InfoHub Logo

Shúkir, keıingi kezderi “qoǵam bir formasıadan ekinshi formasıaǵy óter tusta ádebıetimiz ne isterin bilmeı abyrjyp qaldy”, “ótpeli kezeń tusynda ádebıet tuıyqqa tirelip, daǵdarysqa ushyrady” degen muńy aýyr, ýaıymy qalyń sózder sıreksip, dúnıege kelip jatqan jańa shyǵarmalar týraly áńgimeler, jıi bolmasa da, estile bastady. Árıne, men óz basym, kesheýildep bolsa da, sol ótpeli kezeń tusynda da poezıa janrynyń eshqandaı da daǵdarysqa ushyramaǵanyn, tuıyqqa tirelip qalmaǵanyn sózim jetkenshe dáleldep baqqam-dy. Kóńilime bir demeý bolatyny, meniń ol pikirime eshkim de, joq olaı emes dep qarsy daý aıta qoıǵan joq. Demek aqyl, aqyldan artyq emes, kóp adamnyń kókeıinde de sol oı júrse kerek.

Ras, asty-ústine shyǵyp, ústi astyna túsip jatqan alasapyran dúnıemen áp degennen qoıan-qoltyq kep shappa-shup ustasa ketetin poezıa sıaqty emes, ádebıettiń qatepti qara nary bop sanalatyn proza janry birshama ýaqyt daǵdaryp qalǵan-dy. Ár aı túgili ár kúni bir-bir jylnamaǵa tatıtyn jyldar ótti. Dúnıeni dúrliktirip jibergen quıyndy dúbilistiń aq shańy basylyp, kózdi de, kóńildi de kólegeılep, aldy-artyńdy birdeı tumshalap, erteńińdi boljatpaı qoıǵan qalyń aq tuman da seıilip, jazýshylarymyz sol bir qym-qýyt kezeńniń shym-shytyryq oqıǵalaryn ón boıynan ótkizip, ony kóńiliniń kóriginde qyzdyryp, jan-júreginde qorytyp, oı-sanasy men talǵamynyń tarazysyna salyp, suryptap, saralap sol ótken ýaqyttyń keskin kelbeti men ajaryn dúnıege alyp kele bastaǵany shyndyq.

Ondaı kezeńde aqylyn ishine jasyrǵan astarly pikirdiń de, taǵattan jurdaı ustamsyz ushqary pikirdiń de aıtyla beretini zańdy. “Daǵdarysqa tústi”, “toqyraýǵa uryndy” degen sózderdi syn janry da az estigen joq. Áli de estip jatyr. Tipti keıde “syn óldi” degen qatal sóz de tańǵy aýada myltyq atylǵandaı gúrs ete qalatyny bar. Biraq, baǵamdap qarasańyz, “syn óldi” degen sózdiń ózi de — syn ǵoı. Iaǵnı, qansha janazasyn shyǵardym deseń de, bári bir synnyń ólmegeni ǵoı.

Bul jerde bir aıta ketetin másele, men óz basym, óleń jazatyn adam bolǵandyqtan, uzaq jyldardan beri, qazirgi qazaq poezıasy, onyń talantty ókilderi týraly synı oı-pikirlerimdi birde bir úzgen emespin. Taǵy da osylaı jumys istep júrgen jalǵyz men emes. Bári desem kúpirshilik bolar, aqyn-jazýshylardyń birqatary dál osylaı eńbek etip júr.

Bizde bir tas qamaldaı qatyp qalyptasyp qalǵan jaman túsinik bar: ádebı týraly sózdi tek synshy aıtý kerek. Shynymdy aıtaıyn, men keıbir synshylardyń eńbekterin (árıne, bárin emes) múlde baǵalamaımyn. Nege? Óıtkeni ol dúnıeler, eń aldymen, kórkemdikten jurdaı. Taptaýyryn. Sqema. Syldyr sóz. Qatyp qalǵan qasań. Qasańdyǵy sondaı, olardy oqyp otyryp eń bolmasa túıini de joq kendir jip jutyp nemese toń bop qatyp qalǵan kesek kemirip otyrǵandaı bolam. Shabyttana almaısyń. Sharyqtaı almaısyń. Shalqı almaısyń. Haıýanattar parkindegi sharbaqta qalǵandaı pushaıman, músápir kúı keshesiń. Al syn degen de ádebıettiń basqa janrlary sıaqty kórkem dúnıe, kórkem álem ǵoı. Iaǵnı, eń aldymen ol kórkemdik talaptarǵa jaýap berýge tıis. Árıne, kórkemdik talaptarǵa tolyǵymen jaýap beretin shyǵarmalar jaza alatyn synshylar bar. Biraq olar óte az. Sondyqtan men keı rette kendir jip esip, toń kesek terip ketken qalyń synshylardan góri aqyn-jazýshylardyń ózderi jazǵan synı oı-pikirlerine kóbirek den qoıam. Óıtkeni olardyń oı-pikirleriniń boıynda qan bar, jan bar. Taqyrypqa endep kirý bar. Qalamdas áriptesiniń laboratorıasynyń tynys-tirshiligin, demi men lebin kórsetý bar. Keıbir “pasportty” synshysymaqtar sıaqty shyǵarmanyń oqıǵasyn ǵana aıtyp, tysyn ǵana sholyp shyǵý emes, avtordyń aıtar oıynyń astaryn ashyp tastaıtyny bar. Osy barlardyń bárinen de buryn ol maqalalarda kórkemdik bar!

