InfoHub Logo

I

Jastyq jyldardyń aýmaly-tókpeli, beıjaı kúnderi — eleýsiz bir dúnıe. Meniń kózime jastyq shaqtyń tek qana jyly shýaqty, tamasha kezeńderi elesteıdi. Beıkúná balalyq, shaqtyń ebedeısiz, sátsiz hám beımaza kúnderiniń ózin men daıyn turǵan baqytqa eshqashanda aıyrbastamaǵan bolar edim...

Myń toǵyz júz qyryq ekinshi jyldyń aýyr aılary ilbip ótip jatty. Soǵys jyldarynyń qytymyr, kóńilsiz kúnderi ókpege túsken qurttaı tirshiliktiń ajaryn alǵan. Ánsheıinde býdaqtap turatyn aýyl ottary bul kúnderi jalqaý kóleńdeıdi, sónip bara jatqanǵa uqsaıdy. Arbalardyń dońǵalaǵy qıralańdap joldyń ystyq shańyn aspanǵa kóteredi. Oǵan jegilgen aryq attar aıaqtaryn sylbyr basyp, júre uıyqtaıdy. Maıdanǵa ketken eresekterdiń aýyr ketpeni jas óspirimderdiń ıyǵyna batty. Biri tary sýyryp, biri maqta baptap, árkim óz isimen ábiger. Esik-terezesi ańǵal-sańǵal ıesiz mektepti kóleńkelep sıyrlar tur.

Kóshe boılap júre qalsańyz, kóńilsiz jáıtterge tap bolasyz: qyr-qyr etken qol dıirmenniń mylqaý úni, keli-kelsaptyń taq-tuq etken qatqyl daýsy qazan basynyń, jomart dastarqannyń sánin ketirip, qalyń aýyl-aımaqty qulazytyp jibergen. Jurttyń qoregi shaı men júgeri talqan, qara tentek, qala berdi bylamyq...

Kolhoz klýbynda jıi-jıi bolyp turatyn komsomol jınalysy, májilis-keńes oıyn-saýyq birjola tyıyldy. Aıly túnde syzyla shyǵatyn jastar áýezi bul kúnde estilmeıdi. Jastyqtyń ómirshil daýsyn, mahabbat ánin aspandaǵy juldyzdar da saǵynǵan tárizdi.

Kári-qurtań, bala-shaǵa ekken eginder de mardymsyz. Tyrbyq júgeriler sarǵaıyp, aýrý baladaı kúnbaǵystardyń sıraǵy diril qaǵady. Sırek shyqqan qozany qumaı basqan. Áınegi synǵan terezeniń kózderin keıbireýler eski shapanmen tyǵyndaǵan. Keshki mezgilde árbir terezeden papırostyń shoǵyndaı áljýaz ottar kórinedi. Qomaǵaı qarańǵylyq lezde ony da jutyp qoıady. Esik aldyndaǵy aǵash ıtaıaqtar jýyndy quıylmaǵandyqtan kúnge qaqyrap ketken. Daladan sýyr, kór tyshqan aýlap, ashyqqan ıtter de óz qamyna kirisken.

Kóktem shyǵa kók shóp ústinde jantaıysyp, eski shejire, toı-kókpar jaıly áńgime-dúken quratyn qarıalar toby egis dalasynda. Olardyń ǵalamat qımyl-ekpini, kúsh-jigeri óz uldarymen birge qandy maıdanǵa sherý tartqanǵa uqsaıdy. Alǵy shepte atylǵan zeńbirektiń qorqynyshty úni bul aýylǵa da jetip jatty. Qıan-keski urystarda jaýyngerdiń keýdesine qadalǵan oq bul aýyldyń da keýdesine qadalǵan sekildi. «Nemis fashıs basqynshylarymen keskilesken shaıqasta sizdiń súıikti ulyńyz erlikpen qaza tapty!».. degen azaly habar talaı anany, talaı atany «Ah» urǵyzdy. «Sizdiń, erińiz»... degen sýyq sóz talaı jesirdi zarlatty. Besiktegi bóbekterdi jetim etip qaldyrdy...

Degenmen ómirdiń ózine tán azap-beıneti, sybaǵaly muńy, ózine jarasty kúlkisi bar emes pe?! Kóz jasy men qýanyshy aralas tirshilik aqyryn súıretilip óte berdi. Júregin sher basqan halyq eńsesin kóterip, ketpenin nyǵarlaı ustady. Uly Otanǵa úlken qaýip tónip otyrǵandyǵyn myqtap sezindi. Jaýdyń osal emes ekendigin de baıqady. Táýekelge bel baılap, qaıratqa mingen qatyn-qalash, kempir-shal, kúni-túni aıanbaı eńbek etti. Orynsyz kúırektikten, abyroı ápermeıtin asaldyqtan bezinip, aqyl toqtatyp, kúsh-jiger jınady. Maıdandaǵy uldarynyń jeńispen oralýyn sarǵaıa kútti. Osy bir kishkentaı aýylda, árbir úıde, árbir júrekte úmittiń úlken oty janyp turdy.

II

Ońtústiktiń shýaqty, ashyq kóktemi.

Qalyń toń astynda qysymen qurysyp jatqan qońyr jer mart aıynyń basynda-aq, kúlge aýnaǵan shubar taýyqtaı dúr silkindi. Jer-dúnıe býsanyp, qyltıǵan kók shópter japyraq, jaıyp, jerdiń jalańash qyrtysyn jasyrdy, Sýǵa salǵan dándeı bórtine bastaǵan jumsaq jer qońyna soqanyń bolat tisteri boılady.

Aspan kókpeńbek. Qyr jasyl. Jyrtylǵan egistik qońyr.

Qyzyl tumsyq, uzyn tirsek, ala qanat degelekter máz-maıram bop, tut basynda syqylyq atady. Degelektiń taǵaradaı uıasyn aınalsoqtaı pyryldap ushqan sary shymshyqtar, sý boıynda jorǵalaǵan naýyryzkókter — bári de jańa túsken jas kóktemniń habarshysy. Alaı-túleı, kól-kósir jaýynnan keıin japyrlaı ashylǵan dala qyzǵaldaqtary — arý kóktemniń betine oınap shyqqan alqyzyl qan sıpattas.

Dál osy bir mezgilde júrip jatqan soǵystyń qıamet dúrbeleńi tabıǵattyń bul sulýlyǵyna eshbir áserin tıgizbegen tárizdi. Shirkin, tabıǵattyń báz-baıaǵy, sol bir keremet sulý qalpy!

Kúreń jabyny tepeńdetip kelem. Ala qorjynymnyń eki basynda eki bıdon. Atym jaısyz jortaqtasa saldyr-gúldir etip, aýyl ıtterin abalandyryp, yıý-qıý ábigerge túsiredi. Meniń tóbemdi kórse boldy, «maıshy bala kele jatyr»,— dep áıelder toby dúr ete qalady.

Qurban shaldyń úıine buryldym. Qurekeńniń kempiri — Táttigúl júgeri qýyryp jatyr eken. Ystyq qumǵa jambasy qyzǵan júgeri patyr-putyr etip, úlken qazannyń erneýinen ytqyp-ytqyp shyǵady. Burshaq syqyldy appaq badyraqty ilmıgen eki bala terip jep júr. Kindigi shodyraıǵan, jalań but kishkentaı sary balanyń eki kózi qazanda. Sheshesiniń kir-kir etegine jarmasyp, taǵat tappaı shyr-shyr etedi.

Kelgen sharýamdy aıtyp edim, Táttigúl apaı bir kúrsindi de muńyn shaqty:

— Sıyrymyz áldeqashan sýalǵan. Sońǵy kezde bir kese sút beretin-di, ony da qoıdy. Bedireıip mańyna jolatpaıdy. Endigi ermegimiz kók eshki. Onyń súti de mardymsyz. Syrshaı qyp ishýge zorǵa jetedi. Janýar bıyl tórt laq týǵan ǵoı, solardan sút artylady deısiń be? Jalǵyz sıyrdyń qatyq-súzbesinen qant-shaılyq napaqa túsip turatyn-dy, ony da qýdaı kóp kórdi. As qatyqtan qaǵyldyq. Úndi shaıy bylaı tursyn, alma shaıǵa da qolymyz jetpeıdi. Jıenjan-aý, kolhozdyń gedabaı atshoty bitti me? Aýanystan artylǵan eńbekkúnimizge eshnárse bere me, joq pa?..

Álgi jalań but sary bala oshaq mańyna shashyrap túsken júgerini mise tutpaı, qolyn qazanǵa sala bastap edi, sheshesi baıbalam sap, ojaý ala umtyldy.

— Qazanǵa túsip ólemisiń, ashqaraq sorly neme?!

Kóńilsiz oqıǵanyń kýási bolǵym kelmeı, men qaıtýǵa yńǵaılana bastap em, Táttigúl apaı sózin jalǵastyra jóneldi:

— Óziń bilesiń, jıenjan, úlken ulym jaraqattanyp, Saryat degen qalada kespetalda jatyr. So qala qazaqstanǵa jaqyn deıdi, shalyma «baryp kel»,— dep em, myńqyldap kónbedi. O sorlynyń da kúzetten qoly bosamaıdy. Atyń óshkir Gıtler saldy ǵoı lańdy. Tezirek kózi joǵalsa eken so naısaptyń!..

Osydan eki aı buryn men jeti jyldyq mektepte oqıtyn edim. Bul kásipke kóshýime mynadaı sebepter boldy: Ákem Magnıtogorsk! qalasyna qara jumys isteýge ketti. Onyń izinshe kenje aǵam — Almas ta maıdanǵa attandy. Ol attanarda maǵan myna bir jáıtterdi eskertken-di.

— Eljas tórem, osy semányń basy-kózi endi sen bolasyń. Apamnyń syrqat ekeni ózińe aıan. Sondyqtan oqýyńdy ýaqytsha tasta da, meniń myna ala qorjynym men eki bıdonymdy qabyldap al... Kúreń jabynyń basyn bos qoıa berseń , ol ózi biledi qaı úıge kirerin... Taǵy bir aıtar aqylym— sypaıygershilikti umytpa! Halyqty renjitpe. Óz isińe ádil bol!

Sodan beri qaraı «maıshy bala» atandym. Á degende uıalyńqyrap júrdim de úırenip kettim. Aldymen torkóz shyt kóılegimniń omyraýy, sosyn jeńderi maılandy. Eki-úsh, aptadan keıin-aq kepkamnyń kúńqaǵary qaral bastady. Maı sińgen bóz shalbarymnyń balaǵy teńbil-teńbil bop, shań ataýlynyń bárin ózine jıyp aldy. «Úsh tankıst» «Eger erteń soǵys bolsa» óleńderiniń sózin bilmesem de, ózimshe yńyrsyp, ánin aıtqan bolam Qyza-qyza qatty-qatty ysqyryp jibergenimde astymdaǵy kúreń jabynyń qulaǵy eleń ete qalady. Osy kóńildiligime qaraǵanda, eptep óńeshim de maılanyp qalǵan-aý, dep oılaımyn!..

Táttigúl apaıdyń úıinen shyqqan soń, Qara moldanyń sharbaǵynyń at basyn tiredim. Bir sátte qora ishinen aıqaı-shý estidim, Tájigúl jeńgeı qolyna aıyr alyp, esekteı alaı moınaq tóbetti tyrqyratyp qýyp júr. Ittiń basyna úlken qyzyl qaýaq keptelip qalypty. Ol qashyp qutylatyn baǵytty baǵdarlaı almaı, shyrq kóbelek aınalady. Arqasyna taıaq batqan saıyn jan saýǵalap, sharq urady. Temir aıyr dóp tıse kerek, bir kezde qyzyl qaýaq qaq bólindi. Qaýaqtyń aýyz jaǵy ıt moınynda ketti. Sol bir zamat qoıý aıranǵa malynǵan ıttiń ala-qula tumsyǵy kórindi. Áp-sátte jan-jaǵyn baǵdarlap alǵan ákki tóbet sharbaqtyń tesigine zyp berdi de, ashyq súdigermen zyta jóneldi.

Tájigúl entige dem alyp, qolyndaǵy qısyq sapty aıyryn súıretip, álgi ala moınaq tóbetti jer-jebirine jetkize qarǵap-silep, bermen qaraı kele jatty.

— Qap, qudaı-aı!.. Balalarymnyń aýzynan qaǵyp, bir táýlik jınaǵan qatyǵymdy tapa taltúste ishti de ketti-aý, jalmaýyz ıt!.. Búırekteı bop uıyǵan aıran edi. Obaldaǵy-aı, obaldaǵy-aı!..

Bul úıdiń eki saýyndy sıyry bar. Basqalardan góri aýqatty turady. Semá basy — Qara molda kók esegin jortaqtatyp, el qydyrýmen kúnin ótkizedi. Ólgenderge quran oqyp, úılengen jastardyń nekesin qıyp, op-ońaı napaqa tabatyn eti tiri, yldym-jyldym kisi. Ár aýyldyń bir tentegi bar demekshi, Qara molda — osy aýyldyń ımamy.

Tájigúl jeńgeı meni kórmegensip, abajadaı qyzǵylt kúbini kúmp-kúmp pise berdi. Kógildir shyt kóıleginiń etegi yshqyrlyǵyna qystyrylǵan. Men jaqqa kózin alarta qaraıdy. Aýzy sylpyldap, ózinshe kúńk-kúńk sóılep, maǵan estirte bylaı dep soqty:

— Osy bir baladan-aq kúıdim-aý! Temir bóshkesin dańǵyrlatyp jetip keledi de turady. Berekemiz qashty ǵoı, túge! Súmireıin el kezgenshe, qolyna ketpen alyp, erkek adamǵa tán jumys atqarmaı ma eken?!

Áp-ádemi aýyzdan shyqqan naqurys sózge júregim túıilip qaldy. Qasqyr kórgen qozydaı, beıkúná bala sezim úrke sheginis jasady. Tas túıilip, atylǵaly turǵan ashý-yza tula boıymnyń qalshyly arqyly birtin-birtin qara bulttaı ydyraı bastady. Jumsaq myqyndy osqaly turǵan úsh órmeli qamshyǵa tutqıyldan aqyldy sabyr ara tústi. Men atymnyń basyn short burdym.

Budan keıin jolym bolmady. Shylǵaýbaıdyń úıine kirip em, áıeli jaı-japsaryn aıtyp, bir saǵatqa jýyq bezildedi.

Ózińe málim, bıyl qys qatty boldy ǵoı, qaraǵym. Aınaldyrǵan jalǵyz sıyrymyzǵa shóp taýyp bere almadyq. Jońyshqanyń bir baýy — bes som! Ondaı aqsha qaıdan kelsin bizge? Aqyry, ne kerek, pyshaqqa ilindi janýar. Eti de kók baqa eken, sorpa-sýǵa zorǵa jarady... Álgi ala eshkimiz týyp edi.

Keshe laǵy emip qoıypty. Judyryqtaı laq, qalyń matadan tigilgen jelinqapty shaınap tesip jiberipti... Sóıtip, mine búgin sútten qaǵyldyq. Qur sý iship otyrǵanymyzdyń mánisi de sol, shyraǵym... Sóge jamandama, tórem, bar bolsa, senen aıaıdy deısiń be?..

