InfoHub Logo

poves

Hal qalaı, Sáke?

Qyzmet barysy neshik? Úıdegi qurdastyń densaýlyǵy she? Men úshin, bálem, ózin qysyp turyp qushaqtashy. Anturǵan, jamanǵa joryp júrme, ánsheıin ázil de.

Hat ıesin shamalaǵan shyǵarsyń. Baıaǵy boz ókpe Bıǵalılaryń. Bul kúnde oblys ortalyǵyndaǵy vetlaboratorıadamyn. Páterimiz bar. Bir-eki kishkenemiz stol jaǵalap oınap júr. Úlkeni keremet aqyldy. Alty jasty jańa toltyrsa da álippe, arıfmetıkańyzdy shekildeýikshe shaǵady. Kórshiler shyn aıtsa, ózime tartqan deıdi. Áneýkúni jumystan kelsem, shahmat taqtasyna tastaryn ornalastyra almaı dal bop otyr. Bir-eki ret kórsetip em, qaǵyp aldy. Zerektigine jaǵamdy ustadym. Keıingi kezde meni jeńip ketip júr. Jat kózge onshama kórsete de bermeımiz. Kim biledi, til tıedi degendeı...

Túý, birdi aıtyp, birge ketippin, keshir. Jas úlkeıip, dene et alǵan saıyn aýyzǵa úı ishi, bala-shaǵa jáıi jıi túse beredi eken. Esinde me, ınstıtýtta romantıka, ataq, dańq týraly jıi talasýshy edik qoı. Sonyń bári kitaptan oqyǵan, kınodan kórgen túsinikterdiń týysy eken de. Úlgili semá basy bola bil, bala ósir, jaqsylap tárbıele. Óz esebińnen utylma. Árıne, Antarktıkany jel qaıyqpen aınalyp shytý, aıta qoný tym jaqsy, biraq bárimiz batyr, danyshpanǵa aınalsaq, sonyń qadiri qalmas ta. Qoǵam aldyndaǵy shaǵyn bolsa da borysh-qaryzyńdy ótep, qatardan qalmaı júre berý de kemdik emes tárizdi. Bizdiń ómir osylaı qudaı dep qaryn sıpap, ógiz aıańmen jaılap júrip jatqan jaı.

Aıtpaqshy, qurdastardy kezdestirip turasyń ba? Ótken jetide apaıtós Maqulbek úıge qonyp ketken. Biletin shytarsyń, balalar Bólek-Salaq dep keleke etýshi edi. Semınar-keńeske kelipti. Báz-baıaǵy qalpy – aqkóńil, ańqyldaq, ańǵal. Kishkentaılar ózine úıirilip qapty: «Dáý ataıdy taýyp berge» salyp, qazir mazany qashyryńqyrap tur. Ańqaýlyq balalyqqa tana jarasatyn qasıet qoı. Shalǵaıdaǵy bir sovhozda mal tuqymyn asyldandyrý boıynsha ma... zootehnık eken. Salpaýyzym, qýyrdaqtan qur qalǵan salymsyz aýyzym-aý. Bárimizden Kemeńger ozypty. Qazir Almatynyń aqyrǵan kandıdaty. Doktorlyǵy alys emes kórinedi. Úı ishine sálem joldap hat jazdym. Súbe-qazydan sálemdeme salmaq oıym bar. Qudaı aıdap aldyna apara qalsa, arqadan ıtermes. Kýrstas ıt qoı.

Taty kim edi... E, Sálımany bilýshi me ediń? Arpa ishindegi bir bıdaı she? Qazir kórseń, tanymaısyń. Qol-aıaǵy baltadaı sylyńǵyr kelinshek. Kórshi qalanyń mańaıyndaǵy et-sút sovhozynda bildeı bas mal dárigeri. Mundaǵy týystaryna demalys alyp kelipti. Qalaı degenmen, tórt jyl qatar tobyq qaǵystyrǵan qurby; restoranǵa otyrǵyzyp, rıza ǵyp jiberdim. Úıge shaqyryp, gastronomnan satyp alsaq ta bas jegizip syılap jiberýge Ǵaıshanyń minezi ózińe belgili. Baqanda eki-úsh balaly bolsa da kádimgideı qyzǵanady.

Esimnen tas shyǵypty, Sálıma sen jaıly kóp surady, sálem aıtýdy tapsyrdy. Restoranda jigitterdi jelbezeginen tizip, kózine jas aldy. Shetterinen shıyrǵan saqadaı edi deıdi. Áýelden borkemik qyz edi, sol qaz-qalpy. Qyzy qalaı dep tańdanarsyń da. Kúıeýden shyqqan áıeldi qyzǵa kógendemeı qaıtemiz. Bir muǵalimmen turmys qurǵan eken, onysy keıin iship, aqyry basqa kúlimkózben zytyp otyrypty. Erkek shirkin jalynan sıpasa, janyna torsyq baılatpastyń tap ózi: baqytyn basqa teýipti, aqymaq aıǵyr! Sálımadaı áıeldi jer-jıhandy qańǵysa da endi taýyp alar. Sol tústi tes azbandarǵa qor qylmaı-aq, kýrstaǵy seńdeı soǵylysqan jigitterdiń qanjyǵasyna neǵyp baılap jibermegemiz deseıshi. Jańylyspasam, Sálıma solardyń eshqaısysyna ket ári emes-ti. Ózgeni qaıdam, Bólek-Salaq, kemeńgerge, oqı almaı shyǵyp ketken ánebireý syǵyr kóz saryta kóńili ketkenin bilemin. Ekeýińniń «dostyq, túsiniskendik shyraıdaǵy» qarym-qatynastaryń ózińe aıan. Menimen de... Qoı, áıteýir shet pushpaqtap shyǵaryppyn, bárin baıandaıyn.

