InfoHub Logo

«Nur Astana» gazetiniń tilshisi Nurlan Jumahanmen áńgime.

24 naýryz 2005.

— Aqyn qalaı ómir súrýi kerek dep oılaısyz?

— Árıne, aqyn jurt qatarly ómir súredi. Qýanady, shattanady, muńaıady, zaryǵady. Bireýleri baryn qanaǵat etedi, bireýleri qanaǵat etpeıdi. Bireýlermen renjisip qalady, bireýlermen til tabysady. Jalpy jurt sıaqty. Kádimgi pende. Biraq shyn aqynda pendeshilikten bıik turatyn ekinshi ómir, rýhanı ómir bar. Ádette, aqynnyń rýhanı ómiri ólgennen keıin bastalady dep jatady ǵoı. Durys-aq. Áıtse de, ol rýhanı ómir aspannan kelip túspeıdi. Onyń búkil shyǵarmasynda turady. Iaǵnı, onyń ekinshi ómiri, rýhanı ómiri tiri kezinde-aq jumys isteıdi. Olaı bolsa, naǵyz aqyn — tórt qubylysy túgel bolyp tursa da sol ómirdiń kúıinishimen ómir súredi. Iaǵnı, dálirek aıtsaq, aqyn pendelik súıinishpen de ómir súre tura, rýhanı ómirinde kúıinishpen ómir súrmek. Ózi ómir súrgen qoǵamnyń kúıinishimen ómir súrmegen aqyn, aqyn emes. Men muny tekten-tek aıtyp otyrǵam joq. Ózińiz oı júgirtip qarap kórińiz. Aǵa sultannyń balasy Abaı da, starshyn Mahambet te, bolystyń balasy Maǵjan da, lord Baıron da, dvorán Pýshkın de azap pen kúıinishpen ómir súrgen. Osy alyptarǵa qarap otyrsańyz, ne kıem, ne ishem demegen jandar ǵoı. Pendelik ómirge ne kerek, bastarynda sonyń bári bar. Al, biraq shyǵarmalaryn oqyp otyrsańyz azap pen sor, qaıǵy men qasiret, naza men nala. Iaǵnı, aqyndardyń rýhanı ómiri qasirettiń kóz jasyn iship ótedi. Shyn aqyn qoǵamnyń kúıinishimen ómir súredi deıtinim sodan.

— Aqynnyń rýhanı ómiri osylaı deıik. Al qarapaıym, kúndelikti tirlikte she?

— Aldynda aıtyp ketken pendelik ómirde deısiń ǵoı. Pendelik ómir — pendelik ómir. Jurttyń aldyna tússeń, kúndeıdi. Jurttyń sońynda qalsań, júndeıdi. Jurtpen qatar júrseń, ne óziń syımaısyń, ne seni syıǵyzbaıdy. Bir sózben aıtqanda, otyrsań opaqsyń, tursań sopaqsyń. Ne bolǵanda da, ómir degen osy.

— Siz bir suhbatyńyzda, múmkindiginshe, shyndyq aıtyp júrmin depsiz. Nege, múmkindigińizshe? Iaǵnı, aıta almaı qalatyn da tustaryńyzdyń bolǵany ǵoı.

— Árıne. Barlyq shyndyqty aıdaı álemge jarıa etip aıtyp júrmin desem, eń aldymen ózimdi aldaǵan bolar em? Qýat-kúshim, qaırat-jigerim jetpeı qalatyn tustarym az emes. Men saǵan bir támsil aıtaıyn.

Dáý taý kóterip kele jatady. Aldynan shynashaqtaı adam shyǵyp:

— Dáýekesi, qaıda bara jatyrsyń? — deıdi shyryldap. — Myna taýdy dıirmenge tarttyryp alaıyn dep em, — deıdi Dáý. — Oıbaı-aý, taýdy dıirmenge tarttyryp alaıyn dep em, degeniń ne sumdyq. Dúnıede taýdy tartatyn dıirmen joq qoı. Sonda Dáý:

— Taý bolady, taýdy tartatyn dıirmen nege bolmaıdy! — dep ashýlanyp silkingende, bir tas domalap ketip, álgi shynashaqtaı adam tasqa basylady da qalady... Shyndyqty qoparyp aıtý ońaı emes. Ásirese, Dáýlerge...

