InfoHub Logo

Men 1897 jyly sentábrdiń 15-inde týyppyn. Týǵan jerim Semeı ýezine qaraǵan Tobyqty ishi. Shyńǵys bolysynda. Meniń atalarym qoja, alǵashqy shyqqan jerleri Qarataý deýshi edi. Úlken ákemniń úıinde saqtalǵan qojalar shejiresinen bala kezimde bir kórgenimde bizdiń qojalardyń arǵy atasyn Baqsaıys deıdi. Bul Arqadaǵy qoja ataýlynyń barlyǵynyń uran qylatyn eń qadirli, ataqty qoja(sy) bolsa kerek. Tobyqty ortasynda, álde qojalardyń kóp aıtyp qulaǵyna sińirgendikten be, bolmasa eldiń ózi de dindarlaý zamanynda birdeme-birdeme estigen be, áıteýir Baqsaıysty ánsheıin qara úı qazaqtyń da kóbi biledi. Keıde balasyn taba almaǵan qatyn sıaqty qysylǵandar Baqsaıystyń arýaǵyn aıtqysh sıaqty kórinedi. Sol Baqsaıys jańaǵy aıtqan shejirede meniń ákem Omarhanǵa 18-shi ata bolyp kelýshi edi. Tym kárirek kórinedi. Eger sol Baqsaıys qazaq ishinde tirshilik etken adam bolsa, onda meniń atalarym erte kúnde qazaqqa kelgen bolý kerek. Joq Baqsaıysty bergi qojalar aıtyp uǵyndyrǵan bolsa, ondaǵysyn ózderi biledi. Qaıtse de bul qojalardyń qazaqpen aralasyp, qazaqtan qyz alyp, qyz berip, qazaqsha tura bastaǵanynyń ózine de birtalaı zaman bolǵan sıaqty.

Tobyqty ishine meniń úshinshi atam Berdiqoja birtalaı týysqandaryn ertip Naıman ishinen kelgen. Ol Qunanbaı zamany. Qunanbaıdyń shaqyrýymen kelgenge uqsaıdy. Eń áýelgi shyqqan jerleri ol kezde Almaty jaǵy bolsa kerek. Berdiqoja Tobyqty ishine kelgen soń. birtalaı zaman ómir súrdi. Artynan bir qyzyn Qunanbaı toqaldyqqa alǵan. Sonymen bul elmen qudandaly jaqyn bolyp Tobyqty ishinen qonys alyp meken etip turyp qalǵan.

Berdiqoja ózge qojalarsha qojalyq úgit aıtyp, dinge úıretip júrdi me, júrmedi me men ony bilmeımin. Solaı qyldy degen sózdi estigenim joq. Odan beri úlken ákem Áýez, óz ákem Omarhan aty qoja degeni bolmasa qojalyqtyń jolynda istegen ózge qara qazaqtan bóten eshbir isi bolǵan joq, bulaı bolýyna da qısyny joq. Óıtkeni Tobyqty ishi erteden sonshalyq dindar, sonshalyq nadan da el bolmaǵan sıaqty. Ӏshinen Qunanbaı, Abaı sıaqty kisiler shyqqan soń bos fanatızm, qarańǵy nanym azaıyp aqylǵa boı urǵysh, kózi ashyqtaý el sıaqty bolǵanǵa uqsaıdy. Sondyqtan bul eldegi qoja da, kóptiń aýqymyna túsip, burynǵy ata kásibinen jańylyp ketken sıaqty. Meniń úlken ákem 1918 jyly ótti. Óz ákem 1909 jyly ótip edi. Bulardyń ishinde qaısysynda da dindarlyq, sopylyq sıaqty erekshe belgisi joq, qaıta ár nársege Abaı úlgisimen, aqylymen qaraýǵa tyrysýshy edi. Abaıdyń sondaılyq ustazdyq, úgitshilik áserin men kishkentaı bala kezimnen óz ákelerimniń qalpynan da anyq kórýime bolýshy edi.

Aýylymyz da ózderin qoja dep kóp aıtpaı, Qunanbaıdyń balalarymen, nemerelerimen týysyp aralasyp ketken týysqan esepti sanaıtyn. Osynyń barlyǵynyń saldarynan meniń úlken ákemniń jas shaǵynan beri qaraı bul qojalardyń qıal qylǵan nársesi ózge qara qazaqtyń ádet saltynan eshbir aırylmaǵandaı bolady. Aýyldyń úlkenderi bolsa báıge at ustap, as pen toıda at qosýdy salt qylyp, jigiti balýan bolyp, kúreskishtikti óner kórip, bir alýany mal baqqysh, jaýynger, ury túsirgishtikti salt qylyp, keıbiri saýyqty, ańshylyqty ádet qylyp, kóp kúnderi sonymen ótkendeı. Ózim týyp es bile bastaǵanda aýylymyzdyń qara qazaqtyǵy, mańaıyndaǵy eldiń qalpynan bıtteı de aıyrylmaıtyn sıaqty edi. Sondyqtan bala kúnimnen qojalyq degen nárseniń salty, pishini qaısy ekenin óz aýylymnan kórip bilgen emespin.

