InfoHub Logo

Týǵan jerdiń qar, muzy,
Aıazyńmen jýyndyr.
Týǵan jerdiń bal qyzy,
Burymyńmen býyndyr.
Týǵan jerdiń bulaǵy,
Tolqynyńmen at meni.
Týǵan jerdiń jylany,
Shyryldatyp shaq meni.
Týǵan jerdiń sheńgeli,
Tyrna aıamaı betimdi.
Týǵan jerdiń ermeni,
Aýzyma quı ótimdi.
Týǵan jerdiń dońyzy,
Qan josa qyp jaryp ket.
Týǵan jerdiń qońyzy,
Domalatyp alyp ket.
Týǵan jerdiń qasqyry,
Kemir, aqyn súıegin.
Týǵan jerdiń tas, qumy,
Seni osylaı súıemin, —

deıdi arqaly aqyn Járken Bódeshuly. Bul óleń, sóz joq, aqyly kem aýsar, nemese “tipáı, kápir” degizetin áýmeser bolmasa, elim dep emirenip, jerim dep tebirene alatyn kim-kimniń de alpys eki tamyryn tarpańnyń qyl quıryǵynan esken shylbyrdaı shıyrshyq attyryp, shyńnan qulaǵan taý sýyndaı bulqan-talqan etkizip jibere alatyn óleń. Bul óleń — janyńnyń múlgip ketken alys bir túkpirinde astań-kesteń daýyl turǵyzyp, sanańnyń qalǵyp ketken qıan bir qatparynda alaı-dúleı burqaq soqtyryp, júregińniń eń bir sezimtal, eń bir sergek alqabynda alapat silkinis týdyratyn óleń. Mundaı óleń, ádette ystyq yqylas, yntyq kóńil, asta tók ańsar sezimmen birge, týǵan jerge degen uly mahabbattan týady. Uly mahabbattan! Men osy óleńnen Mahambettiń “Aý, qyzǵysh qus, qyzǵysh qus, el qoryǵan men edim, men de aıryldym elimnen, kól qoryǵan sen ediń, sen de aıryldyń kólińnen, Aspanda ushqan qyzǵysh qus, seni kólden aıyrǵan, lashyn qustyń tepkini, meni elden aıyrǵan, han Jáńgirdiń ekpini” dep qaıtara soǵyp, qaıyryla sóıleıtin, ǵasyrlar astynan estiletin “Qyzǵysh qusynyń” qanatynyń sýylyn; Maǵjannyń “Saǵymy saıran qurady, borany ulyp turady, Qys — aq kebin, Jaz — sary. Ormany joq, shýy joq,Taýy da joq, sýy joq, Máńgi ólik saharasy. Saryarqa degen jerim bar, nege ekenin bilmeımin — Sol Arqamdy súıemin” dep týǵan jeri úshin et-júregi eljirep, súıegi úgitilip turǵan “Súıemin” óleńiniń ottaı ystyq lebi men demin, Tólegen Aıbergenovtiń “Arýana jaýdyń qolyna tússe botasyn shaınap óltirip. Qaraly moınyn qaıtadan artqa burmastaı halge keltirip, jerine tartyp otyrady eken, monshaqtap jasy bozdaýmen, omyraýyn jasqa toltyryp” degen ári qaısar, ári qasiretti joldaryndaǵy erek ekpindi aǵysty sezgendeı bolasyń. Óıtkeni bul óleń — oqyǵan saıyn ózegińde lapyldaǵan órt týdyryp, jan-júregińniń astań-kesteńin shyǵaratyn joǵaryda keltirgen dańqty óleńdermen taǵdyrlas, tamyrlas óleń. Túk te asyryp aıtyp otyrǵan joqpyz. Dál solaı! Taǵdyr talaıymy tańqy, túsinigi taıyz bireýler mıyǵynan myrs etip Járkenniń óleńin uly tulǵalardyń ataqty óleńderimen taǵdyrlas, tamyrlas deýi qalaı bolar eken dep kúmán-kúdikpen qarap, shák keltirýi ábden múmkin. Ondaı jandarǵa Járkenniń óleńin taǵy bir oqyńyz, qaıta-qaıta oqyńyz der edik. Onyń ústine Járken bir óleńinde “Men aqyn emspin, Taǵdyrym — aqyn” deıdi. Iaǵnı, mundaı óleńdi jazý úshin Járkenniń basynan ótken taǵdyr seniń de basyńnan ótýi kerek. Eń aldymen, bul óleńdi Taǵdyr týyndysy dep qaraǵan jón. Tar jol taıǵaq keshýli, taýqymetti ol Taǵdyrǵa sálden keıin taǵy da bir oralyp soǵa jatarmyz... Sondyqtan aqynnyń týǵan jerge degen saǵynyshy men súıispenshiligigin áli de asha túsetin birer jyrlaryn odan ári oqyp kóreıikshi.

