InfoHub Logo

Teatr — symbatty ónerdiń ishindegi eń zor ónerdiń biri. Eshbir ónerdi tilek, qurǵaq buıryq týǵyzbaıdy. Qaı eldegi, qaı túrdegi ónerdi alsaq ta sán-saltanatpen yrǵalyp-jyrǵalyp, bir kúnniń ishinde ǵaıyptan kóship kelgen joq. Barlyǵy da bolymsyz kishkene uryqtan jaıly topyraqqa kómilip, belgili shartpen baǵylyp, qaǵylǵan ýaqytta ǵana boı jasap ósip-óngen. Ana jatyrynda balanyń bitýi sıaqty sáti kelgen saǵatta tirshilik belgisin bastap, toǵyz-toqsan qubylyp, ashshy tolǵaq, aýyr azap ishinde týady. Olaı bolsa, árbir ónerdiń ıesi bolǵan el sol ónerdi týǵyzyp ósirgen anasy esebinde. Árbir óner óziniń týyp-ósý jolynda, anaıy topyraǵy sıaqty bolǵan eline mindetti. El tirshiliginiń ótken kúni sol ónerdiń boıy ósýine qajet bolǵan sharttyń barlyǵyn bergen bolady. Sondyqtan eldiń óz denesinen jaralǵan óner áýelgi kezinde, óz eliniń ádet-saltyn, uǵym-nanymyn, maqsut-tilegin ózgeden bólek pishinde, sol eldiń ózine ǵana has bolǵan sýrette qabyldaıtyn bolǵan. Bul hálden tysqary jolmen ósken eshbir el joq. Qaı ónerdi alsaq ta áýelde óz eliniń halyq óneri bolyp, sodan ilgeri qaraı basqan satysynda ǵana kóptiki bolyp, jalpy adam balasynyń ortaq teńizine baryp quıady.

Búgingi kúnde qazaq eli bir týystyń ústine jetipti. Qazaqtyń teatry týatyn mezgil boldy degen pikirge kelippiz. «Ózimizden birdeme jasalsa eken», — degen tilekti de tileıtin boldyq. Sondyqtan biz jańaǵy aıtylǵan jalpy sózdi eki salaǵa bólip, sonyń eki taraýyna da oılanyp qarap, kóz salýymyz kerek.

Joǵarǵy aıtqan jalpy pikirdiń ishinde árbir jurttyń óneri áýeli ár eldiń tirshilik qalpyndaǵy belgili sharttarynan týady. Áýelgi týysynda ult óneri bolyp týady dedik. Bul háldiń anyǵyn bilý úshin qazirde biz kóterip otyrǵan teatr máselesi ónerli elderdiń ómirinde qandaı satydan ótti, teatrdyń ósip-órbigen tarıhy ne aıtady. Sonyń tájirıbesi bizdeı elge qandaı sybaǵa usynady, soǵan kóz salý kerek. Máseleniń ekinshi jaǵy qazaq eliniń óz qalpynda teatrǵa arnalǵan qandaı uryq, qandaılyq múmkindik bar, sony tekserýge arnalý kerek.

Osy jikke qarap máseleni men eki bólimge bólemin. Bireýi, Evropa teatrynyń tarıhynan azyraq maǵlumat berý bolady. Ekinshi, qazaq topyraǵynda teatr óneriniń múmkindigi qandaı, soǵan arnalady.

Evropa teatrynyń tarıhy óte kári zamannan bastalady. Teatr ónerin alǵashqy týǵyzǵan el — grek jurty. Grek teatrynyń basy osydan eki jarym myń jyl buryn bastalǵan. Endi joǵaryda aıtylǵan sóz boıynsha teatr tarıhyn qaraǵanda osy ónerdiń grek topyraǵynda týýyna qandaı shart, qandaı hálder sebep boldy? Sol shart, sol sebepterden týǵan grek teatry qanshalyq dárejede el teatry boldy?

Osy máselelermen tanysýymyz kerek. Ekinshi, osymen birge qarastyratyn másele — jalpy teatr óneri grekte, ıa basqa jurtta belgili zamanda qandaı halde boldy? Óner esebindegi mańyz-maǵynasy qandaılyq edi? Teatr tarıhynyń qaı býynyna jetip edi, sol jaǵynan qaraý kerek. Qaı jurttyń teatryn alsaq ta barlyǵyn da osy sıaqty eki túrliden qaraıtyn bolamyz. Osy ádispen qarasaq, keıingi qazaq teatryna kelgen zamanda da bizdiń jalpy pikir, maqsatymyz anyǵyraq, uǵymdyraq bolar deımin.

Grektiń teatry — kópshiliktiń teatry, halyq teatry dep sanalady.

Sebebi bul teatrdy týǵyzǵan jalpaq eldiń ádet-salty men uǵym-nanymy, jalpaq eldiń bárine birdeı ortaq múlik bolyp sanalatyn eskilikti grek teatry, bir jaǵynan, eliniń ulttyq pishinin aıqyn kórsetip, ekinshi jaǵynan, jalpaq elge birdeı bolǵan dinı ádetten týǵan.

Ӏlgeri-sońǵy zamanda tarıh júzinde aty shyqqan elderdiń ishinde grek jurtyndaı aqyndyq qıaly baı, aqyndyq óneri mol el bolǵan emes. Grektiń dininiń ózi aqyndyq qıalynyń týyndysy sıaqty. Bul kóp qudaıǵa tabynǵan el bolatyn. Sondyqtan dúnıeni túsinýi de, jasyryn syryn uǵýy da túgelimen sol kóp qudaıdyń syr-sıpatyn uǵynýmen birge uǵynyp, sonymen birge biletin. Dúnıedegi erekshe kózge túsetin deneli zat pen denesiz zattar bolsyn, ıakı adamnyń tabıǵatyna bitken neshe túrli jaqsylyq, jamanshylyq salahıaty bolsyn — osynyń barlyǵynyń ózine arnaýly jeke-jeke qudaıy bar. Eski dindi kóp qudaıdy qur sanap aıtqanmen din tutýshy adamnyń kókeıine tolyq sýret qonbaıdy. Aqyl jolynda bala kúıinde júrgen adam qudaıyn tanymaýǵa múmkin. Uǵynsa, tanysa da shala uǵynyp, kómeski kúıde túsinýge múmkin. Sondyqtan árbir qudaılar jaıynan arnaýly áńgimeler aıtylatyn. Ne qyzyqty, ne qaıǵyly ertegiler — mıdoder jasalatyn. Munyń mysaly qaı túrdegi dinde bolsa da bar. Musylman dininde haziret Ǵalı, Hasen, Husaıyn, Seıitbattal áńgimeleri — solarǵa uqsaǵan din ertegileri. Beri kelgen zamanda el bilim-mádenıet jolynda ilgeri basqan soń aqyl-sanasy da qadam basyp boıy ósip, artqy kúni balalyq kúni sıaqty eskirip, tatymsyz, maǵynasyz nárse sıaqty bolyp qaldy.

Sondyqtan eskiniń din dep, haqıqat dep tanyǵan nársesin keıingi esi kirgen adam kórgende jansyz áńgime, ertek dep qate túsinetin bolǵan. Bergi zamandy qaı eldiń ertegisi bolsa, barlyǵy da bir zamanda shyn nanymnan, shyn dep túsingen uǵymnan týyp, artynan ózi ústirt sóz sıaqty bolyp sanalatyn boldy.

Biraq grek jurtynyń joǵaryda aıtqan kóp qudaıǵa tabynǵan dáýiri — din jolynda ózinshe eń órlep, eń tereńdep turǵan dáýiri bolatyn. Ol kúnde qudaılar jaıyndaǵy áńgimeleriniń barlyǵy da jalpaq eldiń ortasynda eshbir qaltqysyz, eshbir kúdiksiz anyq senip, anyq qadirlegen áńgimeler bolatyn. Sol áńgimeler boıynsha bir eldiń ishinde árbir qudaıyna arnaǵan belgili kúnderinde arnaýly toılar, el meıramdary bolatyn. Din ádeti grek jurtynyń el ádeti, el salty, ǵuryp-zańy sıaqty bolyp ketken.

Grektiń qudaılarynyń shynynda adam boıyndaǵy ár túrli salahıattyń árqaısysyna arnalǵan ıesi qudaı bolatyn dedik. Sondaı qudaılardyń izgilik qudaıy, sulýlyq, ónerlilik qudaıy, ıakı jamanshylyq, qastyq qudaıy bolsa, taǵy bir qudaıy qyzyq, saýyq, ishkilik qudaıy bolatyn. Bul qudaıynyń aty — Dıonıs. Dıonıs — aspan men jerdegi sýdyń, dinniń qudaıy. Sýdan bolyp, ósimdik shyǵaryp, jańa týys týǵyzatyn qasıet ıesi.

Qyzyq-saýyq qudaıyna jyl saıyn arnaýly kúnderde qurban shalyp, toı qylyp, jalpaq el meıram jasaıtyn. Bul meıram ám saýyq qudaıyna arnalǵan soń túgelimen saýyq, qyzyq kúni bolý kerek. Qudaıǵa qulshylyq, tilek retinde áýeli qurban shalady. Qurbandyǵy teke bolatyn. Sol tekeni shalyp turyp, aınalasyna bar halyq jınalyp, Dıonıstiń ómiri týrasyndaǵy áńgimelerdi óleń qylyp aıtatyn. Sol óleńniń ishine adam balasyna istelgen jaqsylyǵy úshin syıynyp, qasıettegen sózderi de kiretin. Meıramnyń din ádetindegi paryzy — osy. Osy bitken soń jalpaq eldiń ishindegi toı, oıyn, bı, án-kúı bastalatyn. Dıonıstiń meıramyna shalatyn qurbandyǵy teke bolatyn. Sebebi baıaǵyda bir teke vınograd jemisin jep alyp, mas bolǵannyń belgisin kórsetipti. Muny kórgen adamdar tekeniń neden mas bolǵanyn oılap kelip tapqan. Biraq bizge osy syrdy tapqyzǵan Dıonıstiń ózi ǵoı, olaı bolsa budan bylaı Dıonıstiń meıramyna qurbanǵa teke shalaıyq dep, sony salt qylyp áketken.