— Qıt etse bireýler «ýaqyt kórsetedi» deıdi. Osy sózge qalaı qaraısyz?

— Iá, «ýaqyt kórsetedi!» degen sóz bar. Osy sózden bireýler pana izdegisi keledi. Shyndyǵynda oǵan kórsetetin eshteńe bolmasa, ol saǵan eshteńe kórsetpeıdi. Qaıta «gý» etken jelimen ushyryp jiberýi múmkin. Óıtkeni, ýaqytta kúrke joq. Onda tuǵyr ǵana bar. Al, tuǵyrǵa shyǵyp daýyldy jelge, borasyn-boranǵa, aptap pen aıazǵa tótep berý úshin, sende tonnalaǵan salmaq bolýy kerek. Tonnalaǵan!

— Sizdiń óleńderińizdiń býyny men uıqasy kelispeı jatady deıdi. Bul syndy qabyldaısyz ba?

— «Qabyldaımyn». Tyrnaqsha ishinde. Ras, býyn men uıqastyń qulaqkesti quldary meniń óleńderimdi qabyldaı almaıdy. Men biraq oǵan ókinbeımin. Óıtkeni, men — bostanmyn! Maǵan bostan oqyrmandar kerek!

— Dál qazirgi ýaqytta ádebıette de daýyldan keıingi tynyshtyq ornaǵandaı bolyp tur. Osydan eki-úsh jyl buryn Jazýshylar odaǵy tóraǵasynyń orynbasarlyq qyzmetinde júrgenińizde ádebı ómirimizde kóptegen pikir qaıshylyqtary aqyn-jazýshylar arasynda talqyǵa túsip jatýshy edi...

— Ol kezde eske alyp pikirimdi aıtar bolsam, ózim sol tusta Odaqqa basshylyq qyzmette bolǵan azamattardy maqtaǵandaı bolamyn. Degenmen, aıtýǵa tatymdy jaıttar da bar. Solardyń birazyna toqtala ketsem de bolady. Nurlan Orazalınmen kele salyp kidiristep qalǵan ádebı jyl qorytyndysynyń boıyna qan júgirte bastaǵanymyzdy jetistik retinde tilge tıek etýge bolar edi.

Jyl qorytyndysyn qalpyna keltirgenimiz — biz atqarǵan sharýanyń eń irisi dep aıtýǵa bolmas. Biz isti qolǵa alǵanda Jazýshylar odaǵy aıtys-tartystan kóz ashpaı turǵan kezi edi. Jazýshylar odaǵy úıin alyp qoıý úshin keıbireýler janyn salǵanyn kózimiz kórdi. Sottasyp, daýlasyp jatyp ádebıetshiler úıin 49 jylǵa jalǵa alýǵa áreń kóndirdik. Keıinnen Ádebıetshiler úıi basy bútin qazaq aqyn-jazýshylardyń ıgiligine ótti ǵoı. Shyǵarmashylyq ómirde qandaı serpilister bolǵany jaıynda az-kem áńgime. Basshylyq qolymyzǵa tıgennen keıin proza, poezıa seksıalarynyń jumystaryn jandandyrýǵa kúsh saldyq. Qysqasy, barlyq janrdy qamtýǵa tyrysqan edik. Al, qazir sol seksıalardyń jumysy jandanbaı turǵany men úshin túsiniksiz. Menińshe, Jazýshylar odaǵynyń qurylymdyq júıesine tutastaı ózgeris engizý kerek. Odaq keńes dáýirindegideı eski súrleýmen jumys isteýdi doǵarǵany jón. Zaman ózgergen tusta búkil eldiń rýhanı dińgegi bolǵan odaqtyń eskilikten aıyrylmaı otyrǵanyna óz basym qatty narazymyn. Osyǵan baılanysty jeke pikirimdi aıtar bolsam, birinshiden, basshylyqqa qazirgi ekonomıkalyq jaǵdaıdy jete biletin, talantty jastardy tartqan lázim. Shynyn aıtý kerek, ózim qatarly jandardyń úılestirýshilik qabileti óte tómen. Zaman talabyna ilese almaýymyzdyń ózi odaq jumysynyń jandanýyna keri áser etýi múmkin. Mysaly, memleket odaqqa kók tıyn aqsha bólmeıdi. Qarjylyq qyspaqta qalyp otyrǵan qazirgi jaǵdaıda aqsha tabýdyń jolyn biletin menedjer ádebıetshiler tóraǵalyq qyzmette otyrǵany durys. Munan birneshe jyl buryn, baǵymdy synap tóraǵa saılaýyna túsken edim. Biraq, men óte almadym. Bálkim, ol kezde jurtty sońymnan erte almaǵan da shyǵarmyn.

