InfoHub Logo

Meniń oıymsha, esimi qalyń jurtshylyqqa keńinen tanymal Qýandyq Túmenbaı qazirgi qazaq jazýshylarynyń ishindegi eń ónimdi jazýshy. Ol tipti qolyndaǵy qalamy birde-bir sýalyp, aldyndaǵy qaǵazdary birde bir qurǵap kórmegen meniń qadirli qurdastarym,úlken talant ıeleri Tynymbaı Nurmaǵambetov pen Marhabat Baıǵutovtan da ónimdi. Qaptap shyǵyp jatqan gazet-jýrnaldardyń betterinen bir túspeıdi. Iaǵnı ol ónimdi ǵana emes, ótimdi de.

Árıne, kóp jazý úshin kóp jazýǵa bolmaıdy. Olaı etti me, onda ol jazýshy kópirme kóbik sózder men dáni joq kebek sózderge urynar edi. Biraq árkimniń talant tabıǵaty árqıly ǵoı. Bir jazýshylar bar oqyrmanyn uzaq kúttirip, ańsatyp baryp anda-sanda bir kórinedi. Taǵy da qalaı kórinedi deısiń?! Qatalaǵan ańqańdy basyp, meıirińdi qandyryp, tilińdi jutyp qoıardaı tamsantyp kórinedi. Deı turǵanmen, sarań jazýshynyń bári sarabdal jazýshy emes qoı. Uzaq jyldar boıy ózin ózi qazyqqa baılap sarsylyp jumys istegen keı jazýshynyń shyǵarmasyn oqyp otyryp, ishinen ilip alarlyq eshteńe taba almaı, bosqa sarp bolǵan ýaqytty aıap qapa bolasyń.

Sondyqtan bireýdi kóp jazady dep kústánálaýǵa da, endi bireýdi sarań jazady dep áspetteýge de bolmaıdy. Óıtkeni kóp jazady, sarań jazady degen uǵymdardyń bári — shartty uǵymdar.

Máselen, jurttyń bári biledi, Tólen Ábdikov sarań jazýshy. Onyń pálenbaı jyl buryn jazylǵan shyǵarmasynan keıin, kelesi shyǵarmasyn kúte-kúte kóziń talyp, ishegiń úzilerdeı bolady. Ábden kúder úze bastaǵanda jurttyń bárin jalt qaratqan, qubylys deýge laıyqty tosyn bir shyǵarmany usyna qoıady. Qazaq ádebıetiniń altyn qoryna baıaǵyda engen súıekti-súıekti birqatar shyǵarmalar bergen, endi prozadan qol úzgendeı bop, dramatýrgıa janryna múldem aýysyp alǵan Dýlat Isabekovti alyńyz. Janr aýystyryp jańa qyrynan kórine bastady. Sonyń arqasynda óz bıdaıyna ózi qýyrylyp, buıyǵy bop kelgen qazaq dramatýrgıasy shetel sahnalaryna qaıta-qaıta shyǵa bastady.

Sondaı-aq bir shyǵarmadan keıin bir shyǵarma berip kelgen, endi úzaq kúttirip qoıǵan Orazbek Sársenbaev, Maral Sqaqbaev, Ánes Saraev, Sofy Smataev, Beksultan Nurjekeev, Qadirbek Segizbaev, Qajyǵalı Muhambetqalıev, Smaǵul Elýbaev jáne basqalar kúni erteń-aq quljanyń asyǵyndaı salmaqty dúnıeler bermesine kim kepil?

Munyń bárin biz sol talant tabıǵatynan shyǵaryp ádeıi aıtyp otyrmyz. Bul rette álemdik ádebıetten mysal izdep tintip ketsek, múlde shyǵandap uzap keter edik.

Eń basty baılam — shyǵarma qalaı jazylǵan , avtor ne aıtpaq bolǵan, kórkemdik bolmys-bitimi qaı deńgeıde, kótergen taqyrybyn qalaı meńgergen, qoldanǵan ádisi men tásili ózin-ózi aqtap tur ma, órisi qalaı, óresi she? Mine, osy, jáne basqa da kókeıkesti suraqtarǵa jaýap bere alatyn shyǵarma ǵana — naǵyz shyǵarma. Ol shuǵyl túrde shapshań jazylyp bitti me, joq álde uzaq jyldar boıy jazyldy ma, onda jurttyń sharýasy joq. Sondyqtan, men óz basym, shapshań jazatyn adamdardyń bárinen dúmbilez dúnıeler, bir qaınaýy ishinde nemese ıi qanbaǵan shyǵarmalar shyǵady, al sarań jazatyn jazýshylardyń bári derlik ár sózin qadaǵalap baǵyp otyrǵan keremet stılıs, ǵajap suńǵyla bolady degenge onshalyqty den qoıa bermeımin. Sarań jazatyn adamdardan da kóp-kóp kemshilik tustar ketýi ábden múmkin. Tipti qaıta-qaıta qarap, qaıta-qaıta qaǵyp-silketin keı shyǵarma tabıǵı bolmysynan, qan-sólinen aıyrylyp qalýy ábden múmkin...