Tekeni grekshe «tragýs» deıdi. Sondyqtan Dıonıske qurban shalǵan jerde aıtatyn óleńdi de teke jaıyndaǵy óleń dep ataǵan. Óleń grekshe — «ode». Beri kelgen zamanda osy sózderden álgi «tragedıa» degen sóz shyqqan. Búgingi zamanda bizdiń qandy oqıǵa dep júrgenimiz sol Evropa tilinde tragedıa dep atalatyn qaıǵyly oqıǵany bildiretin pesany aıtady. Kúlkili pesany «komedıa» dep ataý da sol zamannan qalǵan sóz. Dıonıstiń toıynda teke jaıyndaǵy óleń eki túrli aıtylatyn. Óleńinde Dıonıstiń ómirin baıandaıtyn áńgimesin jalǵyz óleńshi aıtyp kelgende, aınalada turǵan kóp halyqtyń «hory» (kóptiń áni) aıaǵyna qosylyp, kóp daýyspen kóterip áketetin. Mine. osy ádettiń ózinde jalpy drama túrine tıisti bolatyn eki kisiniń áńgimesi bar. Berirek kelgen zamanda júre bastaıtyn jalǵyz óleńshi óziniń ónerine túr qosa bastaǵan. Aıtylyp turǵan oqıǵa elge qyzyǵyraq bolyp, jandyraq kóriný úshin óleńshi denesiniń qozǵalysymen, pishin qubylysymen basyna úlken maska (qoldan jasaǵan din tulǵasyn) kıip, sol qudaılardyń ózderinin haline túsip, sýretin tolyǵyraq keltirip oınaıtyn bolǵan.

Osy halmen din men salttan týǵan qalyń eldiń meıramyn grektiń ataqty aqyny Esqıldyń zamanyna kelgende, burynǵy qalpyna jańa túr qosa bastady. Dıonıs meıramynyń qurban shalardaǵy óleńinde buryn oqıǵa hormen, jalǵyz óleńshi eki-aq kisi sıaqty bolyp aralasatyn bolsa, Esqıl bul meıramdy burynǵydan kórnekti qylyp kórsetý úshin jańaǵy oqıǵanyń ishine taǵy oınaýshyny qosqan. Ol qur ǵana oıynshy emes, burynǵy Dıonıstiń áńgimesine aralasatyn qudaılardyń bireýin kirgizgen. Sonymen Esqıl zamanyndaǵy dramaǵa aralasatyn oınaýshylar úshinshi kisi bolǵan. Sodan keıingi zamandarda dramaǵa kirýshilerdiń sany kóbeıe bergen. Esqıldan soń Sofokl, odan keıin Evrıpıd zamanynda burynǵy Dıonıstiń toıynda aıtylatyn «teke jaıyndaǵy óleńnen» ádebıettiń eń sulý, eń zor túriniń biri bolǵan drama, tragedıalar týǵan.

Biraq grek tragedıasy óziniń eń joǵarǵy bıigine jetkenge sheıin eldiń áýelgi saltynan, áýelgi uǵymynan bólinip-jyrylyp kelgen jat nárse sıaqty bolǵan joq.

Aqyndar jazǵan tragedıanyń barlyǵy da eń aldymen qudaılar ómirinen, onan soń qudaı men adamnyń ortasyndaǵy saty sıaqty bolǵan alyptar, asyl zattar ómirinen jazylatyn, barlyǵy da eldiń bárine málim áńgimeden alynatyn. Tragedıalar eldiń baıaǵy din meıramdaryna arnalǵan kúninde oınalyp, sonymen óner túrine kirgen. Aqyn qıalymen jazylǵan tragedıanyń ózi de qalyń eldiń qara ózegin jaryp shyqqandaı, el topyraǵynan shyqqan.

Jyldaǵy arnaýly kúnderinde qalyń el din meıramyn qyzyqtap toılaýǵa baıaǵysynsha jıylyp kelip, burynǵy jalǵyz teke jaıyndaǵy óleńdi estip kórýdiń ornyna úlken qaıǵyly oqıǵa, tereń syrly hálderin kórip uǵynyp qaıtatyn. Bul jıynǵa kelgen elder baıaǵysha musylmannyń aıt kúni meshitke jıylǵanyndaı, din paryzyn, salt-ádet paryzyn atqarýǵa keletin. Sonymen birge úlgi, ósıet ónerden de juǵyndar alatyn.

Osy jaǵynan qaraǵanda grek teatry, bir jaǵynan, keıingi urpaqqa óner esigin ashyp bergendeı bolsa, ekinshi jaǵynan, ol zamannyń halqyna dinı qyzmetin de atqaratyn bolǵan. Sondyqtan grektiń ataqty fılosofy Arıstotel óz zamanynyń teatryn sóz qylǵanda: «Teatr eldiń eń tereń, eń asyl sezimine áser etsin, teatr tyńdaýshy men kórýshiniń denesin muzdatyp, júregi elikkendeı bolsyn. Kóńildi ystyq sezim, uly tolqyn qalpyna jetkizsin», — degen.

Adam balasyna teatr óneriniń alǵashqy asyl qazynasyn ashyp bergen — grek jurtynyń teatry. Osyndaı jaıdan týyp-ósken bul óner eldiń qolyndaǵy tesik monshaq sıaqty bolymsyz kishkene uryqtan bastalyp, zaman ótken saıyn boıy ósip jetile-jetile kelip, qalyń elden bir ýaqyt bólinip ketpesten aıasynda qarańǵy eldiń ózin jetektep otyryp, eń bıik ónerdiń qaqpasyna bir-aq kelip kirgizip jibergendeı bolǵan.

Keıingi zaman teatrynyń barlyǵy da sol úlgini osy grek teatrynan alǵan Esqıl, Sofoklderdiń dramalary shyqqan soń Dıonıstiń toıy kez kelgen jerde jasalmaı, arnaýly teatrda kórsetiletin bolǵan. Ol zaman teatry óte úlken bolatyn. Bir qalanyń bar halqy syıatyndaı oryndary bar, tóbesi ashyq: oıyn kúndiz bolatyn. Oıyn sondaı úlken úıdiń ishinde bolǵandyqtan, ekinshi, oınaıtyn oqıǵalarynyń barlyǵy qudaılar jaıynan bolǵandyqtan, artıser ánsheıin adam qalpynda shyqsa, kózge qorash bolady, daýystary jóndep estilmeıdi, boılary kórinbeýge múmkin. Sondyqtan árbir artıs joǵaryda aıtylǵan maskadan basqa aýyzdaryna daýys zoraıtatyn murja sıaqty qural tyǵyp, sonymen sóıleıtin. Boılaryn zor qylyp kórsetý úshin, kotýrna deıtin aıryqsha bıik etik kıetin. Grek teatrynda búgingi teatrdaǵy belgilerdiń barlyǵy da bar-dy. Eń áýeli qazir «teatr» degen sózden bastap, «hor», «orkestr», «sahna» degender — barlyǵy sol grek teatrynyń qosqan attary bolatyn. Keıinginiń barlyǵy alǵan úlgi — grek úlgisi.

Grek jurtynan soń tarıhta úlken orynǵa ıe bolǵan kórnekti el — Rım halqy. Biraq bul eldiń barlyq jaratylys qalpynda, minez saltynda grekterge uqsamaıtyn bir zor aıyrmasy bar edi. Ol aıyrmasy — qıal men sezimge baı emes, salqyn aqyl men iske qolaılyraq bolǵan. Qıaldan keletin paıdadan da qolyna túsip, kózine kórinetin paıdany artyǵyraq kórgen pysyqtyq, shıraqtyq jaǵy basymyraq bolǵan el. Sondyqtan olarda teatr óneri grektikindeı bolyp dáýirlep, gúldengen joq. Gúldenbegen sebebi — eldiń qalpy men saltynda teatrdy týǵyzatyn shart bolmaǵandyqtan. Rımde sezim-qıaldy tárbıeleıtin tragedıanyń ornyna, kóńil kóterip kúldirýge jaraıtyn kúlki oıyndar «komedıalar» kóbirek oryn alǵan. Biraq sondaı dindi jasaýshylar el kózinde temen sanalatyn bolǵan.

Sondyqtan Rımde beri kelgen zamanda teatr áýelgi grek jurtynda bolǵan asyl qasıetteriniń barlyǵynan aırylyp, kóbinese sırk túrine aınalyp ketken. Rımniń aqsúıekteri, qara halqy — barlyǵy da sırkte tutqyn quldardyń jekpe-jekke shyǵyp birin-biri óltirgenin, súzegen buqamen alysyp qaza tapqanyn, ıakı pil, jolbarys sıaqty jyrtqysh haıýandarmen alysyp ólgenderin qyzyq kórip, solardy qaraýdy salt qylyp ketken. Árıne, jalpy teatr ónerine bul sıaqty salttan pálen derlik jaqsy úlgi jamalǵan joq.

Teatr óneriniń úshinshi dáýiri orta ǵasyr teatry bolady. Bul teatr hrıstıan dininiń shirkeýlerinen týǵan.

Ol zaman — eldiń dini óte kúshti bolǵan zaman; el tirshiligi, eldiń ádet-saltyn, minez-ǵurpyn túgelimen din kiseni myqtap tusap alǵan zaman; búkil dúnıeni, bir tarynyń qaýyzyna syıǵyzǵandaı, din ýysyna túgel syıǵyzyp, eshbir sezikti shashaý shyǵaryp, shet jaıyldyrmaıtyn zaman bolǵan. Sondyqtan bul kezdegi teatr túgelimen dinnen týyp, din jolynda qyzmet etse, elge jat nárse bolyp sanalmaǵan. Orta ǵasyrdaǵy shirkeý dramalary sol zamandaǵy iri memleketterdiń barlyǵynda da bolǵan. Ásirese, gúldengen jeri — Ispanıa, Fransıa, Italıa. Bul zamandaǵy shirkeý dramalarynyń jalpy aty mısterıa. Kórsetiletin áńgimelerin almasaq, syrtqy úlgisiniń barlyǵy da eski teatrynan alynǵan. Oınalatyn oqıǵalary grektiki sıaqty eski din áńgimeleri bolyp, din meıramdarynda oınalady. Oınalatyn jeri bas kezinde ylǵı shirkeýde bolatyn. Oınaýshylar, kóbinese din adamdary bolǵan. Sondaǵy maqsat din nanymynsha haqıqat dep sanalatyn ýaqıǵalardy el kózine is júzinde kórsetip, sonymen dindar jurttyń kóńiline din ýaǵyzyn, din maqsutyn uǵyndyrý maqsatymen oınalatyn. Mısterıalardyń ishinde kóp oınalatyn dramalar: Adam paıǵambardyń, Ǵaısanyń, Ǵaısa shákirtteriniń, ıakı Marıamnyń ómiri, ıa bolmasa solardyń tirshiligine qastyq qylǵan, jamanshylyq istegen buzyq adamdardyń ómirinen alynǵan áńgimeler bolatyn.

