InfoHub Logo

Sooonaý kók jıekpen tistesken sary bel saǵym selge batyp-shyǵyp, qylt-qylt etip; keıde kemege, keıde kerýenge uqsap, endi birde úzilip-óship qol bulǵap; kógildir nilge oranyp kóz taldyrady. Shildeniń ystyǵy ústemdik quryp jer dúnıeni qýyryp tur. Kókten tamshy tambaı dalanyń ańqasy keýip, shóptiń basy qýrap, myna ǵalamat qapyryqqa qapa.

Mezgil uly sáskege jaqyndaǵan kez. Kósilgen dalanyń tústiginen ubaq-shubaq kóterilgen aq shýda shań, qula túzdi kókteı ótip, quıqyljyp baryp qumaı belden ári asyp, kózden ǵaıyp bolǵan. Sońdaryna shań tastap josyla júıtkigender dalanyń taǵysy emes, eki aıaqty «temir tulparmen» quıyndaı ushqan jas órender bolatyn. Kópten beri jan baspaǵan dala jolymen zaýlaǵan jolaýshylar batys betkeıge jalt burylǵan álde bir kónergen tas jolǵa kezigip kilt toqtady.

— Myna jol qaıda aprady, bilesińder me? — dedi «saıtan» arbasynan shıraq túsken uzyn boıly, aryqsha kelgen aqsary jigit dostaryna burylyp. Kólikterinen túsip jan-jaqqa kóz tigip, tóńirekti sholǵan jigitter mardymdy eshteńeni boljaı almaı:

— Ne de bolsa osy jolǵa tús, bara kóreıik, — desken.

Qutylarynan sý iship shól basqan jolaýshylar, kelesi sátte eski tas jolmen júıtkı jóneldi. Kóne joldyń erneýi mújilip, áredik tilim-tilim jarylǵany bolmasa áli de áý bastaǵy synyn joımaǵan. Jolaýshylar qyrat qyrdy qaq jaryp, qasqaıyp jatqan tas jolmen gýlep keledi. Joldyń eki qabaǵyn jabaıy shóp basyp, talaı jyldan beri jan baspaǵanyn áıgilep turǵandaı.

Sóıtkenshe bolǵan joq joldyń oń qaptalynan úlken jarnama taqtaıshasy kórindi. Zamanynda bederlep jazǵan áshekeıi men órnegi aqjem bolyp ońyp, tozyp ketkeni sonsha — áýeldegi nusqasy kózge ilinbedi. Onyń esesin keıinde qalaı bolsa-solaı qolmen shımaılaı salǵan jazýdyń óshe bastaǵan izi «meni kórdiń be» degendeı emis-emis buldyraıdy. Jolaýshylar úlken vannerdiń qarsysy betine aıaldap, álgi jazýdy jabyla oqyp: «Prızrak» degen sózdiń sulbasyn tanyǵandaı boldy.

«Bul ne, ne nárse?» degen suraq úsheýiniń de kókeıin tesip, sonyń jaýabyn izdegendeı «temir tulparlaryna qamshy» basqan. Áni-mini degenshe boz dalanyń belinde boz munarǵa malynǵan álde bir záýlim qala aldarynan kes-kestep kóz qaryp, jaryq ete qaldy.

— O! Mynaý ne keremet, arańdar ?! Osyndaı da qala bar eken-aý ?!

Zaýlap kele jatqan úsh jigit, irkes-tirkes qalt toqtady. Sońdaryna ilesken aq buıra shań buryq etip alǵa ozdy.Tańyrqaǵandary sonsha — úsheýi de sóıleı almaı qalǵan. İshterinen: «Bul qandaı qala?» desti. Munartyp turǵan jumbaq shárge jolaýshylar qansha zer salyp, shuqshıa qaraǵanymen eshteńeniń baıybyn túsiner emes. Sodan keıin: «bara kóreıik» dep irkilmesten alǵa ozdy. Sol ekpinimen zaýlaǵan jolaýshylar shaǵylyp qıraǵan, shań basqan belgisiz shaharǵa kelip kirdi. Qalaǵa dendep boılaǵan saıyn Ádilettiń denesi muzdap, jotasynan qozdap qumyrsqa jorǵalaǵandyı tula boıyn sýyq ter jýýyp ótti.

Aldarynan samsaǵan dúkender, saltanatty saraılar shyǵady dep oılaǵan olar, quddy qabyrstanǵa kirip ketkendeı: qorqynysh ba, tańdanys ba aıyryp bolmaıtyn kúı keshti.

Eń qorqynyshtysy — qalany keýlegen óli tynyshtyq edi. Buryn-sońdy bundaıǵa kezikpegen baıtaq eldiń balalary esik-terezesi úńireıgen ıesiz úılerdi kórgende, aýyzdaryn ashyp, esteri tana qaıran qalysty. Ol ol ma, óli qalanyń kelesi kóshesine shyǵa kelgen de aldynan alysqa kóz tikken, alyp tas músin jalt etip, mezgilsiz «qonaqtardyń» pysyn basyp, úrǵı shyp tu. Zamanynda qyzyl tastan qashalǵan, basy men ıyǵyna qus sańǵyǵan qyzyl eskertkish atar tańdy qarsy alyp, batar kúndi uzatyp áli jújı jyl osy qalpy soznan taımastaı, kóka oly.