Endi ózimizdiń sóz etkeli otyrǵan obektimizge qaıta oralaıyq.

Eń aldymen aıtarymyz, Qýandyq Túmenbaı — búgingi qoǵammen qoıan-qoltyq aralasyp, búgingi ýaqyt tynysymen birge dem alyp, búgingi zaman qubylystaryn zer sala zerttep júrgen jazýshy.

Men bul maqalamda onyń qalamy men qaǵazynan shyqqan barlyq dúnıelerine toqtalyp jatpaımyn. Ol múmkin de emes. Olaı etsem, maqalamyz qaıyrý bermeıtin uzaq áńgimege ulasyp keter edi. Sondyqtan men onyń, sońǵy jyldary, ıaǵnı táýelsizdik jyldary jazylǵan, ózimniń tabıǵatyma da, janyma da jaqyn, eń bastysy, shyǵarmashylyqta alǵan baǵyt-baǵdary men ustanymyn anyq kórsetip beretin eki-úsh hıkaıatyna ǵana toqtalmaqpyn.

Qýandyq Túmenbaıdyń “Túrmedegi torǵaı” dep atalatyn etek-jeńi dóńgelengen yp-yqsham hıkaıaty aıarlyq pen opasyzdyqtyń, ótirik pen jalanyń adaldyqty qalaı qorlap, ımandylyqty qalaı aıaq asty etkenin qarastyrǵan shynaıy shyǵarma.

Oqıǵa aýrýhanada órbıdi. Neırohırýrg Esenbaı Qoıbaǵaruly aýrý Barbolsyn Áıtshýovtyń mıyndaǵy qaterli isikti sońǵy ret kompútermen aqı-taqı tekserýden ótkizip bolǵannan keıin, onymen betpe-bet jeke otyryp, kúni erteń bolatyn operasıa aldynda sál de bolsa kóńili kóterilsin dep emen-jarqyn áńgimelesip, qysyltaıań myna zamanda aýrýhanada, ádettegideı, dáriniń qat bop turǵanyn, biraq meńgerýshiden qoıarda qoımaı júrip eki quty dárini surap alǵanyn, qalǵan eki quty dárini óziniń satyp alýy kerektigin, taǵy da basqa dárigerlik eskertpelerin aıtyp shyǵaryp salady. Sonan keıin asa jaýapty da qaterli operasıa aldynda durystap demalý úshin, jaqynda ǵana úılengen kelinshegine telefon soǵyp úıine qaıtady. Qaperinde basqa eshteńe joq.

Biraq bul dúnıede jaqsylyǵyńnan da sumdyq bir jamandyq izdep, adal nıetińnen de bálelik pen aramdyq kóretin, aınala tirshiliktiń bárine kúmánmen qarap, kúdikpen úńiletin jany kúıki adamdar bar ǵoı. Áıtshýov te dál sondaı sumpaıy silimtik bop shyqty. Esenbaı onyń sondaı jan ekenin qaıdan bilsin.

Sonymen erteńine ol, ádettegideı, jumysyna erterek kelip, aq jeleńin endi ǵana ile bergende bólmesine óz-ózinen búrisip, moınyn ishine tyqqan syrqat Áıtshýov kirip kelsin. Eki saǵattan keıin bastalatyn operasıaǵa eshteńege kóńil bólmeı, asyqpaı ózin-ózi daıyndaýdyń ornyna bul neǵyp júr dep Esenbaı oılanǵansha, Áıtshýov “men dári izdep taba almaımyn. Aqysyn bersem, bálkim, ózińiz taýyp berersiz” dep resept qaǵazy men 500 teńgeni ústel ústine qoıyp, eki ıyǵy qýshıyp, arqasy dóńkıip esikten shyǵa beredi. Báleniń bári dál osy jerden bastalady. Mılısıa formasyn kıgen eki jigit kirip keledi de «Qozǵalmańyz!” dep áı-shaıǵa qaratpaı, jańa ǵana salǵan qaltasyndaǵy 500 teńgeni sýyryp alady... Sonymen para aldy degen jalamen Esenbaı Qoıbaǵaruly, qoly kisenge túsip ustalyp kete barady...

Sóıtse (keıinnen bildi!) , eki saǵattan keıin basyna operasıa jasalatyn syrqat Áıtshýov muny naǵyz alaıaqtyń ózi dep oılaǵan eken. Iaǵnı onyń oıynsha , resept áıteýir kóz aldaý úshin jazyla salǵan, qoımadaǵy bar, buǵan tıisti eki quty dárini ózderi qymqyryp qalyp, keıinnen ájetterine jaratpaq. Osynyń aldyn kesý úshin, ol aıǵaq retinde 500 teńgeni dárigerdiń qolyna salǵan.Mine, osy bir aram oıǵa ábden arbalǵan ol shuǵyl túrde tıisti orynǵa habarlaǵan ǵoı. Osy bir qaskóı oıdyń toryna ábden shyrmalǵan ol basyndaǵy qaterli isikke jasalynatyn operasıany da tárk etken.