Teatr alǵashqy kezde shirkeýdiń ishinde jasalatyn bolǵan. Sahnanyń bir jaǵy ujmaq, bir jaǵy dozaqty kórsetetin. Saýaptylar ujmaqqa jiberilip, dozaqy kúnákárler bolsa qolma-qol dozaǵyna baratyn. Shirkeý dramasyn oınaıtyn artıser alǵan mindetin durys atqaryp, repetısıaǵa adal kelip turýyna — injildi keýdesine uryp ant beredi eken. (Tegi bizdiń artıserdiń saldybalaqtyǵy ol zamanda da bolsa kerek.)

Mısterıalardyń óz zamanynda baǵasy halyqqa óte zor bolǵan, el óte qadirlep qatty qyzyqtaǵan. Bul da ózinshe zamanynyń halyq teatry bolǵan. Mısterıa oıyny kópke tarap, qalyń el túgel qyzyqtaıtyn bolǵan soń, berirek kelgen zamanda shirkeýden shyǵyp, syrt jerde oınalatyn boldy. Qalyń eldiń túgel qyzyqtaǵanynyń belgisi — úlken qalalardan oıyn bolardyń aldynan mańaıdaǵy aýyldardyń halqy bar jumysyn toqtatyp qalaǵa aǵylatyn bolǵan. Qalada oıyn bolardan birneshe kún buryn salt atty jarshylar júrip, kóshe-kóshede sybyzǵy tartyp, belgi berip, óleńmen saýyn aıtady. Oıyn kúni qala halqy túgelimen teatrǵa jınalatyndyqtan, barlyq úılerdiń qaqpalary jabylyp, saýda-sattyq, qyzmet ataýly toqtap, qalanyń shetterinde talan-taraj bolmas úshin myqty kúzet qoıylady. Oıyn munda da kúndiz bolady.

Sondyqtan oıyn kúni jurttyń bári kún shyqpastan teatrǵa jıylyp kelip, oryn alysady. Bul ýaqyttaǵy dramalar kúnine segiz saǵattan oınalyp, kem bolǵanda úsh kúnge sozylady. Keıbir dramalar on, jıyrma bes, qyryq kúnge sheıin sozylatyn da bolǵan. Teatrǵa jınalǵan halyqqa daýystama dep, aıqaılap turatyn qaraqshylar bolady. Daýystap, tártip buzǵandar bolsa, ustap alyp dozaqqa jiberetin ádeti bar. Sondyqtan keıbir kórýshiler yqtıarsyz, oıda joqtan artısiń mindetin atqaryp ketetin de bolǵan.

Oıyn bastalardyń aldynda bar halyq artısermen qosylyp namaz oqyp alady. Onan soń oıynnyń ýaqytynda Ǵaısa, Marıam sıaqty qurmetti jandar qudaıǵa qulshylyq qylyp, sájde qylǵan ýaqytta, teatrda otyrǵan halyqtyń barlyǵy da oryndaryna jalp-jalp jyǵylyp qosa sájde isteıtin.

Orta ǵasyrdyń shirkeý týǵyzǵan teatrynyń jaıy — osy. Bul teatrlar árbir eldiń ult teatry bolmasa da, jeke eldiń ádet-saltynan týmasa da, jalpy hrıstıan dinin tutynǵan elderdiń bárine birdeı ortaq bolǵan salt-sanadan týǵandyǵy anyq.

Sondyqtan kópshiliktiń tirshiligimen, sezim-tilegimen nyq baılanysy barlyǵynda daý joq.

Biraq shirkeý dramasy óziniń, negizi men qalpyn máńgilikke saqtap qala alǵan joq. Qaýymnyń aqyl-sezimi ósip, boı jete bastaǵan saıyn teatr áýeli shirkeýdiń irgesinen shyǵyp alyp, sodan keıin biraz zamanda din tańbasynan da aıyǵyp, sergı bastady. El ár-berden soń teatrǵa únemi din maqsatymen qaramaı, bir jaǵynan, óner esebinde súıetin bolyp, ekinshi jaǵynan, kóńil kóteretin saýyq-qyzyq esebinde de qadirleıtin boldy.

Sondyqtan orta ǵasyrdyń aıaq kezinde shirkeý dramasynyń negizgi pishini ár elde ár túrli bolyp buzyla bastaıdy. Teatrda din áńgimesi oınalmaı, ár eldiń ádet-saltyn kórsetetin jeńil kúlki, mysqyl-mazaq sıaqty qyzyqty nárseler oınala bastady.

Shirkeý teatrynan jańa butaq shyǵyp, jańa bir aǵymnyń belgisi bastalady. Fransýzda shirkeý dramasynan shyǵyp, jańa túr bolyp jaıylǵan kúlki oıyndaryn «fars» dep ataıdy.

Germanıada buǵan uqsaıtyn oıyndar «fastnahtshpıl» dep atalǵan. Bular orta ǵasyrdan keıin týatyn jańa zaman teatrynyń basy sıaqty, ıa bolmasa din teatry men dúnıelik teatrdyń ortasyndaǵy ótkel, saty sıaqty. Kúlki oıyndardy jasaýshy artıser shirkeýden birjolata alystaı bastady. Kóbine, din atynan laǵynet oqylyp qýǵyn da jasalady. Biraq árbir elde kópshilik solardyń oıynynan óziniń ómirin kórip, ádet-saltyn sezgen soń, kúldirgi oıynshylardan aıyrylmaıtyn boldy. Kúldirgilerdiń qolynda jazylǵan arnaýly teatr kitaptary bolǵan joq. Kópke jaıylǵan kúldirgi áńgimelerdi alyp, solardy kórsetýdi salt qylǵan. Máselen, nemistiń bir fastnahtshpıli — «Kárzeńke» áńgimesi. Munyń qysqasha oqıǵasy: bir myrza óziniń qyzmetkerin dúkenge baryp, araq ákelýge jiberedi. Qyzmetker kóshede kele jatsa, bir erli-qatyndy kisi ursysyp tur eken. Urysqan sebebi — qatyn qolyna ustap kele jatqan kárzeńkeni:

— Endi sen alyp júre ber, — dep baıyna beredi. Baıy almaıdy.

Qatyny:

— «Almasań qoı», — dep tastap ketedi. Baıy soǵan; ashýlanyp qatynyn urady.

Osy oqıǵany qaraımyn dep baǵanaǵy qyzmetker keshigip qalyp, úıge kelgende myrzasy: «Nege keshiktiń?» — deıdi. Qyzmetker kórgenin aıtady. Myrza sol arada: «Baıyniki durys, men de almas edim», — deıdi.

Myrzanyń, qatyny:

— Alar ediń, men alǵyzar edim, — deıdi.

Baıy:

— Iá, alǵyzar ediń, óıtetin bolsań men de seni soıyp salar edim.

Qatyny:

— Meni me?

Baıy:

— Seni.

Qatyny:

— Qaıtyp urasyń? Qane uryp kórshi, — deıdi.

Sonda baıy:

— Má, olaı bolsa, — dep qatynyn sabaıdy.

Qyzmetker óziniń qatynyna kelgende malshy qatyn:

«Baı men báıbishe nege urysty?» — deıdi. Qyzmetker kórgenin aıtady. Bul arada qyzmetkerdiń qatyny da álgini isteıdi. Sonan soń baıy urady.

Minekı, osyndaımen basynda shirkeýden shyqqan teatr el ómirine qaraı jyljı bastap, osydan keıingi satysynda Evropa memleketteriniń barlyǵynda jańa zamannyń teatrlaryn týǵyza bastaıdy. Budan keıingi teatr árbir eldiń ózdi-óziniń teatry bolady. Óziniń ádet-saltyn, óziniń uǵym-sezimin ózgeden bólek pishinde, óz betimen qalyptaıtyn jolǵa túse bastaıdy.

Evropa teatrynyń uzyn-yrǵa tarıhyna qarasań grek teatrynan sońǵy dáýirlerde eki túrli aǵym baıqalady.

Munyń biri — eldiń óz ádet-saltynan týǵan emes, ózgeden alǵan úlgi sıaqty, kópke birdeı ortaq bolǵan aǵymdar.

Ekinshi — ár eldiń óziniń ádet-zańynan, óziniń din saýyǵynan, óziniń uryǵynan ósip shyqqan aǵym.

Orta ǵasyr teatrlaryn alsaq, alǵashqy aǵym shirkeý dramalary, shirkeýden shyqqan óner bolady. Shirkeýden shyqqan teatr barlyq hrıstıan jurtyna ortaq úlgi edi.

Sondyqtan fransýz, nemis, aǵylshyn halqy — barlyǵyda sol ónerdi kóptiń salty sıaqty qylyp qoldanady. Biraq osymen qatar orta ǵasyrlardyń aıaq kezderinde joǵaryda aıtylǵan ár eldiń ádet-ǵurpynan týǵan teatrdyń belgisi kórine bastaǵan.

Orta ǵasyrdan soń jańa zamanda teatrda taǵy da jańa aǵym boldy.

Munyń biri — anyq shetten kelgen úlgi, grek teatrynyń úlgisi. Eski grek ónerine elikteýden týǵan túr.

Ekinshisi — joǵarydaǵy fransýzdyń farsy, nemistiń fastnahtshpıli sıaqty ár eldiń óz ádetinen týǵan belgilerdi ulǵaıtyp, kestelep, sonyń baǵytymen ósken bytovoı teatr. Ómirden týǵan, halyqtyń uǵymyna jaqyn kúndegi din saýyǵynan dán alǵan.

Jańa zaman teatryndaǵy alǵashqy aǵym — teatr óneriniń sán-saltanat jaǵyna (gýmanısıcheskoe klassıcheskoe napravlenıe) bet burǵan dáýiri dep atalady.