Osy kúni kóp jurttyń qoljaýlyq qylyp júrgen «qojalyǵyn» men on jastyń shamasyna kelgenimde ǵana kórdim. Bir jyly kúzdi kúni aýylymyzǵa bizdiń qojalardyń Syban ishindegi bir aǵaıyndary eki qoja keledi. Biri ákesi, biri balasy edi. Bular kelgennen-aq aýylymyzǵa bir sýyq jat tártip ala kelgendeı boldy. Bizdi olardyń ústine ylǵı taǵzymmen sálem bergizip kirgizip, jalań aıaq kirgizbeı, kempir-sheshemiz batasyn al dep, aldarynda bolymsyz qyzmet istetip, solar ketkende qara qazaq bolyp ketken biz sıaqty beıbastyq balalary úshin qysylǵandaı bolyp júrdi. Bala kúnimde óz aýylymyzǵa kelip ketip jatatyn qonaqtardyń ishinde solardaı aýyr kóringen qonaq bolmaǵan sıaqty. Bul ekeýi naǵyz qoja sıaqty bolatyn. Bastarynda sáldeleri bar. Qaıta-qaıta namaz oqıdy, namazdy óte uzaq oqıdy. As artynan ylǵı quran zýlatady.

Biz eki-úsh bala, bular otyrǵan jerge kóp jolaǵymyz kelmeı syrǵalańdap júrsek te tańerteńgi namazda qoldaryna uzyn-uzyn tásbıq alyp «zikir» salǵan ýaqyttarynda ylǵı esikten qarap qatty qyzyq kórýshi edik. Jat ta, qyzyq ta kórinetin. Solardan soń tolyq qojany kórgen emespiz.

Oqýdy bes-alty jasqa kelgen soń ózimniń úlken ákemnen oqı bastadym. Sol kisiniń aldynan hat tanyp, túrki oqıtyn bolǵan soń 9—10 jasymda ákemmen bir týysqan aǵam Qasymbek qasyna alyp, basynda bir jyl Semeıdegi Kamalı degen qazirettiń mediresesinde musylmansha oqytty da, artynan orysshaǵa berdi. Orys oqýyna áýeli ózi daıyndady. Sodan keıin bir qys el ishindegi aýylnaı shkoldan Ábish Qasenov degen Semeı semınarıasyn bitirip shyqqan qazaq ýchıtelinen oqyp, kelesi jyly kúz Semeıdiń «5 klasnyı gorodskoı ýchılıshesine» tústim. Sodan ári mekteptegi oqý tártippen ketti.

Qalaǵa baryp oqı bastaǵanǵa sheıin aýylda ótken balalyq ýaqytynda ákelerimniń únemi oqytatyny Abaı óleńderi bolatyn. Ol kezde Abaı jazba. Biraq eldiń basty adamdary balalaryna oqytý úshin Abaı kitabyn, belgili kitap kóshirgish moldalarǵa aqsha berip ádeıi jazǵyzyp alatyn.

Men beri kelip es bilgen zamanǵa sheıin sondaı kóshirýshilikpen kún keshken kisi Múrseıit degen molda edi. Ol sony kásip qylyp alǵan. Abaıdyń qara sózi men óleńin túgel kóshirip bergenine bes teńge aqy alýshy edi. Bir jyl jazǵyturym óz ákem «Abaı kitaby keledi» dep ózimdi kóp ýaqyt, bir úlken qyzyq syı beretindeı dámelendirip júrip, aıaǵynda qar ketip, aq shyǵyp kele jatqanda sol kitapty ákeldi.