Anaaaý esik terezesi úńireıgen, ıesiz úıler oǵan úrke qaraıtyn sıaty. Bizdiń jaıdy sodan sura deıtin sıaty. Ár úıdiń terezinen úreılene kóz tikken úrkindi «eldiń» janry osylaı qaraı antalap turǵandaı ma, áıteýir bir sýyq, zildi yzǵar bet sharpy, jigititterdien. Olar óz kózderine ózderi sene almaı motasıklderin gúr-gúr etkizip, en kóshenı boı júıtkip, alanyń qaq ortasyna taban tiredi. Záýlim úıler men zańǵar ǵımarattardyń ortasynda tapjylmaı qasqaıyp turǵan, álgi basy men ıyǵyna qus sańǵyǵan alyp eskertkishke bular da, quddy qudaıandaǵa qulilishly. Sodan bir jaýap kútkendeı. Dál osy kezde merez melshıgen óli qalaǵa qulaqqa jat, tosyn dybystyń saryny jetti. Álde bir ýildegen ún. Neniń daýsy ekenine shaqyrýsyz kelgen «beımezgil qonaqtar» onsha mán bermedi. Kólikterin doǵaryp, esik-terezesi úńireıgen kórdeı sýyq úılerdi kórýge ókshe kóterisken. Esiz úılerden ne izdegenderi belgisiz. Tipti, aýip-aterden ada. Ádilet pen Tımýr kólikterinen túsken bette jan-jaqtaryna qapersiz qarap, atar-atar sap túzep, samsaǵan qabatty úıdiń birine endi bas suǵa bergendeary, lginedy lginegı ýinegı. Sol mezet bular ózderine qaraı tus -tusynan andyzdap, qaptap kele jatqan tórt aıaqty haıýandardy baıqap qaldy. Ádilet pen Tımýrdiń sońynan ergen Ashýr kóp oılanbastan úıden atyp shyǵyp, eki aıaqty «saıtan» arbasyna qaraı umtyldy. Qalǵan ekeýi, qashar-qashpasyn bilmeı, ham ózderine qaraı ashkózdikpen aǵyp kele jatqan qyzyl-sary ıtterdiń qarasyn baıqap, kózderi atyzdaı boldy. Turysatyn ýaqyt ba ?! Jalt burylǵan olar esiz úıdiń baspaldaǵymen joǵary qashty. Oılanýǵa mursha joq.

— Bul ne bále? It emes, jabaıy jyrtqyshtar ma!? — desip Tımýr men Ádilet jarysa sóılep, jaltaqtap arttaryna qarasty. Al dalaǵa qashyp shyqqan Ashýr kóligine jetip, dereý ony ot aldyrysymen ornynan atqyı jóneldi. Jan-jaqtan sýyryla júgirgen jabaıy ıtterdiń bir toby solaı qaraı lap qoıdy. Ts-tustan tóteleı qýǵan ıtter kóliktegi jigitke qaptaldasa shapshyp, biri tirsegine, endi biri bilegine jarasyp, jalt-jult etip, jaǵalap bara jatty. Jabaıy ıtterdiń endi bir toby esiz úıge qashyp kirgen eki jigitti óksheleı jónelgen.

Qatarlasy jarysyp, jabyla qýǵan ashqursaq ıtter Ashýrdy uzatpady. Kóligimen qosa omaqasa ushqan ol janushyryp, kóshe boıyndaǵy álde qashan qýrap qalǵan, jýan molaq aǵashqa órmelep bas saýǵalady. Eń sońǵy qutqarýshysy sol sekildi, soǵan jarmasyp, jantalasyp: butaq pen japyraqtan jurdaı, tyr jalańash, bezeý bet shal syqyldy, shor-shor bolyp semip qalǵany molaq aǵashtyń basyna sha. Sol mezet tosynan aǵyp kelgen dáý sary ıt aǵashqa órmelegen Ashýrǵa shapshyp, eki aıaǵymen jigittiń arqasyna, moına jabysyp, aýzyn jelkesine saldy. Adam alyp úırengen alapat azýly tóbet myna eki aıaqtyny «kisi-aý» dep jasqanatyn emes. Ashýr ıtti shyntaǵymen uram degende ıtpen qosa jerge ushyp tústi. Artynsha tyńnan q paketǵan taǵy birneshe ıt ar-gúr yryldasyp, jas jigitti qas pen kózdiń arasynda talap, joq qyldy.

 Esiz úıge tyǵylyp qalǵan eki jigit ıtterdiń yryldasqan daýsy basylǵan kezde myna aradan tabandaryn jaltyratpaq edi. «Eń bastysy kólikke jetsek» dep oılady olar. Biraq álgi tórt aıaqty haıýandar bulardy ańdyp, esiz úıdiń kireberisinde: keıbireýi kózderin úıdiń esıdiń esigine qadap ekpetinen jaty bashansaqri ri? dep ıessin tosqandaı baǵyp tur. Eshqaısy ıt bolyp dybys beretin emes. Múlde úrmeıtin haıýandar.