Taǵy da bul jerde aıta keter bir másele, ádebıette shash al dese bas alatyn áperbaqan sholaq belsendiler oılaıtyndaı, syn degen kileń bir ólimshi etip dúrelep soıyp salý men qorqyratyp baýyzdap tastaýdan turmaıdy. Sholtańdaǵan ol sholaq belsendilerdiń selebesi arqasy jaýyr, kıreleńdegen kóterem haltýrshıkterge emes, eń aldymen, beli berik, súbesi qalyń, saýyry jalpaq jaramdylarymyzdy jaıratyp salady. Beıne bir olar syn janryn qan sasyǵan qasaphana dep uǵatyndaı.

Búgingi tańda syn janrynda ne jetpeı jatyr deıtin bolsaq, onda oǵan áli kúnge deıin barymyzdy bazarlaı almaı jatqanymyz jetpeı jatyr der ek. Iaǵnı, qarymdy, qabyrǵaly qalamgerlerimiz kúni búginge deıin ózderiniń tıisti baǵalaryn ala almaı júr der ek. Qaıta qaıdaǵy-jaıdaǵy kóldeneń kelip kılikken kók attylar kımelep, olardyń aıaǵynyń astynan ushqan shań, kóp-kóp kórkemsóz sheberleriniń keskin-kelbetin kólegeılep kórsetpeı barady der ek.

Mundaı keleńsiz qubylysqa basqa eshkim emes, aldymen ózimiz kinálimiz. Nesin jasyramyz, bir-birimizge degen nıetimiz jutań, tilegimiz tapshy. Ras, ótpeli kezeń tusynda ádebıetke kelgen jastar poezıasy týraly “Altynkópirlikter” dep atalatyn maqala jazdym. Odan burynyraqta Toqash Berdıarov, Ótejan Nurǵalıev, Sabyrhan Asanov, Meńdekesh Satybaldıev,Sáken Imanasov, Dúısenbek Qanatbaev sıaqty aǵalarym jaıynda, sonan keıin qatarlas qurbylar men qanattas inilerim Járken Bódesh, Nesipbek Aıtuly, Júrsin Erman, Ǵalym Jaılybaı, Baýyrjan Jaqyp, Qasymhan Begman, Nurlan Máýkenuly, Bolat Sharahymbaılardyń (Qudaı qalasa, bul tizim jalǵasyn tabady) tvorchestvolaryna jeke-jeke toqtaldym.

Árıne, osy ýaqytqa deıin álgi aty atalǵan aqyn azamattardyń zamandasy, eren de erek aqyn Esenǵalı Raýshanovtyń óleń álemi týraly qalam tartpaǵanym uıat. Kezinde Esenǵalı ekeýmizdiń, alaýyz bolmasaq ta, alakóz bolyp qalǵanymyz ras. Qazir de ekeýmizdiń aýyz jalasyp, qaýyshyp ketkenimiz shamaly. Sondyqtan Esenǵalıdyń ózin bylaı qoıǵanda, ózgeler de nege ol týraly jazbaısyń dep kinálap, kústanalaı almaıdy. Men jazbaǵannan Esenǵalıdyń bási tipti de túsip qalmaıdy. Biraq ol týraly jazbaý, eń aldymen, ózimniń azamattyǵyma, adamdyǵyma syn dep bilem.

Al Esenǵalı Raýshanov ádebıettegi kámlettik kezeńnen áldeqashan ótip, ábden tolysyp, kemeline kelgen, shyǵarmashylyǵy qalyń-qalyń qatparlardan turatyn, eshqandaı asyrmaı da, jasyrmaı da aıtar bolsaq, ulttyq úlken aqyndarymyzdyń ishindegi sanaýlylarymyzdyń biri.

Men úshin, san tarap, san taqyryp, san sala, san óris-beleńde jumys istep jatqan alýan minezdi, alýan aýa-raıly aqyndardyń ishinde ulttyq aqyn degen ólshem bárinen de bıik uǵymǵa ıe. Óıtkeni ulttyq aqyndy belgili bir ulttyń rýhanı muqtajdyǵy týdyrady. Taǵy da ol sol ulttyń qaterli, qıyn kezeńderinde dúnıege keledi. Ondaı aqyn ultynyń aldynda úlken jaýapkershilik pen mindet arqalaıdy. Ondaı jýapkershilik pen mindet kez kelgen aqynnyń peshenesine jazyla bermeıdi. Bul dúnıede ulttyń rýhanı muqtajdyǵyn óteýden úlken is bar ma?! Biraq bul jerde rýhanı muqtajdyq degen uǵymnyń qatyp qalǵan qasań formýlasy joqtyǵyn, onyń asa keń uǵym ekendigin, ol uǵym zaman jelimen, ýaqyt lebimen ózgerip turatyn qoǵamnyń ár saty, ár baspaldaqtary men ár ıirim, ár ıininde basqasha reńk pen túske, basqasha mazmun men mánge ıe bop túrlene qubylyp otyratynyn umytpaǵanymyz lázim.