Rasynda da kolhozshylardyń ál-turmysy anaý aıtqandaı emes-ti. Shaıtan shyraqtaı qylp-qylp etip otyrǵan áıteýir bir ólmes tirlik. Qandy soǵystyń aýyrtpalyǵy alystaǵy momyn aýyldyń da júregin syzdatty. «Sizdiń ulyńyz erlikpen...» degen sýyq habar kún saıyn estilip jatty. Sońǵy kezde «Oı baýyrymdaǵan» zarly daýys ana jerden bir, myna jerden bir tam-tumdap, jıi-jıi estile bastady. Maıdannan kelgen qara da qaıyrymsyz qaǵaz talaılardy jylatyp, syqtatty. Kózden domalaǵan ystyq jas tula boıdy muzdatyp, keýdege oq bolyp qadalady. Kúńirenip otyrǵan azaly úıge «Maı tóleńiz»,– dep kirip barýdyń ózi – úlken mehnat. Ár adamnyń minez-qulqy ár qıly. Biri aq kóńil, biri dáýkes. Biri sypaıy, biri qatal. Bárimen birdeı ortaq til tabysyp, mámilege kele berý qıyn-aq. Onsyz da jan kúızelisine ushyraǵan sharýagerler keıde kóńilge qaıaý da salady. Amal bar ma? Qyzmettiń aty – qyzmet!

Keıde men ózime qatty renjımin. Keıbir qylyqtarymdy unatpaımyn. Máselen bireýmen sóıleskende syzylyp turyp alý, asa jumsaq sóıleý, az sóılep, az qımyl jasaý, hali múshkil adamdy músirkeý, oı dúnıesine shekten tys berilý... Ózime tán tabıǵı osy bir jáıtterdi bile tursam da, áste bir aryla almadym. Meniń myna qyzmetime alǵyrlyq, ójettik tym qajet-aq sıaqty. Meniń áskerge ketken aǵalarym albyrt, qaısar, shetinen qasqyr jigitter edi. Sondyqtan ǵoı qazekeńniń: «balam pysyq»,— dep kórshi-qolańǵa maqtanatyny.

«Shyj» etpesi taýsylyp, óńeshi qýrap otyrǵan jurt turmys haliniń mán-jaıyn aıtyp, muńyn shaǵady. Halyq degen sheshen ǵoı! Tyńdap tursań — báriniń de sózi jón. Eriksiz ılanasyń. Kóbik shashqan asaý ózen keri qaraı aqpasqa bolar. So turǵylas sebepti nársege qataldyq ótpeıdi eken. Shirkin, kelisim-mámlege ne jetsin?!

Batys jaqtyń qabaǵy túıile bastady. Aq jańbyrdyń uzyn, qısyq sıraqtary jer tepkilep tur. Qara bulttyń ár jaǵynan «men mundalap» kúnniń bolymsyz sáýlesi ǵana kórinedi. Men atymdy shaýjaılap, asyǵa júrip kelem. Kúni boıy júzdegen úıge kirip, júzdegen adam júreginiń myńdaǵan súrlengen syryn estidim. Qanshama aıtylǵan aqıqat aryz, qanshama sharýager muńy tabanyma qadalǵan shóńgedeı janymdy jep barady. Olardyń aıanyshty úni qulaǵymnan keter emes. Olardyń eńbekker beınesi kóz aldymda. Qorjynymdaǵy aılap jınaǵan sary maı — halyq júreginiń bir bólshegi syqyldy. Men ony qadir tutamyn. Tókpeı-shashpaı «maslo-promǵa» tapsyrýym kerek.

Kúreń jabyny qamshylap kelem. Mine aýdan ortalyǵyna da ilindim. Shetki úılerdiń ıtteri úre bastady. Jortyp kele jatqan astymdaǵy atym áldeneden úrkip, kilt toqtaı qalǵanda, men ústinen qalpaqtaı ushyp tústim. Esimnen tanyp birer mınýt jatyp aldym. Sol jatqannan jata berer me edim, álde qaıter edim, eger jas sábılerdiń úni qulaǵyma kelmegende. Olar ózara áńgimelesip otyr-aý, dep joramaldaımyn. Biri turyp: «Bizdiń úıde maı kóp»,— deıdi. Al, ekinshi qyz balanyń daýsy: «Bizdiń maıymyz joq»,— deıdi. Álgi ul bala ójettenip: «Onda sen myna bıdondy úıińe kóterip apar»,— deıdi. Ekinshisi: «Aǵam oıanyp ketse ursady ǵoı!», dep jaýap qatty. «Óı, qorqaq»,— dep, mazaqtady ony er bala. Másele sary maı jóninde bolǵan soń, esimdi birtindep jıa bastadym. Oń jambasym qaqsap aýyrady. Basymdy kótereıin desem, tipti, mursham kelmeıdi. Óne boıym syrqyrap talyqsyp baram. Eptep kózimdi ashtym; júgenin aıaǵymen basyp kúreń jaby tur jol ústinde múlgip. Jol shetindegi aryq ishinde bir bıdonym jatyr aqtarylyp. Ekinshi bıdonymnyń qaqpaǵy ashylmapty. İshindegi dúnıesi áıteýir aman-esen. Álgi aqtarylǵan bıdonnyń qasynda eki búldirshin otyr. Aýzy-bastary satalaq-satalaq. Tógilgen maıǵa saýsaqtarynyń izi túsipti. Bilekterinen temen qaraı aqqan maıdy jalap-jalap qoıady. Ekeýiniń de esh nársemen isi joq, kókesiniń toıynda otyrǵandaı — máz-meıram. Men basymdy ázer- mázer kóterdim. «Áı!»— dep daýsymdy qattyraq shyǵardym. Eki balanyń kózi badyraıyp ketti. Oryndarynan turyp, úılerine qaraı zyta jóneldi.

Men eńbek qadirin alǵashqy ret sezindim. Zaıa ketken esil eńbegime kúıinip, tuńǵysh ret solqyldap turyp erkin jyladym. Bul sátte myńdaǵan adam júzime qarasa da uıalmaıtyn edim. Ia, ıa uıalmaıtyn edim! Bul jylaý — shyn jylaý! Kól-kósir aqtarylǵan sary maıdaı, omyraýymdy ystyq jas jaýyp ketti...

Osy bir kóńilsiz oqıǵadan keıin men kúreń jabymen, ala qorjynmen jáne... «Úsh tankıst» óleńimen birjola qosh aıtystym...

III

Naýqan kezi. Jumys qoly jetispeıdi. Selteńdep júre berý, mundaıda tym yńǵaısyz-aq. Apammen aqyldasyp, kolhozdyń bir qora qoıyn qabyldap aldym. Endi men «qoıshy bala» atandym. Alaıda, qoı baǵý da ońaı jumys emes eken. Ánshige daýys qandaı qajet bolsa, shopanǵa da daýys degen sonshalyqty qajet. Daýsymnyń jýan bolmaǵanyna qatty ókindim. «Yrryt!» degenimde, búkil bel-beles, keń shatqal, taýly ólke jańǵyryǵyp ketse, shirkin!.. Maıshy bop júrgenimde bostan-bos ysqyratynmyn. Al, bul jerde ysqyryq ta kádege asty. Sheber ysqyra bilmegen shopan, shopan bop pa, táıir-aı?!

Saq bolmasańyz, qoı ekeń de mımyrt, ónimsiz júrispen birtalaı jerge baryp qalady eken. Men kitaptyń qyzyǵyna den qoıa bastaǵanymda, qoılarym kók egiske túsip ketip, kolhoz qoryqshysy Qurban shaldan talaı-talaı kóresini kórdim-aý! «Qoıshylyq qolynan kelmeıdi»,— dep, ol kolhoz basqarmasyna qaıta-qaıta shaǵym aıtyp júretin.

Bir kúni qoılarymdy qaıyryp tastap, jańa orylǵan pishen ústinde kitap oqyp jatyr edim, jalańash baltyryma segiz órmeli qamshy sart ete qaldy. Burylyp qarasam, kolhoz bastyǵy Myrqy Taıqybaev eken. Eki kezi qyp-qyzyl, jıren murty jybyr-jybyr etedi.

— Nemene, ákeńe quran túsirip otyrsyń ba?.. Qoılaryń qozanyń ishinde júr ǵoı, ońbaǵan!..

Júregim sý ete qaldy. Ákemnen kúni keshe hat alǵanmyn. «Saý-salamatpyn»,—dep jazǵan-dy. Al, mynaý ne kókip tur ózi? Qurany nesi?..

Bastyq qyryqtardy alqymdaǵan qaıratty kisi. Soǵys bastalǵanda maıdanǵa ketip, izinshe elge qaıta oraldy. Ol týraly — «sol alaqanyn óz myltyqpen atyp jaraqattapty» degen sybys búkil Aranshaǵa tarap ketken-di. Onyń pyshyrbaı qyrsyq sózine yzalanǵan men, osy bir jáıtti betine basyp saldym.

— Meniń ákem siz sıaqty qorqaq emes,— dep ornymnan atyp turdym.

Myrqynyń júzi surlanyp ketti. Bet-aýzy tútigip, qalsh-qalsh etken boıy maǵan jaqyndaı tústi.

— Bala, aýzyńa yqtıat bol, ámese sottalyp ketesiń!

Bizdiń áńgimemiz osymen bitti. Bastyq atyna minip, jónep qaldy. Kelesi kúni basqarma shaqyryp jatyr degen soń, keńsege barsam, Myrekeń jalǵyz ózi otyr eken. Esep-shotty qaıta-qaıta qaǵyp qoıyp, jelkesin qasıdy. Áldenelerdiń esebine jete almaı jatqan túri bar syqyldy. Jıren murtyn saýsaǵymen shırata túsip, qalyń oıǵa batady.

Sálem berip, taıaý barǵamda ǵana ol meni baıqady. Oryndyq usynyp, elpektep jyly amandasty.

— Iá, tórem, haliń jaqsy ma? Qoılaryń kúıli me? Shesheń baıǵustyń «saqınasy» ustaǵan joq pa? Qosh kelipsiń? Jaraıdy, jaraıdy...

Keshegi áńgimeden soń men mundaı jaǵdaıdy kútpegen edim. Bastyǵymnyń kóterińki kóńil kúıine, aq jarqyn keıpine tań qalyp, ún-túnsiz otyrmyn.

— Tórem, neshinshi klasty bitirip eń?

— Jeti jyldyq bilimim bar.

— Óte jaqsy!.. Biz seni ósirmekpiz. Seni kolhoz aktıvteri qataryna qospaqpyz. Iaǵnı adam etpekpiz. Erteń bıdaı oraǵy bastalady. Búginnen bastap sen qyrmandaǵy astyq esepshisi bop taǵaıyndaldyq. Negizgi mindetiń: kombaınnan bıdaı qabyldaısyń. Memleketke astyq tapsyrasyń. Eptep kolhoz qoımasyna da dán túsiresiń. Shaýqar atty erttep minip al. Erteń qyrman basynda bol!.. Qoılardy Qurban shalǵa ótkiz...

Myrekeńniń myna sózi qatty oılandyrdy. Ne senerimdi, ne senbesimdi bilmeı ańyryp turyp qaldym. Qudaı-aý, keshe ǵana óriste bet jyrtysyp aırylyspadyq pa? Bul jaı ánsheıin tálkegi bolar basekeńniń...

Esepshilik jumys qolymnan áıbat kelse de, bir jaǵynan júregi qurymaǵyr bet baqtyrmaı otyr. Bizdiń jaqtyń qyz-kelinshekteri ázilqoı, qyljaqbas keledi. Keıde oıynǵa aınaldyrǵansyp, turpaıy, oǵash áreketter jasaı salady. Osydan eki jyl buryn tabelshi bolyp jumys istep júrgenimde óńsheń dáýkes, adýyn kelinshekter meni qaýmalap qalmasy bar ma! Ne qylar eken dep baqsam, má saǵan bezgeldek, bireýi bilegin sybanyp jiberip, yshqyrlyǵyma qolyn salyp jatyr.

— Osy qaınymdy jurttyń bári «súndetke otyrmaǵan» desedi, kóreıinshi, ras pa, ótirik pe?..

Sol bir qaterli shaqta qaıys beldigimniń ushyn qolyma orap alyp «kelinshekter qorshaýynan» áreń bosanǵan jaıym bar. Eger brıgadır jigit kómektespegende, ábden masqara bolatyn edim.

Osy oqıǵa esime túsip ketti de:

— Qalaı bolar eken?— dep, mińgirledim.

Basqarma qyzyna sóıledi:

— «Qalaı bolary» nesi?.. Óı, ynjyq neme!.. Jurt alǵy shepte Otan úshin qan tógisip jatqanda, saǵan jol bolsyn!.. Men eńbek maıdanyndaǵy qolbasshymyn. Sen soldatsyń. Buıyramyn — barasyń! Sheshim osy. Jónel!..

Endi birde anamnyń aıanyshty hali esime tústi. Sol jyldary úshinshi brıgadaǵa tabelshi bolyp istep júrgen shaǵymda, túski tamaq kezinde kolhozshylarǵa gazet oqyp berý úshin is basyna bardym. Jurttyń bári bir dastarqannan shaı iship otyr eken. Kópshilikten bólinip oǵash otyrǵan bireýdi kerdim. Qasyna barsam — meniń apam — Myrzaqyz. Aldynda júgeri talqan. Aýzyna ýystap-ýystap burqyratyp quıady da izinshe ystyq shaıdy urttap jiberedi. Meni kórdi de:

— Kel, shyraǵym!— dedi.

Máselege túsine qoıdym: jurttyń bári túski shaıǵa dep úılerinen tandyrǵa japqan nan alyp shyqqan eken. Apam baıǵus júgeri talqanyn kópshilik dastarqanyna salýǵa túbi namystansa kerek. Jeke otyryp shaı ishýiniń mánisi de sol eken. Joqshylyqtyń quly bolǵan qaıran apam-aı!..

Men qyrmanǵa esepshi bolsam, búkil astyq meniń qolymnan ótedi. Ár dánniń esebi meniń kishkentaı alaqanymda turady. Ol jerde qol emes, bas isteýi kerek! Taý-taý bolyp úıilgen shirkin, qyzyl bıdaı-aı, naǵyz baılyqtyń ózi emes pe?!.. Árıne, apamnyń múshkil turmysy da ózgeredi; kún saıyn tandyrǵa nan jabady. Tandyrdan jańa shyqqan ystyq, qyzyl shyraıly kúlshelerdi beline myqtap túıip alyp, jumysqa ertemen baratyn bolady. Áne sonda meniń apam býy burqyraǵan ystyq nandy jomarttyqpen orta dastarqanǵa tógip kep tastaıdy!.. Uıalyp, namystanýdyń ornyna jurtqa maqtanyshpen qaramaı ma, meniń apam!..

IV

Qyrman basynda jumys istep júrgenime, mine, bir jetideı bolyp ta qaldy. Esepshimin dep tarazy basynda shirenip turýǵa adam uıalady eken. Kez kelgen jumysqa kılige ketem; mashınadan qyrmanǵa dán túsirip, arbaǵa qap tıeýshi de ózim. Úlken qazaqy qaptardy qyz-qyrqyndarmen qoldasqanda, talaı jumyr bilekterge ýysym toldy-aý!.. Qońyrqaı óńdes, tolyq qyz bilegin bosatqannan keıin, shaldardyń qabarǵan, qatqan saýsaqtaryn ustaýǵa múlde zaýqym soqpaıtyn-dy. Kombaın júrgizýshi jigitterdi, qyrman eńbekkerlerin dámdi taǵammen, salqyn sýsynmen qamtamasyz etetin de ózim. Astyqtyń ysyrapsyz jınalýyna, talan-tarajǵa salynbaýyna qyraǵylyqpen baqylaý júrgizýshi de ózim. Mansap kishkentaı bolsa da, bastyq bolýǵa ne jetsin, shirkin!..

