?!
Gambýrg degen jumaq-ty,
Jaıqala ósken quraq-ty.
Kıldamnan qalǵan Erashym,
Qaı dushman kózi sulatty?!
Saıramsý tasy qaıraq-ty,
Sıyrym súti — qaımaq-ty.
Úsh tildi bilgen Erashym,
Qandaı jaý seni jaıratty?!
Oıy-bo-o-oı!
Oı-o-o-oı!
A-a-aı...

Kókterekten kelgen qatyndar bul joqtaýdy tyńdap otyryp, qatty sasty. Betterin shymshylasyp, bir-birimen sybyrlasty:

— Óle-á-á, masqara! Jeńeshem joqtaý aıtyp otyr ǵoı, jańa úıge kirgende eń bolmasa daýsymyzdy shyǵarmappyz ǵoı?!

— Sony aıtsaıshy!

— Meıirimsiz bop baramyz-aý osy biz...

Desti delegasıa músheleri yńǵaısyzdanyp. Nátıbek esik aldynan ótip bara jatyp:

— Mynaý suńqyldap, ne ottap otyr ózi? — dedi tańdanyp. Sosyn: «Ólse, mal ólsin, bále-jalanyń bári sonymen ketsin», — degisi kelgen. Deı almady biraq.

Tolyq jáne jan-jaqty mehanıkalandyrylǵan mal tamda bir túnetilgen Eranyń denesi erteńine toǵaıdaǵy taý taldardyń arasyna jerlendi.

---