InfoHub Logo

«Ana tili». Daǵjan Beldeýbaıulymen áńgime

— Sizdi qarapaıym oqyrmannyń kóbi mańǵystaýlyq dep biledi. Áńgimeni osydan bastasaq qaıtedi?

— Men Túrkistan qalasynyń janyndaǵy Nurtas Ońdasynov atyndaǵy aýylda dúnıege kelgem. Aýyldaǵy 7 jyldyq mektepti támamdaǵasyn, Túrkistandaǵy № 386 mektepte oqydym. Otbasynda ákemniń 55 jasynda kórgen jalǵyz ulymyn. Menen úlken bes apaıym bar. Mektepten soń aýylǵa baryp qara jumys istedim. Áke-shesheme kómektestim. Degenmen, esil-dertim jazý-syzýda edi. Aqyry, sol talpynystyń jeteginde Túrkistanǵa kóship keldik. Aýdandyq gazette korektor bolyp istedim.

Ol azdyq etti, árıne. Oqýǵa Almatyǵa tarttym. Eshbir oqý ornynyń esigin ashpastan, týra Ábý Sársenbaevty izdep taptym. Óıtkeni, Saıyn Muratbekov, Jumeken Nájimedenov, Zeınolla Serikqalıev, Qanıpa Buǵybaeva, Dúısenbek Qanatbaev qatarly aqyn-jazýshylarǵa qamqorlyq jasalyp jatqanyn estıtinbiz, oqıtynbyz.

Ábý aǵa Ǵabdol Slanov ekeýi otyr eken, óleńderimdi unatty. Kelesi kúni Qadyrmen, Jumekenmen, Ábishpen tanystyrdy. Ol kezde «Lenınshil jas» gazetinde bas redaktor Sherhan Murtaza. 1964 jyly 6 tamyzda óleńderim jarıalandy. Ábý aǵa (QazPI-ge) Qajym Jumalıevke de jetelep aparǵan-dy.

Ózim de ádebıetke jaqsy daıyndalyp kelip edim, QazPI-diń fılologıa fakúltetine túsip kettim.

Keıinnen úılengen shaqta, Almatyda baspanyń zaryn tartýdaı-aq tartqan qazaqtyń birimin. Vagondardan kómir, sement, kartop túsirip otbasymdy baqtym. Aldymen sheshem, sosyn ákem qaıtys bolǵanda aýylda 3-4 aı júrip qaldyq. Almatyǵa qaıta kelsem, telearnadaǵy táp-táýir jumysymnan (syrttaı) shyǵaryp tastapty. Adamdardy kinálaý qıyn. Júıeniń qatygezdigi me dep oılaımyn. Almaty mańyndaǵy kólshikterde balyq ósirip jan baqpaq boldym. Nátıje shyqpady. Qys kelip qalǵan.

— Sondyqtan Mańǵystaýǵa kóshýge bel baıladyńyz ba? Onda etjaqyn aǵaıyndaryńyz bar ma edi?

— Mańǵystaýǵa bet alǵandaǵy sebep sol — kúnkóris. Aǵaıyn degende, meniń aldymda jazýshy Saıymjan Erkebaev Mańǵystaýǵa ketken. Men de sonyń izimen baryp, kádimgi munaıshylyq kásipke kiristim.

Mańǵystaý meni tárbıeledi. Máńgilik qaryzdarmyn dep bilemin. «Kók túrikter sarynynyń» alǵashqy ushqyndary Mańǵystaýda paıda bolǵan. 1971 jyly shyqqan «Janymnyń jas quraǵy» atty tuńǵysh kitabyma kóńilim tolyńqyramaıdy. Onda da qımaıtyn óleńderim jetkilikti. Ekinshi kitabymnyń atyn «Sapar aldynda» dep qoıdym. Sebebi, meniń ádebı saparym sol Mańǵystaýdan bastalǵan. Árıne, týǵan jerden, Almatydan alǵanym az emes. Mańǵystaý shyndap shıryqtyrdy meni.

— Sizdiń basty kitabyńyz — «Kók túrikter saryny» degen pikirmen kelisesiz be? Ol kitap qalaı jazyldy?

— Ábden kelisem. Aldynda jaryq kórgen on neshe kitapty qorytyndylap, «Tynshyńdy alam, dúnıe» atty tańdamaly shyǵarǵam.