Bul baǵyt din sandyraǵynan aıyǵyp, taza óner degenge bas ıýden týǵan. Qaıdan shyqsa da ónerdi ǵana qadirlep, sony ǵana ustatpaq bolǵan maqsattan týǵan. Biraq, din juǵynyn joǵaltýmen birge saltanatty teatr ár eldiń ómirinen de alystap ketip, eldiń ádet-zańyna, aqyl-sezimine janaspaıtyndaı boldy. Sondyqtan kópshiliktiń, halyqtyń óneri bolmaı, sanama jaqsylardyń, aqsúıekterdiń, bilimdilerdiń ǵana óneri bolýǵa aınaldy. Bul zamanǵa sheıin qaı túrde bolsa da qalyń eldiń qyzyǵy bolǵan teatr endi kópten qol úzip, sytylyp shyǵýǵa aınaldy. Saltanatty teatrdy qyzyqtaýshy qoldaýshylar kim bolǵanyn bilsek, bul túrdegi teatrdyń elmen qatynasy az bolǵanyn da bilemiz. Jańa zamandaǵy saltanatty teatr barlyq Evropa memleketterinde ylǵı ǵana patshalar saraıynda, aqsúıek alpaýyttar saraıynda jasalatyn boldy.

Árıne, ondaı teatr burynǵy kóp eldiń ortaq óneri bola almady. Eski grek tragedıalary óz zamanynda, óz topyraǵynda qanshalyq jandy, qyzyqty óner bolsa da, qanshalyq halyq eldiń jan tamyryna tıip, kóptiń júregin bir muzdatyp, bir ysytýǵa jarasa da jańa zaman teatryna kelgende burynǵy qolqa-baýyry aralasqan túbirinen aırylyp qaldy. Saltanatty teatr saraıdyń ǵana qyzyq saýyǵy, jaqsylardyń ǵana saltanaty bolyp qaldy.

Biraq qalyń eldiń sezim-tilegi saltanatty teatrdan qanaǵattana almaǵan qalpynda shógip qalǵan joq. Bul ózinen shyǵyp birden jol qarap, ádet-zańynan, óz ómirinen jańa túr týǵyzýǵa talaptanady. Sol izdenýdiń sebebinen eldiń burynǵy din saýyǵynan bolsyn ıakı ómir qalpynan bolsyn, jańa teatr qaıta týýǵa aınaldy.

Bul teatr taǵy da kóptiń, qalyń eldiń teatry boldy. Jańa zamandaǵy salt teatrynyń basy fars, fastnahtshpılde bar dep edik. Solarǵa týys, jaqyn bir úlgi Italıadan shyqty: Italıada da saraıdyń saltanatty teatry bolǵan. Biraq ol qanshalyq kórkeıip, gúldenip tursa da joǵarǵy retpen, onan jem ala almaǵan. Kópshilik jańadan kúlki oıyndar shyǵarady.

Italıanyń komedıasyn oınaýshylar artısik ónerin kásip qylǵan, kádýeski qalyptanǵan oıynshylar bolatyn. Bular qaladan qalaǵa qydyryp júrip oınaıdy. Áńgimeler eldiń saltynan, ádet-ǵurpynan, sol zamandaǵy ómirinen, áńgimeniń ishindegi adamdary sol zamandaǵy kóp halyqqa tegis belgili bolǵan kúlki adamdar bolady. Bul komedıanyń ózgeden erekshe jeri — oınalatyn oqıǵa týraly jazylǵan kitap joq. Oqıǵany quraýshy kisi belgili adamdardyń ómirindegi kerekti hálderdi alady da, solardyń ortasyndaǵy oqıǵa neden bastalady, nemen bitedi, sonysyn ǵana belgileıdi. Áńgimege qansha adam aralasatynyn, qashan kirip, qashan shyǵatynyn aıtady. Sodan sońǵy is pen sózdiń barlyǵy oınaýshylardyń óz ónerine tapsyrylady. Qaljyń sóz, kúldirgi is, aqyl ósıet, talas-tartys bolsa, barlyǵyna laıyqty sóz, laıyqty minezdi oınaýshylardyń ózderi sahnada janynan shyǵarýǵa kerek. Sondyqtan ol komedıanyń oıynshysy ózi aqyn, ózi jazýshy sıaqty bolýǵa kerek.

Komedıalardyń ekinshi aıyrmasy — bulardyń qaı túrdegi oıyndary bolsa, barlyǵyna birdeı únemi aralasyp júretin, únemi joǵalmaıtyn arnaýly tıpter (alýany bólek adamdar) bolady. Bulardyń biri, máselen, áıelqumar, ishkilikqumar, kári shal, ózi ańqaý bolady, bala-shaǵasy, malshy-qosshysy bolsa, túgelimen muny aldap kúlki qylyp júredi.

Ekinshi, taǵy bir shal, ol anadan oqymysty, qurǵaq danyshpan, ylǵı kereksiz, orynsyz jerde bilmeı, kerek sóz aıtamyn dep kúlki bolyp júretin adam. Sóziniń barlyǵy syrt qarap turǵan kisiniń beti kórinbeıdi degen sıaqty qyryndyq bolady.

Budan sońǵy bir alýan adamdary — qyzmetker, munyń biri — qaljyńqoı, tapqysh qý, kúldirgi, ekinshisi — ańqaý, aqymaq. Komedıanyń ishinde osy adamdar únemi bolady. Árbir oıynda bulardyń ómirinde kezdesken ár túrli oqıǵa, ár túrli jańa áńgimeler oınalady.

Oıynnyń túpki adamdary ózgermeıtin bolǵan soń, álgilerdiń árqaısysyna arnalǵan belgili kıim jáne bir belgili maska bolady. Sondyqtan bul komedıany keıde maskalar komedıasy dep te ataıtyn; Italıanyń osy komedıasynan keıingi zamandardyń teatrynda osy kúnge sheıin saqtalyp kele jatqan eki tıp bar. Onyń bireýi — Arlekın, ekinshisi — Perd, bul ekeýi maskalar komedıasynda jańaǵy eki qyzmetker bolatyn. Italıada Arlekın aqymaq qyzmetker edi. Biraq komedıa de Lerteniń úlgisi fransýzǵa kóshkende, Arlekın ótkir, sóz tapqysh, sheshen bolyp ketti.

Italıanyń komedıasy artısik aqyn sıaqty ónerli bolýyn kerek qylýshy edi. Sol shartty Italıadaı zeıindi, týysy ótkir, sheshen eldiń oryndaýyna ábden jaraǵan. Komedıanyń negizi, kóbinen, eldiń óz aýzynda júrgen kúlki áńgimelerden týdy. Qazaq ómirinen mundaı kúlki áńgimelerdiń mysalyn izdeseń, Aldar kóse, Jırenshe sheshen, ıa bolmasa, bergi zamandaǵy Torsyqbaı, Aıdarbek sıaqty kóp kúldirgi qýlardyń áńgimeleri ábden úılesýge bolady.

Jańa zaman teatrynyń basy osy sıaqty el kúldirgisinen bastalǵan. Osydan keıingi satysynda jańa zaman teatry ǵylym, ónerdiń úlken jolyna shyǵa bastady.

Kúnbatys Evropanyń iri memleketterinen ataqty dramatýrgter, iri jazýshylar shyqty. Bulardyń dramalary saraıdyń saltanatty teatrynyń jolymen ketken joq. Túgelimen burynǵy el ónerinde belgi berip kele jatqan, ornyqqan, ósip-ónip barlyǵy da óz elderine salt teatryn, halyq teatryn jasap berip, elin ónerge jetektep ákelgendeı boldy. Ispanıada «aqyndyq negizi» dep atalǵan Lone de Veganyń salt teatryn túzedi, aǵylshynda Shekspır, Germanıada Gans Rakt, Franńıada Moler — barlyǵy da óz elderiniń ómirimen, salt-sanasymen, ádet-qalpymen nyq baılanysqan «Bytovoı realısıcheskıı teatrdy» jasady. Osy aıtylatyn iri aqyndar, iri jazýshylar shyqqan soń, teatr óneriniń bet-baǵyty nyǵaıyp, qalyptanyp, endi irgesi myqty, óner atyn alyp, dúnıe maıdanynda birden 6ipge tarap jaıyla bastady. Bular teatr óneriniń, dramashyldyq óneriniń tarıhynda asqar taý sıaqtanyp turatyn uly turǵylary. Keıinginiń kóbi talaı ǵasyrlar ótse de, solar nusqaǵan bet, solar kórsetken jol, solar bergen úlgiden shetke jaıylǵan joq, adasqan joq. Biraq Shekspır, Lope de Vegalar zamany týraly aıtylatyn bir sóz — bulardyń tusynda teatrdyń ishki maǵynasy sıaqty bolǵan pesalar qalyptanǵanmen, teatrdyń ózi olardyń keıinde XVI ǵasyrda Anglıanyń patshasy Elızaveta degen áıel bolatyn. Aǵylshyn teatry Shekspır men Elızavetanyń tusynda burynǵydan kóp ilgerilep, kóp irilep ketti dep tarıh aıtady. Biraq búgingi kúnde Shekspırdiń Gamletin oınap júrgen teatr men ol zamandaǵy teatrdyń jaıyn salystyryp kórsek, eski teatrdyń tań qaldyratyn úlgisi kórinbeıdi. Eń áýeli munda da oıyn kúndiz bolatyn. Teatr — tóbesi ashyq, túsetin jaryq sáýle — kún sáýlesi. Sahnada búgingi teatrdaǵy shymyldyq, dekorasıa, kýlısa degen bolmaıdy. Oqıǵa kúndiz bolsa, kók kilem ilinedi, túnde bolsa, qara kilem ilip qoıady. Osy sıaqty sahnada bir nárseniń sýretin kórsetý kerek bolsa, bolymsyz belgisin qoıady. Odan arǵysyn jurt ózi uǵýy kerek. Máselen, bir túıir shymǵa eki aǵashty shanshyp ákep qoısa, ony baqsha dep bilý kerek. Oqıǵa baqshanyń ishinde bolatynnyń belgisi. Patshanyń saraıyn kórsetýdiń ornyna, taqty ákep qoıady. Shirkeýdi kórsetýdiń ornyna, shirkeýde namaz oqıtyn oryndyqty qoıady. Shekspır zamanyndaǵy teatrdyń tabysy — burynǵy bir sahna ústinen ekinshi bir sahna jasalǵan. Eger áńgimeniń ishinde oqıǵa bıik taý basynda bolatyn bolsa, sol ekinshi sahnaǵa shyǵyp oınaıtyn. Shekspır teatrynyń halqy da búgingige uqsamaıtyn. Teatrǵa jıylǵan eldiń ishinde qadirli kisiler kóppen birge zalda otyrmaıdy. Sahnanyń eki jaǵynda otyryp qaraıdy. Jáne iri kisiler din bastalmaı turyp kelýdi boıyna laıyq kórmeı, oryndarynan sahnada oıyn oınalyp jatqanda, artıserdiń arasynan ótip baratyn. Aqsúıekter oıynǵa jalǵyz kelmeıdi. Kóp qyzmetkerlermen keledi. Qyzmetkerler myrzalaryna oıyn ústinde temeki jasap ákep berip júredi. Oıyn ústinde temeki tartý, sýsyn ishý, alma, qıar jeý — bar halyqtyń ádeti bolatyn.

