Kók qalpaq

Árıne, árkim óz kásibin jaqsy kóredi, óz sharýasynyń ilgeri qaraı jyljýyn qalaıdy. Máselen, kóshede ketip bara jatsańyz, kógildir úıshiktegi murtty etikshi jigit, sózsiz aıaǵyńyzǵa qaraıdy. Saǵat sheberi qolyńyzǵa qaraıdy. Al, aq halatty shashtarazdyń kózi basyńyzǵa túsedi. Muny ózińiz de talaı ret ańǵarǵan shyǵarsyz.

Bizdiń Qaýaqbaıdyń kásibi anaý-mynaý emes, pıma basatyn arteldiń bastyǵy. Ózi tipti, qajetti-aq, mekeme, Qaýkeńniń kúndelikti jumys josparynyń barysy jónindegi anyqtama-aqbarıattarmen men múlde tanys emespin. Tanysýǵa anaý aıtqandaı ańsarym da aýyp otyrǵan joq. Men tek qana o kisiniń óz basyndaǵy aqıqat jaıttardan azyn-aýlaq hıkaıa shertpekpin.

Eger siz, Qaýaqbaıdyń kresloda otyrǵan keıpin kórseńiz, so zamat ózińizdi beıne bir Shyǵys elderiniń birinde júrgendeı sezinesiz. Olaı deıtin sebebim, Qaýkeń Býdda qudaıyna uqsaıdy. Kókshildengen juqa erniniń astyna jasylkók nasybaıdy jymqyryp jibergende, eki beti bultıyp shyǵa keledi. Bireýmen sóılese qalsa, sarǵysh bet-álpeti, sarǵylt sýyq kózderi bylaı tursyn, tipti, alpamsadaı denesiniń ózi múlde qozǵalmaıdy. Ol ol ma, kóshede júrip bara jatqan kúnde de o kisiniń qoldary, keýdesi, basy áste bir qybyr etpeıdi. Jaryqtyqtyń otyrysy da, júrisi de temirden qurastyrylǵan avtomat-adam syqyldy edi...

Qaýaqbaı túni boıy dóńbekship, uıyqtaı almaı shyqty. Oǵan sebep — quryp ketkir kók qalpaq! Ol aldyń kúni masaıyp otyryp, qalpaǵyn kúıdirip alǵan-dy. Aqańdy myqtap siltegen Qaýekeńniń kózine óz qalpaǵy kúl salǵysh ydys bop kórindi. Shylymnyń ushyndaǵy qyp-qyzyl ot, qalpaqtyń jıegin ońdyrmaı kúıdirgen eken. Kózdeı tesikten úsh tıyndyq baqyr ári-beri kidirmeı ótedi.

Erteńgisin Qaýkeń qalpaǵyn kóterip, «Qaıyńdy» kóshesindegi kıim sheberhanasyna bardy. Murny soraıǵan, orta jastaǵy tiginshi máseleniń jón-jobasyn aıtty:

— Bul óte qymbat qalpaq eken. Merzimsiz kúıgeni — aıanyshty-aq! Sizge túsken aýyrtpalyqty sezinip otyrmyn, baýyrym. Biraq, amal neshik? Buǵan tústes bizde materıal joq. Bolǵan kúnde de, jamap-jasqaýdyń ózi óte qıyn jumys. Úlken sheberlikti kerek etedi...

Qońqaq muryn tiginshi jerge súzile qarap, az sáttik kidiristen soń kózin ajyraıtyp, saýsaǵyn shoshaıtty:

— Taptym, taptym!.. Siz bar ǵoı, bylaı etińiz; Siz Mıhaı Mıhaıchke baryńyz. Ol kisi asqan tiginshi... Qalpaǵyńyzǵa tústes materıal bálkim, so kisiden tabylyp ta qalar... Al, jolyńyz bolsyn!..

Qońqaq murynnyń meńzeýimen Qaýkeń júrip otyryp, «Almalyq» kóshesindegi taǵy bir sheberhanaǵa keldi.

Mıhaı Mıhaıch suq saýsaǵyn qalpaqtyń tesigine ótkizip, ony zyr-zyr aınaldyryp jibergende, qalpaq edenge ushyp tústi.

— Siz nege meniń bas kıimimdi qorlaısyz? — dep Qaýkeń shap ete qaldy.

Mıhaı Mıhaıch qalpaqty eńkeıip edennen aldy da, ıesine qaıyryp berdi.

— Keshirińiz! Abaısyzda...

— Tigýge kele me, qalaı?

— Temirden basqasynyń bárin de tigýge bolady ǵoı, biraq... sizdiń myna qalpaǵyńyz tigýge yńǵaısyz...