Bular bir kezde ıeleri jurtqa tastap ketken sodan tarap, ósip-óngen qańǵybas ıtterdiń tuqymy ma, álde basqadaı bir zaýaldyń zardaby ma, ony oılaýǵa jińgima tepalad. «Qas pen kózdiń arasynda basqa bir keńistikke, álgi aıtyp júrgen qatarlas álemge ótip kettik be», dep arany ashylǵan jabaıy ıtterden jandary túrshige qoryqty; «Budan endi qalaı qutylamyz?» dep jantalasty.

Mynaý esiz qalanyń endigi qojalary da osylar sekildi. Syqpyty solaı, baz-bazda baıqamaı esiz shaharǵa enip ketken tirshilik ıelerin tarpa bassalyp jep qoıatyndar da osylar-tyn. Manadan beri top-top bolyp, tus-tustan aǵylǵan ıtter jemtikke talasyp ózdi –ózi qyrqysyp, umar-jumar shaınasyp, kúshi basymdary birin-biri jep saıabyr tapqan. Ózderi úıir-úıir bolyp toptasyp júretinge uqsaıdy. Al jemtikke kelgende bir-birin aıary joq, jemtikpen qosa jalmap qoıatyn syqyldy. Qazirgi sátte de mezgilsiz «qonaqtardyń» izin ańdyǵan uıalas ıtter esik kózine telmire tesilýde.

Jigitter bolsa tezirek myna aradan ketkisi kelip, jabaıy ıtterdiń ańysyn ańdyp, dybystaryn bildirmeı baspaldaqpen aqyryn-aqyryn tó túsip, sytyǵa bildiǵý. Bir basyp, eki basyp, ekinshi qabatqa jetken Ádilet esik aldynda ózderin ańdyp jatqan jyrtqyshtardy kózi shalyp, dereý joǵary qaraı zyta jóneldi. Esik kózinde jatqan úlken qyzyl ıt, onyń sońynan ergen birneshe nán tóbetter bulardy kórgen bette tap berdi. Julqyna umtylǵan ıtter ekeýin óksheleı qýdy. Jan berý ońaı ma? Eki jigit irkes-tirkes júgirip, besinshi qabattaǵy tóbege shyǵatyn jalǵyz satyǵa jarmasty. Ádilet artta bolatyn, Tımýr odan buryn jetip satymen joǵaryǵa ytqyp shyqty. Onyń ókshesin ala jetken Ádilet de satyǵa umtylyp, jantalasa joǵary órmeledi. Bul ýaqytta tóbege buryn shyqqan Tımýr Ádilettiń qolynan tartyp, tez shyǵaryp alýǵa asyqqan. Biraq qyzyl ıt atqan oqtaı atylyp kelip Ádilettiń baltyryna aýyz saldy. Soǵan qaramastan Tımýr Ádiletti joǵary tartyp, jyrtqyshty basynan teýip ázer qutqaryp alǵan. Qyzyl ıt aýzyn jalap joǵary shapshyǵanda eki jigittiń de úreıi ushty.

— Mynalar ıt emes, naǵyz shıbóri ǵoı, — desti ekeýi. Itterden záresi ushqan Tımýr shatyrǵa shyǵatyn lúkti jaýyp, onyń ústin synǵan qyshtarmen bastyryp tastady. Ádilettiń ıt tartqan baltyrynyń jaraqaty yrsyıyp jaraly jigit janyn qoıarǵa jer tappaı, kópke deıin zar qaqty.

Kún eńkeıip uıasyna qonýǵa jaqyndaǵan kez-tin. Bes qabatty úıdiń aınalasyn torýyldaǵan ıtter, jaý ańdyǵan jasaqtar sekildi, nysanaly jerden sheginer emes. Osy kezde bulardyń ısin sezip silekeıi shubyrǵan taǵy bir tobyr qalyń ıtterdiń qulaqatary árirekte qylt-qylt etip boı kórsetip qaldy.

Tımýr jaraly dosynyń baltyryn óziniń jeıdesin jyrtyp sonymen tańyp baılaǵan boldy.Túnge qaraı birtalaı qan joǵaltqan Ádilet talyqsyp uıyqtap qalǵan, tańǵesina qy. Tımýr bolsa túnimen kóz ilmeı «úıdiń aınalasyn qaraýyldaǵan qalyń ıttiń qarasy óshe me?» dep sony ańdydy. Tań aldynda ekpetinen jatqan qalpy shatyrdyń jıeginen syǵalaǵanda qyzyl ıt bastaǵan haıýandar esiz qalanyń batysyna qaraı shubap bara jatqanyn baıqady. So qalpy qozǵalmaı jatyp tóńirekti túgel sholdy. Tyrs etken dybys joq. Soǵan qaraǵanda «ıtter ketip qalǵan eken» dep oılaǵan, sóıtse olaı emes, qybyrlaǵan tirshilik ıesin ańdyp, jemtigin qalt jibermeı qyltadan basypdamiqiren. Úıdi torýyldap blardy ańdyǵan ıtterdiń bir shoǵyry esik-terezesi úńireıgen esiz úıdiń tóńireginde top-tobymen qulaqtary qyltıady.