Teatrda oınalatyn áńgimelerdiń jaıyn jazyp qoıatyn qara taqtaı bolady. Keıde sol taqtaıǵa teatrdyń ishinde qolǵa túsken urylardy halyqtyń ózi aparyp baılap qoıatyn ádet te bolǵan. Shekspır zamanyndaǵy teatrdyń sýreti osyndaı.

Buǵan qaraǵanda, pesa men teatrdyń ósip kórkeıýi birine-biri baılanbaıtyn sıaqty. Pesa jaqsy bolǵanmen, teatrdyń kóńildegideı jaqsy bolýy shart emes.

Shekspır teatrynan sońǵy zamanda jalpy Evropa teatry zaman ótken saıyn túr taýyp kórkeıe berdi, Bir elde shyqqan jańalyq bolsa, ekinshige úlgi bolyp, jaıyla bastaıdy. Sondyqtan budan keıingi dáýirlerde teatrdyń qalpy qandaı bolǵanyn aıtýdyń ornyna teatrda oınalatyn pesalardyń qandaı ózgeris, qandaı jańa baǵyttary boldy, sol jaıynan biraz sóz aıtpaqshymyz.

Bul týrada XIX ǵasyrdyń aıaq kezinen beri qaraı sońǵy zamanda shyqqan jazýshylardy aıtý kerek.

Teatr óneri jalpyǵa birdeı óner bolǵan soń, pesalar ádebıet pen teatrdyń ishindegi eń qasıetti buıymdary bolǵan soń, sońǵy zamandaǵy jazýshylar óz eliniń ómirin sýretteýden basqa jalpy adam balasynyń kóńil kúıin sýrettep, jalpynyń minin, jalpynyń kemshilik, jaqsylyǵyn pesaǵa kirgizetin boldy.

Jazýshynyń óneri óz eliniń sheńberinen shyǵyp, adam balasynyń ortaq qazynasyna, kóbine birdeı múlik bolyp qosylatyn boldy. Bul túrdegi pesalar adam balasynyń bárine birdeı bolǵan bilim, mádenıettiń, tolǵaýly aqyl, tereń seziminiń týyndysy sıaqty bolyp ketti. Sol úlgini kórsetetin jańa aǵymdy shyǵarǵan jazýshynyń biri — Norvegıanyń dramashyly Ibsen. Bul bir eldiń ádet-saltyn kórsetýdiń ornyna barlyq pesasynda adam balasyna tıisti bolǵan jan sypatyn, minez bitimin tereńdetip kórsete bastady. Munyń pesalary kóbinese adamnyń ishin syrtqa shyǵarǵandaı, ishtegi pishindi kóp músindep, sezim men minezdiń talaı qarańǵy buryshtaryn sýretteıdi.

Ibsennen soń taǵy bir jańa úlgini shyǵarǵan adam — Belgıanyń jazýshysy Meterlınk. Bunyń adamy uǵymǵa Ibsenniń adamynan da qıynyraq. Meterlınktiń ádebıettegi beti — sımvolızm. Bul kópke uǵymdy, jabaıy jalpyǵa birdeı tilmen sóılemeıdi. Sulý belgimen, emeýrinmen, kúıimen sóıleıdi. Sondyqtan Meterlınk pesasyndaǵy adamdarda aqyl, sezim, qaırat bitimi túgel bitken, tolyq pishindi adam joq. Ádeıi qansyz, denesiz qylyp jaratqan sýret, kóleńke sıaqty. Bular belgili qaýymnyń úlgi aınasy bolatyn tıpter emes. Adam kóńilindegi sezim, kileń qıal men háldiń sheberlep quraǵan kestesi sıaqty. Meterlınk pesalarynda eki maǵyna bolady. Bireýi — kózge kórinetin oqıǵa men kóz aldyńyzdaǵy adamdardyń áńgimesi. Ekinshisi — sol oqıǵa, sol áńgimeden týatyn tereń-tereń maǵyna. Meterlınk pesasy qurǵaq sózben aıtqanda uǵymsyz bolýǵa múmkin. Sondyqtan «Soqyrlar» degen bir pesasynyń qysqasha áńgimesin aıtyp óteıik.

Jańbyrly kúzdiń kúninde beıýaqytta toǵaı ishinde birneshe soqyrlar otyrady. Kúzdiń sýyq jeli soǵady. Qýraǵan japyraqtar syldyrlaıdy. (Meterlınk pesalarynda tabıǵat únemi aralasyp otyrady.) Soqyrlar bir prıýtta jatqan kem-ketikter. Bulardy toǵaıǵa ákelgen — pop. Soqyrlar poptan aıyrylyp qalǵan, qaıda ketkenin bilmeıdi. Sol kelgenshe prıýtqa qaıta almaı, kútip otyrady. Soqyrlar neshe alýan: keıbiri týa soqyr, keıbiri júre soqyr bolǵan. Kópshiligi — qatyn. İshinde ári soqyr, ári jyndy bir qatyn bar. Munyń qolynda kishkentaı jas balasy bar. Jalǵyz kózi saý — sol. Soqyrlar pop qashan keledi dep sóılesip kútedi. Jyndy qatyn ár nárse aıtyp, óz betimen sóıleıdi. Qolyndaǵy bala shyryldap jylaıdy. Bir jaqqa qaraı talpynady. Soqyrlar mańyndaǵy jerdi qolymen sıpalap, jańbyr jaýyp tur, jel soǵyp tur dep, árqaısysy sezgenin aıtady. Popty kóp kútedi. Aqyrynda jerdegi japyraq syldyrlaıdy. Bireý kele jatqan sıaqtanady. Otyrǵandar pop shyǵar deıdi. Kelgen ıt bolady. It bir soqyrdyń qolyn jalap, qyńsylap, artynan ertkisi keledi. Soqyr eredi. Qolyn sozyp, sıpalap kele jatyp soqyrlardyń ishinde otyrǵan bir adamnyń basyna qoly tıedi. Betin sıpasa, úlken saqaly bar beti muzdaǵan pop bolady. Pop soqyrlardyń ortasynda otyryp ólgen eken. Ylǵı kózi joq kem-ketikter basshy pop keledi dep bos kútip otyrǵan bolady. Basshysy ózderiniń ortasynda otyryp áldeqashan ólip qalǵan. Ólgenin bildirgen — ıt.

Minekı, «Soqyrlar» degen pesanyń syrtqy áńgimesi men kórinisiniń barlyǵy osy. Biraq ishki maǵynasyn teksersek, tereń fılosofıa bolady. Kóp soqyrlar — dúnıedegi zor qıal, zor maqsutynan aıyrylyp, kóńili kór bolyp, jutap otyrǵan adam balasy. Dene tirshiligi bolmasa, jany áldeqashan ólik bolyp qalǵan adam qaýymy. Bulardyń bul kúnge sheıin basshy qylyp, sońyna erip kelgeni din bolatyn. Pop dinniń belgisi, biraq bul zamanda din qartaıdy, óldi. Soqyrlardyń ortasynda otyryp óldi. Biraq ony kóretin kóz eshqaısysynda joq. Kóp soqyr áli de bolsa, pop keler, bastar deıdi. Kópten bólek jalǵyz sóılep otyratyn jyndy qatyn — aqyndyq óneri, poezıanyń belgisi. Ol kóptiń jolyna baǵynbaıdy. Óz betine birdeme tilep, birdeme izdeıdi. Úmitsiz háldiń ústinde otyrǵan bar soqyrlardyń ishinde jalǵyz kózi saý jyndy qatynnyń qolyndaǵy kishkene bala. Ol — aqynnyń shabyty. Meterlınk jaratylystyń jaryq sáýlesin sezetin jalǵyz ǵana aqynnyń, esi joq bala sıaqty shabyty dep esepteıdi. Pesanyń ishine aralasatyn ıt: adam balasynyń dúnıedegi uzaq tirshiliginiń ishinde ózinen basqa men ıesiniń ishinen tapqan jalǵyz-aq dosy bar. Onysy — ıt. Sol jańaǵy soqyrlar sarǵaıyp júdegen ýaqytta óziniń dostyǵyn kórsetedi.

Minekı, «Soqyrlar» pesasyndaǵy tereń syr, tereń oı belgisi — osy. Meterlınktiń jazýy qara halyq úshin emes, oqyǵan, boıy ósken, sezimdi, bilimdi qaýymnyń tilegine arnalǵan, sońǵy zamandaǵy zoraıǵan mádenıet, tereńdegen bilim, etek alyp jaıylǵan kesteli óner týǵyzǵan jazý. Sondyqtan bul — bir ulttiki, bir taptyki emes, jalpy adam balasynyń jaı-kúıin bildirmek bolǵan jalpyǵa ortaq ónerdiń bir salasy.

Ibsen, Meterlınk úlgisi — burynǵy ár elde bolǵan salt teatrlarynyń ústine kelip qalanǵan úlgi. Bular — bilim jolynda jetilip tolǵan qaýymǵa ǵana uǵymdy.

Biz Evropa teatrynyń qysqasha tarıhyn sholyp ótken soń, qazaq jaıyna kóshýden buryn endi ózimizge jaqyn turǵan orys teatry týraly az sóz aıtyp óteıik.