Máselen, Mahambet ulty úshin aqyryp teńdik surasa, Abaı halqyn qarańǵylyq qamaýynan alyp shyǵamyn dep qaıǵy jutyp, ý ishti. Pýshkın jýylyp-shaıylmaǵan Reseıdegi quldyq pen zorlyqty kórip zar ılese, Baıron Anglıadaǵy ultyna jasalynyp jatqan ádiletsizdikti kórip óz elinen ózi bezip ketti; fransýz Beranje ultyn qan qaqsataqan dinı dúmshelik pen koróldiń ozbyrlyǵyn kózderine shuqyp turyp kórsetkeni úshin qýǵyn-súrginge ushyrady... Mundaı mysaldardy kóptep tize berýge bolady.

Qasiretti ultynyń qamyn oılap kókiregi qars aıyrylǵan Maǵjandy, óz shyǵarmalarynda ulttyq qasıetti bar boıaý-naqyshymen sýretteı bilgen İlıasty, sum zamannyń sumpaıy syqpytynan shoshynǵan Sultanmahmutty, óleńderinen ulttyq órlik pen adýyndylyq atoılap turatyn Qasymdy aıtpaǵanda, Keńestik dáýirdiń qyshqashtaı qyspaǵynyń azýy sál bosańsyǵan tusta “men qazaqpyn” dep álemge jar salǵan Juban Moldaǵalıevti, týǵan jerge kindiginen baılanyp qalǵan Ǵafý Qaıyrbekovti,uly dalanyń rýhanı dıdaryn, ıaǵnı ulttyq minez-qulqyn aıqara ashyp kórsetken Qadyr Myrzalıevti, óz ultynyń boıyndaǵy kúıdeı tylsym, kúıdeı jumbaq bolmys-bitiminiń fılosofıalyq máni men psıhologıalyq máıegine úńilgen Jumeken Nájimedenovti, ultynyń rýhanı keskin-kelbetin keńistiktiń alyp sahnasyna shyǵaryp somdaǵan Muqaǵalı Maqataevty, ǵasyrlardyń qumy men qyry astynda qalyp qoıǵan saryn men áýendi qaıta oıatyp, olardy qulaǵyńnyń dál túbinen estiletin uly dúbirge aınaldyryp jibergen Tólegen Aıbergenovty, ári tartqandy beri tartam dep áýre bolmaıtyn, qaıta ári tartqandy odan da árige ıterip jiberetin minezge ıe Farıza Ońǵarsynovany, ultym dep sóılese urty basqan kórikteı isinip, tili úshin tap qazir júregin sýyryp, tilin kesip berýge daıyn Muhtar Shahanovty, Lenınniń týǵan kúni atalyp ótip jatqan resmı keń zalǵa arbasyn shıqyldatyp, ógizin aıańdatyp kirip kelgen Keńshilik Myrzabekovti, “dala seniń ulyńmyn” degen sózi birde sheksiz maqtanysh, endi birde jan aıqaıyndaı estiletin Ábdiráshtiń Jarasqanyn, qaraǵaıdyń qarsy bitken butaǵyndaı Iranǵaıypty, “zamanaılap” sherin aqtarǵan Ulyqbekti, “qasqyr baba” dep qasqaıyp sóıleıtin Serik Aqsuńqarulyn qaıda qoıasyń?! Osy aqyndardyń qaı-qaısy da ult aqyny. Olardyń qaı-qaısy da ulttyń rýhanı muqtajdyǵy men qajettiligine óz deńgeı, óz dárejesinde jaýap bergen aqyndar.

Árıne, bul maqalada, ózderińiz baıqap otyrǵandaı, talaı-talaı tamasha aqyndardyń attary atalmaı jatyr. Biraq men bul jerde naǵyz ulttyń boıaý-naqyshtary birden kózge túsetin aqyndardy ǵana atap otyrmyn. Sondyqtan basqa jurt munyma túsinistikpen qarar degen oıdamyn.

Esenǵalı Raýshanovtyń poezıasyndaǵy oryny, sóz joq, joǵaryda aty atalǵan aqyndardyń qatarynda. Ol aqyndar bir birine qalaı uqsamasa, Esenǵalı da olarǵa dál solaı uqsamaıdy. Qazaqta “ılegenimiz bir teriniń pushpaǵy” degen sóz bar ǵoı. Ol sóz basqa bir ortaq máselelerge kelse de, aldyna qaǵaz jaıyp, qolyna qalam ustaǵan jandarǵa kelmeıdi. Ár aqyn-jazýshy, meıli ol qotyr laqtyń terisi bolsa da, ony ózi jeke ıleıdi. Olaı bolmady ma, onda onyń báldý-báldýiniń bári ótirik. Ár aqyn jeke ındıvıdým.