Kúltegin men Tonykóktiń ór minezine, qarpyp sóıleıtin, tarpyp júretin asaý tirligine baıaǵydan ishteı qyzyǵyp júretinmin. Tastaǵy jazýdyń tabıǵatynan qalaı degende de sezilip turǵan asqaqtyq tań qaldyratyn «Túnde uıyqtamadym. Kúndiz otyrmadym. Qyzyl qanymdy tóktim. Qara terimdi júgirttim...» deıdi. Keremet emes pe? Osy sarynmen jazýǵa birneshe márte umtyldym. Eshteńe shyqpaı júrdi. Tipti, kúder úzgen sátterim de boldy. Biraq, báribir shoqtyń ústindegi sháınek qusap, álgi saryn keýdemde qaınady da jatty. Birde aıaq astynan tasydy. (Álgi saryndy jyraýlyq úlgige salyp kórip em oń jambasyma kele ketkeni). Otyryp qatarynan birneshe óleń jazyp tastadym. Onyń kitapqa ulasýyna mynadaı jaǵdaı dem berdi. Dál sol tusta Jazýshylar odaǵyndaǵy qyzmetimnen bosap, jumyssyz qaldym. Segiz aı kútip jatýǵa týra keldi. Sondaǵy ashý-yza kók túrik sarynymen óleń bolyp quıyldy. Azǵantaı ýaqytta kól-kósir dúnıe týdy.

— Jazýshylar odaǵy degennen shyǵady. «Ádebıet aıdyny» degen gazet shyqty ǵoı. Pikirińiz.

— Menińshe, ol gazettiń ǵumyry qysqa. Ne úshin, qandaı maqsatta shyǵaryldy, onshasyn bilmeımin. Ádebıetimizdi «Qazaq ádebıeti» gazeti jarqyratyp kórsete alady. Sol jigitterdiń sózderin de, baıyrǵy gazetimiz basar edi ǵoı. «Ádebıet aıdyny» jurt bilmeıtin tańsyq nárselerdi kóteredi nemese gazet odaqqa abyroı áperedi degenge óz basym senbeımin. Tıip-qashyp bolsa da, ádebı shyǵarma baspaıtyn gazet-jýrnal joq. Demek, munyń aty — úı ishinen úı tigý.

— Al, Jazýshylar odaǵynyń qajeti joq degen pikirmen kelisesiz be?

— Kelispeımin. «Qaıta kirer esigińdi qatty serippe» degendikten de emes. Eń bolmasa aqyn-jazýshylar shúıirkelesip, pikirlesip qaıtýy úshin de Odaq kerek. Keıin múmkin klýbtar paıda bolar, tipti, «Pen-klýbtyń» adamdary da Odaqtyń múshesi. Biren-saran bolmasa, kópshilik jazýshy qaýymy Odaq qajet emes demeıdi. Odaqtyń orasholaq isteri joq deı almaspyz. Endigi jerde, bólmelerin jalǵa berip jáıbaraqat otyratyn emes, naryqty ekonomıkany meńgergen jastar kelgeni abzal odaq basshylyǵyna.

— Shyǵarmashylyǵyńyzǵa qaıta oralsaq. Sizdi kórýdiń aqyny desedi synshylar «Sóıleıdi ottardyń tilinde, aıqaılap anshlag... tramvaı symynan, ottar tamshylap» — dep keletin óleńderińiz esimizde. Sol synshylar taǵy da uıqasy olpy-solpy dep tıiskenin de bilemiz. Jalpy Abaıdyń «Júregińniń túbine tereń boıla, Men bir jumbaq adammyn ony da oıla» — degenindeı oı aýyr da, uıqas jeńil. Keıbir ataǵy dardaı aqyndardyń oıyn, obrazyn uıqasy solǵyndatatynyn, tipti jutyp qoıatynyn kórip júrmiz. Aıtaıyn degenim, 5-6 býynmen saqyldatyp uıqastyrmaı-aq, Abaı zamanyndaǵydaı qarapaıym uıqasqa qaıta oralýymyz múmkin be, kúnderdiń kúninde.

— Kórýdiń aqyny ekenim ras. Uıqasqa baılanysty aıtylǵan syndarmen eshqashan kelispeımin. Men erekshe ardaq tutatyn Mahambet pen Abaıdan da kinárat izdeseń tabasyń. Mahambette uıqasy joq 17-18 jol bir óleń bar, ony eshkim uıqassyz demeıdi. Tabıǵaty solaı. Abaıdan tek oı izdeımiz. Bizde bir aqyndar bar, baltalasań buzylmaıdy uıqasy. Biraq mán-maǵyna joq. Uıqas janama shart. Jadyda saqtaý úshin qajet. Ony sóz etýden áldeqashan ketkenbiz...