Orys teatry joǵaryda aıtylǵan jalpy Evropa teatrlary basyp ótken basqyshtyń barlyǵyn da basynan atqarǵan. Sol dáýirlerdiń keıbiri tolyq kúıde týylsa, keıbiri shala-sharpy, jarym-jarty kúıde týǵan. Qalaıda bolsa, orys topyraǵynda da orta ǵasyrdyń shirkeý teatry, saraıdyń saltanatty teatry, ózgeniń úlgisine eliktegen teatry — barlyǵy da bolǵan.

Orys qaýymyndaǵy qalyń toptardyń naǵyz ezine tıisti bolǵan salt-sanasyn, minez qalpyn anyq kórsetip, el tirshiligin eń alǵashqy ret ashyq qylyp kórsete bastaǵan jazýshy Ostrovskıı dep sanalady. Orys eliniń ózine bitken zańy men ózine bitken minez-ádetti Ostrovskıı orystyń saýdager kýpesteriniń saltynan alyp jaza bastady. Sondyqtan naǵyz orys pishinin kórsetetin, orys ıisin tanytatyn, kóp ómirine janasatyn atasy Ostrovskıı bolady. Sodan keıingi Tolstoı bastaǵan jazýshylar orystyń kóp eliniń ómirin áldeneshe jaǵynan alyp, neshe alýan salt pesalaryn týǵyza bastady. Burynǵy shetten kelgen jat óner osylardan keıin ǵana orys eliniń óz ónerin quraýǵa aınaldy.

Orys teatrynyń Ostrovskııden sońǵy bir alýan úlgisi Chehov teatry bolǵan. Munyń dramalary da osy qaýymnyń óz ómirinen alynǵan salt dramalary. Biraq Chehovtyń pesalarynda jańalyq — drama oqıǵalarynyń barlyǵy kóńil kúıinen quralady. Sol sebepti Chehov teatry — kóńil kúıiniń teatry dep atalady. Bunyń pesalarynda patsha zamanyndaǵy orys tirshiliginiń bir ornynan qozǵalmaı qatyp turǵan qalpy sýrettelgen. Sol sýret óte sur pishindi, óte jansyz bolǵandyqtan, jazýshynyń kóńilinde qaıǵy kúıin kúsheıtedi. Barlyq dramalarynda qaıǵymen qulazyp júdegen jansyz aýyr kúıler shertiledi, tirshiliktiń beıýaǵy sıaqty tynys bitip, jan úzilip bara jatqandaı muzdap, jutap turǵan hálder kóp bolady. Adamdary belgili maqsut qýǵan, belgili tilektiń sońyna salynǵan eti tiri adamdar emes. Kóńil men Ostrovskııdiń adamdaryndaı ashyq pishindi adamdar emes. Minezderiniń nobaıy, yńǵaıy ǵana kórinetin adamdar. Sondyqtan Chehovtyń jasaǵan tıpterin oınaýshy artıser jazýshynyń ádeıi tulǵa qylyp kórsetpeı qoıǵan minezi men kúılerin óz janynan qosa toltyrýǵa mindetti. Chehovtyń pesalary oınaýshynyń eń irisin tańdaıtyn pesa.

Sol shartty oryndaýǵa jaraǵan artıser — Vera Komısarjevskaıa bastaǵan artıser boldy.

Bulardan sońǵy jańa zaman teatrlary bolsa, kópshiligi mádenıetti qalanyń boıy aspanǵa shyǵyp jatqan qyzýly, shýly tirshiliginiń aınasy bolady. Satyrlap jatqan mashına aǵyndap bara jatqan ónerli turmystyń aǵymyna salynǵan jańa úlginiń, jańa ómirdiń teatry. Bul teatr sheberlengen ómirdiń bıikke ketken óneri sıaqty. Sondyqtan ol jaıyndaǵy sózdi uzartpaı, jalpy teatrlar tarıhyn osy maǵlumattarmen toqtatyp, endi qazaq teatrynyń máselesine kelemiz.

Joǵaryda sanalǵan elderdiń teatrlaryna qarasaq, kópshiligi óz bastarynan eki túrli kúı keshirgen: bireýi — shetten kelgen, ózgeden alǵan úlgi sıaqty aqsúıekter, saraılar ornatqan óner; ekinshisi — el tirshiliginiń irgesinen shyqqan, el saltyndaǵy oıynnan, el aýzyndaǵy áńgimelerden, kóp eldiń toı meıramynan, uly jıynda aıtylatyn óleń, án-kúılerinen shyqqan óner. Ózge jurttyń tarıhyna qaraǵanda, keń óris, dańǵyl jolǵa ıe bolǵan sońǵy túri. Alǵashqy túrdegi óner kóp elde az ǵana toptyń ǵana qyzyǵy sıaqty bolyp, kópshilikke jat kúıinde qaldy. Sondyqtan boıy ósip, óristeı alǵan joq. Kópke sheıin joǵalmaı, salt teatrymen qatar jasasyp kelse de kóptiń súıgen, tilegen óneri sıaqty bolyp ómirine janasyp kete alǵan joq.

Munymen qatar, eldiń bolymsyz oıynynan, bolymsyz kúldirgi áńgimelerinen, ertegi jyrlarynan shyqqan kishkene teatrlardy alsaq, olar zaman ozǵan saıyn býyn-býyn bolyp turǵan iri jazýshylardyń tartýyna ilinip, báıgige qosylǵan attaı ilgerilep, aldy ashyla bergen, el tirshiliginiń dál óz topyraǵynan týǵan kishkene teatrlar keıingi zamannyń iri jazýshylaryna bet-baǵyt belgilep bergendeı boldy. Qaı eldiń jazýshysy bolsa da, dramalarynda aldymen óz eliniń ómirin, óz jurtynyń salt-ádetin, minez jaratylysyn kórsetýdi mindet dep sanady. Barlyǵy da eline salt teatryn jasap berdi. Basynda eldiń óz denesinen bolymsyz oıyn-saýyqtan shyqqan kishkene teatrlar aıaq kezde salt teatryna aınalǵan ýaqytyna sheıin bir mezgil eldi tastaǵan emes. Bul kóptiń qyzyǵy, qalyń eldiń teatry bolýdan aınyǵan joq. El ómiri, el qalpymen qol ustasyp qatar otyrdy. Barlyq salt teatrynyń betimen jazylǵan pesalar bul sózderge dálel.

Endi osy jaıdy eske alyp, qazaq qalpyna kelsek, bizde jasalyp, qalyptanyp turǵan teatr joq. Teatrdyń ornynda ázirshe birneshe suraý tur. Qazaqtyń óz teatry bola ma? Óz teatry bolarlyq múmkindigi bar ma? Keleshegi qandaı? Bolsa qandaı teatr bolmaq? Onan sońǵy aqyrǵy suraý: qazaq teatrynyń búgingi kúıin qandaı dep bilemiz? Bul suraý qazirgi teatr men qazirde kózge kórinip júrgen pesalar, onan soń artıser jaıyna tıisti suraý bolady.

Máseleniń sheshýin: «Qazaqtyń óz teatry bola ma?» — degen suraqtan bastaıyq. Buǵan uzaq jaýap qajet emes; bolýyna kerek, bolady deımiz. Sebebi barlyq el men qaýym tirshiliginiń úlken sharty — óner. Symbatty óner bolmaǵan elde maǵynaly tirshilik joq. Qandaı qaýym, qandaı tapty alsaq ta qany men janynyń sýretin óner aınasyna túsirmeı otyra almaıdy. Ónerden qýat almasa, tirshiliktiń shyraǵy óshedi.

Kún shýaqty, jyly kúndi kórmeı qýaryp solǵan gúldeı bolyp semip, sýalady. Sondyqtan teatr óner esebinde: «Kerek-kerek!» — deımiz.

Bul suraqtyń ekinshi býyny: «Óz teatry bola ma?» — degen másele. Munyń jaýabyn da oılanbaı-aq berýge bolady. Óz teatry bolýǵa kerek. Sebebi óner ataýlynyń barlyǵynda qaı elde, qaı túrde týsa da sol óz ortasynyń shartynan, óz topyraǵynyń qalpynan týady. Sol ortasynyń túıinin kıip, sonyń ishi-baýyrynan shyqqan sýreti sıaqty bolyp týady.

Ónerdiń ǵylymnan aıyrylatyn jeri de — osy. Ǵylym anaıy topyraqty bilmeıdi, erkin, otansyz, anasyz zat. Buǵan qaraǵanda, óner qany, jany bar deneli zat sıaqty. Bul anasynyń urpaǵy bolyp qana týa alady. Solaı bolyp týa alsa ǵana ósip-ónip dáýren súredi. Eliniń tonyn kıip, eliniń óz ısimen shyqpasa, óner erte kúnnen óristen aırylyp, tyǵyryqqa qamalyp, ólimge qaraı bas ıdi deý kerek. Sondyqtan qaı el bolsa da, óz óneri álsiz, kóriksiz bolsa da, ózgenikinen artyq kóredi; ózgeniń altynyna óziniń qara temirin aıyrbastamaıdy. Rasynda oılanyp kórsek, Bethovenniń sonatalaryna qazaq «Saımaqtyń sary ózenin» satar ma edi? Rafaeldiń Madonnasy, Repınniń sýretteri qazaq topyraǵyna kelse, óz jerindeı uǵylyp, óz elindegideı kórgen jurtty eliktirer me edi? Ne bolmasa, Shekspırdiń «Gamletine», Geteniń «Faýstyna» qazaq óz elinde bolǵan, zaman sherin aıtqan Asanqaıǵyny, tolǵaý aıtqan Buqar jyraýdy aıyrbastar ma eken. Ras, bir zamanda osynyń bárin qazaq ta ózgelerdeı uǵatyn bolar. Biraq eldi sol zamanǵa jetkizetin, sol sanaǵa sheıin jetektep aparatyn óz óneri bolady. Ázirshe álginiń bárine qazaq óziniń qolyndaǵysyn aıyrbastamaıdy deımiz. Sebebi onyń bári — óner. Óner — eldiń bel balasy. Qarǵa balasyn appaǵym dese, qazaq ta óz ónerin appaǵym, asylym, úmit, qýanyshym deıdi. Olaı bolsa teatr ónerine kelgende biz ózge elden alsaq, syrtqy úlgini ǵana alamyz. Óz ónerimizdi qalyptaýǵa sebep bolatyn kópke birdeı zańyn, ólsheýin ǵana alamyz. Solardan basqa ónerdiń jany men denesi bolarlyq buıymnyń barlyǵyn óz elimizden, óz etimizden óz pishinimiz sıaqty qylyp shyǵaramyz. Sol sebepti qazaq teatry qazaq eliniń óz teatry bolýǵa kerek deımiz. Teatr jaıynda búgingi kúnde bizdiń aldymyzda turǵan ekinshi suraq: «Qazaqtyń óz teatry bolarlyq múmkindigi bar ma?» — degen másele. Qazirde, teatr áńgimesin jańa qolǵa alyp, otyrǵan jerde bizdiń eń kóp qadalyp qaraıtyn máselemiz osy. Teatrdyń kindik máselesi osy bolǵandyqtan biz endi bul kúnge sheıin kóp aıtyp kelgen «el», «el» degen elimizdiń qandaı jaı-kúıi baryn tekserip, synap shyǵýymyz kerek.

