InfoHub Logo

Burynǵy zamanda bir hannyń perzenti bolmaı júrgende, áıeli júkti bolypty. Ol bosanýǵa taıanǵan ýaqytta han ýázirlerimen ańǵa shyǵyp ketipti. Áıeli ul týsa, súıinshi suraı kelgen adamnyń basynan tómen altyn quıatyn bolyp ýáde qylady. Bir kúni hannyń áıeli tolǵatypty. Onymen birge, úıindegi malshynyń áıeli de tolǵatypty. Ekeýi de ul tabady. Bir jeti ótkennen keıin hannyń balasyn óz besigine, malshynyń balasyn óz besigine salady.

         Hannyń balasynyń aty Jalaıyrhan, malshynyn balasynyń aty Saǵat bolady. Jalaıyrhan da, Saǵat ta jetige tolady. Ekeýin de mektepke beredi. Jalaıyrhannan keıin Saǵatty da han jaqsy kóredi. Han bir kún qıal qushyp otyrady da, ekeýin de shaqyryp alady. Ekeýiniń de betinen súıip, ekeýin de jaqsy atqa mingizip, qanshama nóker ertip, ań aýlaýǵa shyǵady. Ár kún osylaı etip, han sonymen qyzyqtap júredi.

         «Bizdiń balalarymyz turǵanda, malshynyń balasymen shyǵarǵany nesi?» – degendi aıtyp ýázirler kúndep, kúńkildeıdi. Han ýázirlerge kúlki bolmaıyn dep, Saǵatty qaldyrady da Jalaıyrhandy ýázirlerdiń balasymen ańǵa shyǵaratyn bolady.

         Kúnderde bir kún Jalaıyrhan ýázirlermen ańǵa shyǵyp júrgende qolyndaǵy qusy qashyp ketip, darıanyń ar jaǵyna ótedi. Bul da ótpekshi bolyp, sýdy jaǵalap ábigerlenip júrgende, darıanyń ortasymen salǵa minip ketip bara jatqan bir sulý qyzdy kóredi. Qyzdyń sulýlyǵyna qaıran qalyp:      «Ne bolsa da, sóılep qalaıyn!» – dep sýǵa túsedi de, aldyna bara almaı: «Perızatsyz ba? Adamzatsyz ba? Qaıdan bolasyz? Qaıda barasyz? İzdesem, qaıdan tabarmyn?» – dep daýystap suraıdy. Sonda qyz daýystamaı, mynadaı ısharat bildiredi. Áýeli aýzyn ustap, qolyn arqasyna silteıdi; mańdaıynan bir basyp, qolyn artyna silteıdi; shashynyń bir órimin aldyna, bir órimin artyna qaıyryp, bir qolyn basynan asa kóteredi de júre beredi. Hanzada munan esh nárse de ańǵara alǵan joq. Óńinde kórse de, túsinde kórgendeı buǵan qıyn bolady.

         Sóıtip, kún-tún sony oılaýmen, hanzadany qaıǵy-qasiret basady. Qyzdyń ısharatynyń sheshýin taba almaı, aýrý bolady; eshkimmen sóılespeıdi; eshkimge bir aýyz jaýap ta bermeıdi. Baqtyrmaǵan táýip te qalǵan joq, eshkim aýrýyn bile almaıdy.

         Bir kúni han balasyn oılap, qıaldanyp otyrǵanda, úıine Saǵat kelip kiredi. Han ana betinen bir, myna betinen bir súıip: «Qurdasyń osyndaı boldy. Sen baryp, amalyn tappasań, bizden dármen ketti», – deıdi. Saǵat hanzadanyń úıine kelip, ekeýi onasha otyryp sóılesedi. Óziniń bala jastan birge ósken serigi kelgennen keıin hanzada da bastan-aıaq kórgen oqıǵalaryn aıta bastaıdy. Saǵat qurbylyq retimen biraz ókpesin aıtqannan keıin, bylaı deıdi:

         — Daýystamaı júre bergeninde, óziń de sóılesedi ekensiń. Ol daýystaýǵa uıalyp, ısharat etkeni, ol da ózińdeı asyl zat eken. Aýzyn ustap qolyn arqasyna siltegeni: «Sýdyń ar jaǵyndaǵy ózińdeı hannyń qyzymyn», – degeni. Arqasyn basyp qolyn aldyna siltegeni: «Kúıeýim uryp-uryp, otyrǵyzyp qoıady», – degeni. Mańdaıynan basqany: «Sýdyń tómengi jaǵyndaǵy bir hannyń kelinimin, mańdaıyma jazǵany sol boldy», – degeni. Shashynyń bir órimin artyna, bir órimin aldyna qaıyryp, qolyn basynan asyra joǵary kótergeni: «Erim aldymda bolsa, sen artymda: erim artymda bolsa, sen aldymda, – dostyqta osyndaı bolaıyq jáne meni izdeseń, úıimniń aldynda bıik shubar aǵash bar, osydan tabarmyn», dep qolyn kótergen eken, – deıdi. — Endi muny tabý ońaı, atańnan tozbas ton, azbas at, qorjyndap altyn alý kerek, – deıdi Saǵat.

         Hanzadanyn Saǵatpen sóılesin otyrǵanyn esitkennen keıin jurt baryp, hannan súıinshi suraıdy. Han qýanyp, toı qylady. Hanzada endi jazylady. Han hanzadanyń aıtqanyn qylyp, Saǵat ekeýin jabdyqtap jóneltedi.

         Ekeýi baıaǵy sulýdy izdep kele jatady. Aıdan aı, jyldan jyl ótkende, darıanyń jaǵasymen júrip otyryp, bir shaharǵa keledi. Qalany aralap júrip, bireýlerden suraıdy.

         — Bul hannyń kelini bar ma? Qyzy bar ma? Bolsa, qaı hannyń qyzy? – deıdi.

         Bir adam jaýap beredi:

         — Hanzadamyzdyń qalyńdyǵy sýdyń joǵarǵy jaǵyndaǵy hannyń qyzy edi: qazir bul hannyń kelini bolyp otyr, – deıdi.

         Saǵattyń úıindegi sheshýi týra keledi. Onan soń ekeýi izdep otyryp, hannyń kelininiń baý-baǵyn surap tabady. Baýdyń ishin aralap júrse, bir kempir gúl terip júr eken. Bular soǵan jolyǵady. Kempir bularǵa:

         — Hannyń kelininiń baýynda ne qylyp júrgen adamsyńdar? Ketińder! – dep ursady.

         Bular kempirge bir ýys altyn berip, júgirip júrip gúlin terisedi. Qolyna altyn tıgennen keıin kempir qýanady da úndemeıdi. Tergen gúlderin ekeýi kempirge berip turyp:

         — Muny kim terip berdi? – dese, «ózińiz kórgen terip berdi» dep aıtyńyz, – deıdi.

         Gúldi alyp, altyndy alyp, kempir qýanyp kete beredi. Kelgen soń han kelini:

         — Muny qalaı tez terdiń? Álde bireý terip berdi me? – dep suraıdy. Kempir:

         — Óziń kórgen terip berdi, – deıdi.

         Hannyń kelini ashýlanyp:

         — Ózim kórgen kim eken? Sen buzyqqa jorıyn dep júr ekensiń! – dep, kempirdi uryp-uryp otyrǵyzyp qoıady.

         Erteńine kelinshek kempirdi gúl terip kelýge taǵy jiberedi. Kempir kelse, baıaǵy ekeýi taǵy júr. Kempir ashýlanyp:

         — Ketińder! Senderge bola kelinnen taıaq jedim, – deıdi.

         Bul joly kempirge eki ýys altyn berip:

         — Ashýlanbańyz, – dep, taǵy gúlderin terip beredi de: – Surasa, keshegi aıtqanyńdy aıt, – deıdi.

         Kempir taǵy qaıtyp keledi, han kelini taǵy suraıdy, kempir keshegi aıtqanyn taǵy aıtady. Kelinshek kempirdi uryp-uryp, taǵy otyrǵyzyp qoıady.