Aqyn óz minezimen týady, ıaǵnı, jaratylys tabıǵaty qalaı bolsa, óleńi de sondaı. Ádette, ulttyq rýhy bıik aqyndardyń minezderi bir-biriniń kóshirmeleri bolmasa da uqsas bolyp keledi. Bári de bir betkeı, bári de qaısar. Qalypqa syımaıdy, qamytqa basyn kirgizbeıdi. Esenǵalı bul rette bylaı deıdi:

Tasyrqaǵanda tas jaýǵan
Taý boldy uıyqtar aılaǵym.
Qasqyrdan anaý
qas jaýdan
Tartyp ap apan jaıladym.
Jetip bir qulan qaıyryp,
Jelkeden aldym jemit dep.
Taǵydan olja aıyryp
Tarpańdy mindim kólik dep.
Batyrsha kúlip túregep,
Otyrdym jylap aqynsha.
Jonymdy tostym “mine” dep
Jolbarys-taǵdyr atylsa...

Mine erkektik minez! Mine, aqyndyq tarpań bolmys! Dúnıeni alaǵaı da bulaǵaı etip astań-kesteńin shyǵaryp jiberýge ázir, sumdyǵy men zymıandyǵy ibilis pen shaıtannyń ózin shatastyryp, aılasy men qýlyǵy albasty men periniń ózin adastyratyn, qyrsyqtyǵy men qyńyrlyǵy qyryq esekke júk bolatyn myna sumpaıy zamanǵa osylaı kúsh pen ses kórsetpeseń, onda ol seniń butyńdy but, qolyńdy qol etip, terideı aıyryp, matadaı jyrtyp tastary sózsiz. Apan aranyn aıdahardaı ashyp, jutqan saıyn julynyp, qylǵytqan saıyn qunyǵyp bara jatqan, obyr óńesh pen ozbyr pıǵyl ábden ıektep, halyqtyń qasıetin de, qasiretin de aıaǵyna sap taptap, múlde basynyp, basqa shyǵyp alǵan myna jyrtqysh, kisápir zamandy endi jalynan sıpap jýasytam, moınynan qasyp sabasyna túsirem deý bos áńgime. Ony toqtatsa osyndaı qaharly erkektik minez ǵana toqtata almaq!

Bul endi búgingi hal. Ne bolǵanda da, qazir eptep bolsa da, boıymyzǵa ulttyq qan, oıymyzǵa ulttyq jan kire bastady.

Ondaı tusta osyndaı erkektik minez kórsetýimiz zańdy.

Árıne, tutastaı alǵanda, qazir de ońyp turǵanymyz shamaly. Ornymyzdan dúrk kóterilip kete almaı jatyrmyz. Deı turǵanmen, kúni keshe ǵana, anda-sanda bolsa da, mundaı minez kórsetý múmkin emes edi ǵoı. Óıtkeni bizdiń sanamyz da, oı órisimiz de, tipti aqyl-esimizge deıin alapat kúızelis pen apatty kúıreýge ushyraǵan bolatyn. Ulttyq bolmysymyz ben rýhymyzdyń tamyr talshyǵyna deıin otalyp qyrqylyp jatty. Aýyzy kere qarys, azýy almastaı ótkir bir-aq ıdeologıa ústemdik etti. Orystaný ıdeologıasy. Bilim de orysta, ilim de orysta, mádenıet te orysta, óner de orysta, óleń de orysta... Bári de orysta. Er júrek te sol, keń júrek te sol. Kemeńger de sol. Qalǵan ulttardyń bári de bolar bolmas birdeme nemese túkke alǵysyz. Ol ıdeologıa boıynsha jalǵyz Keńes odaǵyndaǵy ulttar ǵana emes, jer júzin jaılaǵan basqa elderdiń de ońǵany joqqa tán. Batys Eýropań da, Amerıkań da solaı. Óıtkeni olar durys jol tańdaı almaǵan. Shetinen tonaýshy, shetinen jyrtqysh. Bir sózben aıtqanda orys bola almasań, kúniń qarań. Orys bolmasań mádenıetten de, ádebıetten de jurdaı bop jurtta qalasyń.

Mine, osyndaı sumdyq sumpaıy ıdeologıa aqyrynda degenine jetti. Oıymyzdy da, boıymyzdy da ýlap aldy. Sanamyzda oǵan qarsy turatyn ımýnıtet joıyldy.

Álbette, orys halqy — uly halyq. Oǵan eshkimniń de daýy joq. Úırengenimiz de az emes. Biraq ózgeniń eńsesin ezip, tipti jerge tyǵyp, ony osynshalyqty dabyraıtý, osynshalyqty shyrqaý bıikke kóterý, aldyna tize búgip tabynýǵa deıin barý ne úshin kerek edi. (Bul úrdis, ókinishke oraı, áli de júrip jatyr). Árıne, bizdi ult retinde múlde joıyp, birjola orys etip jiberý úshin kerek edi. Sodan baryp bizdiń sanamyz da, atymyz da, aqyl-esimiz de, orys rýhymen otarlanyp, búkil bolmys-pishinimizdi quldyq psıhologıa meńdep aldy. Máńgúrttendik. Sol ıdeologıadan bárimizdiń ýlanǵanymyz sonsha, qıyr shet, qıan túkpirde, máselen Qyzylqumda nemese Qatonqaraǵaıda júrgen qarapaıym traktorshy ne shopan, eshqandaı alty alasy, bes beresisi bolmasa da, “atańa ǵana laǵnet amerıkandyq pen fransýz, kórińde ókirgir nemis pen ıspan” dep, jeti atasynan beri túk qaldyrmaı sybaıtyn, olardy ıttiń etinen bes beter jek kóretin “dárejege” jetti. Ne úshin? Óıtkeni olar bizben, ıaǵnı oryspen qas. Keńes ókimetimen, ıaǵnı orys ıdeologıasymen jaý. Tek orys qana ádemi áıeı, tek orys qana ǵajap, keremet. Qalǵandardyń bári ne anaıy, ne jabaıy. Mine, osy bir orys ıdeologıasynan týyndaǵan asa qaterli psıhologıalyq aýytqý prosesin Esenǵalı qandaı tapqyrlyqpen aıta bilgen deseńizshi?!