Ózge jurttyń mysalyna qaraǵanda, teatr óneriniń uryǵy eldiń ádet-saltynan, oıyn-saýyǵynan, án-kúı, óleń-jyrynan bastalǵan. Teatr ónerin týǵyzatyn jaıly topyraq, qolaıly shart eldiń óz denesinen shyqqan. Ónerdiń irgesin qalaıtyn eldiń ózi. Sodan keıin myqty dúken, sulý kúmbezdi jasaıtyn — sol el tiregine ıyǵyn súıegen ónershiler. Teatr ónerin týǵyzatyn negizgi shart osy bolǵandyqtan, biz qazaqtyń teatryn jasaýǵa kiriskende eń aldymen sol teatr el ómirimen jalǵasa alatyn bola ma? Keleshek zamanda dáýrendep kórkeıe ala ma? Qalaı jasap, qandaı baǵyt bersek, kelesheginen úmit qylýǵa bolady? Osy jaǵynyń barlyǵyn da oılanyp, ólshep, uǵynyp alýymyzǵa kerek. Múmkin bolǵanynsha ózge keıbir elde bolǵan jańylys, teris jolǵa túsirmeýimiz kerek. Biz óner, mádenıettiń barynsha tolyp, pisip, shalqyp turǵan zamanynda teatr máselesin qolǵa alyp otyrmyz. Sondyqtan ózgeler júrip ótken izdiń ishindegi eń kerektisin, eń durysyn alýymyzǵa kerek. Qazaqtyń teatr óneri bizdiń zamanymyzda bastalǵanyna biz qýanamyz. Biraq sol qýanyshpen birge bul sıaqty iri ónerdiń keleshegi úshin jaýapty ekenimizdi de umytpaý kerek. Sondyqtan bul máselege úlken saqtyqpen kirisip, kóp oılanyp, eptep bastaý kerek.

Ózge jurttyń ónimdi teatrynyń barlyǵy salt teatry bolǵan, eldiń ómiri men minez-ádetin kórsetetin, tirshilikke paıdasy bar realısıcheskıı teatr bolǵan. Olaı bolsa, solar sıaqty salt teatry týǵyzatyn shart, qazaq topyraǵynda bar ma? Bul suraqqa eldiń eskiligi men búgingi turǵan qalpy, onan soń búgingi kórinip júrgen pesalary jaýap berýge kerek.

Aldymen, eldiń eskiligin qaraıyq:

Qazaq eliniń eskiligi ádebıet jaǵynan qarasaq, meılinshe baı. Baı bolǵanda qur ǵana sany kóptiginen emes, túri de, maǵynasy da kóp bolǵandyqtan. Biraq bizdiń qazirgi mindetimiz — jalpy ádebıetti qarastyrý emes, ol ádebıet eskiliginiń ishindegi teatrǵa uryq bolatyn buıymdardy qaraý. Sondyqtan Radlovqa «Kúnshyǵystyń fransýzy» degizgen qazaq eli, teatr sıaqty ónerge qandaı buıym qosýǵa jaraıdy eken, sony izdeýimizge kerek.

Osy maqsutpen zamannyń shańy basqan eskini tekserip qarasaq, teatr ónerine eldiń eski salty, eski óneri beretin jem óte kóp deımiz. Bizdiń elde teatr erte kúnnen bar bolatyn.

Ras, ol zamandaǵy óner búginshe teatr dep atalǵan joq. Búgingideı mádenıet sheńberine kirgen joq. Biraq baqytty el teatr degen sheńberdi kerek qylmaıdy. «Onyń barlyq oıyn-jıyn, qyzyq-saýyǵynyń ózi teatr», — degen sózdi bireýdiń aıtqany bar.

Sol sóz qazaq eliniń erte kúnine ábden úılesedi. Shynynda, erte kúnde as pen toıda, uly jıynda izdenip kelip óleńmen, ánmen aıtysatyn kóp aqyndar óz zamanynda teatr jasamaı, ne jasady? Solar jasaǵan saýyq eldiń qur qýanyp, qur kóńilin kótergeninen basqa, kári-jastyń saı súıegin bosatyp, arýaǵyn shaqyrtyp, barynsha qyzdyryp, jeliktirgen joq pa edi? Onan soń uzatatyn qyzdyń toıynda erkek pen áıel qaq jarylyp alyp, aıtysatyn jar-jar, salt oıynyn týǵyzǵan teatrdyń ózi emes pe? «Jar-jar» men «Betashar» búgingi zamannyń sahnasyna qoıý úshin eshbir qosymsha kerek qylmaıdy. Solar sıaqty tolyp jatqan aıtys óleńderiniń qaı-qaısysy bolsa da qalaı bolsa, solaı qoıýǵa bolady.

Bul eskilikterdiń taǵy bir qasıeti — barlyǵy da arnaýly ánmen aıtylatyn. Sondyqtan jalǵyz ǵana dramalyq teatr emes, ánmen oınalatyn operalarǵa da emin-erkin jaraıdy. Onan sońǵy kózge túsetin bir jeri: dál osy kúnge sheıin ne aıtys óleńderi, ne jar-jar, betashar bolsyn, — barlyǵy da qalyń eldiń ortasynda umytylǵan joq. Áli de burynǵy sharyqty, jandy óleńder bolyp keledi.

Osy kúnge sheıin oıyn-toıda kezdesken quda men qudaǵı birine-biri «árıáıdaı, boıdaı talaıdy» aıtsa da aıtystyń yrymyn istep, jol alyp, jol berisedi. Osylarǵa bir azǵantaı ǵana keste qosylyp, sahnaǵa qoıylsa, teatr qalyń qazaqtyń qanyn qyzdyrýǵa jaraıtyn qadirli óner bolyp ketýinde daý joq. Sebebi jańaǵy aıtylǵan óleńderin el osy kúnge sheıin saǵynyp kóksep otyrady. Eger búgingi teatr jalǵyz munymen qanaǵattanbaı, el eskiliginen kúldirgi qyzyq buıymdar alam dese, ıakı kóp halyqqa oı túsirip, aqyl-sezimge tatymdyraq dán beremin dese, ondaılar tabylady.

Qazaqtyń kóp kúldirgi áńgimesi belgili qýlardyń aınalasyna jınalady. Máselen, Semeı aımaǵyndaǵy ataqty kúldirgiler: Shanshardyń qýlary, onan soń tapqyshtyq, sheshendikpen aty shyqqan Jırenshe, Aldar kóse bar. Bulardyń barlyq ómiri tolyp jatqan komedıa.

El saýyǵyna aqyl, ósıet sıaqty oı-sanaǵa dem beretin úlgini kirgizý kerek bolsa, ertede zaman sherin aıtyp sarnaǵan Asan qaıǵy, tolǵaý aıtqan Buqar sıaqty jyraýlardy tiriltý kerek. Taqpaq aıtqan bılerdi, estirtý, joqtaý óleńderin aıtqan aqyndardy, qobyzben saryn aıtatyn baqsyny, sybyzǵymen kúı shyǵarǵan kúıshilerdi tiriltý kerek. Osylardyń barlyǵynyń jaıynda tolyp jatqan sulý áńgimeler bar. Solarǵa bolymsyz ǵana mádenıet ısin sińdirse, ári el óneri tirilip, ári teatrdyń irgesi qurylady.

Onan soń búgingi kúnde jańa týǵaly turǵan teatr jalǵyz ǵana ádebıet eskiligin tiriltýdi qanaǵat qylý kerek emes, eskiliktiń án-kúıin, qobyz, sybyzǵysyn da qaıta oıatý kerek. Qazaqtyń ótken kúndegi bir baılyǵy ádebıet bolsa, ekinshisi — án-kúı. Biz qazirde mádenıet tabaldyryǵyna qazaqtyń ánin ǵana aparyp júrmiz. Notaǵa salynsa, án ǵana salyndy. Parıj báıgisine barǵan da jalǵyz ǵana án. Biz ;áli kúıdi tirilte almaı, eskere almaı kelemiz. Jalpy mýzyka ataýly nárse eldiń sezim baılyǵy men ishki jaratylys qalpyn bildiretin bolsa, solardyń ishindegi eń tolǵaýly, eń tereń syrlysy — kúıi. Kúıdiń tilindeı baı til qazaqtyń áninde joq. Bul ekeýiniń qaısysy tereń, qaısysy baǵaly ekenin eldiń ózi áldeqashan aıyrǵan bolatyn. El áńgimesinde kúı tartatyn sybyzǵyshyǵa esti qyzdyń bári ǵashyq bolatyn sebebi — sol. Bulaı bolsa, búgingi teatr eskiligindegi kúı men ándi bir mınýt esinen shyǵarmaý kerek. Bulardy tirshilikte eski zamannyń óz aspabymen tiriltý qajet. Jalǵyz ǵana dombyrany qanaǵat qylmaı, qobyz ben sybyzǵyny qaıta taýyp alý kerek. Eldiń kári zamandaǵy ónerin alsaq, dombyrany eskiniń eli mensinbegen. Dombyra kıiz úıdiń ishindegi besti-ondy kisiniń ǵana tyńdaýyna tatıdy. Eger qazaq dalasyndaı sary dalanyń, sary ózenniń kúıin túsirý kerek bolsa, ol ýaqyttaǵy uly aspap — sybyzǵy, qobyz bolatyn.

Sol sebepti qazaqtyń barlyq ánshi, barlyq óleńshisi qolyna alǵan dombyrasyn «eki shekti dombyra» dep qorashsynyp, kemsinip sóıleıdi.