Qyzdardyń bilegine qyzyǵyp, á degende qatty urynyp qalyppyn. Tula boıym syrqyrap túnimen uıyqtaı almaı júrdim. Moıyn, ıyq, bilek, baltyrlarym birtin-birtin zyrqyraýyn doǵaryp, Eńbek-atamen ymyra-sazdyǵy úılesip, aınymas ashyna bop ketti.

Kolhoz qoımashysy — Qortyqbaı degen bir kúni menen astyq qabyldap alyp jatyp, bylaı dedi:

— Búgin kombaınnan qansha astyq qabyldadyń?

— On bes tonna.

— Orderge qansha dep jazdyń?

— On bes,— dep.

— Nemene, basyńdy jalmaǵaly júrsiń be, sorly bala?— dep Kortyqbaı maǵan dúrse qoıa berdi.— Ol ónimniń jartysynan kóbi saban ǵoı, jazǵan-aý! Taza bıdaı dep sen qalaısha qabyldap alasyń? Kem degende sen bes tonnasyn shyǵaryp tastaýyń kerek. Erteńgi kúni qyrmandaǵy bıdaıyń orderge jazǵanyńmen men balans jasamasa quryp ketesiń!.. Tas túrme degeniń sol bolar, shyraǵym!..

Jón sóz. Men sasaıyn dedim. Qyzdardyń jumyr bilegi de kóz aldymnan ǵaıyp bola bastady.

Qorekeń meniń abyrjyǵan túrimdi kórip, qýlana kúlimsirep, demeý bergensip kesek-kesek sózder aıtyp tastady.

— Sen bala saspa! Alda ýaqyt kop. Erteńnen bastap kombaınnan túsken ónimdi jartylaı qysqartyp otyr.

— Qalaısha?

— Otyz tonnany on bes tonna dep jazasyń orderge. Qýraıdyń dáni, tas-topyraq, shóp-shalam... uǵa bilseń, munyń bári othod!..

Ol qulaǵyma aqyryn sybyrlady:

— Qyrmandaǵy artyq bıdaı bizdi tesip shyqpaıdy, bala. Meniń qoımama kún saıyn artyǵymen asyryp otyr. Qoımaǵa tústi degenshe, qolǵa tústi deı ber... Túndeletip tasyp alamyz. Tek qana urańdy tereńirek qazǵaısyń!..

Eki ottyń ortasynda qalý degen túbinde osy bolar.

Qortyqbaıdyń aldyńǵy eskertpesiniń jóni bar sıaqty edi. Al keıingi sózderi maǵan unańqyramady. Páleden saqtandyrǵanyn maqul-aq deıin, biraq keıingi pikirine qosyla almaspyn.

Kelesi kúni Qorekeń menimen jyly amandasty. Ol qyrman syrtynda turǵan mashına kabınasynan úlken býma túıinshek alyp jatyp:

— Mynaý jeńgeńniń saǵan degen sálemdemesi,— dedi de túıinshekti maǵan qaraı ysyrdy.

Men jeńeshemniń sálemdemesin qushaqtaǵan boıy jatar baspanamyz — shaılaǵa kirdim. Apyl-ǵupyl jibek oramaldyń túıinin sheship jiberdim. Mine qyzyq, sý jańa kostúm-shalbar! Boston ba, koverkot pa, ezi?!.. Aq kóılek galstýgimen... Bir taqıa... Qap-qara jaltyldaq botınkasy taǵy bar!.. Júregim jarylyp kete jazdady. Mundaı qymbat kıimderdi ómirimde birinshi ret kerýim. Qýanyshymda shek joq. Bul dúnıede menen baqytty adam bar ma eken, sirá?!

Sol kúnnen bastap Qorekeń maǵan dos adamdaı bop kórindi. Men de odan qolymnan keler jaqsylyǵymdy aıamaspyn. Onyń aıtqan aqyl-keńesin buljytpaı oryndaı bastadym. Kombaınnan túsken bıdaıdyń marjandaı taza bolmaıtyny qaq. Qorekeń durys aıtady, elý prosentin shegerip tastaý kerek. Áı, qaıdam, bul kóbirek bolar. Al, úshten birin shyǵys etsem?.. Munym — naǵyz danyshpandyq qoı dep oılaımyn...

Qaryn bolsa toq, qyrmanda osylaı istep jattym. Eptep ysylǵan túrim bar. Qýlanyp ta baram ba, qalaı ózi?.. Keshe «bir qap undy bizdiń úıge tastaı sal»,— dep Qortyqbaıǵa daıyndap jiberdim. Apam baıǵus «dókeı balamnyń sálemdemesi»,— dep qýanyp ta qalǵan shyǵar. Dál osy sát, bálkim, tandyrdy qyzdyryp, nan da pisirip jatqan bolar. Aq nanǵa bir keneletin boldy-aý, áıteýir! Qartaıǵanda kórsin anashym, ulynyń keremetin!.. Eger men úıde bolsam, egis dalasyna júrip bara jatqan apama: «Bir kúlshe emes, onshaqtysyn al»,— der edim. «Orta dastarqanǵa aıamaı sal»,— der edim. «Jurttyń kózine uıalmaı tik qarap, kórset jomarttyǵyńdy»,— der edim. Toqta, taǵy ne aıtar edim?.. Talqanǵa túıilgen qaıran, anam-aı!..

«Árbir dán — jaýǵa oq!» «Qyrmanda bir de dán qalmasyn!» Uranymyz osy. Kúni-túni memleketke astyq tapsyryp jatyrmyz. Kóligimiz at-arba. Qala berdi túıe, ógiz, esek.

Tarazy basy qyzý eńbek. Marjandaı tap-taza qyzyl bıdaı lezde qapqa quıylady. Qampyq qaryn ala qaptardyń aýzyn búrmelep, qyz-kelinshekter kendir jippen tigip jatyr. Jumyr bilekterde kúmis bilezikter jalt-jult etedi. Tyrsıǵan qaptyń bir buryshyn ıyqtaǵan jas kelinshek:

— Qaınym, qoldasyp jibershi,— deıdi syzylyp.

Oı, dúnıe-aı! Nesin aıtasyz, talaı-talaı balǵyn bilektiń qyzýy meniń alaqanymda qalyp qoıdy-aý!..

V

Jańa kostúmdi kıip alyp, shaýqar atty tepeńdetip, jeksenbi kúni úıge bardym. Apam shaı iship otyr eken.

Dastarqanǵa kózim túsip ketti; asqabaq qosqan sap-sary zaǵara nan (júgeri unynan jasalǵan). Men jibergen bir qap bıdaı uny tórde tirelip tur. Nege aýzy ashylmaǵan, qaıranmyn!..

Sý jańa kıinip, apamdy qýantaıyn dep kelip em, biraq ol salqyn shyraı bildirdi. Tańdanǵan pishinmen qasyna baryp otyrdym. Áldene bop qaldy? Maıdannan sýyq habar keldi me?.. Júregim attaı týlaıdy.

— Eljas!— dedi apam, maǵan shaı quıylǵan keseni usynyp jatyp,— úsh birdeı aǵań bóten elde jaýmen alysyp júr. Ákeń bolsa zavodta jumys isteıdi. O da bóten elde. Kúndiz-túni bir alladan solardyń esendigin tilep men otyrmyn úıde. Sen bolsań erjettiń. Shúkir, qyzmetiń de jaman emes. Biraq adal bol, qaraǵym. Aramdyq jasasań, ákeńniń, aǵalaryńnyń elge oralar jolyń bógeısiń. Muny esińe saqta, shyraǵym!.. Qaı bir kúni Qortyqbaı bizdikine bir qap un tastap ketti. «Balańnyń sálemdemesi»,— deıdi. Boıym muzdap sala berdi. Qorqyp kettim. Kolhoz qambasynan bir qadaq un alsaq ta, basqarma «aýanysqa» dep ruqsat qaǵaz jazyp beretin edi ǵoı. Al senderdiń bularyń ne? Nemene, Keńes ókimetiniń jolda qalǵan astyǵy bar ma?.. Shyraǵym, sol Qortyqbaı degennen aýlaq bolshy!..

Apamnyń aýzy kópirip, áp-sátte burqan-talqan boldy da qaldy. Men ony jubatý úshin ótirik-shyny aralas jylpyldaq, quıryǵy qysqa sózderdi máımeńkelete jóneldim.

— Apa-ay, men jumys istep júrmin ǵoı. Kúnine eki eńbekkún tabamyn. Sebebi tarazyban da, júkshi de, aspazshy da, qyrman kúzetshi de ózim. Myna undy avansqa aldym Basqarmanyń ruqsat qaǵazy Qorekeńde. Nanbasańyz surańyz ózinen.

Meniń burtıǵanymdy kórip, apam jýası túsken syńaı bildirdi.

—Nemene, ústińdegi kostúmdi de kolhozdan aýansqa aldyń ba?

— Bul — Qortyqbaı aǵamnyń syıy.

— Qoıshy bop júrgenińde nege ol syılamady?..

—Báse, nege syılamady?

Men túnimen dóńbekship uıyqtaı almadym. Qubyjyq tús kórip, ábden zyqym shyqty. Aıaǵym taıyp ketip, úlken qanar qaptyń astynda qaldym. Aıqaılaıyn desem únim shyqpaıdy. Keýdem qysylyp, tynysym tarylyp demigip baram... «Eljasjan!» — degen apamnyń daýsynan oıanyp kettim. İńyrsyp baryp, keýdemdi kere, erkin dem aldym. Oı, janym-aı!.. Qandaı raqat!..

Erteńgisin qoıý sút qatqan tary kóje iship otyryp, salmaqpen apama bylaı dedim:

— Siz menen qam jemeńiz. Saýatym bar. Basym isteıdi. Al, myna undy qazirden bastap paıdalanatyn bolyńyz. Qamyr ashytyp, tandyrǵa mol etip nan jabyńyz. Bosqa turǵansha kádege assyn, as bolsyn.

— Aǵalaryńa hat jazdyń ba?

— Sharýa kóp. Ýaqyt degen óte tyǵyz. Aldymen ózderi jazsyn. Maıdandaǵy armıanyń adresi qubylmaly keledi. Shabýyldap ilgeri jyljyp bara jatqan aǵalaryma meniń úsh buryshty hatym ilese almas.

— Áı, shyraǵym-aı, jalqaýsyń-aý. Bile-bilseń seniń bir japyraq qaǵazyń olar úshin úlken demeý ǵoı. Osy bir seniń tas baýyrlyǵyń...

— Qazir, tyl da maıdan! Ýaqyt tyǵyz, apa. Ala qorjyndy atqa salyńyz. Men júremin. Qyrmandaǵy qaýyrt jumystyń mensiz toqtap qalýy múmkin...

Tamaqtanyp alǵan soń, kirlengen jeıdelerimdi aýystyryp kıip, kostúm-shalbarymdy qaıta-qaıta shótkelep, atqa qondym.

Bet alysym — túbektegi kolhoz kireńdesi. (Bizdiń kolhoz ózbek aǵaıyndarǵa jylda arenadaǵa jer berip, baqsha saldyrady).

Bıyl Kelestiń sýy taıyz eken. Atymnyń sıraǵynan da kelgen joq. Balyq aýlaýǵa óte qolaıly. Tipti, qolmen ustap alýǵa da bolady.

Ózenniń arǵy betine ótip, kirendeshiler qujyrasyna jaqyndadym. Sary kirpik kúnbaǵystar kúnnen kózin almaıdy. Júgeri sabaqtary bilekteı-bilekteı. Qyzǵylt shashaqtary qýrap, dúmbil bola bastapty. Pýshtada teńkıip jatqan qarbyzdardyń qarnynan kún kórinip tur. Kesedeı qyp-qyzyl pomıdorlar jasyl japyraq arasynan syǵalaıdy. Qaýyn sýaryp júrgen ala taqıaly dıhannyń ketpeni jarq-jurq etedi.

Esik aldyna ilingen qaýyn qaqtyń shirnesi jerge tamshylap tur. Álginde tilingen qaýyn ǵoı deımin. Úsh qatar órilgen qaq adamdy eriksiz tamsandyrady. Shirkin, qystyń kúni sap-sary tary sókke janshyp jeseń! Qaýyn qaq degen astyń qudaıy ǵoı!

Tóbesi jabyq, bir qabyrǵasyna shı tutylǵan, tize boıy sypa ústinde úsh-tórt adam shaı iship otyr. Sóreniń ár jerine ilingen on shaqty torqabaqtyń ishinde keýdesi qyzǵylt qoraz bódeneler «bytpyryq» atady. Qyzǵylt sáten kóılegin denesine qabystyra kıgen, shashyn qysqa etip qıdyrǵan bir qyz kózime ottaı basyldy. Aýyldyń ynjyq qyzdaryna múlde uqsamaıdy. Sol qolyn kórpeshege taıanyp, bir jambastaı otyr. Ózbek tilin ájeptáýir biletin edim, atymdy qazyqqa baılap, men olarmen ózbekshe amandastym.

— Jorabaı aka, ishlár myqtoımy?

— Elásh ýka, kelıng, kelıng!.. Tápáńızni qorganımǵa ıýdá hám hýrsantman!..

Qysqa amandyqtan soń, biz sorpa ishýge kiristik. Ózaǵańnyń sorpasy keremet! Bótegesi judyryqtaı semiz on shaqty bódeneni asqan eken. Maıly sorpaǵa qasyǵymyz ersili-qarsyly súńgıdi. Dámdi taǵam tildi úırip barady ánsheıin.

Álgi beıtanys qyz dáriger bop shyqty. Aty — Zoıa. MTS-te isteıdi eken. Munda qaýyn-qarbyz jegeli kelipti.

Ala qorjynyma úsh-tórt qaýyn salyp ap, men ketýge yńǵaılandym. Shaýqar attyń tizginin sheship, erge asyla berip em, dáriger qyz etegimnen ustaı aldy:

— Joldas, meni de ala ketińiz.

— Qaıda baratyn edińiz?

— Sizdiń kolhozǵa — «Rahatqa».

— Jaısha ma?

— Adam jaı júre me eken? Árıne, qyzmet babymen.

Teńizge laqtyrǵan tastaı, qyz kózine batyp baram, batyp baram... O, jalǵan-aı! Mundaı sıqyrly kóz bolady eken-aý?

Erdiń ústindegi juqa kórpesheni alyp, erdiń artyna saldym.

— Al, otyryńyz!

Zoıa erge myqshıyp otyryp aldy. Men oǵan qatty yzalandym.

— Siz art jaǵyna otyryńyz. Jigit adam erge otyrady.

— Raqmet qurmetińizge, ezińiz otyryńyz.

Súıkimdi qyzdyń turpaıy minezine, ojarlyǵyna túsine almaı ań-tań bop turyp qaldym.

— Mingińiz kelmeı me? Men onda kettim,— dedi de qurmetti dáriger shaýqar attyń saýyryna qamshyny bir-aq basty.

Ne shara? Qyz artynan óńkeńdep júgirip otyrýǵa týra keldi. Ol keshýge jetkende ǵana atynyń basyn tejedi.

— Minińiz jyldam!

Amal qansha? Biz mingestik. Bireý-mireý kórip qoıar ma eken dep, jan-jaǵyma alaq-julaq qaraımyn. Aýyldy jerde qyzǵa júgen ustatyp, ózińiz artyna otyryńyz, masqara boldym deı berińiz!..