Týǵan jerden ketkeli
Saǵynyshym kóp meniń.
Aıǵa qarap ulyǵan
Men bir jalǵyz kókbóri.
Aıǵa qarap ulysam —
Aı sarǵaıyp batady.
Kúnge qarap ulysam —
Kún sarǵaıyp batady.
Tańǵa qarap ulysam —
Tań sarǵaıyp atady.
Taýǵa qarap ulysam —
Tas sarǵaıyp qalady.
Sýǵa qarap ulysam —
Sý sarǵaıyp aǵady.
Sarǵaıtpaıtyn zaman joq,
Adam az da, aram kóp,
Urlyǵy kóp zamanda
Ulymasqa amal joq.

Jany da, júregi de, jyry da, syry da, muńy da — búkil ishki dúnıe, bolmys-bitimi túgelimen týǵan jerge degen saǵynyshtan kúzgi japyraqtaı bop sarǵaıyp , shemen bop qatqan sherin aqtaryp, kóbesi sógilmeı kók muz bop qatyp qalǵan qasiretin eritý úshin alyp keńistikke shyǵyp qasqyr bop ulyǵan aqyn kózine myna dúnıeniń bári sarǵaıyp kórinedi. Aqyn saǵynyshynan aı da sarǵaıyp ketken, kún de sarǵaıyp ketken, taý men tas ta... sarǵaıyp ketken.

Beıne bir aqyn boıyn kernep bara jatqan saǵynyshtyń sary jalqyny aqtaryla tógilip bárin de sarǵaıtyp jibergendeı. Saǵynyshtyń sol bir sary jalqyndy jalyny barsha dúnıeni sharpı jalap kúıdirip bara jatqandaı. Onsyz da osylaı kúıdirip, órtep bara jatqan saǵynyshy qyspaqqa túsip, qysastyq kórgen kezinde, aınalańdy urlyq pen qorlyq, zorlyq pen zombylyq torlap alǵan sátte burynǵydan da kúsheıip, burynǵydan da artyp, aqyrynda dertke aınalyp keteri sózsiz ǵoı. Mundaıda aıtylar sóz de jetpeı, aqyn baıǵus qasqyr bop ulymaı qaıtsin. Ondaı sátte ol:

Birde sózim — shyryn bal,
Birde sózim — qan jylym.
Kóp qaradym qabaqqa,
Az qosyldym sanatqa.
Bir kózimnen sor aǵar,
Bir kózimnen qan aqsa.
Tula boıym syz, qaıǵy,
Salqyn júrek qyzbaıdy.
Bir búıirim jylysa,
Bir búıirim muzdaıdy.

Bul japa shekken jannyń shyryly ǵana emes, jat jurttyń ıeligindegi alysta qalǵan týǵan jerin ańsaǵan ári qapaly, ári nalaly júrektiń ulýy! Bylaı júrseń shóńge, bylaı júrseń shoq basyp, birde otqa kirip, birde sýǵa túsip alasapyran kúı keshken aqyn jany sonshama nege degbirsiz?! Nege, eń bolmasa, bir mezet, bir sát baıyz taýyp damyl etpeıdi. Nege? Sol kezde saǵan ol:

Ana jaqta Anam bar,
Myna jaqta balam bar.
Men Anama alańdap,
Anam maǵan alańdar, —

dep ózegin órtep, keýdesin kerip bara jatqan kúıinish-kúızelisin aqtaryp salady. Aqyn taǵdyry lapyldap janyp jatqan eki ottyń ortasynda qalǵan.