Sonymen neırohırýrg Esenbaı Qoıbaǵaruly ajaldan arashalap qalmaq bolǵan óz klıentiniń kórsetýimen túrmege qamaldy. Jazyqsyz. Jalamen. Biraq endi ol óziniń taza, adal ekenin qalaı dáleldemek?! Jaraıdy, munyń bárin aýrýhana meńgerýshisi Anastasıa Fedorovna, odan qala berdi ujymdaǵy qyzmettes áriptesteri jaqsy biledi, solar arasha tisedi-aq deıik. Biraq olarǵa tekserýshi sene qoıar ma?! Endigi arǵy tirshiligi ne bolmaq? Qudaı-aý, úılengenine de bir-aq apta bolǵan edi. Ol qosaǵynyń betine endi qalaı qaramaq? Dos-jarandaryna, tanys-bilisterine ne demek? Áıteýir jan-jaǵyn antalap qamaǵan suraqtar.

Biraq jazýshy óz keıipkerin janyn jegen osy suraqtarǵa birjola talatyp, ony otqa da, sýǵa salyp abdyrap asyp-sasqan shyjbalań kúıgelektikke de, ózegin órtegen kúıinishke de túsirmeıdi. Qansha qınalsa da, oǵan sabyryn serik etkizedi. Aınala tirshilikke baıyppen, baısalmen qaraýdan aıyrmaıdy.

Tergeýshi kelip jaýaptasqanda da sol paıymdy baıyp, sol parasatty baısal. Jaýaby — nyq, dáıegi– berik. Biraq oǵan qarap jatqan, máseleniń túbine úńiletin, sóz tórkinin uǵaıyn degen tergeýshi joq. Tap bir Esenbaıda jeti atasynyń quny ketkendeı, áp, bálem, qolyma tústiń be degendeı, alaqanyn ysqylap qushyrlana shúıligedi. Ol úshin aldynda otyrǵan adam — adam emes, áıteýir keýdesinde jany bar sulba! Adam ómiri, adam taǵdyry degen ol úshin pishtý. Ony qalaı búgem, qalaı ıem, qalaı buraımyn dese de óz erkinde. Sondyqtan da onyń daýysy– óktem. Sondyqtan da onyń qımyly — ozbyr. Sondyqtan da aıtqan sózi jetip, atqan oǵy ótip tur. Sondyqtan da ol Esenbaıdyń ózin de kózge ilmeıdi, sózin qulaqqa qystyrmaıdy. Ol úshin adamdy jerden ap, jerge sap qorlaýdan, alqymynan ap qysyp, aıaqqa sap taptaýdan ótken rahat pen lázzat joq. Ol úshin adamdy quldaı kemsitip, qurdaı jorǵalatyp qoıǵannan ótken maqsat-múdde bolmasa kerek.

Meıli, ol joǵary nemese tómen bolsyn, bári bir, bizdegi bılik tabıǵaty osyndaı. Ol úshin adamdy janshyp-jábirleýlen ótken irilik joq. Onyń aldynda adam dep atalatyn maqulyǵyńyz qanshalyqty taptalyp qorlansa, ol sonshalyqty toǵaıyp, sonshalyqty semirip ketedi. Sol tergeýshi ǵana emes, boıy men oıyna óktemdik pen ozbyrlyq, zorlyq pen zombylyq kirgizip alǵandardyń bári osyndaı.

Boıy men oıyna óktemdik pen ozbyrlyq, zorlyq pen zombylyq engizip alǵandardyń bári adamǵa ústemdik etsem dep oılaıdy. Ondaılardyń qaı-qaısysy da janshyp jibergisi, taptap tastaǵysy kelip turady. Senbeseńiz, dál qazir aınala jaılaǵan tirshilikke bir sátke kóz salyńyzshy. Sol moral, sol psıhologıa. Qorlanasyń, músápir kúı keshesiń. Qarap turyp quıqań shymyrlaıdy, janyń túrshigedi.

Neırohırýrg Esenbaı Qoıbaǵarulyn tergeý astyna alǵan tergeýshi de osyndaı óktemdik dertine shaldyqqan jan. Ol Esenbaıdy qalaǵan ýaqytynda shaqyryp alady da dálel-dáıekten de, logıkadan da jurdaı “tıse terekke, tımese butaqqa” saıatyn áıteýir bir dalbasa suraqtar qoıady da, jaýabyna qulaq ta salmastan kamerasyna qaıtaryp jiberedi. Oǵan qarsy turýǵa Esenbaı dármensiz. Onda endi eki kózin tóbege qadap kelesi suraq-jaýapty sarsylyp kútýden basqa amal joq...