Bir qyzyq oqıǵa meniń esime tústi; bizdiń aýylda Talqanbaı deıtin sylqym jigit boldy. Ol orys tilin múlde bilmeıtin edi. Ózi arbekesh bolǵandyqtan «no» degen sózdi sheberlikpen naqyshyna keltirip aıtatyn-dy. So jyly bizdiń kolhozdyń maqtasy jaqsy ósti. Almatydan júzge jýyq kómekshi qyzdar keldi. Shákir degen bir qý jigit bar edi. soǵan álgi Talqanbaı kelip: «qyzdarmen tanysatyn oryssha sóz úıretshi» dep qolqalap bolmaǵan soń, Shákir turyp «paıdom klebr, paıdom klebr»... dep, jońyshqaǵa qaraı súıreı ber!..» — depti. Shákir ekinshi kúni kózi kógergen Talqanbaıdy toqtatyp alyp: «Ne dep aıttyń?» — suraǵan eken, ashýlanǵan Talqanbaı qolyn bir siltepti júre beripti...

Keshýdiń arǵy betin sýlap, at qaıqańdap órge shyǵa bergende, eriksiz qyz belinen qapsyra qushaqtaı aldym.top-tompaq nársege ýysym tolyp, kózim qaraýytyp ketti. Jup-jumsaq. Basym aınalyp, búkil álemniń raqaty men qyzyǵy qushaǵyma tolǵandaı boldy! «Men sizdiń qasyńyzda kempirmin ǵoı»,— degen qyz sózinen qymsynyp, esimdi áreń degende jıdym. Uıalǵanymnan qolymdy jalma-jan tartyp aldym. Bet ashylmaǵan shaqta mahabbat uıaty qylmys isteýden de qıyn ǵoı! Uıat degen mahabbattyń kıimi tárizdi. Túımesin aǵytýdyń ózi aqyret!

Zoıanyń álgi sózin estigende, eki betim dý ete qaldy. Mahabbat shekarasyn buzyp ótken arsyzdaı uıat aldynda sasqalaqtap, kirerge jer tappadym. Meniń bul áreketim qısynsyz, beıbastyq bolsa da, júregime óshpesteı bir sáýle túsirip ketti. Sol sáýle osy kúnge deıin keýdemde báz-baıaǵy qalpyndaı oınap tur. Boıymdaǵy qanym denemdi mıllıon ret aınalyp shyqsa da, sol sáttegi lázzatty umytar emes!

Biz ún-túnsiz kelemiz, Kókpeńbek jońyshqa ishinde bódeneler tynymsyz saırap jatyr. Bir jamany — aldymyzda keshý joq. Attyń basyn buryp, álgi keshýden júz qaıtara ótse de jalyqpaıtyn edim men. Jumyrtqanyń qyryndaı Zoıanyń appaq balǵyn moıny eki kózimdi oıyp jep barady. Qyzǵylt kóılekten áıel halqynyń súıkimdi ıisi ańqyp tur. «Óleńsaıdyń» eńisinen qulaı bergende, álgi appaq qyz moıyny aýzyma taqalyp qaldy. Qushyrlana súıip-súıip aldym... Bul joly qyz úndegen joq...

VI

Meniń esim erte kirdi. Jumyrtqa jaryp shyqqan balapandaı, aqylym tolysqan saıyn, tap-tar aıadaı dúnıe keńip sala berdi. Kıiz úıdiń túńliginen syǵalaǵan jumbaq juldyzdar jylaǵan shaǵymda san ret kóz jasymdy tyıdy. Jym-jyrttyq basqan sábı sezimniń tup-tunyq taıyz aıdynyna sol juldyzdar tas laqtyryp, temir qanat qıal-oıymnyń qaýyrsynyn jetildirdi. Gýildep soqqan jel, sýdyrlaǵan japyraq, shelektep quıǵan jańbyr, alapat aspannyń kúrkiri bári-bári de oı-dúnıemniń terezesin qaǵyp turyp aldy.

Adam balasy aýrýdan nemese kezdeısoq san qıly apattan qaza tabatyndyǵyna aqylym jetkende qatty qaıǵyrdym. Sebebi, ólim degen joq dep oılaýshy edim. Anamnyń jerge qarap mólıgen qas-qabaǵynan, ákemniń kúńkil beımaza daýsynan — turmys-jaıdyń nasharlyǵyn, qaptyń túbi qaǵylǵandyǵyn erkin ańǵaratynmyn. Záýi kelip, keıde men olarǵa «Meni qaıdan aldyńdar?» degen suraq qoıǵanymda, olar: «Biz seni jolda jatqan kebejeniń ishinen taýyp aldyq»,— dep myrs-myrs kúletin. Ana qushaǵyndaǵy jylaýyq nárestelerdi kórip, men keıinirek, ózimdi sondaı bir ana týǵandyǵyn moıyndadym.

Aýyl adamdary meni «ynjyq»,— deıtin. Kóp sóıleý men úshin — aýyr jumys. Keıbir sotqar balalar tıise qalǵanda, ashýym kep aıtar sózimniń eń tańdaýlysy — «aqymaq!» Tymyraıyp ózimshe júrýdi qalaımyn. Jurtpen juǵysa ketý, daý-janjalǵa kıligý, aq sáldeli kisilermen jylpyldap amandasý — shynymdy aıtaıyn, mundaı qasıetten múlde jurdaımyn. «Bátshaǵar, nege sálem bermeısiń?» — degen qarıa adamdardyń talaı eskertpe sózderi maǵan aıtylyp ta jatatyn-dy.

Men kitapty súıip oqıtynmyn. Kitaptardy oqyǵan saıyn ómirdiń tar soqpaǵy ulǵaıa túsip, shirkin dúnıe óte sulýlanyp ketetin-di. Bir balaǵa bes dápter para berip, Sábıt Muqanovtyń «Jumbaq jalaýyn», — úsh kúnge ázer surap alǵanym áli esimde. Abajadaı qalyń kitapty úsh táýliktiń ishinde oqyp bitirdim de!..

Tuıyqtaý bolǵanymmen, minezim tikteý edi meniń.

Bul dúnıede zorlyq-zombylyq pen ádepsizdikti jek kóretinmin. Bizdiń aýylda Bazarbaı degen saýdager kisi boldy. Kásibi alyp-satar, paıdakúnem. Bylaısha aıtqanda aryq-turyq maldy semirtip, eki ese paıdasyna satady. Jaman kebisin súıretip, jurtqa únemi aqyl aıtyp júredi. Óziniń aspazdyq óneri de bar. Ólgenderge as berý, toı-dýman bola qalsa, bul kisi qazan basynan shyqpaıdy. Arshyǵan jumyrtqadaı basyn kúnge jaltyratyp, sary sábiz, maıly palaýdy kákpirmen aýdarystyryp jatady. Nartaıdyń úılený toıynda osy kisi as jasady. Biraq men ol palaýdy jegem joq. Sebebi mynaý: Bazekeń as jasap jatqanda, jaltyr basynan ter sorǵalap palaýǵa tamǵanyn kózim shalyp qaldy. Qasyna júgirip baryp, qolynan ustaı aldym:

— Bul — halyq jeıtin as. Sizdiń aram terińiz bizge dári emes!— dedim qatýlanyp.

Jurt opyr-topyr jınalyp qaldy. Bári de ań-tań. Másele mánine túsine qoıǵan keıbireýler aspazǵa ala kózimen qarady. Bazekeń qyp-qyzyl bop ketti. Biraq óz aıybyn moıyndaǵan joq.

Qyztalaq, ne deısiń-eı? Kózińe qos kórindi me, qaıdaǵy ter?— dep maǵan bajyraıa bir qarady da, jumysyna qaıta kiristi...

...Zoıamen kezdeskennen keıin, menen uıqy qasha bastady. Qıyı-qystaý uzaq jolmen júrip otyryp, sharshap-shaldyǵyp baryp tatatyn ómir sybaǵasyn men tóteleı soǵyp, tóbesinen bir-aq túsip, op-ońaı tattym. Az sáttik nápsi qumarlyq, júrektiń kirshiksiz taza mahabbatyna zaqym keltirdi. Bul máseleni keıin ańǵardym.

Asqa tábetim soqpaı júdep baramyn. Qyrmap jumysyna etenelik — sýı bastady. Kóz aldymda tarazy sıfrlary taırańdap, arıfmetıkalyq tórt amaldyń erejesi mıymda turmaıtyn boldy. Sońǵy kezde maǵan paıda bola bastaǵan umytshaqtyq, alańǵasarlyq, az sát jalt ete ǵap sóngen sátsiz mahabbatsymaqtyń kesiri ǵoı dep oılaımyn.

Zoıanyń jumyrtqadaı balǵyn moıyny kóz aldymnan ketpeı qoıdy. «Qoıshy janym» degen jalynyshty úni qulaǵyma qorǵasyndaı quıylyp qalsa kerek, osy bir bıazy úndi kúndiz-túni estımin de turamyn.

Jumysty tastap, onyń isteıtin mekemesin qyryndaıtyndy shyǵardym. Mine, terezeden kez almaı telmirip otyrmyn. Meniń aıaýly dárigerim naýqas adamdardy qarap jatyr. Bireýdiń aýzyn ashyp kórip, baǵzy biriniń jalańash keýdesin názik saýsaqtarymen urǵylap qoıady. Tanı kettim, sol baıaǵy ózim qysyp ustaǵan jyltyr, ádemi saýsaqtary. Aq botanyń órkeshindeı ózim súıgen sol moıyn!.. Baıqaımyn, sabyrym múlde taýsylyp barady. Adamdar saıabyrlaǵan shaqta par táýekel dep kirip bardym. Zoıa áldenelerdi qaǵazǵa jazyp otyr. Qalam ushy syr-syr etti. Zoıa meni baıqamaǵan sıaqty, basyn áste kóterer emes. Sabyrym ábden taýsyldy. Jaılap jótkirip qoıdym. Ol úndemeıdi, jazyp otyr, jazyp otyr... Ekinshi ret qattyraq jótelgenimde baryp, Zoıa jazýyn doǵardy. Biraq basyn kótermeı, taza bir anketany aldy da:

— Famılıań kim?— dedi qatqyl únmen.

— Toqmyrzaev.

— Atyń?

— Eljas.

— Qaı jeriń aýyrady?

Men nendeı jaýap aıtarymdy bilmeı qatty sastym. Ol nyǵarlap qaıta surady.

— Qaı jeriń aýyrady deımin?

— İshim... deı saldym.

Ol basyn kótermegen boıy bir tilim qaǵazǵa resept jazdy da maǵan ustatty.

Aýdandyq aptekadan alasyń. Kúnine úsh tabletkadan astyń aldynda úsh ret paıdalanasyń. Al, júre ber... Sledýıýshıı?..

Men súmireıgen boıy terlep-tepship, tysqa shyqtym. Ýh!.. Shynymen-aq ol meni tanymaǵany ma? Álde tanysa da syr bergisi kelmedi me?.. Tanymaýy múmkin emes... Senbeımin, senbeımin!.. Onda nege jyly amandaspady? Netken qatal jan ózi! Oıpyrmaı, oıpyrmaı, dárigerler de osyndaı tasbaýyr bolady eken-aý!..

Kún tómen qaraı quldılap barady. Sonda da yssy —aspan aınalyp jerge túskendeı. Men úıge qaraı kóńilsiz jaıaý qaıtyp baramyn. Qalyń oıdamyn. Mahabbatqa osylaı qaraýǵa bola ma eken? Bul ne degen sumdyq!.. Shirkin, Qyz Jibek pen Tólegen, Qozy Kórpesh — Baıan sulýlar-aı! Armandaryń, júrekteriń kirshiksiz netken taza edi! Mahabbattaryń netken ystyq edi! Ǵashyqtyq otyna túsip órtengen esil bozdaqtarym-aı!.. Qazirgi jas urpaqtarǵa súıispenshilikti tek senderden úıren der em. Biraq, biraq... ol zulymat qatigez zamannyń zańy bir basqa edi ǵoı. Sol kezdegi mahabbat tragedıasy teńsizdikten týǵan joq pa?.. Al, qazir darqan ómirge arqa súıep, erkindikti buldap, adam balasyna bir-aq ret berilgen mahabbatty qorlaýǵa bola ma?.. Adamnyń eń asyl, eń shynaıy tunyp turǵan móldir sezimine tas laqtyrý — úlken qylmys emes pe?!

Qalyń oıǵa ketsem kerek, artymnan motosıkldiń beı jaı sıgnaly qaıta-qaıta estildi. Jol shetinde odyraıyp tura qaldym. Rúlde otyrǵan egdeleý erkek. Artqy erinde — áıel. Tanı kettim — Zoıa! Qasymnan «dyrr» etip óte shyqty. Syqylyq atqan áıeldiń ýytty kúlkisi, meniń alǵashqy bala mahabbatyma bylsh etkizip túkirip jibergendeı boldy. Shań astynda qaldym. Ústimizdegi jańa kostúmge jıirkene qaradym.

Jarq etken naızaǵaıdaı álgi kúlki óńmenimdi túırep etti. Motosıkl uzap barady. Zoıanyń kógildir oramalyn qoıý shań áp-sátte jutty da qoıdy. Alystan estilgen motor úni meniń júregimdi sýyryp alyp bara jatqandaı boldy.

VII

Bir qasyq baldan soń ý simirgendeı boldym men. Kýlagın qaıshylap, asaý arǵymaqtaı typyrshyǵan, shirkin kóńildiń de aıran-asyr aptyǵy basyldy. Arnasynan asyp lyqsyǵan ystyq qan ekpininen aırylyp, ortaıa tústi. Qupıa dúnıeni qyzyqtap, jolbarys nápsige tabyný — bısharalyq jaǵdaı ekenin myqtap sezindim.

Sol bir jastyq kezdesýi, az sáttik ystyq lázzat oǵashtaý bolsa da, meniń alǵashqy mahabbatymnyń terezesin ashty. Qyzdyń turaqsyz, oınaqy, salqyn mahabbatynan men ǵalamat ystyqtyq aldym. Ol sezine bilmegen rahatty men sezine bildim.

«Mahabbat dertinen» aıyqqan soń óz jumysyma alańsyz aralasyp kettim. Ýaqyt qaýyrt. Jup-jumyr qońyrqaı bilekterdi kúnine júz ustap, júz bosattym. Shildeniń bel ortasy. Kún shyjyp tur. Aınala qapyryq. Shilde qońyzdary tolassyz jyńyldap qulaqty jep barady. Úlken sóre astynda, betimdi dáptermen jelpip, shalap iship otyrmyn. Iyǵymnan bireý túrtedi. Jalt qarasam,— Qortyqbaı.

— Bala, haliń qalaı?— dep alasha ústine jantaıa ketti.

Qysyq kóziniń kirpikteri múlde qaǵylmaıdy. Sý urttaǵan adamdaı urtyn bultıtyp alǵan. Aq kıteliniń tós qaltasynda qaryndash degen tolyp tur. Avtorýchkanyń altyn saptysy da, kúmis saptysy da bári de bar. Qalam sap, bloknot, kózildirik taǵy basqa zattar Qurekeńniń omyraýyn múlde tompıtyp jibergen. Jyńǵyl sapty qamshysymen etiginiń qonshyn qaıta-qaıta urǵylaıdy. Bir jańalyq aıtaıyn degen syńaı bildiredi. Aýzyndaǵy nasybaıyn túkirdi de, sózin bastap ketti.

— Keshe, sen joqta basqarma keldi. Qyrmanǵa kózin saldy da burqan-talqan boldy. Aýzynan kóbigin shashyp: «Sender qyrmanda eki júz tonna astyq qaldy», — dep syqpyrtyp aqbar beresińder, is júzinde munda úsh júz tonnaǵa jýyq bıdaı bar, — deıdi. Men «qaıdan bileıin», — dep qoıa saldym.

Men abyrjyp qaldym.