Fransýzdar kelip jatyr polkke,
Eńlik kóktem erkeleıdi shashyp nur.
Jaqsy boldy biz úshin,
Ofıserler asqanasy ashyq tur.
Fransýzdar,
Qyzyq, tegi, minezi,
Zeńbirekti aınalshaqtap kóredi:
“Qansha adamdy jaıpaıdy eken bul ózi”.
Bilmeıdi ekem men ony.
Kombat aıtqan:
“Shylym berse almańdar!”
Nege almaımyz?
Túsinbeımin muny da.
Dala — rahat.
Saı-salada qalǵan qar
Barady órlep qart Kavkazdyń shyńyna.
Shińkildegen jetedi úni qulaqqa,
Maıor Býrsov qonaqtardy tildeıdi:
— Mádenıetti-aq halyq syndy,
Biraq ta
Bular nege orys tilin bilmeıdi?

Kórdiń be, sol bir sumpaıy ıdeologıa orys tilin bilmeý baryp turǵan beısharalyq degen qasqoı uǵymdy, basqany bylaı qoıǵanda, orystyń ózine sińirip jibergen. Shińkildegen maıor Býrsovqa deıin ımperıalısik egoızmmen, otarshyldyq órkókrektikpen derttenip, aıyqpas rýhanı keselge ushyraǵan. (Ol keseldiń vırýsy bizdi áli de býyp tur). Álemdegi eń qadirli mádenı altyn oshaqtardyń birinen sanalatyn fransýzdardyń ózderin shińkildegen jáýtik Býrsovtyń ózi zorǵa kózge ilip turǵanda, basqalarǵa ne joryq.

Qarapaıym ǵana, jaı ǵana aıtyla salǵandaı bop kórinetin bul óleń joldarynda qanshama ashshy mysqyl, qanshama ýytty sarkazm jatyr deseńizshi?! Kólemi shap-shaǵyn, al kóterer júgi zil batpan. Oqısyń da, Esenǵalı sheberligine tánti bolasyń. Ásili sheberlik — qarapaıymdylyqta.

Qudaı-aý, túp-tamyrlarymyzdy túgel otap jiberýge kirisken osy bir kesirli de kesapatty ıdeologıa bastalmaı turǵan, sonaý tarıhı kezeńderde ne bolyp edi ózi?! Oǵan da bir úńilip kóreıikshi. Aqyn endi bizdi taǵy bir jyry arqyly alaǵaı da bulaǵaıly tóńkeris zamanyna ap ketip aq pen qyzyldardyń kezek-kezek kep qazaq aýylyna salǵan álegi men lańyn sýretteıdi.

Jalpy, shyn ult aqyny — ult taǵdyrymen qandas, tamyrlas. Iaǵnı, ult taǵdyryn jan jaqty kórsete bilgen aqyn ǵana ult aqyny bola almaq. Óleńge qaıta oralaıyq.

Qysqa kúnde qyryq qubylyp turatyn zaman-aı. Yspa qum ishinde otyrǵan shaǵyn ǵana qazaq aýyly. Ol da qatygez zamannyń surapyl daýyly astynda qalǵan. Keshe ǵana mop-momaqan, typ-tynysh jatqan dúnıe asty ústine túskendeı ábiger. Aınala dúbilis. Aınala alashapqyn. Aǵy kim, qyzyly kim, aıtyp bolar emes. Áıteýir qyzyl tanaý aptyǵý, dal bolyp abdyraý... Mine, Kepken shal “Alla-aı” degenshe bolǵan joq “Quıylyp kelip qaldy kil attylar”, Shetinen ópirem, shetinen óktem. Jón surap jaýaptasyp sózge kelmek túgil, mynaý da adam eken-aý dep kózge ilmeıdi. Olar úshin myna aldyndaǵy adamdar adam emes, erbıgen-serbıgen áıteýir bir sulbalar sekildi. Odan ári ne boldy deısiz ǵoı.

El emes,
Kókten túsip “Qudaı” keldi,
Qudekeń ataman bop sybaı keldi.
— Munyń ne, Orysjan-aý, — degeninshe
Kepken shal — kesken terek qulaı berdi.
— Ýa, batyr,
Jónińe ket jylqyńdy al da,
Jylqydan basqa meniń múlkim bar ma?
Bıshik bir ys-s ete qap,
óshirdi únin
Bı-aǵa saýǵa surap umtylǵanda.