Tek janyna demeý bolatyny... ushyp shyǵyp, ushyp kep terezeniń mańdaıshasyna uıa sap jatqan quıtaqandaı torǵaı. Ol baıǵus túrmeni túrme dep uqpaıdy. Ol úshin bul jer uıa salatyn, jumyrtqa tógetin, ony shaıqap basyp balapan órgizetin qutty meken. Áne, qarashy, ol taǵy da ushyp kep tumsyǵyndaǵy bir shymshym balshyqty uıasyna qalap qoıdy... Tirshilik. Túrmedegi tirshilik. Osy bir quıtaqandaı tirshilik ıesi onyń kóz aldanyshy. Kóz aldanyshy ǵana emes, úmiti. Ol úmit barda Esenbaı, qansha qınalsa da, beti qaıtyp jasyp, júzi qaıtyp muqalmaq emes. Apyr-aı, adam jany netken názik, netken sezimtal. Keıde úzilip keterdeı bop dirildegen tindeı náziktikten de alapat qýat alyp, basyna tóngen taýdaı páleden de taısalmaı ójettenip, órshelenip ketedi. Esenbaı da túrmege uıa salyp jatqan sol bir torǵaıǵa qarap jatyp tap osyndaı gápti basynan keshirdi. Pyr etip ushyp kep, pyr etip ushyp ketetin sol bir torǵaıdan jan daýasyn tapty...

Esenbaı, tipti, qazaq tergeýshiniń aldynda qazaqsha sóıleı almaı qor bolady. Óziniń azamattyq quqyn paıdalana almaı japa shegedi. Óıtkeni o basta qurylǵan júıe solaı. Ol júıeniń órmekshi tory solaı toqylǵan. Ol tordy qaq aıyryp buzyp shyǵardaı shyrpydaı da qaýqary joq Esenbaı degeniń kim bolypty?! Kimniń shikirasy! Qarsylassań, sol tordyń silekeı tinderine shyrmatylǵan shybyndaı bop arbań-arbań etken órmekshilerge jem bop ketesiń. Esenbaı osyny uqty. Olarǵa qansha túsindirgisi kelse de, túsindire almaı ábden púshaıman boldy.

Solaı bola tura, aıdan astam ýaqyt túrmede jatqan Esenbaı qanshama jan qınalysy men sana sarsańyna tússe de óziniń kisilik kelbetin, adamdyq keıpin joǵaltpady. Kelesi bir tergeýde otyrǵanda tergeýshiden ózine opasyzdyq, tipti zulymdyq jasaǵan Áıtshýovtyń basyndaǵy isikke operasıa jasaldy ma, jasalǵan joq pa dep suraıdy. Jany ashyp suraıdy. Sóz joq, bul Esenbaıdyń kisilik iriligi. Imandylyq iriligi. Taǵy bir mysal. Eki kúndik demalys kúnderinde túrmedegi bir syrqatqa shuǵyl túrde operasıa jasaý kerek bolady da qapelimde hırýrg tabylmaı, túrme qyzmetkerleri Esenbaıǵa qolqa salady. Esenbaı eshqandaı buldanyp jatpastan shyn yqylas-nıetimen, bar ynty-shyntysymen operasıany sátti aıaqtap shyǵady. Bul detaldar Esenbaıdyń kisilik kelbetin burynǵydan da ajarlandyryp jibergen...

Aqyry Esenbaı Qoıbaǵaruly aqtalyp shyqty. Óıtkeni taǵylǵan aıyptyń bári dálelsiz, dáıeksiz edi. Óıtkeni aıǵaqtyń bári Esenbaı jaǵynda bolatyn. Jazýshynyń sot zalynan dalaǵa atyp shyqqan Esenbaı “aýlada qyp-qyzyl bop uıysa ósken raýshan gúline qaraı atylyp baryp, ıile uzaq ıiskep, bir sát bir ýys shópti julyp ap, aýzyna sap ashyrqanbastan shaınaı bastady” degenine de eriksiz senesiń. Bul kóriniste tek erkin ómir men bostan tirshilikti ańsaǵandyq qana emes, sonymen birge ózegin ottaı órtep, ishin jalap bara jatqan kúıiktiń zárdeı ashshy ýytyn qaıtarý da jatsa kerek.

Hıkaıat sátti joldarmen aıaqtalypty. Sondyqtan biz de bul hıkaıat týraly qorytyndy áńgimemizdi sol sóılemdermen aıaqtaǵandy jón kórdik. “Jylt etken qıaly endi torly terezeniń ar jaǵynda uıa basyp qalǵan torǵaıdy oılady... Túrme buzyla qalsa, bizdiń úıdiń terezesiniń mańdaıshasyna kelip qonaqtaısyń” dedi áli de ózine ózi kele almaı kúbirlep turyp, túrmeni qalqa ǵyp alǵan tar jerdegi serigin esine ap. Sol sát kókireginen bir qaratorǵaı pyr etip ushqandaı jan dúnıesi tosyn dir etip, ózine baqyraıa qaraǵan bir top adamǵa qaraı qushaǵyn asha júgirdi.”