— Siz basshylyqta júrgen kezde shyǵarmashylyq jumysqa jaýapty boldyńyz. Ádebıettegi qaıshylyqty pikirlerge qozǵaý salynyp, jurt bir jasap qalǵan sekildi edi ǵoı.

— Aldymen, ádebıettegi qaıshylyqty pikir degen máseleniń basyn ashyp alaıyq. Meniń paıymdaýymsha, ádebıette qaıshylyqty pikir bolmasa, ádebıet damymaıdy. Ondaı jaǵdaıda ádebıetińiz toqtap qalǵan tospa sý bolyp qalar edi. Sol tusta «Qazaq ádebıeti» gazeti de úlken aıtystarǵa táýekel jasaı bildi. Shyndyǵyn aıtsam, keıbir batyl áreketter úshin keıbir jandarǵa áli kúnge deıin unamaımyn. Jigitterdiń daýly máselelerge qaımyqpaı baryp, ótkir maqalalar uıymdastyrǵany ádebıetke serpin ákelgenin moıyndaýymyz kerek. Keıinnen gazettiń aryny birshama báseńdegeni anyq. Sońǵy kezderi Ulyqbek sol pozısıany qaıta jandandyrýǵa kúsh salyp jatqan sekildi. Máselen, Reseıdiń «Lıteratýrnaıa gazetasyn» úzbeı oqımyn. Olar qazir shovınısik baǵytqa kóship alǵan. Árbir sanynda orys ultynyń muratyn kóksegen maqalalardy basady. Burynǵy ımperıalyq óktemdigin qaıta ornatý úshin orystardyń namysyn janıtyn maqalalardy úzbeı basýy Reseıdiń syrtqy saıasaty úshin tıimdi. Sondyqtan elimizdegi basylymdar ulttyq ereksheligimizdi tý etip kóteretin maqalalar basýdan qoryqpaý kerek.

— Jeme-jemge kelgende aqyn-jazýshylardyń nemquraılylyǵyn da búgip qalýǵa bolmas?

— Odaqta qyzmet istegen kezimde aqyn-jazýshylardy jınalystarǵa qatystyra almaı dińkeleıtinbiz. Ras, táýelsizdik alǵan jyldary aqyn-jazýshylardyń belsendiligi óte joǵary edi, usynysshyl, bastamashyl bolatyn.

— Kezinde jerdi satpaý týraly másele kóterip, ol Úkimet talqysyna deıin usynylǵan joq pa edi. Shynyńyzdy aıtyńyzshy, odaq bılikten qanshalyqty táýelsiz?