Sodan el qystaýdan kóshkenshe kúndiz-túni ózi úıde bolǵan ýaqytta Abaı óleńderin jattatyp, sony ylǵı aıtqyzyp, tyńdap jaqsylap jattap almaǵan jerlerimdi qaıtadan otyrǵyzyp, qaıta jattatýshy edi. Abaıdyń óleńin jaqsy kórdim. Bárin uqpasam da uıqasynyń ózi de qyzyqtyrǵandaı áser etetin. Biraq ákem ylǵı jattaýǵa bergende qaıdaǵy uzaq, qıyn sózderin beretin. Sonyń ishinde «At synynan» bastap, «Allanyń ózi de ras, sózi de ras» degen óleńderin jattatqany esimde bar. Bir ýaqyt «Masǵutty», «Eskendirdi» de jattatty. Sol jazǵyturymdaı aýyr salmaq kórgen ýaqytym joq edi. Buryn sharýa istep, mal baǵyp, tártipti eńbekke salynǵan jerim joq bolatyn. Óıtkeni bir shesheden jalǵyz erkek bala bolyp, úlken sheshemniń qolynda ósken erkeleý bala boldym. Ózimizdiń dáýleti(miz) orta, ıakı ortadan kóri de joǵaryraq bolatyn. Óz ákem de bir shesheden jalǵyz bolǵan, onyń ústine erkek balany qyryqqa taman jaqyndaǵan kezinde, zaryǵyńqyrap baryp kórgen. Sonyń bári maǵan beınetsiz, toǵyshar, qaraqan, býraqan úı tentek bala bolyp ósýime quryq bergendeı bolyp edi.

Sonymen eń alǵashqy «tizeni» Abaıdan kórdim. Óleńin kúndiz de, túnde de jattadym. Ákem jattatyp tyńdaǵannan basqa, eshteńe qospaıdy, kóp maqtamaıdy da, biraq, bilmesem ursyp ta qoıatyn boldy. Anda-sanda ǵana asa úlken óleńdi kún-tún jattap, zorlyqpen ǵana birdeme qylyp aıtyp shyǵatyn bolǵanda, súısinip maqtaǵan bolatyn. Keıde shyn rıza bolǵany ǵoı deımin. Ózi qus atýǵa shyqqanda qasyna ertip alyp, atqan qustaryn berip úıge qaıtaryp: «Ózim kelgenshe pálen óleńdi jattap qoı», — dep taǵy da júk artatyn. Sonymen bir qys, bir jazda Abaıdy túgelge jaqyn jattap shyǵyp edim. Beri kelip, orys oqýyna kelgen soń Abaı alystap qaldy. 1909 jyly ákem de óldi.

Biraq ákemnen keıingi áke sıaqty bolyp, tárbıelep baýlıtyn atam, Qasymbek edi. Sonymen qys-jazy birge júrip oqý oqydym. 15-shi jyl(y) gorodskoe ýchılısheni bitirip, kúz semınarıaǵa tústim.

Arasynda aýyryp, oqýdy birli-jarymdy toqtatyp doǵaryp qoıyp júrip, semınarıany 1919 jyly shala-sharpy bitirdim.

Bul kezderde fevral tóńkerisi bolǵan. 1919-shi jyldyń aıaǵynda keńes ózgerisi boldy, áleýmet qyzmetine aralasyp kettik.

Alǵashqy jazýlarym syrly ádebıet betinde bolmaı, jalpy gazet, jýrnal maqalalarynan bastaldy. Eń alǵashqy baspaǵa shyqqan statám «Saryarqa» gazetinde(gi): «Adamdyq negizi áıel» degen nárse edi. Bul.anyǵynda meniń jalǵyz ózimdiki emes, Turash ekeýmizdiki bolatyn. Negizgi pikir soniki edi, men sonyń pikirimen jazdym. Maqalany bergenimizde eshqaısymyzdyń qolymyz joq edi. Basqarmadaǵy Sábıt Dónentaı balasy ma, bolmasa Sálimbekov pe bireýi men ákep bergen soń, «semınarıst Áýezov» dep aıaǵyna qol qoıyp jiberipti. Sodan keıingi baspa sózine tolyǵyraq aralasqanym 1918 jyly «Abaı» jýrnalynyń shyǵýymen baılanysty. Ondaǵy sózderde syrly ádebıet emes, jalpy maqalalar, balalyqtyń, jastyqtyń ár saıǵa basyn soqqan saıdalysy, dalbasalyǵy sıaqty.

Syrly ádebıetke kirisýdi pesa jazýdan bastadym10 1918 jyldyń 1919 jylǵa qaraǵan qysynda súzek bolyp aýyryp, oqýdy tastap qyrǵa shyǵyp turyp edim. Sonda eń alǵashqy pesam «El aǵasy» degen perdeli drama jazdym. Shý degennen pesadan, dramadan bastaýdyń ózi de belden shapqan sıaqty orynsyz bastalǵan qur keýde bolatyn. Bul da kóp sandyraqtyń biri — berekesiz kezder edi. Sol sorly pesam qaıda ekenin osy kúnge sheıin bilmeımin. Ózimde qarasy da qalǵan joq.