— Sóıtip, sý jańa kıimdi bosqa tastamaqpyn ba?

— Nege? Kádege asyrýǵa da bolady.

— Qaıtip?

— Máselen, meniń mundaı qalpaǵym bolsa, men ony ádemilep qaıshymen qıyp, aıaǵym tońbaý úshin báteńkeme ultaraq qyp salǵan bolar edim. Nemese júzimniń nári quıylǵan bóshkege tyǵyn jasar edim. Shynymen qalpaǵym kádege assyn deseńiz, ony eski korzınkanyń ishine salyp, taýyqqa jumyrtqa bastyrýǵa da bolady.

Qatty qorlanǵan Qaýkeń páterine kelip jatyp aldy. «Oı, sorly basym-aı, sý muryn tiginshilerge de kúlki boldym-aý!.. Qaıran kók qalpaq... Esil aqsham-aı!.. Paı, paı, paı!»..

Qaýkeńniń kúnnen-kúnge júdeı bastaǵanyn sezgen kórshi-tóńirek ony músirkeı bastady. Árqaısysy óz pikirin aıtyp jatty.

On birinshi páterde turatyn Mıtyńbaı degen artıs bylaı dep keńes berdi oǵan:

— Aı, Qaýkesi-aı, arzymaıtyn nársege kúıip-pisesiz-aý! Bostan-bos osynshama ábirjýge bola ma? Kádege aspaıtyn zat eken, sharbaqtyń ar jaǵyna laqtyryp tastaı salyńyz... Qalpaq túgil adam da óledi emes pe?! Qaıtesiz, qur beker kúızelip, aryp-tozyp?.. Jan aman bolsa qalpaq kóp qoı.

Al, on ekinshi páterde turatyn ekonomıs Syıqymbaı múlde basqasha pikir aıtty:

— Joq, Mıteke, qatelesesiz. Bul aqshaǵa satyp alynǵan zat. Kózdeı tesik úshin jap-jańa qalpaqty laqtyryp tastaýǵa bolmaıdy. Ájetke jarata bilý kerek. Gáp, mine osynda jatyr!..

Manadan beri súmpıip turǵan Qaýaqbaı sózge aralasty.

— Syıqańnyń sóziniń jany bar. Kádege asyrý kerek. Biraq qalaısha?

Syıqymbaı kók qalpaqty qolyna alyp, biraz oıǵa shomdy. Kenet mıyǵynan kúlip, bet-álpeti ajarlana tústi.

— Taptym, Qaýke! Aqyl — bizden, jartybaı — sizden. Biz budan «qudaıskı» telpek jasaımyz. Kádimgi túrikterdiń bas kıimi she?! Bile bilseńiz, bul kúnderde telpek — sońǵy moda! Kerek deseń árkimder-aq kıip júr...

Saspańyz, ol úshin myna qalpaqtyń jıegin aınaldyra kesip tastaý kerek... Káne, qaıshyńyzdy ákelińiz...

Denderi saý, zińgitteı úsh erkek apyr-topyr jumysqa kirisip ketti. Kók qalpaqtyń aınala jıegi qaıshymen qıylyp, bastyqtyń ojyr-bujyr basyna da baryp qonjıdy. Qaýkeń áp-sátte jympıyp shyǵa keldi.

Kelesi kúni Qaýkeń aına aldynda uzaq sylanyp-sıpanyp, úlken kúreń portfelin qolyna alyp, kóshege shyqty.

Alǵash kıgendikten, basyndaǵy telpeginen qymsynyp keledi. Óziniń telpegine uqsas telpek bar ma degen oımen, ol ersili-qarsyly júrgen jurttyń basyna qaraıdy. Bul jańalyqty ashqan men degendeı, Qaýkeń aıaǵyn nyǵarlaı basady.

Qaýkeńniń telpegine uqsas telpek, óz mekemesinen ekinshi kúni tabyldy. Óziniń orynbasary Jámpeńbaı qyzmetke telpek kıip keldi. Sonan soń bul bastamany sol mekemeniń esepshisi — Láppaı, tipti, qoıma kúzetshisi Shegirtkın de qýattaı tústi. Olardyń basynda da bir-bir telpek jarbıyp turdy.

Ár kúni jumys aıaǵynda osy bir úlken jasyl esikten shyqqan óńsheń telpekbaılardy kórgen jurt, Qaýkeńniń mekemesin musylmandar meshiti me dep oılap ta júrdi.

Kúnderdiń kúninde Qaýaqbaı qyzmetinen bosatyldy. Sonyń izinshe kókshil, qońyr, surqaı telpekter de birtindep joǵala bastady...