Yspa qum ishinde mop-momaqan bop montıyp qana otyrǵan qazaq aýyly áp-sátte oıran-botqasy shyǵyp, qyp-qyzyl qanǵa boıalyp, zorlyq pen zombylyqtyń tarǵyl izdi tabanynyń astynda qaldy. Shekten ábden shyǵandap shyǵyp, esire elirip ketken sol zorlyq pen zombylyq aınalanyń bárin tý-talaqaı etip, júndeı tútip, jumyrtqadaı jaryp, mal bitkendi aldyna sap taıyp turǵannan keıingi aýyl kórnisine qarańyz.

Jigitter únsiz-túnsiz turdy uǵysqan,
Ne paıda, shappaǵan soń, qur qylyshtan.
Basyna tóńkerýli qazan kıip
Bas baqqan qorqaq shyqty bir buryshtan.
Barmysyń, tirimisiń jaryǵym-aı,
Ne jazdyq, neden jazdyq taǵy, Qudaı.
— Bolǵanda aǵy mundaı, bul ıtińniń
Qyzyly qandaı bolmaq, Táńirim-aı?..

Ǵumyr boıy “aq” degen sóz ben uǵymdy qasıet tutyp kelgen jurttyń sol “aqtan” kórgen quqaıy mynadaı bolsa, qan tústes “qyzyl” degen sóz ben uǵymnan osylaı shoshymaı qaıtsin?!

Bul aýyldyń basyna tıer taıaq osymen bitpepti. Onyń kórer kóresisi áli de alda eken. Kóp uzamaı qyr astynan taǵy da attylardyń qarasy kórindi. Biraq bul qazaq ótkennen dáris, tarıhtan sabaq alyp kórgen be? Taspen urǵandy aspen uryp úırengen halyq qoı. Aýzy kúıgen úrlep ishedi degendi aıta turyp, ony ózimiz isteımiz. Umytyp ketemiz. Yssylaı qaýyp aýzymyzdy taǵy da kúıdirip alamyz. Eń bolmasa, aldy-artymyzǵa qarap bir páske aıal etpeımiz.

Ótkennen tálim men dáris almaıtynymyzdy qarańyzshy, sáskede ǵana asty ústine túsip oıran-botqasy shyqqan aýyl qyr astynan kóringen álgi attylardy, qonaq dep qabyldaıdy. Qazaqy ańǵaldyq! “Sáske”, “Keshke”, “Azanda” degen taqyryptardy mezgildiń kórkem sharttylyqtary dep qabyldasaq ta olardyń shyndyqtan aýyly alys emes.

Sol-sol-aq eken, lezde-aq “Jylmańdap ury kóseý otqa kirdi, Aqquman tompań qaǵyp shoqqa mindi”. Baryn aýyzdaryna tosyp, qurmet kórsetken myna jurtqa qarap jatqan komandır kenet nildeı buzylady. Onyń ishine “Pıterde proletarıat ashyǵýda, Bulardyń ne quqy bar tasynýǵa? Ádeıi qum ishinde bólek otyr, Astyǵyn mal-dúnıesin jasyrýǵa” degen aram pikir kiredi. Sodan keıin-aq alataı búlik bastalady da ketedi. Saqyldap qaınap jatqan qazan tóńkerilip, túńligi túrilip shalqaıyp ashyq jatqan shańyraq ortasyna túsedi. Mańdaıynyń sory bes eli jazyqsyz jazǵan aýyldyń taǵy da oıran-botqasy shyǵyp qala beredi.

Erkek kindiktilerdiń bárin yza qysyp, kek býyp alǵan. Biraq qylar aıla joq, qoldan keler shara joq. Sonymen bul ozbyr qıanat qalaı aıaqtalady deısiz ǵoı. Oqıyq.

Jara ǵoı em-daýasy tabylmas bul.
Alǵandaı tóńirektiń bárin qasqyr
Kóılegi alaý-dalaý,
óńiri ashyq
Qobyrap qara shashy qaryndas tur.
Qaryndas jylamaıdy, qarǵanbaıdy.
Qaryndas — tas bop qatyp qalǵan qaıǵy.
— Jaba gór abyroıyńdy, aınalaıyn.
Qasynda kári anasy qalbańdaıdy.

Bul tiken kirgendeı tula boıyńdy dý etkizip, tóbe shashyńdy tik turǵyzatyn, alpys eki tamyryńa sýmańdaǵan qyp-qyzyl ot qýalap, janyńa yza men kektiń qutyryp turǵan zárli ýytyn quıyp jiberetin sóz-sýret. Tragedıalyq sóz-sýret!

Bir aınaldyrǵandy shyr aınaldyratyn bul qý taǵdyrdyń tálkegi osymen támamdalyp qalsyn ba, endi bul tragedıa odan ári targokomedıaǵa ulasady. Qalaı? Endi soǵan keleıik.

Aldymen bir kúnde, sáske men keshte, tóbesine qatarynan eki ret áńgirtaıaq oınap, jaı túskendeı opyrylyp omalyp, eseńgirep qalǵan aýyldyń endi azanǵy, ıaǵnı tańerteńgi keskin-kelbetine kóz salaıyq.

Keń dala shet-shegi joq pań kósilip,
Sáriden jel bebeýge saldy esirip.
... Kózi isip,
Qany qashyp Kún de shyqty
Qum jatyr esik aldy máńgi esilip.

