InfoHub Logo

Jumat Turǵynbaıuly Shanın (1892, Jeltaý mańy, qazirgi Pavlodar oblysy, Baıanaýyl aýdany, — 26.2.1938, Almaty qalasynyń mańy) — rejıser, dramatýrg, akter, qazaqtyń ulttyq professıonaldy teatr óneriniń negizin salýshylardyń biri, qoǵam jáne teatr qaıratkeri, QazAKSR-iniń halyq artısi (1931). Kedeı sharýa otbasynda týǵan. Alǵashynda aýyl moldasynan oqyp, eskishe hat tanydy. Jas kezinen ómir teperishin kóp kórse de Shanın ulttyq oıyn-saýyqtar men án-kúılerge yntyq bolyp ósti. Týǵan naǵashysy Altybaıdan án salyp, dombyra tartýdy úırendi. Ásirese Qoıandy jármeńkesine baryp, halyq saýyqqoılarynyń dýmanyn tamashalaý — onyń oı-qıalyn qozǵap, ónerge degen ynta-yqylasyn arttyrdy, 1913 jyly Omby qalasyna kelip, kún kóris qamymen biraz ýaqyt zavodta jumys istedi. Munda S. Seıfýllınmen, N. Nurmaqovpen jáne B. Serkebaevpen tanysady, ári óz betinshe oqyp bilimin jetildiredi.

1915-1916 jyly býhgalter kýrsynda oqydy. Muny bitirgennen keıin zavodta býhgalterdiń kómekshisi bolyp qyzmet etedi. Osy jyldary alǵash ret qalalyq teatr spektáklderin kóredi. Biraq kóp uzamaı-aq, patsha úkimetiniń jarlyǵymen Shanın maıdan jumysyna tartylady; odan týǵan aýylyna 1917 jyly oraldy. Sol jyldan bastap Qarqaralyda, Pavlodarda (1921-22), Zaısanda (1922) jáne Semeıde (1923) jáne QazAKSR OAK múshesi bolyp, t.b. qoǵamdyq jaýapty oryndarda qyzmet etti. Saıası-áleýmettik jáne qoǵamdyq isterge belsene qatysý Shanınniń oı-órisin keneıtip, keıingi rejıserlik ári jazýshylyq qyzmetine ıgi yqpal jasady.

1920 jyldary Semeı qalasynda "Es aımaq" trýppasyn basqardy. Rejıserlik óner jolyn osy trýppadan bastaǵan Shanın halyq jyry negizinde jazylǵan óziniń "Arqalyq batyry" men Seıfýllınniń "Qyzyl suńqarlaryn" (1922) qoıdy; sonymen qatar ózi osy atalmysh spektáklderde Arqalyq batyrdyń jáne Erkebulannyń rólin oryndady. Bir bólimdi "Torsyqbaı" komedıasy 1925 jyly Semeıdiń "Tań" jýrnalynda jarıalandy. Budan keıin ol qazirgi Qazaqtyń memlekettik akademıalyq drama teatrynyń dırektory (1926) bolýmen qatar onyń kórkemdik jaǵyn basqardy, Shanın Qazaqstandaǵy tuńǵysh ult teatrynyń negizin salyp, ony uıymdastyrýda, sondaı-aq professıonaldyq turǵyda qalyptastyryp, sahnalyq-shyǵarmashylyq jaǵynan ósý jolynda zor eńbek sińirdi. Alǵashqy shyǵarmashylyq-uıymdastyrýshylyq qyzmetinen bastap Shanın akterler mádenıetin kóterýge, teatr jumysyn belgili bir jospar boıynsha júrgizýge, repertýardan tárbıelik hám ıdeıalyq-kórkemdik sapasy joǵary dramalyq shyǵarmalardyń oryn alýyna erekshe kóńil bóldi. Bul máseleler "Qazaqtyń memlekettik teatry", "Memleket teatrynyń artıseri" (1927), "Qazaqstan memleket teatry" (1928), "Teatr tarıhynan" (1931), "Sahna tehnıkasyn meńgereıik", "Sahnada shyndyqty tańý" (1935) atty ár jyldary baspasóz betterinde jarıalanǵan maqalalarynda jan-jaqty qarastyrylyp qamtyldy.

1926-32 jyldary qazirgi Qazaqtyń memlekettik akademıalyq drama teatrynda ulttyq dramatýrgıadan Seıfýllınniń "Qyzyl suńqarlaryn" S.T. Ablanovtyń "Kúndespeıtin qatyndary" men "1916 jylyn", A.T. Shanınniń "Bolatyn", İ. Jansúgirovtiń "Kegi" men "Túrkisibin", B.J. Maılınniń "Maıdanyn", M.O. Áýezovtiń "Oktábr úshin" jáne klasıkalyq týyndylardan A.S. Pýshkınniń "Tas meımany" men "Sarań serisin", Ý. Shekspırdiń "Gamletin", sonymen birge ózi jazǵan "Torsyqbaı", "Arqalyq batyr" (eki keshke arnalǵan 2 bólimdi), "Aıdarbek", "Baıan batyr", "Ólimnen úmitke" ("Shahta") t. b. shyǵarmalardy qoıdy. Ulttyq tól týyndylardy qoıýda án-kúıler men turmys-salttyq, etnografıalyq boıaýdy mol qoldandy. Dramalyq shyǵarmadaǵy belgili bir dáýir tynysy men tarıhı oqıǵa ornyn, oǵan qatysatyn keıipkerlerdiń minez tabıǵatyn aıqyndap ashýda paıdalanatyn ár túrli sahnalyq rekvızıtke (zat-buıymdarǵa), dekorasıa men kostúmge (kıim-keshekterge) erekshe den qoıdy.

1927 jyly bir top óner sheberlerin bastap, Moskva qalasynda ótken etnografıalyq konsertke qatysady, 1932-33 jyldary qazirgi Qyrǵyzdyń memlekettik akademıalyq drama teatrynyń (Bishkek qalasy) bas rejıseri boldy. 1934 jyly ashylǵan mýzyqalyq teatrdy (qazirgi Qazaqtyń memlekettik akademıalyq opera jáne balet teatry) uıymdastyrýǵa qatysyp, Q. Jandarbekovpen birge E.G. Brýsılovskııdiń "Jalbyr", "Qyz Jibek" pen "Er Tarǵynyn" qoıdy.

---