— Úsh júz tonnaǵa jetýi de yqtımal.

— Shyraǵym-aý, astyq oraǵy aıaqtalyp barady, orylmaǵan egistik kóp bolsa júz-aq gektar shyǵar. Júzińniń ár «gasynan» on bes sentnerden deıik, sonda bári jınalyp júz elý tonna dán bolmaqshy. Osyǵan qyrmandaǵy qaldyqty qosyp kórshi... Á, bálle!.. Úsh júz elý tonna astyq!.. Al, artyǵyn qaıtpeksiń?..

— Aǵataı-aý, qaıtemiz?

— Sen bylaı et, — dedi ol sabyrmen maǵan jaqyndap, — esepte joq artyq dándi jasyryn túrde meniń qoımama ótkiz...

— Qalaısha? Zańǵa syımaıdy ǵoı...

— Seniń myna podlogiń zańǵa syıa ma?.. Úkimet bilip qoısa, qyrshynyńnan qıylasyń, joldas Toqmyrzaev!.. Meniń saǵan janym ashyp otyr...

— Ne isteý kerek?

— Men senen búgin order boıynsha on tonna astyq qabyldap alamyn. Kelisim boıynsha sen bes tonna astyqty ústemelep qoıasyń. Ony ekeýmiz ǵana biletin bolaıyq. Qoımaǵa túsken soń esebin tabamyz... Biraq sońǵy bes tonna orderde kórsetilmesin! Osy ádispen kún saıyn sen maǵan eki-úsh tonnany jeń ushymen asyryp tur!.. Uqtyń ba?..

— Iá, uqtym, — dedim aýzymdy bet oramalymen súrtip jatyp.

Qyrmanǵa artyq bıdaı qaıdan keldi?

Oraq bastalarda Qorekeńniń aıtqan aqyly esime tústi. «Kombaınnan túsken dánniń elý prosentin esepke alma, shyǵys et!.. Qýraıdyń dáni, tas-topyraq, shóp-shalam»... Taǵy ne dep edi? «Qyrmandaǵy artyq bıdaıdy maǵan asyr»... Aıtpaqshy, sosyn ol bylaı dep te bósken edi-aý: «Urańdy tereńirek qazǵaısyń»... Jaraıdy, qazaıyn. Biraq sol uraǵa ózim túsip júrmesem ıgi edi?!..

Qorekeń syılaǵan sur kostúmde bir gáp bar ekenin jańa ǵana uqtym. Tis qaqqan sur boıdaqtar kóńili ketken qyz-qyrǵyndarǵa jibek oramal, aına taraq, ıis maı, taǵy basqa zattardy jeńgesi arqyly nemese ózderi ońashada syılaıtyn edi ǵoı... Oılap kórsem kostúm máselesi de tap sonyń ózi. Meniń ústimdegi kıim — qurýly turǵan qaqpannyń jemtigi eken. Balalyq ańǵyrttyqtyń saldarynan men osylaısha qaqpanǵa tústim.

«Balam, adal bol! Qortyqbaıdan aýlaq júr»,— degen anashymnyń aqıqat sózderine mán bermegenime qatty ókindim.

Qortykbaıdyń aıtqan pikirine qosylmaýdy oılastyryp qarap em, eshbir amal tabylatyn emes. «Arba synady, ógiz ólediniń» kebi. Qyrmandaǵy astyqtyń artyq ekeni ras. Qanshama tonna astyqty úkimetten jasyrý — qyp-qyzyl qylmys. Al, ordersiz kolhoz qambasyna asyrý — o da qylmys!

Órmekshiniń toryna túsken shirkeıdeı, qıly-qıly oılarǵa shyrmaldym. Kúndelikti gazet habaryna qaraǵanda, bizdiń armıa sheginis jasaýda. Uly Otanymyzǵa úlken qaýip tónip tur. Toqymdaı jer úshin keskilesken urystar bolyp jatyr. Múmkin, meniń súıikti aǵalarym dál osy bir shaq alǵy shepte — okop ishinde túıir nanǵa zar bolyp otyrǵan shyǵar?.. Óz týǵan kókelerimnen basqa da qanshama aǵalarym, saqaldy atalarym, apalarym, jaýmen alysyp maıdanda júr?!.. Bárine de nan kerek! . Nan!..

Birinshi klastan bastap shyndyqpen dostasqan aq júregim alaburtyp, keýdemnen sýyrylyp shyǵyp, búkil álemge bar aqıqatty aıtýǵa ázir tur. Alaıda kirlengen óz arymdy tazartyp jýý kerek boldy. Biraq qaıtip?.. Bizdiń armıanyń sheginisine jalǵyz men ǵana sebepker bolǵandaımyn... Otan aldynda, halyq aldynda ózimniń aıypker ekenimdi sezindim. Men ózimdi ózim sottaýym kerek!..

VIII

Belgisiz jumbaq, kózge kórinbeıtin ázireıildeı bir kúsh tyshqanmen oınaǵan mysyqtaı meni kún saıyn jábirledi. Ar aldynda men qatty qorlandym. Óziniń boıyn taza ustaý úshin Ar keıde adamdy darǵa ıtermeleıdi. Ar men dardyń ortasynda bezek qaqqan qanǵybas bir bısharra sıaqtymyn. Aýyzdan dám ketip, uıqy qashty. Bir kezde kózime jyly ushyraǵan juldyzdar qazir salqyn, sýyq. Terezemnen telmirgen sol jýas juldyzdar dál osy bir shaq úshkir bizben meniń tánimdi oqsylap-osqylap alǵandaı. Meıli, juldyzdar meni osqylaı bersin, bilgenin istesin. Tek qana tan, aptasa eken. Osylaı, aýyl ústin qarańǵylyq basyp tura berse eken!.. Aı, jyl degenderiń jyldamyraq ótse eken. Meniń qylmysym tezirek eskirse eken!..

Apam kıiz ústinde tósekte uıyqtap jatyr. Aı nurymen shaǵylysyp, qolyndaǵy bilezigi jarqyraıdy. Tystan arbanyń syqyry estildi. Aqtóstiń abalap úrgenine qaraǵanda, bizdiń qoraǵa bireý kirgenge uqsaıdy. Áldekim terezeni tyrs-tyrs shertkendeı boldy. Men mán bergem joq jata berdim. Álgi ójet saýsaqtar áınekti qaıta shertti. Jeti túnde ash qasqyrdaı jortyp júrgen bul kim ózi?.. Mazalaı bergen soń men ornymnan turyp, shapan jamylyp, syrtqa shyqtym. Qorbas-qorbań etip kele jatqan bireý qolymnan ustaı aldy. Júzine úńilsem — Qortyqbaı! Janym bashaıymnyń ushyna tyǵyldy. Bul sumyraı túndeletip qaıdan júr? Áıteýir tynyshtyq bolǵaı. Ol meni arbanyń janyna ertip apardy.

Qane, bala, myna astyqty jyldam túsireıik. Kórshi-qolań kórip qoımasyn... Ura qazdyń ba? Qambań qaıda?..

Zirk-zirk etken Qortyqbaıǵa men syzdana qarap, tapjylmaı turmyn. Meniń bul kúıimdi ańǵarǵan ol:

— Nemene, tegin oljadan bas tartqyń kele me?— dep baqshańdady,— qyrýar dándi maǵan zańsyz ótkizip, óziń tap-taza bop shyǵa kelmeksiń ǵoı, á?.. Bul qýlyǵyń iske aspas. Abaıla, bala!

Oı, sumdyq-aı! Mynaý ne deıdi ózi? Memleket qaznasyn menimen sanaspaı-aq osynda tastap ketpek pe? Bu qalaı? Túbinde, páleqorlyq degenin osy bolar.

— Men bir dán de almaımyn. Úıimnen aýlaq ket!

— Á-á, solaı ma?..

— Solaı.

— Komsomoldyǵyń ustap ketken eken ǵoı, á?.. Jaraıdy!..

— Men istegen qateligimdi moıyndaımyn. Erteń ózim-aq sotqa bildirem!

— Árıne, saǵan eshnárse emes,— boıdaqsyń. Sonda, sen meniń segiz balamnyń obalyna qalmaq oıyń bar ma?

Uzaqtyń balapanyndaı kósheni shańdatyp oınap júrgen bir top qara domalaq balalar kózime elestep ketti... Alǵashqy ójettiligimnen aırylyp baram ba qalaı, keıingi sózderim tipti, boljyrańqyrap barady. Áldenege kóńilim jabyǵyp, byqy-tyqy jan kúızelisine ushyradym. Aýzymnan shyqqan qatqyl sózder áp-sátte jumsara túsip, qaıratynan aıryldy.

— Jaraıdy,— dedim men mińgirlep,— bul másele tek ekeýmizdiń aramyzda ǵana qalsyn. Esepte joq, artyq astyqty jetim-jesirlerge, turmysy nashar, sıyry joq kembaǵal úılerge úlestirip beretin bolyńyz. Qupıa túrde bolsyn. Eshkim de sezbesin!..

Basqarma sezip qoısa kerek,— dedi Qortyqbaı úreıli pishinmen,— «revızıa jasaımyz»,— deıdi. Sen tym bolmasa tórt-bes qabyn alsaıshy.

— Atamańyz, bir dán de almaımyn!

— Soryń qurǵyr-aý, erteńgi kúnińdi oılasaıshy! Asharshylyq bolýy da yqtımal. Zamanǵa adam senetin ýaqyt pa?..

— Olaı deseńiz, mem alǵashqy pikirime qaıta kóshemin.

Qorekeń qolyn bir siltedi de, arbanyń satysyna qaraı jarmasty. Arbaǵa jegýli, múlgip turǵan attarǵa: «shý», — dedi de óziniń úıine qaraı tartty. Aı sáýlesi túsken arbadaǵy on shaqty qap áldekimderdiń tompıǵan qabirine uqsaıdy.

Tań bozaryp keledi. Aýyl áteshteriniń jumysy qyzǵan shaq. Úıge kirgen boıy men kereýetke quladym. Uıqy palýan — jaýyrynymdy jerge tıgizdi. Á demeı-aq qor ete tústim.

Abyr-dabyrdan shoshyp oıandym. Kún edáýir kóterilgen. Bólme ishindegi zattardyń bári de óz boıaýlarymen kózge shapshań shalynady. Saǵat on ekige taıanypty. Aýyzǵy úıden sybyr-sybyr dybys estiledi. Eki adam sóılesip otyr. Biri — apam. Al, ekinshisi... e, álgi Bazarbaıdyń «júırik aýyz» báıbishesi. Oqta-tekte shaılaryn bir úrlep qoıyp, bir máseleni bitirip tastap, ekinshi bir bógde áńgimege kıligedi. Kezek «júırik aýyzǵa» tıgen sıaqty.

— Jazǵan-aý, úıinde túıir dániń joq, neńe buldanasyń? Balań bolsa shúkir, «dókeıler» sapyna qosyldy. Qap-qap astyqty tirep qoımaısyń ba terine? Kolhoz degen jaryqtyq bir maıly kemik ǵoı... Aralasyp júrgen soń, esebin taýyp eki asaýǵa ne jetsin!.. «Qyrmanǵa qaraýyl», — bol dep, bizdiń úıdiń qojaıynyna ala jazdaı qaqsadym. Joq, bedireıip turyp aldy. Qaıtsin, saýda adamy emes pe!

«Júırik aýyz» apaıdyń minezindeı minez búkil álemde bireý-aq qoı dep oılaımyn. Árbir ǵasyrda «qabiletti» bir-aq ósekshi týatyn bolsa, sonyń biri — osy apaı! Aýzyn sylpyldatyp ne bolsa soǵan tańdana ketedi. Aryq qoıan soıylyp jatsa da «túý», jaryqtyqtyń semizin-aı!» dep ótirik tamsanady. Kim qaıtys boldy? Pálensheniń kelinshegi qandaı taǵamǵa jerik? Kimniń sıyry týdy? Áne bir tý bıe qashan toqtaǵan?.. Bárin de so kisiden surańyz. Tabjylmaı aıtyp beredi. Shartyqbaıdyń kúrik bolǵan shubar taýyǵy qansha jumyrtqa basyp jatyr? Múdirmeı, taban arasynda ony da aıtyp beredi. «Rahat» kolhozynyń ishi-syrtyn, bul apaı bes saýsaǵyndaı túgel biledi. Biraq o kisi óziniń týǵan kúnin bilmeıdi eken. «Qaı jyly týdyńyz!» — dep suraı qalsańyz, «jantaq gúldegende» deı salady.

Bylaısha sózsheń bolsa da, «júırik aýyz» apaı kolhozdyń bir májilisinde sóıleı almaı qatty qysylypty. Uıalǵanynan betin basyp, minbeden túsip júre beripti. Ekinshi ret kóshede — qudyq basynda úlken jınalys bolypty. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda, Bazekeńniń báıbishesi sol jınalystan óshin myqtap turyp alsa kerek. Qudyqtyń shyǵyryna súıenip, dem almaı, sý urttamaı, udaıy tórt saǵat sóılepti. Basqarmanyń qońyraýyna pysqyryp ta qaramapty...

Aýyz úıge qulaǵymdy qaıta tostym. Apamnyń daýsy shyǵady. (Oǵan da kezek tıipti-aý, áıteýir!)

— Qyrmanda istep júrgende, balam bir qap un jibergen eken, qaptyń aýzyn zorǵa ashtym. «Aýanysqa aldym» degen soń ǵana baryp kóńilim jaı tapty. Tort birdeı azamatym alysta júr... Qıyn ǵoı, Bizbıke-aý...

— Óı, jasyq neme. Nesi bar, julmalap jeı ber!.. Jemeıtin — jer astynda. Kolhoz degen maıly...

Apam sózin bólip jiberdi.

— Aıtpaqshy, ulyńdy attandyryp saldyń ba?

— Shyraǵymnyń kózi aýyryp júr ǵoı. Voenkomat páýeskesin taǵy birde jiberer.

Bizbıkeniń Elaman deıtin jalǵyz balasy bar-dy. Menen bir jas úlken. Ekeýmizdiń de famılıamyz — Toqmyrzaev. Ol shoń ákesiniń famılıasy boıynsha jazylady. Elaman qaǵylez, pysyq, óte qý bala edi. Bizdiń mektebimiz «Rahattan» bes-alty shaqyrym jerde bolatyn. Ár qaısymyz bir-birden qaýyn ala shyǵamyz. Jolshybaı otyra ǵap, ony jaryp jeımiz. Bir ret qaýyn soıýdy Elamanǵa júktedik. Ol qaltasynan bákisin aldy. Asyqpaı bákisin ashyp, jolda jatqan maldyń qurǵaq tezegine súıkep-súıkep jiberdi de, barlyq qaýyndy aıyryp, tilip-tilip tastady. Bizdiń kózimizdi baqyraıtyp soıylǵan qaýyndy Elekeń jep otyr, jep otyr... Áp sátte qarny qampıyp shyǵa keldi. Beldiginiń toǵasyn aǵytty da qaıta kiristi. Biz bir-bir tamsanyp, ornymyzdan turyp, álgi tátti qaýynnan aýyz tımeı júre berdik. Elamanǵa ekinshi ret qaýyn soıǵyzbaıtyn boldyq.

Qyzyq jigit edi-aý Elaman! ..

IX

Adam óz ómiriniń shýaqty, kóńildi, qymbat, kúnderi esine túskende bir jasap qalady emes pe! Men ótken ómiri me kóz jibersem, balalar úıinde júrgendi sanamaǵanda, qyzyqpen ótken kúnderim múlde az sıaqty, — Bósý... Soǵys!.. Ómir shirkin, jomart qoı! Kúlimkóz kúnderdi, jylýy mol jyldardy qaǵanaqtaı bir basyna úıin tastaıdy. Sol erkindikti keıde biz paıdalana almaımyz. Aldyńǵy kúndi tosyrqap, ótkenge ókinemiz.

