InfoHub Logo

Bizge deıin myń jyl buryn ómir súrgen adamdar qıalymyzǵa kirip-shyqpaıtyn qurylystar turǵyzǵan. Ǵalymdar bul qurylystardy kimder, ne úshin jáne, eń bastysy – qalaı salǵanyna ǵasyrlar boıy bas qatyryp keledi. Jáne tańǵajaıyp oqıǵalarǵa toly túrli teorıalar aıtady.

Bilim-all.kz ásemdigi jáne jumbaǵymen ózine baýrap alatyn ǵasyrlyq qupıaǵa jaqyndap kórýge tyrysty.

Stoýnhendj, Anglıa

^{© Freesally / pixabay.com}

Epos boıynsha, tas keshenin sıqyrshy Merlın turǵyzǵan. Shyn máninde Stoýnhendj koról Artýrdyń ómirlik serigi paıda boldy delingen ýaqytqa deıin paıda bolǵan. Biraq júzdegen  kılometrlerden tabylǵan, tas qashalǵan oryndaǵy aýyr úıindilerdi qalaı tasymaldaǵan? Qurylystyń ne úshin salynǵany da túsiniksiz: observatorıa (megalıtterdiń ornalasýy — kún júıesiniń naqty úlgisi), ne bolmasa ǵıbadathana (kelt abyzdary – drýıdter dál osyndaı sapada paıdalanǵan) bolǵany belgisiz.

Baalbek, Lıvan

^{© Anton_Ivanov / shutterstock.com}

Ertede órkendep turǵan qalanyń qıraǵan úıindisi – antıkalyq stıldegi shirkeý ansambli. Alaıda rımdikterdiń salmaǵy 1000 tonna bolatyn tas bloktardy qoıatyn tehnologıasy bolmady (irgetasynda dál osyndaılar jatyr). Salystyrmaly túrde: afınalyq Parfenon lıvandyq alyptan eki ese kishi, al Heops pıramıdasynyń eń iri sanalatyn bóligi «bar-joǵy» 90 tonna tartady. Onyń irgetasyn mysyrlyqtar saldy delinedi, keıde tipti alyptar soqqan deıdi. Keıbireýler bul Vavılon munarasynyń negizi dep esepteıdi.

Núgreındj, Irlandıa

^{© UnaPhoto / shutterstock.com}

Jol salýshylardyń XVII ǵasyrda eskertkishti oıda-joqta taýyp alǵanyna qaramastan, ony zertteý jumystary úsh ǵasyrdan keıin ǵana bastaldy. Qazba jumystarynyń nátıjesinde dóp-dóńgelek, dıametri óte úlken jáne mysyr pıramıdalarynan erterekte salynǵan qorǵan ashyldy. Arheologtar onyń qaq ortasynan ejelgi múrdeni tapty. Kún toqyraýynda turǵan kezde naǵyz astranomıalyq qubylysty baıqaýǵa bolady — kún sáýlesi kamerany birtindep jabady. Irlandyqtardyń senimi boıynsha bul jer — elfter men perızattardyń eline aparatyn esik.

Kavkaz dolmenderi, Reseı

^{© mariakraynova / shutterstock.com}

Taý bókterinde jalpaq tastardan quralǵan úıler shashylyp jatyr. Aldyńǵy jaqtarynda tyǵynmen jabylatyn tesik bar. Bir tańqalarlyǵy: taqtaılardyń salmaǵy tonnaǵa jýyq, alaıda olardyń úılesimdiligi sonsha, olardyń arasynan pyshaqtyń qyry da ótpeıdi. Sonymen qatar artefaktardyń jasy bes myń jylǵa jýyq. Keıbir músinder, mysaly, Volkondyq, emdik qasıetterimen tanymal. «Dolmendik dástúr» Jer betiniń ár jerinde bar ekeni de tańǵalarlyq.

Tıkal, Gvatemala

^{© Simon Dannhauer / shutterstock.com}

Maııa taıpasynyń iri qalalarynyń biri jasyl jýnglıge tyǵylǵan. Munda jasandy toǵandar da, dop oınaýǵa arnalǵan alań da, saraılar da bar. Biraq erekshe nazar — pıramıdalarǵa túsedi. Olar damý kezeńine sáıkes ýaqyt zańdylyǵymen salynǵan. Olardyń mindeti jaıly teorıalar az emes: dinı qurylystar, ǵylymı ortalyqtar, zırattar nemese báriniń qosyndysy. «Tıkal» ataýynyń etımologıasy da túsiniksiz. Esesine oǵan túsiniktirek «ataý» bar — Daýystar qalasy. Sebebi sybystyń ózi qatty jańǵyryq bolyp shyǵady.

Zaıaskıı úlken labırınti, Reseı

^{© Vladimir Sevrinovsky / shutterstock.com}

Soloveskıı arhıpelagy araldaryn álem-jálem tas shilterler — shıyrshyq pishindi labırıntter ásemdeıdi. Jergilikti turǵyndar olardy «vavılon» dep ataıdy. Kiretin jáne shyǵatyn jeri bir, ıaǵnı qoıtastardan túzilgen izdermen týra júrip otyrsa, biraz ýaqyttan keıin kirgen jerińnen shyǵýǵa bolady. Biraq ertede bul ne úshin qajet boldy? Keıbir ǵalymdar munyń paıdaly jaǵy jaıly aıtady: balyqtarǵa arnalǵan qaqpan. Basqalar — kóńil kóterýge arnalǵan deıdi: oıyndar men hormen júrýge arnalǵan oryn. Biraq kópshilik munyń o dúnıemen baılanysqa túsiretin salttyq qurylys ekenine senimdi.