Qýandyq Túmenbaıulynyń kelesi “Qoı men qoıshy” hıkaıaty da sol bir dúnıeniń asty ústine shyǵyp, ústi astyna túsip ketkendeı astań-kesteń ýaqyttaǵy asyǵys-úsigistikten parasat-paıymy men sabyrynan aıyrylyp qalǵan toqsanynshy jyldardyń alasapyran kezeńindegi aýyl adamynyń, dálirek aıtsaq qarapaıym ǵana qoıshynyń ıyǵyna túsken aýyrtpalyqqa arnalypty. Aspan ashyq, aı jaryqta, burylyp qaraýǵa shama keltirmeıtindeı qas pen kózdiń arasynda, aldyndaǵy bir otar qoıdan aıyrylyp qalsa, ony aýyrtpalyq demeı ne dersiń?

Ia, bir kúnniń ishinde papka qushaqtaǵan bir top basshylar kókten túskendeı saý ete tústi de, jerdiń quty, eldiń yrysy derlikteı bir otar qoıdy aıyrbas dep, barter dep Qumkól jaqqa aıdaıtyn bop sheshti... Sonymen ne kerek, qoıshy baıǵus qý taıaǵyn qolyna ustap, butaǵy qyrqylyp, tamyry qıylǵan qý aǵashtaı aıdalada, japadan jalǵyz sopaıyp qala berdi...

... Endi, mine, onyń jol-jónekeı bir jerden, ishtegi qyjyl men yzany basý úshin, aq araqty qyrly staqanmen tartyp-tartyp jiberip atymen úıine kele jatqan beti. “Mańyrap qaldy-aý, mańyrap qaldy-aý momyn mal. Qulaǵyna ózi aıshylyq jerden tanıtyn qara qoıdyń daýsy estildi. Qoshaqan bop kózin ashqaly aldyna sap aıdaǵan maly edi, endi múıizi shyǵyp, quıryq baılaǵanda ózgelerge óz qolymen etke bergeni ózegin órtep barady... Artyna burylyp bir qarady. Dál bir múıizdi qara toqty ilesip kele jatqandaı elestedi... Qoıshy artyna taǵy bir qarady. Sol tuqyl múıizdi, júni tyqyr qyrqylyp, quıryǵy salaqtaǵan qara toqty eles bop artynan erip keledi.” El aman, jurt tynyshta aldyndaǵy qoıynan aırylyp qalǵan qoıshynyń qazirgi hali osyndaı?! Qudaı-aý, aıyrbasqa janarmaı alamyz deıdi. Onysyn qaıda quımaq? Aýyldaǵy qybyrlaǵan traktor men mashına bitkenniń bári ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda ketpep pe edi...

Endi ol úshin sanasy sanǵa , oıy onǵa bólinip sansyraǵan sergeldeń tirshilik bastaldy. Aspan asty, jer ústi qansha keń bolsa da sıar emes. Jumyr basyn taý men tasqa soqsa da bul tirshilikten janyna kerek bolarlyqtaı tutqa, kóńili kónshirlikteı baıyz taba almastan ári jatyp, beri jatyp, Almatydaǵy úlken ulyna baryp qaıtpaq bop poıyzǵa shyqty. Salyp uryp stansıaǵa kelse bılet joq. Sóıtse, jurt bitken eshqandaı bıletsiz-aq jolseriktermen jeń ushynan jalǵasyp mine beredi eken. Betimen ketken dúnıe...

Bul da ilindi-aý. İlingeni bar bolsyn, ol ornalasqan jolserikterdiń ózderi jatatyn shaǵyn kýpege qoı jetektegen bir jigit kirip kelsin. Munyń ne dese, bıznes deıdi. Bıznesiniń túrin! Qoıdy tirileı satsa, óli etten góri áldeqaıda qymbatqa ótetin kórinedi... Sonymen ol qoımen birge poıyzda bir túnep Almatysyna da kelip jetti-aý. Balasy kútip aldy. Úıge keldi. Nemeresin ıiskep maýqyn basty. Kelini aldynda báıek bop quraq ushyp júr.

Biraq báribir qoıshynyń jany jaı tabar emes. Myna dúnıe muny beıne bir kereksiz zat sıaqty qoqysqa laqtyryp tastaǵandaı. Bári bógde, bári jat. Endi onyń Almatyda da baıyz tappaı eline qaıtqysy keldi... Erterekte báıbishesin ertip kelgen Almatysy búginde múlde basqa bop ketken. Sol kelisinde úı janyndaǵy baqqa shyqqany, jastar jaǵy alqa-qotan otyryp ap án shyrqap, dabur-dubyr áńgime soǵyp, káýáp pisirip, al kempiri alma aǵashynan qyp-qyzyl aportty úzip alyp “mynaý jumaqtyń ózi ǵoı” dep tamsanatyny kózden bulbul ushqan. Baq ta, jasyl jelek te joq. Olardyń ornyn sopaıǵan-sopaıǵan sup-sur úıler basypty.