— Odaq memleketke kiriptar emes, Keńes zamanynda Jazýshylar odaǵynyń tóraǵasy qyzmeti óte mártebeli qyzmet bolatyn. Tipti, Ortalyq komıtettiń tórtinshi hatshysyndaı boldy desem, artyq aıtqandyq emes. Óz basym odaqty úlken ulttyq máseleler kóterýge tıis oryn retinde qabyldaımyn. Al, ózim qyzmet atqarǵan ýaqytta bılik tarapynan «myna bir isti durys istemepsińder» dep qysym kórsetilgenin, eskertý jasalǵanyn estigen de, kórgen de joqpyn. Ultshyl degen sózdi joǵary baǵalaımyn. Mysaly, Qazan tóńkerisine deıin qazaq uǵymynda ultshyl degen sóz bolmady. Otarshyldar keıinnen osy bir qasterli uǵymdy qorqynysh pen úreı týdyratyn uǵymǵa aınaldyryp jiberdi.

— Ana tilimizdiń ahýaly týraly ne aıtasyz?

— Táýelsizdik alǵanymyzǵa 13 jyl boldy. Dál búginde myń-myńdaǵan qazaq balasy orys tilinde saýat ashyp, bilimin jetildirýde. Erteń olar myń-myńdaǵan otbasy bolyp shyǵa keledi. Olar óse kele pálenbaı mıllıonǵa jetedi. Osyndaı júrek aýyrtar jaıttar esime tússe, qazaqtyń erteńi qandaı bolar eken dep ýaıymǵa batamyn.

Muhtar Shahanovtyń memlekettik tildi qoldaý baǵdarlamasyn qurýynan kóp úmit kútemin. Sondyqtan qazaq tiline jany ashyp júrgen jandardy osy bir ortaq iste qoldaýǵa shaqyramyn.

— Balalaryńyz qazaqsha bile me?

— Tórt ulym qazaqsha orta mektepti bitirip, qazaqsha tárbıe aldy. Qazir oqý jasyndaǵy bes nemerem qazaq mektebinde oqıdy.

— Sizdiń poezıadaǵy qoltańbańyz jaıynda sóz bola qalsa oıǵa birden kók túrkiler saryny oralady. Yqylym zamanda paıda bolǵan saryndy qaıta jańǵyrtý ne úshin qajet boldy?

— Shyǵarmashylyq degen qyzyq qubylys qoı. Oılamaǵan jerden tosyn dúnıelerge tap bolasyń. Kúltegin jazǵan «Kúndiz otyrmadym. Túnde uıyqtamadym. Qyzyl qanymdy tóktim. Qara terimdi aǵyzdym» degen joldaryn qaıta-qaıta oqyp, osy sarynda jyr jazsam degen oı keldi. Sodan osy pishinde jyr jaza bastadym. Poezıada keıbir oılar býynǵa syımaı jatady. Kók túrkiler saryny aqqan sý men kóshken bulttaı erkin. Mundaǵy elementter aq óleńde de kezdesedi. Ertede qalǵan babalar únimen sonshalyqty jaqyn, osy sarynnan shyǵa alatyn emespin.

Qazir búkil túrki dúnıesine qatysty, ańyz-áńgimelerdi oqyp júrmin. Sol rýhanı qundylyqtardy oqı otyryp, kók túrkiler zamanyndaǵy asaýlyǵymyz, júrektiligimiz, dúnıetanymymyz qan arqyly qazir de kórinis tapqanyna kóz jetkizdim. Aýyz ádebıetin oqyp otyryp, soǵan laıyqty jańa oılar men tamasha qýatty teńeýler, kórkem obrazdar paıda bolady. Halyqtyń boıynda buǵyp jatqan osy qasıetter shyǵarmashylyǵymmen úndestik tapqany meni jańa beleske kótergendeı boldy.

— Jeke ómirińizge qatysty bir suraq. Jurt Tem-aǵańnyń bir-eki kelinderi basqa ulttyń ókilderinen deıdi. Sol ras pa?

— Meniń úsh kelinim bar. Tek bireýiniń ǵana ulty orys, qalǵan ekeýi qazaq. Bir qyzyǵy, bul áńgimeniń jurt arasyna tez taraıtyndaı ózindik sebebi de bar. Kelinderimniń eshqaısysy qazaqstandyq emes. Biri — Túrkimenstannyń qazaǵy bolsa, ekinshisi — Astrahannyń qazaǵy. Ekeýi de oryssha saýat alǵanymen, qazaq tilin jaqsy biledi.