Petra, Iordanıa

^{© Pocholo Calapre / shutterstock.com}

Teńiz deńgeıinen 900 metrde ornalasqan alyp «uıashyq» jartastardyń ishine tyǵylyp tur. Petranyń bar sulýlyǵyn qyrnaý úshin sheberlerge asqan sabyrlyq tanytýǵa týra keldi. Osylaısha, Sıd kanonynyń salqyn aımaǵynda El-Hazne (arab tilinen aýdarǵanda — «asyl qazyna») — dińmańdaısha men baǵanalardan turatyn tańǵajaıyp kórinis ashylady. Bálkim, shirkeý, bálkim, kesene bolýy múmkin. Kóptegen qupıalardy jasyrǵan bul qurylystyń bir túsiniksizi – oıýshylar nemen jáne qalaı jumys istegen? Qurylys aǵashynsyz oıý múmkin emes, biraq olardy qaıdan alǵan?

Tas sharlar, Kosta-Rıka

^{© Marco Diaz Segura / shutterstock.com}

Tynyq muhıty jaǵalaýyndaǵy tarıhqa deıingi petrosferalar vandalızmniń qurbanyna aınala jazdady: olardy taýyp alǵan jumysshylar ishinde altyn bar dep sengen. Qalaı bolǵanda da artefaktar báribir zaqymdandy: týrıserdi tartý úshin olardy qala ortalyǵyna ornalastyrdy. Ári-beri tasymaldaý saldarynan olardyń naqty mezgilin anyqtaý qıyn. Olardyń paıda bolýy jaıly teorıa sýdyń áserinen múmkin emes bolyp shyqty. Jalpy bul ózi ne: planetalar nyshany, shekaralar belgisi? Dálelsiz boljamdar ǵana.

Terakotalyq ásker, Qytaı

^{© Bule Sky Studio / shutterstock.com}

Sın Shıhýandı qabiri segiz myńnan astam qytaı sarbazdary men attaryn jasyryp jatyr. Salt-dástúrge qaramastan, olardy qolbasshymen birge kómgen. Bizdiń zamanymyzǵa deıingi 200-shi jyldardaǵy qoldan jasalǵan ásker adam boıymen birdeı etip, óte usaq bólshekterine deıin, bir-birin qaıtalamaıtyn túr kelbetpen jasalǵan. Qazba jumystary kezinde (al bul 1970 jyldan beri jalǵasyp keledi) óte abaı jumys isteý kerek boldy.

Angkor-Vat, Kambodja

^{© lastdjedai / shutterstock.com}

Eýropalyqtar bul keshen jaıly HİH ǵasyrǵa deıin bilmeı keldi. Al bilgen soń muny khmerler salǵanyna kúmándandy. Qalaý óte qalyń: jikteri keı jerlerde kórinbeıdi. Tastar óte tegis. Konstrýksıalar óz salmaǵynyń arqasynda tur. 200 ǵıbadathanadan turatyn ansámbl jolaýshy qaı jaqtan kele jatsa da olardyń úsheýin ǵana anyq kóre alatyndaı etip salynǵan. Jaýyn-shashyn maýsymynda Angkor-Vat tamasha kóriniske ıe bolady: sýǵa toly keń or keshendi sheksiz muhıttyń arasyndaǵy aralǵa uqsatady.

Tımbýktý, Malı

^{© Attila JANDI / shutterstock.com}

Ańyzǵa sáıkes, qala Býktý ájeı men onyń qudyǵynyń («tım» týareg tilinde) arqasynda paıda bolǵan. Ol barlyq kerýendi qýana qabyldap otyrǵan. Bul qala orta ǵasyrlyq ótirik áńgimelerdiń basty keıipkeri bolǵan: altynnan jasalǵan kósheler, dana turǵyndar... Afrıkalyq Eldoradony baǵyndyrǵysy kelgen batyldar qaıtyp oralmaǵan. Osylaısha fransýz Rene Kale qajylyqqa baratyn adam uqsap kıinip, qalaǵa attanady. Saz balshyqtan jasalǵan ǵımarattardan turatyn kedeı qalany kórgende onyń tańdanysynda shek bolmady. Erekshe arhıtektýraly meshitter qazirde saıahatshylardyń súıikti mekenine aınaldy.

Pasha aralynyń músinderi, Chılı

^{© Amy Nichole Harris / shutterstock.com}

Tynyq muhıtynyń qurǵaq aımaǵynda alyp moaıler ornalasqan. Olardy bir orynnan bir orynǵa tasymaldaǵan jáne tóńkergen degen boljam bar. Qasynda, jansyz tulǵanyń ózinen de aýyr salttyq demeýishter de bar. Ókinishke qaraı, bul músinderdiń syryn ashatyndar qul ıelenýshilerdiń kesirinen baıaǵyda ólip qalǵan. Qupıany ashýdyń bir ǵana amaly — únsiz músinderdiń ózinen suraý.

Úlken Sfınks, Mysyr

^{© Volodymyr Martyniuk / shutterstock.com}

Qum arasyndaǵy orasan zor músin — álemniń eń úlken qupıalarynyń biri. Bul faraondardyń qolynan shyqqan is dep sanaldy. Alaıda olar Sfınksti qaıta jańǵyrtty. Jolbarysqa uqsaıtyn onyń denesi atyzdarmen jelinip ketken. Eger boljaýǵa erik bersek, bul Uly topan sýdyń izi. Sonymen qatar, bir qyzyǵy, basy dene úılesimdiligimen sáıkes emes. İshi de alyp ekeni jáne bólmeler bar ekeni anyqtalǵan. Olardy zertteý túrli oqıǵalardyń oryn alýyna, bıliktiń qarsylyǵyna ákeldi. Bálkim bul sahara kúzetshisi emes, mysaly, batyp ketken Atlantıdadan qalǵan qupıa bilimniń kúzetshisi bolar?

---