Kenet Temir tosyn bir oıǵa keldi. Artynsha ol úı tóbesinde shashylyp jatqan qyshtyń synyǵyn, túrli kesekterdi bir jerge jınady. Asa kóp bolmasa da birshama qıyrshyq kesekterdi daıyndap alǵan ol, shatyrda turyp ıtterge aıǵaılap «ká, ká, ká» dep daýystap shaqyrdy. Bular adam kórmegen maqulyqtar, daýys shyqqan jaqqa jalt qaraǵanymen muny túsine qoıǵan joq, qaıta saqtyq jasap, qulaqtaryn jymyp, yryldap, endlaqtaryn jymyp, yryldap, endi bire reýleri ygitary. Tımýr taǵyda aıǵaılady, bu joly mynaý melshıgen meńireý qalada tiri jan bar ma dep, daýsy qarlyqqansha úzdik-sozdatelı aıǵaılady. Onyń daýsyn ilip ala jónelgen qańyraǵan ǵımarattar jańǵyryp aı..aaaaı, dep qaıtalap jatty. It jataqqa aınalǵan esiz qalada tórt aıaqty maqulyqtardan basqa tirshilik belgisiqalar emes.Úzdiksiz aıǵaılaǵan daýystan basynda jasqanyp qal maǵan biırinda-solıdar-tirshilik. Sol sátte Tımýr tómendegi ıtterdi nysanaǵa alyp, qysh kesektermen atqyldaı bastady. Tas tıgen ıtter «qańq» etip keıin syrǵyǵanymen boı salyp qorqatyn emes, qoryqqanyń ne, jerge dúrs-dúrs túsken kesekterdi «bul ne bále» dep ıskelep álek. Sóıtip turǵanda bir úlken, aýyr kesek úı irgesine jaqyn turǵan sary ıttiń qaq tóbesine tústi. Ol bolsa turǵan jerinde sereń ete qaldy, artynsha aıaqtary erbeńdep ornynan ushyp turyp, beli úzilip ketkendeı kıreleńdep, bóksesi maıysyp aınalashyqtap baryplady. Sálden soń bosyǵan ıtter jaraly haıýandy ári-beri ıskep: «buǵan ne boldy?» degendeı sonyń mańyna ıirildi; Turýǵa shamasy jetpegen «beısharanyń» álsiz denesin tus-tustan tartqylap, talasyp-tarmasyp aqyry jaryp jedi. Tımýrdyń denesi titirkendi, myna aradan aman shyǵýdyń, tipti de ońaıǵa túspesin endi ǵana sezgendeı. Esiz qalanyń ózderi kelgen tustaǵy alyp eskertkishtiń mańynda shoǵyrlanǵan taǵy bir top ıtterdi kórgende bul aradan tiri shyǵýdyń múle ońaı bolmasyn túsindi. Motosekilderi bular turǵan úıden on-onbes qadam jerde tur. Sol on bes qadam jerge jetýdiń ózi, arystannyń aýzynda turǵandaı qaýipti.

Bul kezde jaraqaty janyna batqan Ádilet qınalyp, yńyrsyp tús kórip jatty. Túsinde ákesi men sheshesi, ekeýi de dárger edi solar ústerine ádettegideı aq qalat kıip alǵan, bunyń qasyna kelip qarap tur eken. Ádilet olarǵa «Mama, Papa» dep qolyn sozyp kómek suraǵandaı umtyla bergende ekeýi de kózden ǵaıyp bolǵany. Uıqydaǵy Ádilet «Mama, Papa qaıdasyńdar?» dep solardy izdep, alqynyp: «Qaıda, qaıdasyńdar?» dep qınalyp oıandy. Kózin ashqanda Tımýr buǵan únsiz qarap otyrǵan.

Túsinen shoshyp, basyn kótergen Ádilet keshegi jaǵdaıdy esine túsirip:

— Tımýr, analar bizdi áli ańdyp tur ma?

— Torýyldap ketetin emes, ózderi óte kóp eken.

— Endi qaıtemiz? Bul jerge qalaı keldık? Ashýr ne istedi eken? — Dedi.

— Ashýr dosymyz endi joq, jyrtqyshtarǵa jem boldy, — dedi kózi jasaýraǵan Tımýr. Jaraqaty janyna batqan Ádilet birazǵa deıin qınalyp otyrdy. It tartqan baltyry dombyǵyp, qany toqtaǵanymen yrsyıǵan jaranyń beti kebersip, tyrysyp, oraǵan shúberektiń sheti jaramen birge qatyp qalypty.