Abaıdyń zamanyna qaraı sheginýimiz ábden múmkin. Elden buryn sheginip ketkenniń biri menmin. Óleń uıqastyrylyp jasalmaıdy, týlap týady.

Abaı men Mahambetten soń Jumeken, Muqaǵalı, Qadyr, Tólegen, Tumanbaı, Saǵılardy jańa qubylystar dep bilemin. Ólip-óship eshkimge eliktegen emespin. Eń nashar óleńimniń ózi — ózimniń nasharlyǵym... Álemdik poezıany bir kisideı oqydym. «Uly qarsylyq» ókilderi delinetin Lorkadan bastap Nazym Hıkmetke deıin barlyǵy unaıdy. Bizdiń jyraýlyq poezıaǵa uqsaıdy olar. Emin-erkindik. Astań-kesteń dúnıe dál sondaı forma alyp keledi. Tipti, meniń erkindikke umtylýym da sodan bastalýy múmkin...

Birshama eksperıment jasap kórdim. Sonyń kesirinen «taıaq ta jedim». Termındi kóp qoldanasyń dep kinálaıdy keı aǵalarym. Áńgime termınde de emes. Eger taza eksperıment jasasań óleńiń, naǵyz postmodernızm bolyp shyǵar edi. Eksperımenttiń kúre tamyry dástúrli topyraqta jatsa ǵana ǵumyrly bolmaq. Kúre tamyrdan ózge tamyrlaryńdy meıli japonnan, qytaıdan, fransýzdan degendeı ala ber. Tek kúretamyrdan keler nár óz topyraǵymyzdan bolsyn.

Alǵashqy kezde men de sondaı kepti bastan keshirdim. Shyǵandap natýralızmge ketip qalyppyn. Dereý keıin qaıttym.

— Óleń jazýda qalyptasqan ǵadetterińiz bar ma?

— Ózim kóktemde týsam da, kúzdi jaqsy kóremin. Kúı talǵaı bermeımin. Maǵan jumys kabınetimde otyryp jazý shart emes. Onda nemerelerim otyrsa, kitap qarasyn dep olardy mazalamaýǵa tyrysamyn. Negizinen, kúndiz jazamyn. Túnde jumys isteý degen qalyptasqan zańdylyǵym joq. Aýdarma jasaǵanda ǵana turaqty tártippen jumys isteımin. Óıtpese, óndimeıtin sharýa ol.

Óleńimdi qashanǵy basymda, oıymda pisirip jazyp almaı ústelge otyrmaımyn. Boshalap júrem de qoıam. Eki kún qınalýym múmkin, biraq ábden qaınaýy jetkesin otyz mınót qana otyryp, qaǵazǵa túsiremin. Eger záýdeǵalam aıaǵymnan júre almaı qalsam, aldymen shyǵarmashylyǵym opat bolar edi dep oılap, sol oıymnan záre-qutym ushqany bar. Bir qyzyǵy — men bir óleńimdi de bastan-aıaq jatqa bilmeımin. Qaǵazǵa túsirgesin umytyp qala berem. Kezdesýge barmaıtyn sebebim sol. Menen góri óleńimdi basqalar oqysa deımin. Máselen, «Kók túrikter saryny» boıynsha spektákl qoıylsa dep armandaımyn. Alaıda, oǵan rejıser, akter jaldap degendeı tolyp jatqan qarjy qajet eken. Osyny bir kolejdiń balalary jasady. Sondaı súısinip tamashaladym. Ózge aqyndar sekildi konsert bere almaımyn. Men olardy eshqashan qyzǵanbaımyn. Meniń qoltańbam ánge kelmeıdi. Talaı sazger meniń óleńderimen án jazbaq bolyp qınalǵan. Biraq, eshteńe shyqpady. Ómirimde eki-aq ret ánge sóz jazdym. «Abylaı», «Beıbarys» degen atpen. Ekeýi de kezinde bas báıgeni aldy. Biraq, oryndalmaıdy qazir, nege ekenin bilmedim.

— Aýdarmalaryńyz kóp pe?

— Bodlerdi tutastaı derlik, Pýshkın, Lermontov, Lorkalardan janyma jaqyn óleńderin aýdardym. Biraq, basyn qosyp jınaqtap shyǵarǵam joq. Qysqa áńgimeler, kósemsóz jazatynymdy bilesiń.

— Qazaq ádebıetinde baıaǵy orys ádebıetindegideı úlken-úlken aǵymdar paıda bolýy múmkin be?

— Ádebı aǵymdar qazirdiń ózinde barshylyq. Bizdińshe de álem ádebıeti úshin de, realızm qazylmaı jatqan qamba...