Aınala typ-tynysh. Súzekten turǵan jandaı bop aýylǵa da sozalańdaǵan hareket kire bastady. Kenet...

Typ-tynysh,
Úrikken aýyl jat qonaqtan,
Ne boldy shaldy kenet jalt qaratqan.
Beldeýde bóten at tur,
Kimniń aty?
Kepken shal basty aıqaıǵa:
— Attan! Attan!

Áp sátte alaqandaı ǵana aýyl aıqaı súreńge, alqyn-julqyn júgiriske toldy da ketti. Áni-mine degenshe birýdi taýyp alyp “Basyna qap kıgizip, baılap-matap, álgini alyp shyqty sereńdetip”. Sonan keıin...

Áı, urdy-aý,
urdy,
urdy,
Taǵy da urdy.
Kempir-shal,
bala-shaǵa jabyla urdy.
Tepkilep,
Mama aǵashqa tańyp urdy,
Báriniń urǵan saıyn jany kirdi.

Sonymen ábden yza men kekten, ashý men óshpendilikten órtenerdeı bolyp otyrǵan aýyldyń qolyna ǵaıyptan-taıyp, bireý bolsa da, áıteýir, jaýdyń túse qalǵanyn qarashy?! Qudaı, surasań, búıtip qaraspas. Álgini bıtteı syǵyp, ıtteı tepkilep, ótkendegi óshi, beridegi kegi túgel qaıtpasa da, aıyzdary bir qanǵandaı boldy-aý. Bir kezde... Qudaı-aý ne bop ketti ózi. Kenet (taǵy da kenet!). Basty keptep alǵan qap sóıleı jónelsin:

Jaý kórip
ózgeni de,
ózgeni de,
Ýa, ıtter,
Ne kórindi kózderińe?
Qazaqpyn,
Qazaqpyn men,
Pálenshemin.
Gáp osy, qulaq assań sózge mine.

Sóıtse ol, keshegi otrád “jol kórset” dep qosyp ap, sonan keıin jol-jónekeı tastap ketken, ózderine etene tanys kórshi aýyldyń adamy eken. Búkil aýyldyń jabylyp sabaǵan adamy óziniń qazaǵy bolyp shyqty. Apyr-aı, deseıshi, bizde kileń osylaı ǵoı! Jaýǵa taptalyp ılenemiz, sonan keıin birde bilip, birde bilmesten, ózimizdi ózimiz ólimshe etip sabaımyz. Bul óleń tek qana tragokomedıa emes.

Bul óleń — óleń-metafora!

Bes-alty-aq bettik, úsh-aq taqyryptan (“Sáskede”, “Keshke”, “Azanda”) turatyn bul “Qazaq aýyly” óleńin oqyp shyqqanda úlken shabytty talantpen jazylǵan dramalyq hám tragedıalyq úsh kitap oqyp shyqqandaı áser alasyń. Osy bir shap-shaǵyn dúnıeden-aq Esenǵalıdyń keń masshtabtylyǵy men epıkalyq tynystylyǵyn jazbaı tanısyń.

Esenǵalı Raýshanovtyń epıkalyq zor aýqymdylyǵynyń túp-tamyry onyń týabitti tabıǵı bolmys-bitiminde jatyr dep uqqan jón. Iaǵnı, onyń áý bastaǵy talant tabıǵaty solaı jaratylǵan. Sodan da bolsa kerek ol birqatar tynysy keń, tamyry tereń, bıik óreli, aıtar oıynyń aıasy aýqymdy, kóterer júgi salmaqty, ótkenniń ókinish-kúıinishi búginniń ókinish-kúıinishimen birge órilgen “Sary ózen”, “Ǵaısha bıbi” sıaqty kesek dastandardy dúnıege ákeldi.

Bul dastandar, ásirese, “Ǵaısha bıbi” poemasy óziniń kompozısıalyq jáne arhıtektonıkalyq qurylymy jaǵynan bolsyn, ári kóne, ári jańa saryndardyń ulasa úndesýleri jaǵynan bolsyn, qarama-qaıshylyqqa toly dramalyq, tragedıalyq kúrdeli senalardy úlken sheberlikpen kórsete bilý jaǵynan bolsyn, adam men adam, ıdeıalar men ıdeıalar arasyndaǵy bitispes sharpysýlardy tereń uǵyný jaǵynan bolsyn, kúrmeýi qıyn psıhologıalyq sátterdi tarqatý jaǵynan bolsyn, sóz joq, shoqtyǵy bıik shyǵarma. Bul poemany tek Esenǵalıdyń ǵana emes, jalpy qazaq ádebıetiniń zor tabysy desek artyq aıtqandyq emes. Mundaı dúnıeni qarymy keń, ıntelektýaldyq qýaty zor talant ıesi ǵana dúnıege keltire alsa kerek. Árıne, qandaı taqyryp ta qarsylyqqa ıe. Al ǵasyrlar qoınaýynda jatqan, shyrmaýy bytysyp, shyrǵalańy shatysyp ketken tarıhı taqyrypty júıelep, meıli, óz paıymymen bolsa da, tarqatyp shyǵý, oǵan jan berip tiriltip qana qoımaı, onyń boıyna qýatty qareket kirgizip, búgingi kúnniń rýhanı aınalysyna túsirý asa qıyn mindet, asa qıyn sharýa. Iaǵnı, tarıhı taqyryp qarsylyǵy alapat! Ony jeńý úshin úlken jan-jaqty ilimdilik pen úlken talantty irilik kerek. Bul talap Esenǵalı boıynan tabyla bilipti.