Ótken ómirime taǵy bir úńilsem, shýaqty kúnder, ádemi qaqtyǵystar esime túsip, ishim jylyp sala berdi. Al soraqy beımaza jáıttar júregime tikendeı qadalady. Sonyń biri — qyrmandaǵy qyrsyq. Bul Zoıanyń «qasiretinen» de aýyr soqty maǵan. Basyńnan keshken jaǵymsyz qubylystardy tezirek umytqyń keledi. Biraq umyta almaısyń. Jumsaq jerińe shyqqan shıqandaı syzdata beredi, syzdata beredi... Árıne, qatelespeıtin adam bolmaıdy. Biraq, ol ıtti bilmeı jasasań meıli ǵoı, al, bile turyp jasaý... Mine, bárinen de sol jaman ǵoı dúnıede!

Qylmysker adamǵa, atyp kele jatqan araıly tań qandaı qorqynyshty deseńizshi! Búkil jaryq dúnıe maǵan laǵnat aıtyp turǵandaı. Dúnıedegi naqurys adam jalǵyz-aq men ǵoı dep oılaımyn. Nesin aıtasyz, meniń qasymda Qara molda da, alypsatar Bazarbaı da ájeptáýir adamdar!..

Ne isteý kerek? Qylmys qysymyna shydaıtyn emespin. «Ózińdi óziń sotta!» — dep júrek ámir etedi. Tizilgen qazdaı bop, oı degeniń ótip jatyr kóz aldymnan... Toqtaı qal, myna biri qalaı eken?.. Bul — tabylǵan aqyl, keremet oı!.. «Júırik aýyz» apaı neden edi, qudaı-aý?.. E-e, álgi Elamannyń kózi aýrý dedi ǵoı. Demek, ol voenkomatqa barǵan joq. Apasy da solaı dep aıtpady ma?! Iá-ıá!.. Tabylǵan aqyl. Óte jaqsy. Tamasha!.. Bir ǵajaby Elaman ekeýmizdiń famılıamyz bir ǵoı. O da, men de — Toqmyrzaev!.. Alaıda, men onyń armıaǵa shaqyrý qaǵazyn qolyma túsirýim kerek. Bul iske qazirden bastap kirisetin bolaıyn...

Kelesi kúni apama «Qaýynshydaǵy naǵashylaryma baramyn»,— dep, jol qamyna kiristim. Jınap júrgen biraz aqsham bar edi, ony ishki jaqtaǵy «ury» qaltama tyqqyshtadym. Bar dúnıem kishkentaı qol chemodan ǵana. Kún arqan boıy kóterilgende men de jolǵa shyqtym.

Qońyr kúz. Sentábrdiń salqyn tańy joldyń burqyldaq topyraǵyna dym búrkip tastapty. Qýań tartqan shóp basynda turyp qalǵan appaq mızam jipteri úlp-úlp etedi. Kúz aspany ókpeshil baladaı tomsaryp tur.

Súmbileniń aýasy taza bolǵanmen, bulyńǵyr aspany kóńildi kúızeltip jiberedi.

Úlken jolǵa shyqqan soń, aıaldap turǵan mashınaǵa kez bola kettim. Kýzovyna aq maqtany yńqytyp artqan eken. Aıqysh-uıqysh tartylǵan arqannan ustap, tóbesine shyǵyp, qodıyp otyryp aldym. Shofer jigit sezgen de joq. Mashına qozǵaldy. Jol boıyndaǵy tip-tik ósken terekter uzyn saty sıaqty. Sol satymen biz joǵary qaraı órlep baramyz.

Jıyrma bes shaqyrymdy artqa tastap, sáskede Kókterekke jettik. Kókterek — bizdiń aýdannyń ortalyǵy. Voenkomat ta sonda. Aýatkomnyń aldynan ótip bara jatyr edim, bireý:

— Eljas!— dep daýystady.

Jalt qarasam,— Myrqy. Óte kóńildi. Ol kerdeń-kerdeń basyp keldi de, maǵan jumsaq saýsaqtaryn usyndy.

— Iá, jol bolsyn?

— Naǵashymnyń úlken balasy armıaǵa júrmek eken, meni «kelsin» dep sálem aıtyp jiberipti.

— Túsinikti... Tórem, sen oblystyq gazettiń búgingi nomerin oqydyń ba?

— Oqyǵam joq.

— Onda bizdiń «Rahatty» maqtap jazypty; memleketke astyqty artyǵymen tapsyrdy dep. Iaǵnı eki júz prosent!.. Tórem, ákelshi qolyńdy, seni de quttyqtap qoıaıyn. Aıtyp-aıtpaı ne kerek, eńbek seniki ǵoı... Myna jaman aǵańdy, jańa, raıkom sekretarynyń ózi jer-kókke sıǵyzbaı, júdá, myqtap turyp maqtady!.. Almatydan kelgen tilshiler jolymdy bógep, fotoaparattaryn shyrtyldatty da júrdi. Minbede sóılep turǵanymdy da basyp aldy... Óı, neǵyp turmyz?.. Júr, restoranǵa baraıyq. Osyndaı qýanyshqa bir-bir tostaqtan sharap iship jiberýge tap búgin ábden qaqymyz bar, tórem!..

— Rahmet, aǵa! Óte asyǵyspyn... Naǵashym búgin júrmek eken.

— Jyldamyraq oral, tórem. Maqta naýqany ǵoı qazir... Men seni ózime túbegeıli sekretar qylyp alamyn. Kók jorǵaǵa mingizip qoıam. Júresiń, dúıim jurtty basqaryp... Kelistik qoı? Al, jolyń bolsyn!..

Bul qýanyshqa anaý aıtqandaı meniń ishim jylymady. Arǵa tamǵan qylmys kirin bul qýanysh eshqashan da tazartyp jýa almaıdy. Onyń emi basqa. Júrek ámirine boı usyný kerek.

Aýdandyq Soǵys Komısarıatynyń mańy yǵy-jyǵy, opyr-topyr. Esik aldyndaǵy aǵashqa at, túıe, esekter baılanǵan. Balalaryn shyǵaryp salýǵa kelgen kempir, shaldar da ersili-qarsyly júgirip, tolassyz bir ábigerge túsken. Keıbir jas kelinshekter úılerinen et asyp ákelip, tal túbinde kúıeýlerin syılap jatyr. Kúıki, bolymsyz kúlki men jylaý-syqtaý aralasqan abyr-dabyr bir dúnıe.

Men tirkeýshi ofıserge kirip, kelgendigim jaıly baıandadym. Ol aldyndaǵy tizimge shuqshıa qarady da:

— Atyńdy qaıta aıtshy?— dedi.

— Eljas.

— Munda Elaman dep jazylǵan ǵoı.

— Sizderdiń Nıkolaıyńyz Kolá bolǵanda, Elamannyń Eljas dep ataýǵa qaqysy joq pa?.. So sıaqty másele ǵoı.

— Durys!.. Qazir bar da, medkomıssıadan ót. Úshinshi kabınet.

Aýyzǵy bólmede, tyrdaı jalańash úsh-tórt balań jigit kezek kútip otyr eken. Men de sheshine bastadym. Bir kezde meniń atym ataldy. İshke kirdim; appaq kıingen óńsheń dárigerler. Tynys tyńdaý, aýyz ashyp kórý, aǵash balǵamen tize soǵý... Qoıshy, áıteýir bárinen óttim. Mamandardyń kózqarasynan sezgenim,— «ógizdeı myqty, deni saý, jaraıdy!..»

Qartańdaý, jaltyr bas dáriger «kir» degendeı taǵy bir kabınetti meńzedi. Esikti ashtym da, sostıyp turyp qaldym... Zoıa Nıkolaevna!.. Sol baıaǵy «Óleńsaıdaǵy» Zoıa. Mańdaıyna baılaǵan dóńgelek bir nársesi jarq-jurq etedi. Ol maǵan uzaq qarady. Kógildir kezinde muń bar sıaqty. Men ımene búgilip, qyzaryp kettim. Keýdemde uıat dabyly qaǵyldy. Zoıa kózimdi kóre bastady. Demek, ol kóz doktory. Munysyna da shúkir...

Kórip bolǵan soń Zoıa Nıkolaevna bir taraq qaǵazǵa áldeneni jazdy da, maǵan usyndy:

— Kózińizdiń múkisi bar. Emdelý kerek. Áskerge jaramaısyz.

Táýba! Mynaý ne dep sandyraqtap tur ózi. Júz metrdegi mıshenniń ylǵı ondyǵyna tıgizetin bu kóz... bul qalaı?..

Jyldam kıinip tysqa shyqtym. Jan kúızelisine taǵy da ushyradym. Oıǵa shomyp kelem. Oıpyr-aı, Zoıa meni tanydy ma ekem? Kóz qarasynan baıqaımyn, aýrýhanadaǵy qabyldaýdaı emes. Bul jolǵy kezdesýdiń salmaǵy aýyr tárizdi.

Sonymen, shynymen-aq aqqulaǵa shyqqanym ba? Ózim óz bolǵaly kózim aýyryp kórgen jan emes edim, munysy ǵajap eken. Taǵy qandaı dári ish deıdi? Resepin oqyp kóreıinshi. «Eljas! Keshki saǵat segizde jazǵy baqqa kel. Tosamyn. Zoıa».

Zoıanyń tálkegi me, bul nemene? Keshe ol motosıkldiń ústinde bireýdi qushaqtap bara jatpady ma! «Ótirik aýyryp» barǵanymda kóziniń qıyǵyn da salmap edi, bul jámpeńdeýi qaı jámpeńdeý? Tipti, eljirep «kel», «tosam» deıdi... Tapqan ekensiń aqymaqty! Men seniń...

X

Zoıanyń zapıskasyn jyrtyp-jyrtyp tastadym.

Sonymen ne kerek, jolym bolmaı aýylǵa qaıttym. Jeksenbi kúni edi, jolshybaı Jańabazarǵa soqtym. Bazar qaınap tur eken. Úlken qoranyń ishi yǵy-jyǵy adam. Qybyr-qybyr etken — ala shapan, túıejún shekpen, ala taqıa, aq qalpaq, qyzyl sapty qamshy, sary bajalaq oramal, búrmeli shyt kóılek, doqaba kamzol, jylt-jylt etken ámirken mási... Qarnyn ishine tartyp, aqyrǵan esek. Kisinegen at... Bazar ishi — aranyń uıasyndaı gý-gý. Sonaý shetki shaıhanada úlken sary samaýyr gúj-gúj etedi. Ala taqıaly shaıhanashy jas jigittiń qoldary lypyldap, ózi zyr júgiredi. Shekesin oramalmen short baılaǵan bireýler qoıý shaıdy bir urttap qoıyp, kózin jumyp, káıip súrip, múlgip otyr. Bir buryshta shoǵyrlanǵan bódenepazdar da qyzý is ústinde. Bódeneleriniń basyn qaqpaılap, «baq-baq» etkizip, birin-birine aıdap salady. Qabaǵy túksıip, moıyp júni tikireıgen túlek pen shójeler jutynyp tur ánsheıin. «Meni qoıa bershi» degendeı jer tepsinip, dikirik atady. Oıpyr-aı, birin-biri jep qoıa ma, qaıtedi?!

Shaıhanadan shyǵyp, malbazarǵa qaraı aıańdap bara jatyr edim, kenet, bireýmen soqtyǵysyp qaldym. Ekeýmiz de ushyp tústik. Jalma-jan ornymnan turdym. İİİańdanǵan shalbarymdy qaqqylaı bastadym.

— Úıbáı-áı, mynaý bizdiń myrzaǵa ǵoı!—dep bir semiz qatyn oń qolymen jer taıanyp, shoqıyp otyr. Tanı kettim — Tájigúl. Ózimizdiń Qaramoldanyń báıbishesi. Onyń aıaq jaǵynda bir qaryn sary maı aqtarylyp jatyr.

Osyndaı qystalań ýaqytta adamnyń oıyna ne bolsa sol kele beredi eken. Qaıdaǵy bir shytyrman ýaqıǵalar esime túsip ketip, men áńgimeni tereńnen qozǵadym.

— «Maı tólemeımin. Temir bóshkeńdi dańǵyrlatpaı, ári joǵal!»—dep edińiz-aý, baıaǵyda, jeńeshe?.. Men o kezde maıdy soǵystaǵy qyzyl áskerler úshin jınadym. Memlekettik qyzmetti oryndap júrdim. Al, siz myna qaryndaǵy sary maıdy kim úshin jınadyńyz? Kúıeýiń Qaramolda tamam elden zeket surap, «láılaha ıllaýla» dep, kim úshin dúnıe jınap júr?..

Dál osy kezde mılısıonerdiń shyryldaǵan ysqyryǵy bizge qaraı jaqyndaı tústi. Tájigúldiń kózi baqyraıyp ketti. Qolyndaǵy bir qaryn maıyn qaıda tyǵaryn bilmeı, qatty sasty.

— Endi qaıttim, myrzaǵa-aý?! Myna qyzyl shápkiden qutqarshy meni, baı bolǵyr!..

Jurt ta qyzyq-aý! Men onyń aramtamaq — saýdager ekendigin betine basyp, áshkerelep aıtyp otyrsam, ol meni qutqar», — deıdi Tapqan ekensiń aqymaqty!.. Mılısıoner Tájigúldi alyp ketti. Sosyn, Elamanmen kezdestim. Ol «Rahattaǵy» jańalyqty sypqyrtyp aıtyp jatyr:

— Keshe kolhozda jalpy jınalys ótti. Memleketke jospardan tys astyq tapsyrylǵandyǵy jóninde Tańqybaev sóz sóıledi. Ol seni myqtap maqtady, baýyrym. Qyrman kúzetshisine, kombaınshylarǵa zattaı syılyq berdi. Sen de qur alaqan emessiń, tamyr. Saǵan patefon tıdi. Quttyqtaýǵa ruqsat et, dostym. Jáne, sol májiliste seni kolhoz predsedateliniń hatshysy etip taǵaıyndady. Eki birdeı qýanyshqa ortaqpyn!..

Ol elpelektep, meniń qolymdy qysty.

Áı, ańqyldaǵan aq kóńil baıǵusym-aı! Meniń keýdemdegi sapyrylysqan umar-jumar tartysty bilseń netti. Sen onyń bárin de bilmeısiń. Áı, bala-aı, qaıteıin! Men sıaqty ońbaǵan adamdy ne dep maqtaıdy? Ondaı maqtaý sózge men teń kelem be? Qortyqbaıdaı naǵyz qylmyskerdi qorǵaýshy, óz qara basyn saýǵalaǵan mendeı qorqaq pendege patefondy ne dep berip júr jurt? Bul syıyna jol bolsyn?.. Men halyq aldynda kinálimin. Keshirimsiz aǵattyq jasadym. Kolhozdyń maıly qońyna súlik bop qadalǵan ákki alaıaqqa, naǵyz jemqorǵa yqpal tıgizdim. Ol qaskóıdiń kúńgirt, jymysqy isterin kóre turyp, kóz jumbaıǵa saldym. Jurtshylyqqa aıan etýdiń ornyna, onyń bylǵanysh is-áreketterin kórer kózge búrkemelep otyrdym. Túıirdeı jemtikke nápsim shaýyp, Qortyqbaıdaı sumnyń qarmaǵyna iliktim... Joq, joq! Meni beker maqtaǵan. Meni jazalaý kerek, myqtap turyp jazalaý kerek!..