Postmodernızm bireýlerge kerek shyǵar. Men úshin túkke qajeti joq. Fransýz ádebıeti sıaqty bárin bitirip tastaǵan ádebıet emespiz. Keıbireý postmodernızmniń ne ekenin bilmeı, bázbireý bile turyp ádeıi aıtady. Dástúrdi tirilte almaı jatqanda, odan «ketip qalǵanda» qaıda baramyz? Bos sóz.

— Dástúrden qol úz deý keshirilmes qastandyq demeske bolmas. Osyndaıda tyqpalaıtyndar negizinen orys-shatystar. Olar qazir qazaq ultyna ashyq shabýylǵa shyqty.

— Men oryssha jazatyn Oljasty qyzyqtap kóp oqyǵan adamnyń birimin. Keıinnen túsingenim qazaq bola tura oryssha jazý ábestik eken. Týrasyn aıtaıyn, Oljas Súleımenov eshqashan orys ádebıetiniń de, tipti qazaq ádebıetiniń de ókili bola almaıdy. Qazaq eken dep qazaq ádebıetine qosaıyn deseń, arǵy, bergi tarıhta aýdarmamen eshkim sol eldiń ádebıetiniń ókili bolǵan emes. Qazaqsha Pýshkın men Lermontovtan kóp aýdarylǵan eshkim joq. Onda Oljaspen birge solardy da qazaq ádebıetine engizeıik. Qazekeńder ótirik madaqtaıdy. Orys ádebıetinde Oljasty on orap alatyn aqyndar kóp. Qazaqtar týraly qandaı mahabbatpen jazsa da, Pavel Vasılev báribir orys jazýshysy bolyp qaldy. Basty aıyrym belgi — til.

Muhtar Shahanovtyń oryssha jazǵany, onyń eń bir sátsiz betteri. Bir jaǵynan men olardy aıaımyn.

— «Aqıqat» jýrnalynyń bas redaktory retinde, siz ózińizdi saıasatkermin dep esepteısiz be?

— Qoǵamdyq-saıası basylymnyń bas redaktory degen mansap saıası tehnolog degendi bildirmese kerek. Maǵan deıin osy jýrnaldy basqarǵandar da sol pikirde bolǵan dep oılaımyn. Alaıda, saıasatty bilý — azamattyq borysh. Saıasatpen aralaspaı, suhbattaspaı tura almaısyń. Óıtpeseń, saıasat ózińmen aınalysady. Saıasat degen óz ómiriń. Búkil qoǵamdy ózgertip jibere alatyn qýatty kúsh. Saıasattyń aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júrmeýimiz úshin onyń aldyna túsip baǵyndyrýymyz — mindet. Tolstoıdyń «Soǵys jáne beıbitshiliginen» tartyp «Qajymuraty» túgel-túgel tunǵan saıasat. Áýezov «Abaı jolyn» sol zamannyń saıasatynsyz jaza alar ma edi? Saıasatty eń bolmaǵanda túısikpen sezbegen adamnan jóndep aqyn da, jazýshy da shyqpaıdy. Saıasat dúnıeni demde ózgertip jiberetin surapyl qýatqa ıe... Tilden úlken saıasat joq.

— Endeshe, Shahanov qansha shyryldasa da kópshilik jazýshylar nege únsiz otyr? Bizdińshe, Atazańǵa memlekettik til — qazaq tili dep jazyp qoıyp, ony oryndamaý — halyqty aldaý.

— Osy únsizdikke men de tańqalam. Baıaǵy «Nevada — Semeı» qozǵalysy tusyndaǵy belsendilik qaıda? Til máselesi qazaq úshin odan da zor másele. Bizdiń búkil dertimiz, jan dúnıemizdiń shyrqyraıtyn tusy til. Tilden aıyrylsaq qazaq halqy úshin táýelsizdiktiń quny qalmaıdy. Ult retinde tálkekke ushyraımyz. Bireýler uranshyldyq, aıqaıshyldyq, der, óz basym Muhtar Shahanovty qatty qoldaımyn. Qozǵalys óz jumysyn tegeýirindi túrde júrgizse deımin. Qozǵalysqa Prezıdent te, Úkimet te qarsy bolyp otyrǵan joq. Ókimettiń oryntaǵyna, bıligine talasý emes. Ulttyń múddesin qorǵaý. Bılik basyndaǵylardyń betin ári emes, beri qaratýdyń qamy.

— Al, halyq nege beı-jaı kúıde sizdińshe?