Endi mine maqalamyzdyń bas jaǵynda aıtqan aqynnyń taýqymetti taǵdyrynan az-maz habar bermek bolǵan ýádemizdiń údesinen shyǵatyn sát te kelgen sıaqty.

Járken Bódeshuly óziniń eń ystyq, eń aıaly, eń qımas týǵan jerin tastap 1969 jyldyń sáýir aıynda Jońǵar Alataýynyń “arqar aspas qıyn asýyn” asyp, Atajurtty betke alyp arǵy betten bergi betke qashyp shyqqan ǵoı. At qulaǵy kórinbeıtin aq tútek boranǵa tap bolǵan olardyń kórgen azaby adam aıtqysyz. Birde qalyń qarǵa qamalyp, birde ash bórilerdiń talaýyna túse jazdap, ábden aryp-ashyp, ıtsilikpeleri shyǵyp júrip, áıteýir, shekaraǵa iligedi-aý. Biraq olardyń shekaradan ótkennen soń da kórgen quqaılary az bolmaıdy. Járkenniń ózin sóıletip kóreıikshi: “Shekaradan ótpeı jatyp-aq tergeýshim sol kezdegi Sovet ókimetiniń basshynyń atyna qaratyp osy elden baspana surap ótinish jazyp berýdi talap etti.Men qýana-qýana ótinish jazdym. Qara sózben emes, óleń sózben jazdym, esimde qalǵany mynaý:

Keri qaıtara kórmeńiz!
Keri qaıtara kórmeńiz!
Tilegim osy sizdeı kósemge
Ólsem óleıin osy elde.
Óleıin túrmeńde,
Óleıin kósheńde.
Óleıin atajurtym — Qazaqstanda.
Óleıin,
Ólmesem osy topyraqqa
Dán bolyp óneıin.
Bul tilegimdi qabyl etseńiz,
Patsha aǵzam,
Ne aıtsańyz da kóneıin!
Ne aıtsańyz da kóneıin!

Arada úsh kún ótken soń murty qıaqtaı bir qazaq ofıser qasyma kelip otyryp álgi óleńdi jolma-jol orysshalady. Bul meniń bóten tilge tuńǵysh aýdarylýym edi” deıdi.

Óleıin túrmeńde,
Óleıin kósheńde!

Atajurt úshin ózin qurbandyqqa shalyp, basyn azap pen tozaqqa salýǵa bar ne degen jankeshti jan aıqaıy bul! Apyr-aı, atajurt degenińiz “jylanynyń shyryldatyp shaqqanyna” da qumbyl bolyp, tipti sodan rahat tabýǵa da daıyn týǵan jerden de qasterli, týǵan jerden de qasıetti eken ǵoı. Óıtkeni ol tarıhtyń qatpar-qatparlarynan tamyr tartyp seni qorektendirip, boıyńa qýat, oıyńa sýat berip turǵan asyl dińgegiń ǵoı. Mundaı haldi tek óz basynan ótkizgen taǵdyrly jan ǵana sezine alsa kerek. Bálkim, biz aıta beretin patrıotızimińiz de, biz qaıtalaı beretin ulttyq rýhyńyz da osyndaı qýatty sezimderden bastaý alǵanda ǵana qaıyrly bolatyn shyǵar-aý.

Atajurt úshin týǵan jerdiń baýyry saıa, saýyry salqyn, bir jaǵy jaqpar-jaqpar jartasty bıik, bir jaǵy uly keńistikpen ulasyp jatqan qunary asyl týǵan jerin de, qushaǵy ystyq týǵan elin de, alaqanyna sap aıalap ósirgen ákesi men sheshesin de, ini-qarandastaryn da qıyp ketken aqyn janynda kún saıyn, sát saıyn júrip jatatyn arpalys — jaýyńa da tilemeıtin alapat arpalys bolsa kerek...