Qys boıy elde bolyp, jaz taǵy elde boldym. Ondaǵy jazǵanym «Báıbishe — toqal». Jıyrmasynshy jyl mardymsyz ótti. Kelesi qysta 1920-shy jyldyń aıaǵynda «Qorǵansyzdyń kúni» degen áńgimeni jazdym. Sol qysta eń alǵashqy ret «Eńlik — Kebekti» jazdym. Bul Semeıde oınalyp, qulap shyqty. Oınaýǵa aýyr, sahnaǵa qolaısyz boldy. Sony kelesi jyly 1921 — 1922-shi jyldyń ıanvarynda Oralǵa ashtyqpen kúresemiz dep barǵanda, Teke qalasynda turyp túzettim, Orynborǵa kelip baspaǵa berdim.

1922—1923-shi jyldyń qysynda Tashkentte «Sholpan» jýrnalyn shyǵardyq. Sonda biraz áńgimeler bastyrdym. 1924-shi jyl(y) qys elde turyp bir roman jazyp edim, ol áli baspada shyqqan joq. Tashkende turǵan ýaqytta bir pesa jazdym. Ol da áli shyqqan joq.

1925-shi jyly Semeıde «Tań» jýrnalyn shyǵardyq Sonda birneshe áńgimelerim basyldy. Sol qysta «Qarakózdi» jazdym.

1926—1927-shi jyly «Suǵanaq sur» degen poves jazyp edim, baspaǵa shyqpady. 1927-shi jyldyń kúzinen beri «Qarash-Qarash oqıǵasy» degen bir poves jazyp «Jańa mektepke» jiberdim. Aıaǵynda jaqynda «Qıly zaman» degen bir uzaq áńgime jazyp, Gosızdatqa jiberdim. İri jazǵandarym osy.

Qazaq jazýshylarynan árıne Abaıdy súıemin. Meniń bala kúnimnen ishken asym, alǵan nárimniń barlyǵy da Abaıdan. Taza ádebıet sarynyna boı urǵanda maǵan Abaı degen sóz, qazaq degen sózben teńbe-teń túsetindeı kezderi bar sıaqty. Abaıdy súıýim únemi aqyldan týǵan, synnan týǵan súıis emes, keıde týǵan orta, kir jýyp kindik kesken jerdi súıýmen bara-bar bolatyny bar.

Budan soń Maǵjandy súıemin. Evropalyǵyn, jarqyraǵyn, áshekeıin súıemin. Qazaq aqyndarynyń qara-qordaly aýylynda týyp, Evropadaǵy mádenıetpen sulýlyq saraıyna oratylyp baryp, jaılaýy jarasqan Arqa qyzyn kórip, sezgendeı bolamyn. Maǵjan kúltýrasy zor aqyn. Syrtqy kesteniń kelisimi men kúıshildigine qaraǵanda, bul bir zamannyń sheginen asqandaı. Sezimi jetilmegen qazaq qaýymynan erterek shyqqandaı, biraq túbinde ádebıet taratýshylary gazetpen qosaqtalyp kúndegi ómirdiń tereńin tergen aqyn bolmaıdy, zamanynan basyn ozyp, ilgerilep ketken aqyn bolady. Ádebıet — ádebıet úshin degen tańba aıqyn bolmaı, nárli ádebıet bolýǵa jol joq. Sondyqtan búgingi kúnniń bar jazýshysynyń ishinen keleshekke boı uryp, artqy kúnge anyq qalýǵa jaraıtyn sóz Maǵjannyń sózi. Odan basqamyzdyń bárimizdiki kúmándi, ete senimsiz dep bilemin.

Orys jazýshylarynda anyq súıetinim: Tolstoı, Dostoevskıı. Adam janyn solarsha qoıma aqtarǵandaı aqtarmaǵan soń, jazýshylyqtyń máni de joq. Prozaǵa psıhologızm aralaspasa ózgeniń bári syldyr sý, jabaıynyń taq-taq joly. Myna ekeýine qaraǵanda óziń de uıalasyń, óziń úshin de uıalasyń. Jan qudaıynyń alyp jurtyn kórgendeı bolyp kishireıip,taptalyp qalasyń. Jazýshylyqtyń asqary dep súıemin.

Evropanyń jazýshysynda Anatol Fransty jaqsy kórem. Bunyń alýany ózgelerden bólek. Tereń bilimge, synshy aqylǵa boı urǵan danyshpan jazýshy. «Chtoby byt prekrasnym, nado byt razýmnym», — degen Evrıpıd aıtqandaı, bul iri jazýshylyqtyń ekinshi bir turǵysy sıaqtanady.

Mýhtar.

Lenıngrad, ǵınýardyń 29-y.

---