Qazaqtyń eski salty men oıyn, jıyndaǵy óleń saýyqtyń barlyǵy án men óleńdi aralas júrgizetin, sondyqtan el teatry qalyń eldiń ómirimen shyn janasamyn dese, eskiniń sýretin tolyq pishindi qylyp quraýǵa mindetti ekeni daýsyz. Óleń men ándi qatar tiriltip, teatr jasaýǵa aınalsaq, «Qozy Kórpesh — Baıan» sıaqty el poemalary, «Beket batyr» sıaqty tarıhı óleńder, barlyǵy da teatrdyń ishine op-ońaı syıyp ketedi.

Mine, qazaq eskiliginiń búgingi jas teatrǵa tartatyn syı-sıpaty osy. Eger bizdiń teatr osy sıaqty mol qordyń ishinen tesik monshaq sıaqty asyl buıym, asyl uryqty tańdap, tanyp alýǵa jarasa, osy sıaqty anaıy topyraqtyń ústine irgesin ornatyp dúken qursa, ol óner ári eldiń óneri bolyp, ári keleshegin keń óriske bettetken óner bolady. Eger solardy paıdalana almaı, eskerýsiz tastap attap ketsek, ol bizdiń mádenıet jolyndaǵy balalyǵymyzdy, shıkiligimizdi bildiredi. Qaıdan shyǵyp, qaıda baratynyn bilmeıtin jolaýshyǵa «jol bolsyndy» kim aıtady?

Sol sıaqty kóbelek qýǵan baladaı aspanǵa qarap qańǵalaqtap júrgen teatr bolsa, onyń pishinin uǵý da jat bolmaıdy. Baǵyty men maqsaty joq bolyp, jurttyń bárine uǵymsyz jat nárse bolyp qalady.

Biraq bizdiń teatrdyń búgingi belgilerine qaraǵanda, baǵytsyz, maqsatsyz bolyp adasatyn sıaqty emes. Múmkin bolǵanynsha, eski kún men búgingi kúnin jalǵastyryp, ómirge janasatyn teatr bolýǵa yńǵaılanatyn sıaqty. Teatr, joǵaryda aıtqan, el irgesine ornap, búgingi kishkene belgileriniń betimen ketse, biz de salt teatry ómirge janasatyn teatr bolady dep esepteý kerek.

Joǵaryda qoıylǵan suraqtyń endigi aqyrǵysy: búgingi pesa men artıs, búgingi teatr týraly edi. Bizdiń bilýimizshe, qazirgi dáýirdiń teatry eki salamen ósetin sıaqty; bireýi — qyrdaǵy qalyń elge uǵymdy bolatyn eldiń óz buıymdarynan quralǵan eskiliktiń belgilerin tiriltken el teatry, qyrdaǵy teatr. Mundaı teatrdyń oınaıtyn nárseleri joǵaryda sanalǵan el áńgimeleri, kópke belgili óleńderden, oıyn-saýyqtardan quralatyn elge uǵymdy jeńil pesalar, jeńil repertýar bolýǵa tıis. Osy sıaqty negizgi qurylatyn teatr bolsa, ol eń aldymen kóshpeli bolý kerek. Jazdykúngi jaılaýda, jármeńkede, aıt pen toıda oınalatyn teatr bolady. Muny jasaýshy qala teatrynyń artıseri bolýǵa kerek. Solar jazdykúngi mezgilge erte bastan eldiń naǵyz óz denesinen shyqqan jar-jar, aıtys sıaqtylardan áldeneshe pesa qurap alý kerek. Árıne, bulardy qala teatrynda da oınaýǵa bolady.

Biraq kóbinese, arnalatyn halqy qalyń eldiń ózi bolsyn. Búgingi dáýirdegi teatrdyń bir satysy, bir túri osy bolýǵa qısyndy ǵoı deımiz. Osydan bastasaq, teatr ónerine qalyń eldiń ózin ákelip qosýǵa da múmkin bolmas pa eken?!

Budan sońǵy ekinshi túrdegi teatr — qala teatry, az da bolsa, oqyǵan sezimdirek, synshyraq halyqtyń mádenıetti teatry. Mádenıetti degenge bul teatr Shekspır,. Shıller, Meterlınkti oınaıdy dep esepteý kerek emes. Eń aldymen munyń da irge tiregen negizi — jańaǵy teatr sıaqty qalyń eldiń ózi bolý kerek. Bul teatr da el denesinen týady. Elge utymdy teatr bolady. Kórsetetini — qazaq, eli, qazaq qaýymdarynyń ádet-salty, minez-qulqy bolady. Solardyń ómirin barlyq tilek-maqsutymen, jaqsylyq-jamanshylyǵymen tolyq sýrettep kórsetetin bolady. Qazirgi ýaqytty alsaq, qala teatry osy qalypty bolyp quralyp kele jatyr. Búgingi shyǵyp otyrǵan pesalardyń barlyǵy bettegen bet — osy. Kópshiligi el turmysyn, el saltyn kórsetedi. Ne bolmasa, qazaq qaýymynyń ishindegi kemshilikti, ádet-minezden týatyn ár túrli aýyr hálderdi kórsetedi. «Altyn saqına sıaqtylar sondaı pesalardyń mysaly. Budan sońǵy bir alýan pesalar eldiń artqy ómirin sýretteıdi. Mysaly: han zamanyn kórsetetin «Arqalyq». Bul atalǵandardyń barlyǵy da qalyń elmen baılanysy kúshti bolǵan, el tirshiliginiń jandy sýreti sıaqty naǵyz salt pesalary.

Bizdiń búgingi teatr bulardan basqa jańa alýandy pesalardy týǵyzyp kele jatqany da bar. Ol pesalar — oqyǵandar ómirinen alynǵan, onan soń pesa bolyp quralǵan retine aıtatyn daýym kóp bolsa da, alǵan ortasyna qarap bir jikke shyǵaratyn pesamyz «Qyzyl suńqarlar». Osy pesalardyń barlyǵy da el ómirinen týǵan búgingi qazaq ortasynyń aınasy sıaqty. Barlyǵy da salt teatrynyń pishinin quraý úshin kerekke jaraıtyn buıymdar.

Budan keıingi satysynda qazaq pesalary qalyń eldiń ómirin kólemdeı keń sýretpen kórsetýmen birge, mádenıetti qaýymnyń aqyl-sezimine tolyǵyraq jem beretin jańa úlgini de týǵyza bastaý kerek. Árıne, munyń bári jazýshynyń sheberligine baılanady. Sóıtse de sulý ándeı eskilik pen búgingi ómirdi qosyp, sonyń bárine jarastyqty jańa úlgini ádemi keste sıaqty qylyp jamasa, qazaq teatry aldynan da, artynan da keń ópic tabar edi deımin.

Sondyqtan budan bir-eki jyl buryn «Qyzyl Qazaqstannyń» betinde qazaq pesalaryna baǵa bergen synshy: «Muǵalimniń qatyn alyp qashqanyn kórsetken pesa — qazaq ómiri emes» dese, biz ol sózin óreskel qate dep bilemiz. Muǵalimniń qatyn alyp qashqany bolsyn, ıakı búgingi tóńkeris oqıǵalary bolsyn — barlyǵy da sol oqıǵalardy kórsetýmen birge eldiń salt-sanasyn, ómir qalpyn kórsetetin bolsa, barlyǵy da qazaq pesasy bolady.

Endi búgingi artıs pen búgingi teatrǵa kelsek, ázir qazaqsha qalyptanǵan artıs joq. Artıs bolýdy túbegeıli maqsut qylyp sońyna túsken de kisi joq. Bizdiń bilýimizshe qazaqtan artıs shyǵarý úshin sol ónerge yńǵaıly kisilerdi orys artıseriniń mektebinde oqytý kerek. Onan sońǵy bir úlken shart — búgingi teatrdyń basyna kez kelgen kisini qoımaı, bir jaǵynan artıs bolarlyq yńǵaıy bar, ekinshi jaǵynan pesa shyǵaryp júrgen jazýshyny qoıý kerek. Bizde osy mindetti atqarýǵa jaraıtyn Jumat sıaqty biren-saran kisiler bar. Budan soń Qyzylorda sıaqty jerde jasalatyn teatrda rejıser esebine jaqsy artıserin, ıakı teatr artıserin alý kerek. Osy sıaqty istermen qatar qatty kóńil bóletin bir másele — búginde qazaqtyń án-kúıin jıyp notaǵa salyp júrgen Zataevıch sıaqty kúıshiler, onan soń ánshiler týraly qazaq teatrynyń janynda bul adamdar ne qylsa da bolý kerek. Solardyń óneri, eńbegin bizdiń teatrdyń tolyq paıdalanýy qajet.

Endigi bir usaq másele — teatrdyń ishi, sahnasy týraly. Eger qazaqtyń ózine arnalǵan jańa teatry salynatyn bolsa, meniń oıymsha, sahnasyn búgingi orys teatrynan góri basqaraq isteý kerek.

Bizdiń el turmysynan alǵan pesalarymyzdyń barlyǵyndaǵy oqıǵa jerde otyryp oınalady. Orys sahnasynda jerde otyrǵan artıs artta otyrǵan halyqqa kórinbeıdi. Sondyqtan bizdiń teatrda moıyny uzyn kisi bolmasa, qysqa moıyndy kisi sorly bolady. Oıynnyń qyzý jerinde túregep ketý, ıa bolmasa oryndyqqa shyǵyp alý, tártip buzý — barlyǵy da búgingi sahnanyń kemshiliginen týady.

Taǵy bir eskertetin nárse — bizdiń teatrdyń dekorasıasy. Jańa teatr qazaq ómiriniń dekorasıasyna baı bolý kerek. Tabıǵat sýretin alǵanda: alystaǵy taý, dala, jaıylyp jatqan mal, alysta otyrǵan aýyl, jelidegi qulyn, óristep bara jatqan qoı sıaqtylar bolý kerek. Jazdykúngi kıiz úı, qystygúngi jer úılerdiń de kóp sýreti bolý kerek. Toǵaı sýreti bolsa, qalyń jıyn toǵaı kerek emes, jartasty ózek, toǵaı, qaıyń, tal kerek. Sahnada tóbeshik, dóń jasaýdyń aılasyn tabý kerek.

Bul sıaqty sharttardyń barlyǵy qazaqtyń óz teatry bolarlyq salt teatryn jasap, qyr pishinin tolyq kórsetýge zor sebep bolady.

---