... Mine, aqyn jıyrma eki jyldan keıin balalaryn ertip týǵan jerdiń qasıetti topyraǵyn basty. Áke-sheshe baıaǵyda o dúnıelik bolǵan. İni-qaryndastarynyń da biri bolsa biri joq. Ómirden ótken eń jaqyn, eń asyl jaqyn-jýyqtaryna bir ýys topyraq sala almaǵan aqynnyń jan-júregin ókinishtiń kúıigi órtep, kókiregin kúızelistiń otty jasyny qaq aıyryp tur...

Ókinishten ózegi órt-jalyn bop tursa da, áıteýir táńir jarylqap týǵan jerine oraldy ǵoı. Táýba! Shúkir! Týǵan jerdiń maıda samaly jelpip, ystyq kúni aımalap, topyraǵy maıdaı jaǵyp aqynnyń qamyqqan sherli kóńilin eljiretip, toń bolyp toryqqan janyn eritip jibergendeı boldy. Az kúnde-aq kóńil kóterildi, jan jadyrady. Eń bastysy , týǵan jerdiń dıdar kelbetine qarap óziniń alysta qalǵan balalyq shaǵymen qaýyshty. Baldaı tátti balalyq shaǵymen qaýyshqan jazǵan aqynda ne es qalsyn?! Birde qustaı ushyp, birde quıyndaı júıtkip tartty da jóneldi!

Qaraǵan, butanyń túbinen,
Uıqysy qanyp túnimen
Oınap shyqqan qoıandaı
Orǵyp-orǵyp júgirem.
Orǵyǵan saıyn alqyndym.
Alqynǵan saıyn sharq urdym.
Sońymnan qalmaı júgirgen
Tasbulaq,
Ózen,
Samaldy
Boldyrtyp artqa qaldyrdym.
Oıdan qyrǵa orǵydym.
Qyrdan nýǵa orǵydym.
Nýdan sýǵa orǵydym.
Tabanǵa qatty batsa da
Orǵydym taýdan tasqa da...

Qanshama jyldardan keıin týǵan jerimen tabysyp, onyń mamyqtaı jumsaq qushaǵyna kúmp berip, aýasyn qushyrlana jutyp, sýyn meıirlene ishken aqyn jany bári bir alań, bári bir mazasyz. Janynyń bir jaǵy Atajurt, bir jaǵy Týǵan jer. Sodan da ol “Qudaıym shyryldattyń aıamaı-aq, eki ottyń ortasyna tastadyń da”, — dep nalıdy. Bul aqynnyń máńgilik taǵdyry. Óıtkeni ol tipti erterekte-aq “shekara júregimdi bóldi ekige, anamnyń qursaǵynda jatqan shaqta-aq” degen bolatyn. Kúrdeli taǵdyr! Sodan ba eken, Járken aqyn kileń eki aıyrylyp, qaq bólinip sóıleýmen keledi.

Taýǵa shyqsam — ularmyn, shólge tússem — qulanmyn.
Ular qusap taý jaılap, qulan qusap moınymdy
Tarǵyl qumǵa burarmyn.

Eki jarylý, eki bóliný. Bir teriskeıge, bir tústikke qarap, bir shyǵysqa, bir batysqa qarap eki daı kún keshken aqynnyń ishki álemi alaı-dúleı. Túp tamyryn izdep kelgen aqynnyń kindik qany tamǵan týǵan mekendi qıa qoıýy da qıyn. Sana-sezimi, aqyl-esi, qaı kezde de jol aıryǵynda turǵandaı qaq aıyrylady da turady. Aqyn týǵan jerinen qaı bir jetiskennen aýdy deısiń?! Ol jerdiń túptiń-túbinde aıdahar qulqyndy alyp elge jutylyp kete me degen qaýip oǵan amalsyz ata tek, atajurtty izdetti ǵoı.