Ekeýi esiz úıdiń ústinde turyp tóńirekke kóz jiberdi. Anaý záýlim eskertkish turǵan mańaı qalanyń ortalyq alańy bolsa kerek. Ótken dáýirde qyzyl granıtten órilgen aýmaǵy atshaptyrym aılapat alań endi qańyrap, ańsyp tur. Eskertkishtiń artqy jaǵynda taǵy bir zańǵar ǵımarattyń qańqasy qaraıady; shekesinde aldaqashan tozyp kómeski tartqan oraq balǵanyń nobaıy bolar-bolmas sebezgileıdi. Osy kezde qalanyń kún batys jaǵynan taǵy da bir tobyr ıt álgi qańyraǵan alańǵa jetip, ıirilip, bir-birin qýyp, alańsyz alysyp júrdi. «Shamasy bulardyń toqaılasatyn oryndary osy bolǵany ma?» — dep Tımýr men Ádilet qaptaǵan ıtterdiń qarasyna shoshyna kóz tikti. Munshama kóp ıt, quddy erý jasap jatqandaı, aıaqtarymen jer tyrnap, shabynyp, tilderi salaqtap, aýyzdaryn ańqaıta ashyp, kerılip-sozylyp dúr-dúr silkinedi. Endi birazy záýlim eskertkishtiń etegine kelip, artqy bir aıataryn kóterip, ıt qylyǵyn jasap sharýalaryn tyndyrýda. Myna esiz qalanyń endigi ıeleri de, turǵyndary da osylar dersiń. Eshteńeden jasqanar emes, qaıta bılep-tóstep, ıemdep alǵandaı, tym erkin.

Óli tynyshtyqqa múlgigen esiz qalanyń qaq tórinde sopıyp turǵan záýlim eskertkish qana álde bir jumbaq dúnıeniń syryn búgip, al-aló kózzdiss Kenet záýlim tas músinniń mańyna jınalǵan qalyń ıt tumsyqtaryń zeńgir kókke sozyp ulydy dersiń.Únsizdikten tynysy tarylǵan esizern shaharń aspanyn úlydy dersi esizern shaar ńń aspanyn úlyni deıan ıtogı.

Kózderi shyǵyp, aýyzdary úńireıgen, tas qalanyń záktengen ǵımarattary ulyǵan ıtterdiń dybysyn ilip áketip kúńirenip, tas kereń tynyshtyqqa qaıta súńgıdi.

Esiz shárge tutqyn bolǵan eki beıbaq, ulyǵan ıtterdiń daýsyn estigen saıyn álde bir jumbaq álemniń oqpanyna qulap ketkendeı túsiniksiz kúı keshýde. Anaý úńireıgen úılerge kózderi talǵansha qarady: sodan bir jylylyq izdegendeı, tym bolmasa osynaý qaptaǵan úılerdiń nege qańyrap qalǵanyn bilgileri kelip; ıt jataqqa aınalǵan esizdiktiń syryn uqsaqylary kelip; tas qalanyń alba-julba betine uza úńildi. Ara –tura záýlim eskertkishke kózderi súrinip, osy zaýaldyń túıini sonda turǵandaı bir sát soǵan óshteri ketkendeı tesile qadaldy. Tımýrdyń oıyna óziniń týyp ósken— Shyǵys-Qońyrat kenti keldi. Bir kezde birneshe myńdaǵan adamǵa jaıly qonys, jumaq meken bolǵan sol ara keńes odaǵy ydyraǵan kezde oıpy-toıpy joq boldy. Áýeli óndirisi toqyrady. Jumyssyz qalǵan qara jurt, seń urǵan balyqtaı sendelip, úlken qalalarǵa shubyrdy; birazy tarıhı otandaryn izdep jan-jaqqa údire kóshti. Sóıtip bir kezdegi jaıly meken jer betinen jym-jylys joǵaldy. Ol da ýeli esiz qaldy, odan soń úıindige aınaldy. Ol da tabıǵattyń zańynan zardap shekke joq, adamzattyń zańynan zaýal keshti.