Elaman meniń kóńilsiz turǵanymdy baıqap:

— Men saǵan bir qyzyq jumys tapsyraıyn ba?— dedi.

— Ol qandaı jumys?

— Meniń nemere aǵam Joldasbek kelinshek túsirdi, estidiń be?.. Sen soǵan betashar jaz. Bul — seniń qolyńnan keletin is. Baıaǵyda, jigittermen tanysqysy kelgen sylqym qyzdar saǵam óleń jazdyrtyp alatyn edi ǵoı, esinde me?.. Jalqaýlardy, alypsatar saýdagerlerdi sileıte bir túıreshi, baýyrym!

— Máselen, kimderdi?

— Qaramoldany synaısyń, jurttan «pitir» alady dep.

— Sosyn?

— Sosyn?..

Elaman kibirtiktep qaldy. Men onyń júzine tike qaraı, «qaıter eken» degen pikirmen:

— Bazekeń men Bizekeńdi she?— dedim.

— Meıli, meıli, o jaǵyn ózin bil,— dep Elaman qyzaraqtap qaldy, áıteýir, jumsaqtaý bolsyn. Qarttardy ashýlandyryp almaıyq... Kelistik qoı?

— Jaraıdy!..

Kelesi kúni azanǵy saǵat on birde Elaman arsalańdap, bizdiń úıge jetip keldi. Qos tanaýy delıip, kele sala óz sharýasyn aıtty:

— Keshegi tapsyrma daıyn ba?

— Daıyn!

— Kettik,— dedi ol meniń qolymnan súırelep.

Biz kóshe boılap kelemiz. Mine, Joldasbektiń úıine de jettik. Qos kıiz úı tigilgen. Esik aldy yǵy-jyǵy adam. Tulymdary jelkildegen qara domalaq balalar asyr salyp oınap júr. Nán qos qazan asýly. Qazan basynda kádimgi ózimizdiń Bazekeń! Sábizi mol palaýdy kákpirmen terlep-tepship aralastyryp jatyr. Qazyqqa baılanǵan attar oqyranyp qoıady. Qyzyl, jasyl, saryala boıaý tógilgendeı aınalam tolǵan ybyr-jybyr jurt:

Tort terezesi jarqyraǵan, tóbesi qamyspen jabylǵan qońyr úıden bir top qyz-kelinshekter toby shyqty. Qaq ortasyndaǵy bireýdiń beti úlken aq ǵyjym oramalmen jabylǵan. Jańylmasam, jańa túsken kelinshek osy bolar. Orta boıly, keń ıyqty qyz eken. Jasyl barqyt kóıleginiń etegi ámirken másisiniń qonyshyna túsip túr. Mási-kebisi jalt-jult etedi. Jan-jaǵyndaǵy nóker qyzdar kelinshektiń qoltyǵynan ustap, demep keledi. Men ony eleńdetip, júz metrdeı jerdegi jelbaýlary ońyp ketken, kónetoz kıiz úıge kirgizýim kerek.

Elaman júgirip keldi de, qolyma bir taıaqshany ustata saldy. Taıaqshaǵa oramal baılanǵan. Oramaldyń bir ushynda túıinshek bar. Shamasy tıyn-teben bolar.

— Al, basta! — dedi ol.

Men kelinshektiń qarsy aldynda turmyn. Ekeýmizdiń aramyz bir-aq metr. Bir jótkirip aldym da, eleńdete jóneldim. Jyr mazmuny: jas kelinshekke aqyl-nasıhat aıtý. Kópshilik qadir tutar aýyl aǵalarymen tanystyryp ótý... Olardyń qurmetine kelinshek ıilip sálem beredi.

Taıaǵymdy qaqshańdatyp, kıiz úıge qyzdy-qyzdymen taıaý baryp qalyppyn. Júrisimdi báseńdetip, satıralyq janrǵa kóshtim:

Bazarǵa aıran satqan, súzbe satqan,

Ala jazdaı maı jınap, kúzde satqan.

Boıynda on kisilik kúsh bolsa da,

Birde-bir eńbegi joq túzde tapqan.

Qolynda úlken qasyǵy,

Aýylymyzdyń masyly —

Tájigúl jeńgeıge bir sálem!

Ketpen shapsa, alqynady júregi,

Aıaǵynan aýzy jyldam júredi,—

Bizbıke apaıǵa bir sálem!

Jurt dý ete qaldy. Kól-kósir kúlki. Tus-tus jaqtan dem berýshi kóterińki daýystar shyǵyp jatty:

— Oı páli!

— Túıre solaı!

— Az-za-ma-tym!..

— Qaıda Tájigúl? Uqsyn muny durystap... Qolpashtaý sózge máz bolyp, túıdek-túıdek shymshyma, ýytty óleńderdi tóktim kep.

Sklady — temirden,

Arpany jep semirgen,—

Qoryqbaıǵa bir sálem!

Taǵy da qoshtaý sózder, tolassyz kúlki. Ásirese qazan basyndaǵy jaltyr bas Bazarbaı máz. Shalqaıa qarq-qarq kúledi. Elaman ne dese, o desin, sharýam joq. Onyń ákesiniń minez-qulqy týraly bylaı dedim:

Bar ómiri úıde ótken,

Jyrtyq kebis súıretken.

Sorpalyq et ap qalar.

Aspandaǵy úırekten!

Jaldapshylyq kásipke

Tamam shaldy úıretken,—

Bazarbaı qaınaǵańyzǵa bir sálem!

Qoıdyń basyn mújip otyrǵan aq sáldeli Qaramoldaǵa kózim tústi. Pyshaqtaı sózderdi jylmyńdatyp, eldi sorǵan aramzany ajaýalaı jóneldim:

Mıtyńdatyp esegin,

Jeýdiń tabar esebin.

Pitir jınap keń jurttan

Quran oqyp el qurtqan,—

Qaramoldaǵa bir sálem!

Oramal baılanǵan taıaqshamdy sholtańdatyp, kelinshekti kıiz úıge endirdim-aý, áıteýir! Men óz mindetimnen qutyldym.

Úı syrty abyr-dabyr. Meniń atyma aıtylǵan maqtaý sezder sirá da tolastar emes.

— Oı, bárekeldi!

— Órkeniń óssin!

— Ólme, Toqmyrza jákemniń balasy!..

XI

Men keńseshil bolyp aldym. Myrekeń óz sózinde turdy. Ol maǵan kolhozdyń hatshylyq qyzmetin tapsyrdy. Astymda kókjorǵa at. Shaıqaltyp anda baram, munda baram. «Yrrıt» dep qoı qaıyrýdan góri, tapyryqtaǵan jorǵa ústinde shalqaqtaý ansha áıbat kórinedi. Tamaq qýrap, jeıde terge malshynyp, shańqıǵan aptap astynda, kún men shańnyń ısi ańqyǵan qyzyl bıdaıdy qaptaý emes bul. Men kázir Tájigúl sarań aıtqandaı, «temir bóshkesin dańǵyrlatqan» maıshy bala emespin. Úsh júzge jýyq kolhozshynyń eńbekkúnin jazamyn. Ystyq astyń da, avanstyń da tizimin jasaıtyn men. Búgin qansha adam jumysqa shyqty? Kim qansha kılogramma maqta terdi? Úkimetke qansha tonna «aq altyn» tapsyryldy?.. Bári meniń alaqanymda. Aýyl keńeske kúndelikti aqbardy telefon arqyly sypqyrtyp aıtyp turamyn. Jumys basyna baryp, maqtashylarǵa sovınform búronyń kúndelikti habaryn oqyp beremin. «Bizdiń áskerler N. qalasyn aldy»,— degen sóılemdi saltanatty túrde, tamaǵymdy qyrnańqyrap, daýsymdy bir kóterip tastaımyn.

«Bes myńǵa jýyq nemis fashısi tutqynǵa alyndy. Jaýdyń júz elý tankisi qıratylyp, otyz samoleti atyp túsirildi»...— deımin. Aıyna eki ret qabyrǵa gazetin jaryqqa shyǵarý da meniń mindetim. Jatyp isher jalqaý, bazarǵa qurt-maı, súzbe-qatyq satqan paıdakúnem jeńgeılerdi shymshyma óleńmen aıaýsyz túıreımin. Al, ozat eńbekkerlerdi, saýynshy, maqtashylardy madaqtap jazamyn. Barlyq maqalalardyń avtory da, kórkemdeýshisi de, gazettiń bas redaktory da ózim! Qoıshy, áıteýir, barlyq sharýany oıdaǵydaı etip tyndyrýshy edim. Tek qana bir jumysqa zaýqym soqpaıtyn. On bestik shyraqtyń shıshasyn shúberekpen súrtip, tuǵyr saýytyna kerosın quıý — men úshin aqiret edi. Kolhoz basqarmasynyń uzaqqa sozylatyn túngi narádi maı shamsyz bitpeıtini árkimge aıan.

Keıde Myrekeń: «Anany ákep bershi», «Pálensheni shaqyra qoıshy»,— dep qulaǵymnyń etin jeıtin. Men bir lypyldaǵan qolbala. Á degende bastyqtyń: «Anda bar, munda bary», namysyma tıip, kejegemdi keıin tartyp júrdi. Sońynan kóndigip kettim. Bárinen de o kisiniń aldynda turǵan shı qalpaǵyn nusqap: «beri uzatyp jibershi»,— degeni kúıdiredi-aý, meni!..

Búgin de mine, basekeń sol ádetine basyp otyr. Ol búkil denesimen maǵan qaraı buryldy da:

— Shyraǵym, Qortyqbaıdy shaqyryp kele qoıshy,— dedi.

Men esepshotymnyń sońǵy tasyn sart etkizip qatty qaǵyp jiberdim de, ornymnan kóterildim.

Tysqa shyqsam aýyl azan-qazan. Sıyrlar móńirep, buzaýlaryn joqtap, óńkeńdep barady. Kógildir belge tumsyǵyn tiregen qyp-qyzyl kún óz sheńberinen lyqsyp asyp ketetindeı tolyqsıdy. Kógildir beleń beıne bir kók darıa. Al, kún bolsa jyraqtan jol sabyltyp kelip sol darıaǵa bas qoıyp, sýyn simirip jatqan tárizdi.

Ymyrt úıirile bastady. Kógildir jondar, boz tútinder, jasyl tut aǵashtary, mańqıǵan qasqa joldar... bári de kúńgirttenip, bári de bir tústes boıaýmen boıalǵandaı, birtin-birtin joǵalyp barady. Tek aspandaǵy alqyzyl, qaýdyraq, juqa bulttar ǵana kún sáýlesiniń eteginen myqtap ustap, jibermeı tur.

Qortyqbaıdyń úıi ortalyq kósheniń batys tarapynda edi. Úıine jaqyndaı berip em, sorp-sorp etip shelekke quıylǵan sút úni qulaǵyma shalyndy. Áıeli sıyr saýyp jatyr eken. Ózi bolsa úsh-tórt adammen bıik sóreniń astynda kartany soǵyp otyr. Kebejedeı qarnyn alaqanymen basyp, yrq-yrq etip, yrjaqtap kúledi.

— Áı, ıttiń balasy-aı!— dep mamyq jastyqty qoltyǵynyń astyna qarbı tústi ol.

Men tandyrdyń kóleńke tusyn panalap, tura qaldym.

Kimdi aıtasyń?— dedi Qortyqbaıdyń oń jaǵynda otyrǵan bir kisi.

— E, álgi Eljas júgermekti aıtam da... Marjandaı tap-taza alty qap bıdaıdy úıine aparyp-aq berip edim — almady bátshaǵar. Ne degen aqymaq edi ózi?!.

Almasa almadaı ushsyn. Onyń nesine kúıinesiń?— dedi álgi kisi.

Kúıinip jatqan men joq, — dedi Qortyqbaı bir kartany ytqytyp jiberip, Eljastyń sheshesi úıme-úı kirip tilenip júr. Mana bizdiń úıden bir kese ún alyp ketti. Búıtken kúni qursyn. Qarshadaı basymen aq júrek bop ne bitirem deıdi eken, beıshara?!

— Joldasbektiń toıynda, Qoreke, ezińizdi myqtap turyp soıyp saldy-aý,— dedi ekinshi bir ıtıgen qysyq kóz jigit,— «sklady temirden, arpany jep semirgen»,— deı me?.. Qalaı, á?..

Jaqtyrmaǵan pishinmen Qortyqbaı qolyn bir siltedi.

— Óı, sózi qursyn so jaman boq murynnyń! Qypyǵy kóp, mal jeıtin arpany myna kókeń jemeıdi eshqashanda. Jesem kolhozdyń aq bıdaıy quryp qap pa?! Kázirdiń ózinde, qoımada jıyrma tonnaǵa jýyq, kolhoz esebinde joq artyq astyq bar. Qalaı jumsaımyn desem de óz erkimde. Bildiń be?! Eljas jegen qara talqan meniń óńeshime keptelip turyp qalmaı ma? Qudaı saqtasyn odan. Al, meniń óz keńirdegimnen ótken maıly as Eljastyń asqazanyna baryp túspeıdi. Sondyqtan jeý kerek, jeý kerek!.. Shirkin, iship-jegenge ne jetsin! Jemeıtin adam — qara jerdiń astynda...

Olar keselerin súzistirip araq ishti.

Qortyqbaı aýzy-basyn súrtinip aıqaı saldy:

— Qatyn-áı, etiń pisti me? Ákel, jyldam!..

Ol qarq-qarq kúlip, sabasyna túsip, yqylyq atty.

— Quda qalasa, pisken kirpishten segiz bólmeli ımarat saldyramyn. Lekkabaı mashınasyn alyp qalýym da yqtımal. Qol júrip turǵanda, dúrildetpeske ne?! Mirkem eki tıyn bul jalǵan ótedi de ketedi. Oı, dúnıe-aı, iship-jegenge pe jetsin! Basyńda darynyń bolmasa da, sıpaıtyn qarynyń bolsyn... Yh, yh!..

Qortyqbaıdyń áńgimesin odan ári tyńdaýǵa meniń dátim shydamady. Men kelgen izimmen artyma burylyp, jyldam basyp, júrip kettim. Tisimdi qyshyrlatyp, qatty yzalandym. Júregim asaý attaı tebinip tur. Boıymdaǵy ystyq qan júregime tyǵylǵan búkil ashýymdy «tars» etkizip jaryp jibererdeı. Sol dúmpýdiń kúshimen, betaldy júgirip kelem, júgirip kelem. Abalaǵan ıtterge, «bul kim áı?» degen áldekimniń uıqysyraǵan daýsyna mán de bergem joq. Qortyqbaıdyń jeksuryn kúlkisi, jıirkenishti yqylyǵy, maǵan tustalyp aıtylǵan onyń dóreki sózderi meni qýyp kele jatqanǵa uqsaıdy. Tarydaı shashylǵan aspandaǵy juldyzdar da qashyp barady. Men de qashyp baram. Tek aı ǵana qarakók bulttyń qoınynan syǵalaıdy.

Men aýyldan uzap ketippin. Baıaǵy «Óleńsaıdyń» sazy. Zoıa ekeýmiz at shaldyrǵan jer. Alǵashqy mahabbattyń kindigi kesilgen jer. Búkil altyny aqtarylǵan qazynadan góri osy bir kindikteı jer maǵan asa qymbat edi! Aı sáýlesin simirgen myna bir bozań shópter de tap kázir maǵan sondaı qadirli!..