— Balańyzdyń orys qyzyna úılenetindigin bilgenińizde qarsy boldyńyz ba?

— Alǵashynda balamnyń isine narazy bolyp, ashýmen ony úıden qýyp shyqqan edim. Bir jyldan keıin kelinim qazaqsha úırenip alǵanyn estip, ishim jylyp qaldy. Musylmandyq boıynsha ózge dindegi bir adamnyń tilin kálımaǵa keltirse, úlken saýap is deıdi ǵoı. Sol sebepti, kelinimniń arqasynda otbasymyzben saýapqa batqandaı boldyq. Kez-kelgen shyǵarmashyl adamnyń keremet týyndysy — bala-shaǵasy men otbasy. Eger men otbasymnan óleńdi joǵary qoıamyn desem, men aqyn emespin.

— Shyǵarmashylyqty qoıa turyp, qyzmettiń jeteginde ketken jandarǵa kiná artpaısyz ba?

— Joq, men olardy kinálamaımyn. Ádebıette jan qınaýdyń qajeti joq. Tolstoıǵa balasy «Áke men jazýshy bolǵym kelip júr, qolymnan kele me?» depti. Sonda Tolstoı «Bolmaı-aq qoıýǵa bola ma?» degen ǵoı. Balasy «bolady» degen. Onda «bolmaı-aq qoı» degen eken ákesi. Sol sıaqty jazýshy bolý úshin úlken ójettik kerek.

— Siz ózińizdi qandaı aqynmyn dep oılaısyz?.. Jáne bolashaqtaǵy josparyńyz?

— Men alǵash poezıaǵa kelgen kezimde eshteńeni de buzyp-jarmastan kádimgi qalypty óleńder jazyp bastadym. Kóp uzamaı ol meniń tabıǵatyma kelmeıtinin sezindim. Adam jas kezinde maksımalıst bolady ǵoı. Sondyqtan órisimdi, eń aldymen, qazaq poezıasynyń órisin keńeıtpekke nıet ettim. Maksımalıstikti sezinip tursyz ǵoı. Árıne, bul sózder — bireýlerdiń qulaǵyn kesetin-aq sózder. Qaıteıin, shyny sol. Óıtkeni, men poezıaǵa kelgen kezde qazaq eli «Ómirdiń ózi — óleń» degen aksıoma ras bolatyn bolsa, qalada turyp qalany jyrlamaý, eń aldymen, óleńge obal edi. Men sony jyrladym. Ýrbanızasıa aqyny atandym. Synǵa ushyradym. Ultqa qıanat jasaǵandaı kúı keshtim. Sonan keıin «alp-alp basqan» aýyz ádebıeti úlgisimen de jaza alatynymdy kórsettim. Endi Kók túrikter sarynymen óleńder jazyp júrmin. Jurttyń qabyldaýy jaman emes. Bir sózben aıtqanda, men — táýekelshil aqynmyn. Shynyn aıtqanda, qazir óleń «aqyryn, aqyryn sheginip» alystap barady. Burynǵydaı kelýi jıi emes, sıreksidi. Jas ta kep qaldy ǵoı. Biraq, óleńneń aırylyp qalmaýǵa tyrysam. Al jospar jaǵyna kelsem, jospar kóp te emes, biraq az da emes. Eń aldymen, keshegi, búgingi poezıa týraly, onyń iri, myqty ókilderi týraly maqalalar toptamasyn bastasam ba dep oılaımyn. Oǵan daıyndyq jumystary eptep bolsa da, júrip jatyr. Qudaı qalasa, kirisip ketermin. Sonan keıin bizdiń de kórgen bilgenderimiz az emes. Sol ómir ótkelderi kókirekte saırap tur. Oǵan tek kezek kelý kerek.

---