Túbirimen otap tastaý. Janshyp-taptaý. Talan-taraj. Qaı jaqqa qarasa da kóretini osy. Adam degen netken toıymsyz. Netken qanaǵatsyz. Arany ashylǵan ústine ashylyp, qunyqqan ústine qunyǵyp, jolyndaǵysynyń bárin burap syndyryp, buralaqtap asap, qunyǵa qylqytyp, jalmap jutyp barady. Eldi de, jerdi de oılap jatqan biri joq. Oılaıtyndary– bos qaýǵadaı qańǵyrlaǵan qaraqan bastary. Mine, qarashy, kúni keshe ǵana, sol ataýkeresin ishkirler, aýyl-aımaqty tuttaı jalańashtap sheshindirip alyp edi, endi, mine, bir kezdegi keń qoltyq qalany da abaqtydan bes beter etip qýyqtaı taryltyp qamap tastapty...

Balasy qoımaǵan soń ótip jatqan aıtysqa baryp, kókiregin jegi qurttaı kemirip jatqan sheri men muńyn aqtaryp salǵan aqynǵa rıza bop qaıtqandaı bolsa da kóńili ornyna túsip kónshı qoımady. Sergeldeń ómir.

Qalaǵa kelgen aýyl adamynyń ańsary — bazar. Ol endi mal kórmese tura almaıtyn sińisti ádetimen mal bazaryna tartsyn. Barsa, o, toba, óz kózine ózi sensin be, senbesin be, qarsy aldynda poıyzdaǵy kýpeles qoıyn ustap ózimen birge kelgen jigit tur. Qasynda– qoıyn saýdalaǵan bir áıel. Aqyry ne kerek, qoıshy maldy da, eń bolmasa “bizde azyq joq, sende jazyq joq” dep jón-joralǵysymen baýyzdaýdy da bilmeıtin orashalaq jandarǵa yzasy kep óz ózinen ábden qapa boldy. Qapa boldy da, olar úshin emes, ǵumyr boıy ózine serik bolǵan, eshqandaı kinási joq baıǵus qoıdy, qoldaryna jóndep pyshaq ta ustaı almaıtyn adamdarǵa qınaltpaıyn dep, qalǵan istiń bárin ózi tyndyryp, qoıdy óz qolymen baýyzdap berdi. Qoıdy óz qolymen baýyzdap turyp, qyzyǵy da, shyjyǵy da kóp bolǵan óziniń búkil ómirin baýyzdaǵandaı boldy. Sonymen kúderi úzilip, úmiti qyrqylǵandaı edi...

Qoıshy bazardan kelgen boıda shuǵyl jınalyp, aýylyna qaıtyp ketti.

Qoıshy beınesi — sol bir eshqandaı júıesiz, eshqandaı baǵyt-baǵdarsyz bastalyp, tipti baǵyt-baǵdar bolsa da onyń bári shıki, dúmbilez qalypta júrgizilip, aqyrynda sergeldeń kúıge túsip qańǵyp qalǵan myń-myńdaǵan adamdardyń jıyntyq beınesi. Árıne, ol sergeldeń kezeń óz-ózinen kele qoıǵan joq. Tizege basyp, qolyn qaıyryp, qabyrǵasyn qaýsatyp, omyrtqasyn úzgen áperbaqan bıliktiń ozbyr pármenimen boldy. Óıtkeni ol bılik kapıtalızm talaptaryn jeleý etip, tipti jalaýlatyp júrip jany ashymaıtyn, ımannan jurdaı, adamdy bıt qurly da, ıt qurly da kórmeıtin qatygez qoǵam ornatty. Al onyń zardabyn qarapaıym halyq tartty. Jazýshynyń bul hıkaıatynan bizdiń uqqanymyz osy.

Bizdiń baıqaǵanymyz, Qýandyq Túmenbaı óz keıipkerleriniń ishki dúnıesindegi kúıinish pen súıinishti, nala men ókinishti, qaqtyǵystar men soqtyǵystardy, kúdik pen úmitti, sezim sharpylystary men oıly tolǵanystardy, ısharaly meńzeýler men fılosofıalyq tolǵamdarmen de, psıhologıalyq sana aǵymdarmen de emes, quıylǵan qorǵasyndaı salmaqty detaldarmen jáne shaǵyn dıalogtarmen bergendi qalaıdy. Sol naqty detaldar men shaǵyn dıalogtardan keıipkerdiń búkil bolmys-bitimi, minez-qulqy, paıym óresi men parasat mólsheri anyq kórinedi.