         Erteńine kempirdi taǵy gúl terip kelýge jiberedi. Kelse, baıaǵy ekeýi áli júr. Kempir ashýlanyp:

         — Kúnde-kúnde baýda ne istep júrgen adamsyńdar? Ketińder! Senderge bola taıaq jep, beınet shegetin shamam joq. Bir kúni ólip qalarmyn! – deıdi.

 Bul ekeýi qorjynnan úsh ýys altyn alyp berip:

         — Ashýlanbańyz, sheshe! – dep, gúlin terip beredi de: — Suraı qalsa, burynǵy jaýabyńyzdy aıtyńyz, – dep, kempirdi jónine jiberedi.

         Kempir keledi. Kelinshek taǵy suraıdy, kempir qorqa-qorqa, dirildep, baıaǵy sózdi qaıta aıtady. Biraq bul joly kelinshek urmaıdy, kempirdi jetektep, ońasha bir úıge alyp kiredi. «Endi óldim-aý», – dep oılaıdy kempir. Kelinshek kempirge álgi úıdiń ishinen bir qapqa kómir saldyryp alady da esik aldyndaǵy shuńqyrǵa aparyp tastatady. Sonan basqa esh nárse aıtpaı, erteńine kempirdi gúl terip kelýge taǵy jiberedi. Kempir kelse, baýdyń ishinde baıaǵy ekeýi taǵy júredi. Kempir burynǵydaı emes, máz-meıram. Urysqan joq.

         — Iá, balalar, amansyzdar ma? – dep, suraıdy. Saǵat:

         — Búgin kelin urmady ma? – deıdi. Kempir:

         — Urǵan joq. Qolymnan tartyp, ońasha úıge kirgizdi. Men óltiredi ǵoı dep oılap edim, óltirmedi. Bir qapqa kómir saldyrdy, esik kózindegi shuńqyrǵa ákep tastatty. Sonan basqa esh nárse de aıtqan joq, – deıdi.

         Jalaıyrhanǵa sonda Saǵat turyp:

         — Esik aldyndaǵy shubar aǵash kesilip, otqa jaǵylyp ketken eken. Kómir salǵany sony aıtqany. «Shubar aǵashtyń orny úlken shuńqyr», – degeni. Kempirge kómir ákep tastatqany – saǵan: «Búgin sol shuńqyrǵa kelip jat, ózim baryp jolyǵamyn», – degeni. Endi sen keshke bar da sol shuńqyrǵa túsip jat, ózi kelip jolyǵar, – deıdi.

         Jalaıyrhan kelip shuńqyrǵa túsip jatyr, kelinshek áli joq. Sóıtip jatyp, uıyqtap qalady. Bir ýaqytta hannyń kelini keledi. Kelse, jigit uıyqtap qalǵan; uıqysyn buzyp oıatpaı, qaltasyna eki asyq salyp ketedi. Jalaıyrhan sol uıyqtaǵannan erteń turady. Qarasa, tań atyp qalypty. Júgirip Saǵattyń janyna keledi. Saǵat:

         — Jolyqtyń ba? – dep suraıdy.

         Jalaıyrhan:

         — Jolyqpadym, – deıdi. Saǵat Jalaıyrhannyń,   qaltasyn qarap, manaǵy kelinshek salyp ketken eki asyqty alady.

         — Sen shyqpady deısiń? Mynaý ne? – dep Jalaıyrhanǵa ursady. Ol kúni kún batady, tún bolady.

         — Búgin taǵy uıyqtap qalyp júrme! – dep, Saǵat Jalaıyrhandy taǵy jiberedi. — Eger bul joly uıyqtap qalsań, menen jaqsylyq kórmeısiń! – deıdi.

         Jalaıyrhan shuńqyrǵa túsip jatady: eki kózi hannyń úıi jaqta bolady. Jýyq arada kelinshek taǵy shyǵa qoımaıdy. Hanzada qarap jatyp, taǵy uıyqtap qalypty. Kelinshek onyń uıqysyn buzyp oıatpaı, qaltasyna eki jańǵaq salyp ketedi. Tań ata Jalaıyrhan da oıanyp, Saǵattyń janyna keledi.