Qylp-qylp etken, aýyldyń bolymsyz ottary birtindep sóne bastady. Keńseniń on bestik lampasy áli janyp tur. Dál osy bir zamat basqarmanyń arqasy qozyp, qyzyna sóılep jatqan bolar. «Zavhozdy shaqyryp kelmedi»,— dep, bálkim, meni de sybap alǵan shyǵar? Meıli, uryssa ursa bersin! Bárinen de myna Qortyqbaıdyń qorlyǵyn aıtsaıshy!.. Qap, shoshqa-aı, men seni aıap júrsem...

XII

Shaınap bergen as bolmaıdy demekshi, keıde úlkenderdiń aıtqan aqyl-keńesi jas adamnyń mıyna qona bermeıdi. «Shyraǵym, úıge eńkeıip kir, basyńdy esikke uryp alasyń»,— dep, ájem baıǵus qanshama qaqsasa da, men tóbemdi mańdaıshaǵa uryp alyp júretinmin. Shekemdi kúpteı ǵyp isirip alǵannan soń ǵana baryp saqtanyp júretin boldym. Tipti, úlken darbazadan kirsem de, basymdy buǵynyp kirý ádetke aınalyp ketken-di. Ómirdiń tabıǵı kezdeısoq qaqtyǵystarynda jas adam shyńdalady shıraı túsedi. Sana-seziminiń kózi ashylyp, shalǵaıǵa, alǵa talpynady! Jastyq shaqtaǵy ebedeısizdik, ańǵyrttyq — onyń ezi sulý bir dúnıe! Qatelesý — ómir súrý degen sóz. Bar másele qatelikti der kezinde túzeýde ǵoı. Biraq men...

Sońǵy kezde maǵan bir úreı paıda boldy. Keńsege beıtanys bireý kirip kelse, tula boıym qalshyldap, júregim lúpildep, ózimnen-ózim abdyrap, qatty búlinemin. Kóshede jan-jaǵyma alaq-julaq qaraımyn. Sońymnan áldekim ańdyp kele jatqanǵa uqsaıdy. Úıde shaı iship otyrsam da eleńdep otyramyn. Tam artynda bireý, jótele me? Áldekim esik qaǵa ma?.. Túsinsem qudaı ursyn! Ózimnen-ózim qýystanyp, bireýmen sóılese qalsam daýsymdy zorǵa shyǵaramyn. İshki dúnıem alaı-túleı bolady da turady, «Bir jeriń aýyryp júr me, qalqam?» — dep kóńilimdi suraǵan apama «jumys aýyr ǵoı» deı salam. Urlyq istegem joq, adam óltirgem joq, meniki de qyzyq-aý!..

Túnimen dóńbekship uıyqtaı almadym. Qaıdaǵy bir qorqynyshty beımaza túster qamalap, ıt-rásýamdy shyǵardy. Júrip kele jatyp, úlken apanǵa túsip, ketem de, shoshyp oıanamyn. Keı-keıde «kim beıshara?» dep tósegimnen yrshyp turamyn. Jegen tamaǵymnyń dámi qandaı, ony múlde sezbeımin. Qarnym ash pa, toq pa, ony da bilmeıtin halge jettim. Kúndelikti kúıki bolmystan týǵan ishimdegi alasapyran shataq dúnıe, ózegi shyqpaǵan shıqandaı búkil tánimdi syzdatyp barady. Bul asqynǵan dertke nendeı em-dem qoldanatynymdy da bilmeımin.

Tún ortasy. Tysta daýyl soǵyp tur. Terezemniń tusyndaǵy aq terekterdiń saryny birese ulǵaıa túsip, birese jym bolyp tynshı qalady. Qaraqoshqyl bulttar shyǵysqa qaraı jóńkip barady. Juldyzdar kórinbeıdi. Olar da qalǵyp ketken tárizdi.

Bir sát jel basyldy da, úıdiń tóbesinde bireý júrgendeı — shatyr tysyrlap ketti. Badanadaı-badanadaı jańbyrdyń alǵashqy tamshylary tyrs-tyrs etip, terezeni urǵylaı bastady. Sosyn údere satyrlap, kir áınektiń betin jýyp jiberdi.

Syǵyraıǵan maı tam jylt-jylt etedi. Men stoldyń janynda otyrmyn. Jaı otyrǵam joq, jazyp otyrmyn. Aılap jınalǵan dert qaǵazǵa tógilgen saıyn, óneboıym jeńil tartyp, jabyqqan kóńilim sergip barady ánsheıin. Jumyrtqany jaryp shyqqan balapandaı qaýyrsynymdy jazyp, keń tynys ala bastadym. Ar kótere almaǵan aýyr júkti qaǵaz shirkin kómbis túıedeı kóterip-aq ketti! Ne kerek, bárin jazdym. Ózimniń ańǵyrttyǵymdy, Qortyqbaıdyń qýlyq-sumdyǵyn, kolhoz qoımasynda esepte joq jıyrma tonnaǵa jýyq artyq astyq bar ekendigin...qoıshy áıteýir, birin de qaldyrmaı túgel jazdym. Konverttiń syrtyna úlken árippen —«Aýdandyq prokýratýraǵa» dep aıqaılatyp qoıdym.

Túni boıy qalam kemirip, bes-alty bet etip jazǵan aryzymdy erteńgisin MTS-ke baryp «kúrdeli hat» tańbasymen pochtaǵa salyp jiberdim.

Keńsege qaraı kele jatyr edim, Qortyqbaıdyń kishi balasy — Záýken kezdese ketti. Aıaǵyma oralyp, jiberetin emes. Tanaýyn jeńimen súrtip:

— Kóke, qaıdan kelesiz?— dedi.

— MTS-tan.

— Maǵan shashaq qant ákeldińiz be?

— Umytyp ketippin, janym.

— Maǵan papam úsh dóńgelekti shaıtanarba satyp áperedi. Minip alyp, sosyn, balalardyń kózin qyzdyram...

— Qoı, ótirik aıtpa. Shaıtanarbaǵa aqshalaryń jetpeıdi.

— Iá, saǵan! Jertóledegi on qap bıdaıdy qaıtesiń?

Balanyń aty bala emes pe, bar shyndyqty aıtyp saldy. «Mynaǵan kámpıt alyp je»,— dep, men oǵan bir som aqsha berdim. Ol eki borboıyn qolymen sabalap, qýanyshy qoınyna syımaı júgirip ketti.

Men oıǵa qaldym. Erteń ǵoı, Qortyqbaıdys isi qaralady. Jertóledegi on qap bıdaı kolhozdyń esebine kóshedi. Qoımadaǵy artyq astyq ta orta qorǵa túsedi. Qorekeńniń ózin mılısıoner aıdap áketedi. Ony abaqtyǵa jabady. Sosyn myna shıetteı kógen kózder ne istemekshi? «Papam shaıtanarba áperedi»,— degen Záýkenniń dáme-armany ne bolmaq?! Temir tordyń arjaǵynan papasyn kórip, olar botadaı bozdamaı ma? «Papamyzdy Eljas qurtty»,— dep meni qarǵap-silemeı me? Ákesiniń qylmysyn olar túsine qoıa ma eken? Aqyly tolyspaǵan baldyrǵannyń Aqıqatpen sharýasy qansha? Shúpirlegen, kúnásiz, shermik qaryn bóbekterdi tiri jetim etip qaldyrý árıne obal! Men bul jáıtti basta nege ańǵarmadym eken?.. Netken qataldyq!..

Men kókjorǵaǵa jyldam mindim de, MTS-qa qaraı shaba jóneldim. Atymdy baılap, asyp-sasyp pochtaǵa kirdim. Qara kelinshek tańdanǵan pishinmen, júzime súzile qarady.

— Jaısha ma?

— Manaǵy hatty jiberip qoıdyńyz ba?

— Ia, jiberip qoıdym.

— Qap!..— dedim de, otyra kettim tabaldyryqqa.

XIII

Geografıalyq kartada múlde kórsetilmegen, aınalasy at shaptyrym aıadaı aýyldyń ózinde qanshama dúrbeleń tartys, shytyrman oqıǵalar bar deseńizshi!.. Sol ábiger, sol ómir — toqymdaı jerdiń ústinde ǵana ótedi.

Meniń ata-babalarym osy alaqandaı-aq óńirde ómir súrdi. Mal baqty. Egin ekti. Shabyndyqqa talasyp, sý úshin tóbelesti. Olar aýyldan attap shyqqan pende emes. Kúlge aýnaǵan taýyqtaı, úı kúshik bop, búkil ómirin sol aýmaqta tyrtyńdap júrip ótkizdi. Ana jaǵy — Qaýynshy. Myna jaǵy — Jańabazar. Sondaǵy en alys sapary — jıyrma bes-aq shaqyrym eken. Meniń babam zamanynda qylshyldaǵan jigit bop, qartaıa kele betine ájim túsip, beli shoıyrylyp, óziniń sol úırenshikti qýysynda kózin jumdy. Anadan «shyr» etip tústi... Óldi. Týý men ólýdiń arasyndaǵy ómir — ómir emes, tek, raqaty joq kúıki tirshilik qana. Borshalanyp yrsıǵan jaraqat denesimen, qabarǵan alaqanymen, kús-kús tyrbıǵan saýsaqtarymen, baıdyń boryshyn óteı almaı meniń babam sol toqymdaı jerdiń bir tóbeshigine kómildi. Olardyń eń alys joly, sońǵy sapary, aýyldan eki-aq shaqyrym jerdegi — Qaratóbe. Olar sol jerge kómildi. Aq shańdaq alasa molanyń ústinde shoqıyp quzǵyn qarǵa otyr.

Bir sańǵyp, o da usha jóneldi. Tompıyp-tompıyp jatqan molalar sóılemeıdi, kúlmeıdi, jylamaıdy... Meniń ázız atalarym poezben nemese avtobýspen qyzyq-qyzyq shaharlarǵa sapar shekken joq. Ýaqyt qudaıy — samoletpen ushqan joq. Olardyń taqymyna mımyrt júristi esek te tıgen joq. Sol babalarymnyń ómiriniń jalǵasy bon, men jaryq dúnıege keldim. Olardyń istemegenin isteý úshin, kórmegenin kórý úshin, tatpaǵanyn tatý úshin keldim. Minbegen kóligin miný úshin, bilmegenin bilý úshin keldim. Meniń sybaǵam — ómirde tolyp jatyr!..

Bul dúnıede eger arman bolmasa, men ómirge kelmegen bolar edim. Arman degen, tastaı qarańǵy bólmeniń tórt qabyrǵasyndaǵy keń jaryq dúnıe ǵoı! Armany joq adamdar — gúli joq dalamen teń!..

Men besikte jatqan shaǵymda-aq armandaı bastadym. Qazan astyndaǵy mazdaǵan ot ta, aspandaǵy jymyńdaǵan juldyzdar da, ózim emgen anamnyń mamasy da bári de arman! Anadan týǵan osy kúngi nárestedeı, men de alǵash dúnıe tabaldyryǵyn attaǵanymda — jylaǵam. Sonda, ómirdiń munshama ǵajaıyp ekendigin bilgen bolsam jylamas em!

Shirkin, ómir qyzyq qoı! Kóz jasy men kúlkisi, azaby men raqaty, qaıǵysy men baqyty, tartysy men tynyshtyǵy, bári de dap-daıyn turady. Mine, ómirdiń qyzyqtyǵy da somda jatyr.

Besikke baılanǵan monshaqty syldyrlatyp oınaý, keregeden ustap qaz-qaz turý, táı-táı basyp júrý... o da arman! Armannyń búri erte jarylyp, erte gúldeıdi.

Ómir satysy taıǵaq ta, qıly-qıly.

...Jazda bizdiń úıdiń dálizine qarlyǵash uıa salǵan-dy. Bul shynashaqtaı isker qustyń uıa salýy da tym qyzyq. Aýzyn toltyryp saz balshyqty alyp keledi de, ony maqtanyń shıtindeı etip qusady, sosyn úıdiń qabyrǵasyna jymdastyryp qoıady. Uıanyń beriktigin oılap, balshyqtyń arasyna qurǵaq shóp qosyp otyrady. Aqyldy qustyń bul sheberlikti qaıdan úırengenine qaıranmyn! Uıa salynyp bitti. Uıanyń jıeginen sary aýyz balapandar kórinetin boldy. Beseý. Aýyzdary qatarynan túgel ashylǵanda «oıpyr-aı, bul jalmaýyzdardy qalaı asyraıdy»,— dep oıǵa qalyp júrdim. Sol jaıyn aýyzdar jemtik bergen enesiniń basyn keıbir shaq jutyp jibere jazdaıdy. Ár on mınýt saıyn enesi balapandaryna shegirtke ákep beredi. Bireýiniń aýzyna tyǵa bermeı, kezegimen beredi. Óziniń qomaǵaı sary aýyzdaryn osylaı mápelep ósirý — eresek qarlyǵashtardyń birde-bir asyl boryshy syqyldy. Bir ǵajaby — olar balapandaryn óziniń adal eńbegimen asyraıdy.

Balapannyń batyldaý bireýi uıasynan ushyp shyǵyp, aýladaǵy symǵa qondy. Qulap kete jazdady, zorǵa-zorǵa qondy. Jaıǵasyp alǵan soń ol aldymen aspanǵa qarady, kúnge qarady. Sosyn jerge qarady. Oǵan bári de qyzyq!..

Qarlyǵashtyń sol uıasy kázir bos qańyrap tur. Balapandaryn áldeqashan ushyryp áketken. Bir kezdegi temir qanat, sary aýyz balapandar, meniń babalarym aspaǵan bel-belesten, asqar taýlardan asyp, nebir sheksiz-shetsiz kókala muhıttardy emin-erkin sharlap, ushyp júrgen bolar... Qanat bitip, men de ushsam, shirkin!..

Kún batar shaqta sol bir eski uıaǵa qarasam,— kóńilim kúızelip, qatty qamyǵamyn. Keıde boıymdy qyzǵanysh bıleıdi. Qus ekesh qus ta ushyp ketti-aý! Men qaldym babalarym qoı jaıǵan toqymdaı jerdiń ústinde shoqıyp... Degenmen, osy bir kishkentaı, shalǵaı túkpirdegi ómirdiń ózi qandaı kúrdeli, qandaı ǵajap!.. Jastyq shaqtyń ańǵyrttyǵyna, osyndaı «qıqýy» mol ómir — úlken em. Óz qarnyn oılaǵan Qortyqbaılardyń kókesi nemese jıeni qaı qalada, qaı aýylda joq deısiz?!.

Shirkin, jastyq shaq!

Seniń keshýiń keń. Syldyrlap aqqan tap-taıyz, jýas sýyń keı kezde kókke shapshıdy. Asaý tolqyn kemerińdi soǵady. Ashýyń da alapat! Al, keı kezde momaqansyp aǵasyń. Seniń taıǵaq jaǵańda, men san ret quladym. Artqa salyp balalyq bal dáýirdi, óte shyqtym áp-sátte seniń sol qubylmaly keshýińnen. Qumǵa túsken balań izderimdi, qyńyr tolqyndaryń áldeqashan shaıyp ta úlgiripti...

Jastyq keshýinen óttim men. Armysyń úlken ómir!

Qarlyǵashtar, qarlyǵashtar!.. Sender ystyq jaqqa, beıbit ólkege ushyp bara jatyrsyńdar. Taǵy da uıa salyp, balapandaryńdy jetildirip, tatý-tátti ómir súresińder. Sender sıaqty men de shýaqty kúnderge ǵashyqpyn. Men sol tynyshtyq ómirdi, qyzyǵy mol ómirdi fashızm jendetterinen arashalap qalý úshin, qan maıdanǵa attandym.

---