Tımýrdiń ákesi Tabılganov Kım Tabılganovıch degen kisi zamanynda álgi Shyǵys-Qońyrat degen áıgili kenishte burǵyshy bolyp eńbek etti, qarshadaıynan qara junip boligi. Anasy Evdokıa Evstıgneevna Korjýh degen ulty bálkim tatar, bálkim orys, múmkin ýkraın ba, kim bolsa da, asa bir meırman, balajan adam-tyn. Sol kisi aıtyp otyratyn: ákesi Kım Tabılganovıchtiń ulty qazaq ekenin, onyń áke-sheshesin otyzynshy jyldardyń alapat ashtyǵy jalmap panasyz qalǵan búlendinshin esimi nege Kım bolyp jazylǵanyn ózi de, basqalar da bile bermeıtin. Soǵan qarap keıbireýler ony: «Kristermen jaqyndyǵy bar ma?» dep te oılaıtyn. Ákesi Kım Tabıalgnovıch jumys kezinde bolǵan apattan kóz jumyp jalǵyz uldyń tárbesi anasy Evdokıanyń moınyna tústi. Obaly qane, sheshesi Tımýrdy eshkimnen kem qylmaı ósirdi. Ákesi Kım alǵashqy jyldary ataqty Qońyrat degen kenishte jumys istegen ǵoı, tipti qarshadaı kezinen bastap, eńbekke aralasqan. Keıde áıeli Evdokıa kúıýinen suraıdy eken: «Sen nege qazaq qyzyna úılenbediń, jasyń otyzǵa tolǵansha súr boıdaq bolyp júrgensiń?» dep. Ondaı kezde kúıeýi azyraq muńǵa batatyn. Qazaqtyń bir ınabatty qyzyn bul da bir kisideı jaqsy kóripti. Qyz da «ket ári» bolmaǵan. Alaıda, qyzdyń aǵalary buǵan: «Seniń tegiń túsiniksiz, ákeń kim, shesheń kim? Diniń kim, tiliń kim? Qaıdan shyqqan jansyń? Rýyń joq. Arjaǵyń beımálim, sondyqtan qaryndasymynyń mańyna jola ma! » dep shegelep aıtqan. Ondaı kezde kúıeýi azyraq muńǵa batatyn. Qazaqtyń bir ınabatty qyzyn bul da bir kisideı jaqsy kóripti. Qyz da «ket ári» bolmaǵan. Alaıda, qyzdyń aǵalary buǵan: «Seniń tegiń túsiniksiz, ákeń kim, shesheń kim? Diniń kim, tiliń kim? Qaıdan shyqqan jansyń? Rýyń joq. Arjaǵyń beımálim, sondyqtan qaryndasymynyń mańyna jola ma! » dep shegelep aıtqan. Ondaı kezde kúıeýi azyraq muńǵa batatyn. Qazaqtyń bir ınabatty qyzyn bul da bir kisideı jaqsy kóripti. Qyz da «ket ári» bolmaǵan. Alaıda, qyzdyń aǵalary buǵan: «Seniń tegiń túsiniksiz, ákeń kim, shesheń kim? Diniń kim, tiliń kim? Qaıdan shyqqan jansyń? Rýyń joq. Arjaǵyń beımálim, sondyqtan qaryndasymynyń mańyna jola ma! » dep shegelep aıtqan.

Kózine qamshy tıgendeı basyn kegjeń etkizgen osy bir ýytty sóz onyń sanasynda máńgi qaldy. Ómir boıy dál osylaı ony eshkim qorlaǵan emes, dál osylaı ony eshkim tabalaǵan emes. Álgi sózdiń ýty tula boıyn sharpyp eńsesin kótertpedi.

 Shynynda da, bul qaıdan shyqqan? Ke kim, eshe kim? Anaý aıtqan rýy kim? Bunda sonyń biri joq. Tamyrsyz tas jetim bolǵany ma ?! Ár jaǵynda kim bary belgisiz. Sonda óndir jas Kım jandy jerine tıgen aýyr sózge shydaı almaı sheginshektep, músápirdiń kúıin keshti. Qoryqqannan emes, qorlanyp túsinip bolmaıtyn ıirimge batyp bara jatty.

Aqyry óziniń kim ekenin bilsem dep tegin zerttep te kórdi. Sonda bilgeni — ýaıymyn seıiltpedi, tipti ózine aıyqpas azap taýyp aldy. Munyń Tabıalgnov degen tegi eshkimniń aty emes «taýypalǵan» degen sóz bolyp shyqty, al esimi degen tarmaqqa qapelimdi balaǵa at qoıa almaı «kim» jazaa at qoıa almaı «kim» depaǵan, balam zaty jalǵan.

Sodan bastan ol — rý, tek degen sózdi estise eski jarasy qabynyp qaltyrap ketetin.Tipti tili men dinine de boısuna almady. Dúr dúnıede dúbara bolyp ǵumyr keshti. Jasy qyryqtan asyp balaly-shaǵaly bolǵanda ǵana «biz joǵalǵan urpaqpyz» dep aýyr kúrsinetin edi Kım jaryqtyq.

... Baıaǵyda jańa ashylǵan óndiriste FZO – ny bitirip kelgen Kım sekildi tuldyr jetimder az bolmaan. Olardyń qalaı bas quraǵanyn qaıdam, áıteýir, Kımniń mahabbatta joly bolmaǵany anyq-ty. Sóıtip júrgende, qudaı ıip bastyqtar bul máseleni sheshý úshin reseıdiń shalǵaı ólkelerinen eki júzge tarta órimdeı qyz-kelinsheketerdi yz-kelinsheketerdi, aldyplidilany. Nesin aıtasyń, ol bir esten ketpeıtin ǵajaıyp kúnder-tin. Kún ara kezdesý, alaý-dalaý keshter, dýman-toı jalǵasyp júre bergen. Kúzgesalym súr boıdaqtardyń deni basqurap úlgerdi. Kımniń de joly bolyp Evdokıa degen arýmen kóńil qosty. Balaly –shaǵaly boldy.