Týǵan jerim Jaıyr taý,
Eki órkeshti aıyr taý.
Aıyr taýdan sum taǵdyr
Tirideı meni aıyrdy-aý,
Tirideı meni aıyrdy-aý!, —

dep kúızele tura, ol týǵan jerdiń kúni erteń-aq jat el, jat jurt bop keterin búkil bolmys-bitimimen, búkil tamyr-talshyǵymen sezine bildi.

Aqyrynda
Jońǵarıa oıpatynan — óli qum,
Saryarqaǵa deıin jortqan bórimin.
Tórtqubylaly turǵan temir qursaýda
Anaý Shyǵys Túrkistanda týsam da
Ata jurtqa jetti meniń ómirim... —

dep ishtegi shemen bop qatqan sherin alǵaýsyz aqtaryp óksigi men solyǵyn basady.

Shyndyǵyn aıtý kerek, elim, jurtym dep ólip-óship kelgen aqyndy Atajurt emeshegi úzile emirenip, qushaǵyn qushyrlana ashyp qarsy ala qoıǵan joq. Talaı-talaı topsasy berik emen esikterdi kúzettirip, talaı-talaı qatal bosaǵalarǵa telmirtip qoıdy. Qoıyn baqtyryp, qotanyn kúzettirdi. Sandaltty. Sergeldeńge saldy. Ol bárine tózip baqty. Óıtkeni aqyn maqalamyzdyń bas jaǵynda aıtyp ótkendeı atajurttyń “túrmesinde ólýge” de, “kóshesinde ólýge” de qumbyl bolatyn. Ańsap kelgen aǵaıynnan ne estimedi deısiń?

Jalǵanda jaman bar ma bólingennen,
Bólingen emes eken ólimnen kem.
“Jansyz” — dep
“Qos júrek”, — dep,
“Aýǵan el”, — dep
Estigen sózim az ba kóringennen, —

dep qamyǵyp, toryqqan sátteri az bolmapty. Biraq ol beıádep, bylapyt jandardyń ondaı-ondaı ospadar sózderine nalysa da, jasyǵan joq. Qaıta shyńdalyp, shıryǵa tústi. Shamyrqansa da shart synǵan joq! Qaıralyp, qaırattanyp ketti.

Ol búginde týǵan jerdiń taý-tasyn, ózen-kólin, jaılaýy men qumyn, aıazy men aptabyn, qysy men jazyn, kúzi men kóktemin, qusy men ańyn, gúli men tamshysyna deıin qaldyrmaı, juregin qaqtap saýǵandaı etip jyrlaýdan bir tanbaı keledi.

Járken Bódeshuly búgingi qazaq poezıasyndaǵy eń belsendi, eń beldi, shoqtyǵy bıik, oryny berik saýsaqpen sanap alarlyqtaı sanattaǵy aqyndarymyzdyń biri.

Men maqalamda Járkenniń, aıtqyzbaı-aq, ózderińiz baıqap otyrǵandaı, qyryq qyrynyń bir qyryna ǵana toqtaldym. Taǵdyrly qyryna!

Ol birde:
Jer kógerdi,
Men qashan kógeremin,
Kógermeı ishimde óldi kóp óleńim.
Qaraqumnyń semirtip sekseýilin,
Qara nóser jaýdyrsam degen edim.
Syńsyǵan nýǵa aınalyp tóńiregim,
Gúlderdi tozańdatyp kóbelegim,
Aralarym murtyna maı jalatyp,
Masalarym mertikse qanǵa batyp,
Oılaǵanym bolsa osy ne der edim?!
Aýyrmaı, syrqamaı-aq óler edim, —

dep bárimizdiń kókeıimizde júrgen tilegimizdi alǵaýsyz aqtaryp-aq salǵan eken. Tilegi qabyl bolǵaı!

Járkenniń bir óleńinde “juldyzymnan jańylǵan joqpyn” degen joldar bar. Shynynda da ol juldyzynan jańylmaǵan aqyn!

---