Sondaı-aq onyń keıipkerleri, qandaı bir jaǵdaıda da, otqa bir túsip, sýǵa eki túsip, aıqaıǵa attan qosyp, bir anda júgirip, bir munda júgirip, óz ózinen órtenip, kúıinip shyjbalaqtaýdan da, jyrtylǵan matadaı daryldap, ot alǵan motordaı paryldap ketetin dańǵaza daraqylyqtan da ada. Olardyń bári derlik ón boıynda bolyp jatqan tartys-talqysyn, renishi men kúızelisin, aınalada ótip jatqan sıtýasıalarmen kelisýi men kelispeýshiligin ishine búgip ustaıtyn, qandaı aýyrtpalyq bolsa da qaıyspaı qarsy turýǵa daıar, tirshiliktiń ystyq-sýyǵyn kóp kórgen kóńterli qarapaıym jandar. Salıqaly sabyr ıeleri. Olar eshýqta da, “oıbaı myna bir pále kelip qaldy” dep ala qanat saýysqandaı shyqylyq qaǵyp suqaqtap ta, sur jylandaı basyn qaqshıtyp sýmańdap ta ketpeıdi.

Onyń “Depýtat Aıazbı” hıkaıasyndaǵy Aıazbı de osyndaı jan. Ol óziniń búkil ǵumyryn — baqytyn da, baıanyn da tek jerden izdep, jerden tapqan adam. Agronom. Ómiri atyz ben aryqtyń, topyraq pen sýdyń arasynda ótken, osy ýaqytqa deıin taban aqy, mańdaı terimen óz yryzdyǵyn ózi terip keledi. Anaý bola qoıaıyn, mynaý bola qoıaıyn dep bas qatyrmapty. Mansap izdemepti. Laýazym qýmapty.

Endi, mine, aıaq astynan astań-kesteń boldy da, búp-bútin jerden búlik bastalyp kolhoz tarady. Árkim-árkimder ózderinshe ujymdasyp jeke-jeke otaý tige bastady. Bireýlerdiń aıtýymen Aıazbı de sol naýqannyń úıirilgen ıirimine kúmp berdi.

Sol kezde aldyndaǵy asqar taýdaı aǵasy, aıtqanyn eki etpeı oryndatatyn Myltyqbaı munyń qalypty ómirin basqa arnaǵa salmaq bop kıliksin. Oıy — Aıazbıdi depýtat etý.

Aıazbı aıyqpas dert — qoıanshyq aýrýymen aýyrady. Al ondaı syrqaty bar adam depýtattyqqa usynylmaýǵa tıis. Biraq aýdandyq ishki ister basqarmasynyń bastyǵy, qoly uzyn Myltyqbaı úshin ol máseleni sheshý túk te emes. Densaýlyǵynda eshqandaı kinarat joq degen anyqtamany bir páste ala salady.

Sonymen ne kerek, óziniń de, sheshesiniń de qarsylyǵyna qaramaı, el aldynda eńbegimen de, kisiligimen de abyroıly, eshkimniń ala jibin attamaı adal ómir súrgen Aıazbı aǵasy Myltyqbaıdyń pármenimen depýtattyq talas-tartysqa tústi de ketti. Qarsylasy — aqyn. Ol da depýtat bolam dep aq ter, kók ter bop jur.

Básekeniń aty — báseke. Biraq Aıazbıdiń ol aqynnan eki artyqshylyǵy bar. Birinshiden, ol — osy jerdiń túlegi. Ekinshiden, onyń Myltyqbaı aǵasy bastaǵan súıeýshileri de, demeýshileri de kóp.

Alǵashqyda, Aıazbı ne úshin depýtat bolý kerek ekenin, basqa emes, muny ne úshin ıtermeleı beretinin túsine qoımaıdy. Aqyrynda, basynan bir shyqpaı alańkóńil qylǵan bul suraqty aǵasyna qoıyp tynady. Sóıtse, osy áýletten bir depýtat shyǵý kerek eken. Basqa dálel de . dáıek te joq. Árıne, Aıazbıdiń kóp adamnan, oqyp-toqyǵan jaǵynan bolsyn, dúnıetanym jaǵynan bolsyn shoqtyǵy áldeqaıda bıik. Biraq onyń sol qasıetterin dálel etip, solardy alǵa tartyp otyrǵan bir aǵaıyndy kórmedi. El men jer múddesi úshin depýtat bolýyń kerek degen sózdi de estimedi. Maqsat bireý-aq, ol — Myltyqbaı men sonyń aınalasyndaǵylardyń “bizden de bireý shyqsyn” degen jalǵan namys pen rýshyldyqtan týǵan beıshara ustanymdaryn toıattandyrý. Ańǵal Aıazbı sol beıshara ustanym men jalǵan namystyń qurbany bop ketkenin qapelimde ózi de baıqamaı qaldy. Endi bári de kesh. Aýyr mahovık aınalyp ketken. Endi ony toqtatýǵa minezi jumsaq Aıazbıdiń kúsh-qýaty da,dármeni de jetpeıdi.