— Ásirese, ótken Májilis saılaýy tusynda el ishi kádimgideı dúrligip qaldy. Jámıǵattyń kókirek kózi oıaý. Sóıte tura, bir marǵaýlyq bary ras. Bul — daýyl aldyndaǵy tynyshtyqqa da, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq ahýalǵa da uqsamaıdy. Biraq, ańysyn ańdý, bılikti arqa tutýshylyq baıqalady. Qazaq parasatty halyq. Ulanasyr jerin bireýler qolynan kelse eski shúberekteı dar-dar jyrtyp áketerin sezedi.

— Sol parasatty paıymdaı almaıtyn ákim-qaralar momynsynyp moınyna minip alsa she?

— Ondaı jaǵdaıdy da joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Degenmen, ony árkimniń óz ar-uıatyna tapsyramyz. Eshkim Abaıdan kemeńger emes. Abaı óleńderinde de, qara sózderinde de saılaýǵa qarsy bolǵan. Másele birlik-berekede degeni.

— Ádebıettegi jas býyn týraly pikirińizdi bilsek dep ek.

— Jastar degende tizim jasap sóılesem, birqanshasynyń kóńili qalýy ǵajap emes. Árqaısysyn hal-qadirimshe túgendegenmen bir baýyrymyz, bir balamyz, bir qaryndasymyz aýyzǵa ilikpeı qalsa kóńilderi qalady. Jastar betime baspaǵanmen artynan ózim uıalam. Biraq bular erkin, izdenis ústinde, óz kózqarastary bar. Arǵy dástúrden sýsyndaı otyryp, búgingi tirshilikpen qatystyra sóılegenderi unaıdy. Poezıa toqyraýǵa ushyrap tur degen paıymǵa qosylmaımyn. Qazaq óleńdi qoıǵan emes. Jas jigitterdiń óleńderin júıeli túrde basý isin jolǵa qoıa almaı júrmiz. Nátıjesinde qaltasy qalyń óleńshiler kitaptan kitap toǵytyp, merzimdi basylymdardy da jaýlap aldy. Sosyn oqyrmannyń kóńili qalmaǵanda qaıtsin. Mundaıda talantty jastar shyǵa almaı júrse obal.

Baıaǵyda «Sosıalısik Qazaqstan» gazetine shyǵý qıamet-qaıym bolatyn. Olar Komýnıstik partıany, Lenındi maqtaǵan óleńderdi ǵana beretin kóbinese. Alpysynshy jyldardyń basynda «Lenınshil jastyń» poezıa bóliminde Ábish Kekilbaev, Jumeken Nájimedenov jumys istegende ádebıetke kádimgideı batyl túrde septigin tıgizgeni esimizde. Qazir tek talapkershilik jetispeı jatyr.

— Ábish Kekilbaev birneshe márte Almatyǵa shaqyrǵanda Mańǵystaýdan kelip alyp, qaıta ketip qalypsyz. Nege? «Adaılar-aı, taqyrda at oınatqan» — degendeı, Mańǵystaýǵa óbekteı bergenińiz túrkistandyq jerlesterińizdiń kóńiline kelmeı me?

— Almatyda turaqtap qalýǵa úıim-kúıim bolmady. Áıtpese, qyzmet usynylǵany shyndyq. Jumeken men Ábish aǵany erekshe qadirleımin... Qaı-qashanda sanany turmys bıleıdi ǵoı. Men áli kúnge Almatyǵa sińisip kete alǵam joq. Negizinen, túzge jaralǵan jan bolsam kerek. Dostarym da az. Saıaq júretin adammyn. Men úshin qalanyń myna yǵy-jyǵy tirligine, betińe kólkektep, shyǵa bere artyńnan pispekteıtin ekijúzidilikke kóndigý qıyn. Jurtqa, sene almaımyn. Keıde adammen emes, shaıtanmen birge júrgendeı kúı keshem. Sondaı óleńim de bar.

Men de barlyq aqyndar sekildi týǵan jerden qol úze almaımyn. Sondaı-aq, meniń mańǵystaýshyldyǵym — olardyń kóńiline kelmeýi tıis. Shyndyǵym sol bolsa qaıtem.

— Suhbattyń sońynda otbasy týraly saýal qoıatyn ádetimiz bar ǵoı. Kelinderińizdiń bári qazaq pa?

— Kelinderimniń bireýi orys. Ol qazaqsha úırenip júr. Uldarymnyń tórteýi de qazaq mektepterinde oqyǵan. Bes nemerem qazaq mektebinde qazir. Bireýi eki jarym jasta bolǵandyqtan úıde. Jaýabyma qanaǵattanǵan shyǵarsyz.

— Árıne, rahmet áńgimeńizge.

---