         — Jolyqtyń ba? – dep suraıdy Saǵat.

         — Búgin uıyqtamastan qarap otyrdym, biraq shyqpady, – deıdi.

         — Iapyrmaı, qalaı shyqpady eken! – dep, Saǵat Jalaıyrhannyń qaltasyna qolyn salyp qarasa, eki jańǵaq shyǵady. — Kelipti ǵoı, belgisi mynaý! – dep, eki jańǵaqty kórsetedi. — Seni: «Oıyn balasy eken» – dep, kesheden beri qaltańa asyq, jańǵaq salyp, kúlki qylyp júr, – degen sózdi aıtyp, Saǵat Jalaıyrhandy sógedi.

         Ol kún bitip, tún bolǵan soń Saǵat Jalaıyrhandy taǵy jiberedi. Biraq bul joly hanzadanyń tabanyn tilip, tuz seýip jiberedi. Jalaıyrhanda uıqy joq, janymen qaıǵy; tuz ashytyp, bezildetip otyr. Bir ýaqytta kelinshek keledi. Jalaıyrhanmen kórisip, amandasady. Bir-birimen tanysyp, anaý-mynaý esten shyǵyp, oınap otyrǵan jerlerinde hannyń kúzetshisi kórip qalyp, ekeýin ustap baılap alady. Sol ýaqytta hannyń kelini Jalaıyrhanǵa:

         — «Saǵat, Saǵat, atyń arpaǵa tústi! Búgin almasań, erteńge qalsa, eki qulaǵy shunaq!» – dep úsh ret daýysta, – deıdi.

         Jalaıyrhan álgi sózdi aıtyp daýystaıdy. Saǵat muny estip Jalaıyrhan qolǵa túskenin biledi. Tún ishinde bazarǵa baryp, bir áıel shapany men paranjy satyp alady. Onan keıin bir naýbaıǵa  baryp, júz nan satyp alady. Olardy bireýge arqalatyp, ózi shapan búrkenip, paranjyny betine jaýyp, zyndanǵa qarap júre beredi. Jalaıyrhan men kelinshek   zyndanda. Saǵat zyndannyń qaraýylshysyna jolyǵady.

         — Ne qylyp júrsiń? – deıdi qaraýylshy.

         — Túneýgúni bir qatty aýyrǵanymda, zyndandaǵy pendelerge júz nan qudaıy aıtyp edim, sol nanymdy ákelemin. Ózim – áıel adam. Kúndiz bere almaımyn, túnde nandarymdy zyndanǵa túsip, qolymnan berip shyqsam eken, – dep qaraýylshydan ótinedi. Qaraýylshy:

         — Qolyńyzdan berip shyǵa qoıyńyz, – dep, arqan baılap zyndanǵa salady.

         Zyndannyń túbinde jatqan Jalaıyrhan men kelinshekti kórip, qýanysady. Saǵat paranjyny kelinshekke berip, ony shyǵaryp jiberedi de, ózi zyndanda qalady. Erteńine hannyń kúzetshileri hanǵa:

         — Kelinińizdi bireýmen jatqan jerinde ustap alyp, zyndanǵa salyp qoıdyq, – dep habar etedi.

         Han dereý kelinine jiberedi. Kelini úıinde is tigip otyr eken. Kúzetshiler baryp, zyndanǵa salǵandardy alyp keledi. Kelse kelini emes, bóten eki kisi. Han bul ekeýin qoıa turyp, myna kúzetshilerdi darǵa asýǵa buıryq qylady. Kúzetshiler:

         — Han, taqsyr! Tutqynymyz anyq kelinińiz edi. Bizdi naqaqtan óltireıin dep tursyz. Armansyz bolaıyq tym bolmasa: halyqty jınańyz da, bir úlken qazanǵa bylamyq qaınatyńyz. Ol bylamyqtyń ishine altyn salyńyz. Eger kelinińiz aq bolsa, sol altyndy qaınap turǵan bylamyq ishinen qolyn tyǵyp alyp shyqsyn. Eger qoly kúımese aq bolǵany. Eger kúıse qara bolǵany deıdi.