Aqyry sol aǵaıyndarynyń kúni-túni qulaǵyn sarsyltyp, bireýleriniń aıaq-qolynan tartyp súıreleýimen, endi bireýleriniń tý syrtynan ıtermeleýimen, kóńili qulap turmasa da, Aıazbı depýtat bolyp shyǵa keldi. Osy proses tusynda ol bılikte otyrǵandardyń óz maqsattaryna jetý úshin eshqandaı shimirikpesten tizege salyp opyryp jiberetin ozbyrlyqtaryn da, jyqpyl-jyqpyly kóp nebir quıtyrqy qýlyq-sumdyqtaryn da óz kózimen kórdi. Kórdi de jany shoshyp, júregi túrshikken onyń qoıanshyq aýrýy qaıta-qaıta ustap, talaı ret talyp ta qaldy...

Jan shoshyrlyq ondaı sózdi básekelesi aqyn týraly aıtqan aǵasy Myltyqbaıdyń aýzynan estigen. “Adaldar” partıasynyń atynan túsken áıgili aqyn bir kezdesýde “Amerıkada alty jazýshy bar, bizde de solaı bolsyn deıdi bıliktegiler. Bul — durys emes. Bul– ádebıetti tuqyrtý. Osy otyrǵan bárimiz de ádebıetpen adam boldyq emes pe? Tipti anaý tapanshasyn sıpalap otyrǵan maıor myrza da “Álippemen” tilin syndyryp, “Ana tilinen” óleń jattap, mektep bitirgende ádebıetten shyǵarma jazdy. Ádebıetsiz ómir joq” dedi. Bar aıtqany osy. Qansha qadalsań da artyq aıtqan eshteńe joq. Bári ras. Biraq Myltyqbaıdyń janyna osy sóz shanshýdaı qadaldy. Óıtkeni ol ádebıetten múlde maqurym jan ǵoı. Sodan da aqynnyń bul sózi oǵan mysqyl men kekesinnen bes beter estildi. Shamyna tıdi. Ashýyn keltirdi. Kóp uzamaı Myltyqbaı aǵasy túıilip otyryp Aıazbıge “Anaý “Adalmyn” dep júrgen aqynyń kim ózi, qaıdan shyqqan dáý edi. Meni ádebıetti túsinbeıdi dep mysalǵa keltiretin kim ózi, ákeńniń... Ózi ishe me eken? Gástınısada óltirip ishkizip, bar abyroıynan aıyraıyq... Qoınyna qatyn sap... Osy jaǵyn oılańdarshy”...

Mine, osy sózderden-aq ózderiniń shamshyl toıatyn basý úshin kim-kimdi de obyp jiberýden taıynbaıtyn, ar-uıatty attap, ojdandy órtep, kisiliktiń kúlin kókke ushyrýdan júzi janbaıtyn bılik tizginin ustap otyrǵandardyń búkil bet-perdesi ashylyp otyrǵan joq pa?!

Sonymen Aıazbı aǵasynyń kóńiline bir qarap, jandaıshaptardyń kóńiline eki qarap, eń sumdyǵy , deni-qarny saý degen jalǵan anyqtama ap depýtattyqtyń jaıly ornyna baryp jaıǵasty. Jaıǵasqany bar bolsyn, óz kózimen kórgen quıtyrqy qýlyq-sumdyqtyń bári onyń janyna batty. Júregi loblydy. Basy aınaldy. Syrqaty qozdy...

Aqyry, májilistiń alǵashqy otyrysynyń birinde-aq “basy shym ete tústi de”, qoıanshyǵy ustap qulap qaldy... Birer kúnde-aq odan “depýtattyq mandaty densaýlyǵyna baılanysty qaıtarylyp alyndy”.

Áldekimderdiń jalǵan namysy men rýshyldyǵynyń qýyrshaǵy bop ketken esil azamat osylaısha qor boldy...

Sonymen biz Qýandyqtyń úsh hıkaıatyna az-kem toqtalyp óttik. Úsh hıkaıatta da ár túrli sıtýasıa, ár túrli ortadaǵy qarapaıym adamdardyń ómir joly sýrettelgen. Olar, tirshilik-tynysy bir-birine múlde uqsamasa da, ımannan jurdaı, adamgershilikten maqurym qatygez qoǵamnyń ıleýine túsip, erteńi ne bolary belgisiz bop qalǵan, taýy shaǵylyp, taýany qaıtqandar. Taǵdyrlastar.

Túıindep aıtarymyz, ádebıetimizde óndire eńbek etip kele jatqan tegeýrindi talant ıesi Qýandyq Túmenbaıuly dál qazir kemel shaǵynda. Iaǵnı, odan kúterimiz áli alda.

---