Deı turǵanmen, biz bul maqalada Esenǵalı poemalaryna toqtala almaımyz. Óıtkeni ol bizdiń búgingi mindetimizge jatpaıdy. Álgi joǵarydaǵy sózimizdi tek Esenǵalıdyń ulttyq aqyndyǵy men epıkalyq tynystylyǵyn dáıekteı túsý úshin yqshamdap qana sholyp aıtylǵan shaǵyn minezdeme dep qaraǵan jón.

Búgingi áńgimemiz Esenǵalıdyń óleńderi, onyń ishinde ulttyq bolmys-bitimi jaıly.

Árıne, halyq bolyp qalyptasyp, ult bolyp uıysý úshin, ol halyq pen ult adam aıtqysyz alasapyrandardy, sumdyq surapyldardy basynan ótkizýi zańdy. Bir otqa, bir sýǵa túsip, tós pen balǵanyń arasynda shyńdalmaǵan halyq ult bolyp tamyr tarta almaıdy. Qorlyq ta kóredi, zorlyq ta kóredi. Kúıinishi de bolady, súıinishi de bolady. Qaı halyqtyń tarıhyn aqtaryp, taǵdyryn izdeseń de dál solaı.

Biz áli de sol gápti, sol prosesti basymyzdan ótkizip jatqandaımyz. Óıtkeni dál qazir, bárimiz bilip, uǵyp otyrǵandaı syn saǵat, syn kezeń ústindemiz. Birde otqa sap, birde sýǵa sap jatqan bul kezeńnen Alla jazsa quryshtaı shynyǵyp, sharbolattaı shyńdalyp shyǵamyz ba degen úmit te joq emes. Ol úshin qaıtpas qaısar Kúres kerek. Rýhanı qýatty kúres!

Sondyqtan “Qazaq aýylynyń” (avtor meńzep otyrǵandaı bul tirkes úlken maǵynaǵa ıe). Kórgen quqaıyn aıtyp, qaqyrap sógilip, kúızele sóıleseń de kúıreı jyǵylýǵa bolmaıtynyn basqa-basqa Esenǵalı jaqsy biledi. Halqyńnyń zaryn aıt, kórgen qorlyǵyn aıt, biraq ishki rýhyńdy óltirme! Kúızelseń de ózegińe qurt túsirme. Tipti turmystyq, sharýa hareketimen júrgen qarapaıym qatardaǵy adamnyń boıy men oıynan da, onyń ózi men sózinen de irilik sezilip turatyn bolsyn. Olaı bolsa úlegin izdep júrgen túıekeshtiń sózine qulaq túrip kóreıikshi.

Tilim-tilim,
Bujyr-bujyr denesi,
Sordaı bop-boz soıyl jarǵan tóbesi,
Borbas úlek — atasy,
Bopyq mama — enesi,
Tós tabany otty bassa kúımegen,
Tasty bassa qamyrdaıyn ılegen.
Qatar qoıyp otyz ingen qaıytqan,
Qatar qoıyp otyz shana súıregen.
Úlek joǵalttym.
Kim kórdi?

Qudaı-aý, ne degen jotaly, ne degen iri, ne degen palýan sózder bul?! Túıeshiniń aýzynan osyndaı qaıratty, osyndaı qýatty sózder shyǵatyn halyqtyń rýhy qalaı tómen bolmaq?! Sonda ol halyqtyń qalǵandary qandaı? Ýysyna túskenin úgip, ustaǵanyn jyrtyp, tartqanyn aıyryp, taptaǵanyn ılep, qysqanyn kútirletip syndyryp jiberetin óńkeı bir alyptar bolyp shyqpasyn!

Qudaıǵa shúkir, Esenǵalıda eńseńdi kóteretin, jigerińdi janyp, qýatyńdy qaırap, kúshińdi eselep, keýdeńdi kórikteı etip jiberetin bul sıaqty poetıkalyq qýatty, temperatýrasy joǵary, tipti keıde peri soqqandaı boı bermeı arqalanyp ketetin óleńder jetip artylady.

Biz bul maqalamyzda Eseǵalıdyń, álginde aıtyp ótkenimizdeı, bir-aq qyryn, ıaǵnı onyń shyǵarmashylyǵyndaǵy ulttyq bolmys-bitimdi ǵana sóz ettik.

Sonyń ózin aqı-taqı aıtyp shyqtyq deı almaımyz.

Óz ultynyń zaryn da, qaıǵy-qasyretin de sonymen birge bıik rýhyn da búkil jan-júrek, qarym-qaıratymen jyrlap kele jatqan Esenǵalı Raýshanov shyǵarmalary áli talaı kemel de óreli áńgimelerge arqaý bolary sózsiz.

Esenǵalı bir óleńinde “Ár qazaqta on qazaqtyń zary bar” depti. Osy sózdi men sál ózgertip, Esenǵalıdyń ózine qaratyp “Ózeginde bar qazaqtyń zary bar” degim keledi.

---