         Han bularyn maqul kórip, aıtqandaryn qabyl alyp, erteńine halyqty jınaıdy. Ortalarynda qazan qaınap, ishine altyn salynǵan. Hannyń kelini bylamyqqa qolyn tyǵyp, altyndy alaıyn dep kele jatqanda Saǵat pen Jalaıyrhan ekeýi qaıyr suraǵan kisi bolyp, músápirsip keledi. Jalaıyrhan hannyń kelininiń qolynan ustap turyp hanǵa aıtady:

         — Taqsyr, bul uıat emes pe? Búkil jurt aldynda kelinińizdi masqara qylǵanyńyz ne?

         Sonda kelin turyp:

         — Eı, halyq, men osy hannyń balasyna tıgeli qolymdy ustaǵan jigit osy, munan basqa eshkim de ustaǵan joq, – dep baryp, altyndy alyp shyǵady. Kelinshektiń qoly kúıgen joq. «Ajalymyzǵa basqa bireý hannyń kelini bolyp kóringen eken!» – dep, kúzetshiler ólimge moıyndaryn sunyp tura beredi.

         Kúnderdiń bir kúninde han joryqqa attanbaq bolyp: «Taıǵa mingen de, tanaǵa mingen de qalmaı, jıylsyn!» – dep, jurtqa jar salady. Jurt jıylǵannan keıin, han bir qolǵa balasyn basshy etip jóneltti de, ózi keıin shyqpaq bolady. Han shyǵaıyn dep turǵanda, Saǵat keledi de:

         — Taqsyr! Ózim sizben joryqqa shyqpaqshy bolyp turmyn. Bir qaryndasym bar edi. Ózim kelgenshe, sol qaryndasym sizdikinde tursa qaıtedi? – deıdi.

         Han qabyl etedi. Saǵat Jalaıyrhandy qyzsha kıindirip, hannyń úıine jiberedi. Jalaıyrhan qyz bolady. Saǵat Jalaıyrhandy hannyń kelininiń janyna qoıady da, ózi joryqqa ketedi.

         Han joryqtan qaıtyp, shaharyna kele jatqanda, Saǵat: «Bul meniń dosym Jalaıyrhan men óz kelinin aıamaı, zyndanǵa salyp ta óltirmekshi bolǵan edi ǵoı, «Erýlige qarýly» degen, – dep oılaıdy da, ebin taýyp, hannyń balasyn óltiredi. Jalaıyrhan da qyz kıimin tastap, baıaǵy jigit qalpyna túsedi. Bir kúni Saǵat kelip, hanǵa aryz qylady.

          — Taqsyr, túneýgúni úıińizge qoıyp ketken qaryndasymdy shyǵaryp berseńiz eken! Kúıeýi kelip, uzataıyn dep turmyn, – deıdi.

         Han kisi jiberse, qaryndasy joq bolyp shyǵady. Sonda Saǵat kelip, ber-berdiń astyna alyp, ábden qysady. Han: «Endi qaıtemiz?» – dep balasyna kisi jiberedi. Ol kelmegen bop shyǵady. Sonda Saǵat:

         — Meniń qaryndasymdy sizdiń balańyz alyp ketken! – deıdi.

         Han sasady. Saǵat mazasyn ala bergennen keıin, han: «Mynanyń qaryndasyn balam shyn alyp ketken ǵoı», – dep oılap:

         — Sabyr etińiz. Kúıeýińe sol myrzanyń áıelin alyp bersem, razysyń ba? – deıdi.

         Saǵat:

         — Áıel dep júrmese? – deıdi. Sonda turyp:

         — Olaı bolsa, aıybyna ózińe ózimniń qyzymdy bereıin, – deıdi. Saǵat buǵan kónedi. Ózi hannyń qyzyn alyp, Jalaıyrhanǵa kelinin qosyp, qanshama sán-saltanatpen eline keledi.

         Otyz kún oıyn, kyryq kún toı qylyp, olar muratyna jetedi.

---