Keshe qańǵybas ıtterge jem bolǵan dostary Azanyń sheshesi Galına Fedorovna Gafarova tatar qyzy bolatyn. Onyń da ákesi kenishte eńbek etti, keıin balqytýshy bolyp talaı jyl balqytý peshindi ot kósegen, ulty qazaq Elchıbekov Mýnadıl Elchıbekovıch, kópshilip ony Mıshetk naıl. Onyń da taǵdyry Tımýrdiń ákesi Kım Tabılganovıchtikine uqsas bolatyn. Ol da balalar úıinde ósken tuldyr jetimektiń biri-tin. «Aılas qatyn — muńdas» demekshi bulardyń áke-shesheleri týysqan adamdardaı bir-birimen jıi aralasatyn. Balalary da birge oınap, qatar ósti. Aza otbasyndaǵy balalardyń ortanshysy-tyn. Shyn esimi Ázbergen, (ózderi Aza dep ketken,) óte shıraq edi. Kórdiń be, myna tas qalaǵa kelip, qaıdaǵy bir qańǵybas ıtterge jem bolyp joǵalyp tyndy.

***

Jerge túsýge júrekteri daýalamaǵan eki jigit aptadan asa bıik úıdiń tóbesine boı tasalady. Ózderi de súlik sorǵandaı saýdyrap súıekteri qalǵan. Jel qaǵyp, kún qaqtaǵan túrleri qaıystaı qaraıyp, shúńireıgen kózderi ǵana shyńyraýdyń túbindegi bir tamshy sýdaı jyltyraıdy. Ashtyq pen shólden kózderi buldyrap ketse de, ıtterdiń ańysyn ańdýda. Sol kúni olar taǵy da, kún uıasyna qonsa dep sony tosty. «Kún keshkirip tóńirek qarańǵylyq qushaǵyna engende myna haıýandar jónine keter, bizdi qashanǵy deıin ańdyıdy? Ketetin shyǵar, so kezde bu jerden sytylyp shyǵarmyz, »dep úmitengen. Ózderi soǵan ishteı senip, bıik úıdiń tóbesinde jatyp shatyrdyń erneýinen tórt aıaqty dushpandardyń qımyl-qozǵalysyn qalt jibermeı baqty. Bir jaǵynan shól qysyp, tilderi aýyzdaryna sımaı aýyr azapqa dýshar bolǵan jigitter álsirep, ara-tura qalǵyp-múlgip otyrǵan.

Tymyrsyq aýa. Óli tynyshtyqqa múlgigen esiz qala. Osynaý esizdik pen únsizdikti ıtterdiń ulyǵan úni buzdy. Úzdiksiz ýildegen zarly ún tas qalanyń taqsyretin aıaýsyz tógip, jaryq jalǵananan shoshyndyryp turǵandaı. Itterdiń ulyǵany birazǵa deıin basylmady.

 Bul ýaqytta ashtyqtan álsiregen Tımýr talyqsyp, uıyqtap ketti. Ádilet bolsa sol kúni de kóz ilmeı aýrý aıaǵymen arpalysty. «Osy bir ıt jemede qalǵan, ıessiz qalaǵa qaıdan keldik, qalaı tap boldyq?» degen ókinish ózegin órtese, isik keýlegen aıaǵy búkil qarasanyn kemirip, derti janyna batyp bezek qaqtyrýda. Ábden qınalǵan ol aýrý aıaǵyn súıretip shatyrdan túskisi keldi. «Nede bolsa keteıikshi» dep alasurdy. Sol oımen Tımýrdy julqylap:

— Tımýr, turshy keteıik. Mańaıda ıtter joq sekildi, — dedi. Ashtyq pen shólden álsirep jatqan Tımýr kózin samarqaý ashyp ornynan súıretilip bara jatqan dosynyń sońyna janaryn ilestirgeni bolmasa qozǵalarǵa qaýqary bolmady. Onyń buldyraǵan sanasy ǵana tiri sekildi, qalǵan denesin múlde sezýden qalǵandaı, taǵy da kózi jumyla berdi.

Bul ýaqytta jaraly aıaǵyn súıregen Ádilet tómenge bet alǵan. Qolyna kúrektiń saby sekildi bir tutam kespeltek aǵash ilinip, soǵan taıanyp, týra syrtqy esiktiń kózine deıin súıretilip zorǵa jetti. Mezgil tún jarymynan asyp ketken. Altyn tabaqtaı bolyp aı týǵan. Jelsiz tymyq tún.

Tımýrǵa qaraılap artyna buryldy. «Jaraıdy» dedi ol ishinen, «ıtten aman qutylsam, seni kelip qutqaram, shyda, shyda» dep alǵa jyljydy.

Neshe kúnnen beri ózderin ańdyǵan ıtterdiń minezine eptep qanǵandaı. Bular áste úrmeıtin, tipti dybysyn bildirmeıtin bir zálim tóbetter bolsa kerek, jemtigin únsiz kelip tarpa bas salýǵa daǵdylanǵan. Qańǵybas ıtterdiń de, osynshalyq ósip adamǵa qaýip týǵyzatynyn tipti de oılap kórmegen eken. «Itti jeti qazynanyń biri, adamnyń dosy» deıtini qaıda? — dep bar kúshin jınap, tóńirekke urlana qaraǵan ol syrtqy esikten shyǵa berkti. Úıdiń buryshyna deıin keldi. Qaýipti eshteńe baıqalmady. Mańaı typ-tynysh. Janyn shúberekke túıgendeı jaraly aıaǵyn súıretip, qol sozym jerde turǵan motosıkline ilbidi. Qarys jer, munsha uzaq bolar ma ?! Sútteı jaryq aı sáýlesimen aınala aǵarańdap, boz nurǵa malynyp, tynyshtyqqa uıyǵan. Áni saıtan arbalary áneýkúni ózderi doǵarǵan jerde bulardy tosyp mańqıyp tur. Temir arba, árıne, ıtterge kerek emes, ári ótken-beri ótken tórtaıaqty haıýandar ıskelep, qalasa arytqy aıaqtaryn kóterip bir-bir shaptyryp ketkeni bolmasa bálendeı zala tımegen. Ádilet kóligin kórip «myna ıt qorlyqtan qutylsam», — dep janyǵyp alǵa jyljydy. Kenet birdeńe syqyr ete qalǵandaı boldy.

— Shóp syndy ma, tóbetter baıqap qaldy ma? — Dep Ádilet jan-jaǵyna jalt-jult qaraǵan da, taıaq tastam jerde sońynan baspalap kele jatqan birneshe ıtti kózi shaldy. Kózderi janyp, kórden shyqqan saıtandar dersiń. Qolyndaǵy aǵashty kóldeneń ustaǵan Ádilet umtyl bergen bireýiny bastan sileıte uryp jiberdi, sóıtkensha tus-tusynan órshelen shapshyǵany birnesh ıt biri basyn, biri aıaǵynoı jarmasyp, Ádiletti taıaq sermeýge úlgertpeı tarpa bas salda. Artynsha apyr-topyr alysqan adam men qyzyl ala tóbetter umar-jumar julqysa jaǵalasyp, qoıý shańmen aralasyp ketken. Álden so jigittiń aı, .. ı ... ı degen qınala yshqynǵan daýsy ǵana estilip, izinshe ıtterdiń «ar-gúr» etken úni aýada qalqyp turdy.

***

Yzyńdap jel soqty. Aı jaryǵymen qaraýytqan eki motosıkl joǵalǵan qalanyń qarańǵy buryshynda qańtarýly qala bedi.

Shyǵystan shashyrap taǵy bir tań atty. Qubylyp jel soqty. Jelmen birge qańyraǵan kóshe boıyndaǵy áldeqashan qýrap, semip qalǵan muqyl aǵashtar gýlep, yzyńdap muńly zar tókti. Kózi shyǵyp, aýzy úńireıgen mylqaý úılerdiń qaq ortasynda eshteńeni qaperge ilmeı qazdıǵan bıik qyzyl eskertkish qana tas tuǵyrdan taımaı alteıqa jilol.

Bes qabatty esiz úıdiń tóbesinde jatqan Tımýr kún shaqyraıyp tóbege kelgende: zilmaýyt bolǵan denesin kóterýge ál-qýaty quryp, ańqasy keýip, áldy da binireýdi. Anasynyń daýsy ma? dep oılady ol. Talaıǵa deıin esin jınaı almaı talyqsyp jatty. Kózın ántek ashqanda shaıdaı ashyq kógildir aspandy kórdi. Qasynda bireý uıyqtap jatqan sekildi. So jatqannan zeńgir kóktiń alys túpkirine kózi talǵansha uza qarady. Kók aspan degeni kók teńiz syqyldy, asaý tolqyndary bulardyń kemesin aıaýsyz shaıqap álde qaıda alysqa alyp bara jatqandaı; endi birde myna joǵalǵan shárdan shyǵa almaı adasyp júrgendeı. Bir mezet kóz aldyn kómkergen boz munardyń arasynan alda qashan ólip qalǵan ákesi Kım Tabılganovıchtiń muńly júzi jylt etip kórinip: «Balam, jzi jyltip kórinip»: «Balam, j onzi jltip kórinip»: «Balam, sen on mrnnida. İzinshe munartqan dúnıe birte-birte sóne berdi.

 Shyǵystan shashyrap taǵy bir tań atty. Qubylyp jel soqty. Jelmen birge qańyraǵan kóshe boıynda qaz-qatar tizilgen— áldeqashan qýrap, semip qalǵan, muqyl aǵashtar gýlep, yzyńdap muńly zar tókti. Kózi shyǵyp, aýzy úńireıgen mylqaý úılerdiń qaq ortasynda eshteńeni qaperge ilmeı qazdıǵan bıik qyzyl eskertkish qana tas tuǵyrdan taıǵysy joq.

Aýlaqta tumsyqtaryn zeńgir kókke sozǵan jabaıy ıtter joǵalǵan shárdiń zaryn aıtyp uzaq-uzaq ulydy.

---