Ne myljyńdap kettiń dep renjime. Jora-joldastardan irge alystap, ara qashyqtaǵan saıyn, solarǵa degen sarǵaıǵan saǵynyshtyń ulǵaımasa, kemýi joq sozylmaly aýrý eken. Stýdent kezde úıge hat jazbaq túgil, aqshany telegrammamen suratatyn Bıǵalıdyń bul kúnde keshetin kúni basa. Jıyrma uldyń qyzdy ınstıtýttardyń aldynda talaı aıaq taldyryp turǵany, Jumaqan-Jóńkeńniń qyzyp alyp, Jámılá terezesiniń aldynda sekektep, saǵat boıy serenadany ańyratqany, artynsha-aq bir áınegi túsip qalǵan kózildirikten dúnıege beıjaı qarap, mas kúıinde bútkil qalany kezip shyqqany eske tússe, ishke ý túskendeı hal keshemin.

Sondyqtan ba, saǵan hat jazýǵa qalam alyp otyrsam, qol júgirip-aq ketedi. Sóıte-sóıte baıaǵy qaǵaz bylǵap qobyratyp áńgime jazatyn, birde-bir jolyn baspa betine shyǵara almaı ketken Sársenniń syńaryna aınalǵanym ba dep shynymen qaýiptenemin. Sartyldaı saırap sóıleýge qumar bop aldyq. Ǵaısha týlaǵan saǵattarda, maqal-mátelderdi aǵytyp kep soqqanymda, baıǵustyń aýzy ashylyp qalady. Qazir demalystamyn. Kúnde kúzetetiniń tórt qabyrǵa, qyrǵanda bala baǵasyń, as daıyndaısyń – bar-joǵy eki-úsh saǵattyq is. Ábden zerikkennen keıin qolǵa iligetini qalam men aq qaǵaz.

Al, Sáke, ǵafý et, hatty sál-pál úzýge týra keldi. Kórshi bólmede kenjemiz kózin ashqandyǵyn túsindirip, bólmeni basyna kóterip jatyr. Astyn dymdap alsa kerek. Ǵaısha jumysta. Tegi, sol... jaıalyǵyn ózim aýystyrmasam bolmas.

...Sonymen áńgime Sálıma jaıly. Oqýǵa qabyldanǵan soń kýrsty qaq ekige bólip tastady ǵoı. Iá, Sársenniń on jeti jasta ekendigine, sol jyldar ishinde qalyń halqy úshin mardymdy eshteńe tyndyrmaǵanyna qatty kúıine basyn qysa ustap, aýdıtorıada arly-berli sendelip júrip, alǵashqy kúni «B» toby jıyrma jigit jáne... jalǵyz Sálımadan turatynyn bilip, jatyp nalydyq. Qoı, shirkin áıelderdi ádemi svıter, kofta, kóılekter jatynan tańdandyrmasa, onshama qyzyqtyrmaıdy eken. Qala qyzdary úshin mal dárigeri uǵymy kók dónenmen qorq-qorq kelip, otar-otardaǵy qoshqarlarmen kúresip júrgen kınojýrnaldaǵy shekpendi aǵaıdan aıyrmashylyǵy az-tyn. Sálımanyń da ınstıtýtqa konkýrs az bolǵandyqtan kelgenin sońynan bildik qoı.

Hosh, joq qyzdy jonyp jasaı almadyq ta, sabaqty bastap berdik. Qarala qaripterdi qýalaı-qýalaı jalyǵasyń da, aýzyńdy aıta bilep, esineı terezege qaraısyń.

Amalsyz eske aýyl túsedi. Shirkin, otar qoı esilip óte beretin keń kóshesin-aı! Betinde jel júgirip oınaıtyn jasyl nildi jasańy qaıda? Qarsy kezdesse, shýlasa kúlisip, jeke jolyǵyssa, kózderin tómen sala tympyńdap tezirek ótip ketetin toq baltyrly, qany betine tepken máıekti qyzdary she? Ońashada qashqalaqtaǵanyna qaramaı, ystyq bileginen qarmap ustap alasyń, ustap alasyń da, kórshiniń ıtin Kárimniń kókjótel traktory basyp ketkenin, ıakı Sálimniń sıyry túste keremetteı oqyralap, aýyldy qaq jara shaýyp ótkenin uzaq qyzyqtap, kóp-kóp áńgimelesesiń. Keshke klýbta qatqan kıno bolatyndyǵy, qatqan kıno bolsa, sóz joq, ıtalándyq ekendigin jerden jeti qoıan tapqandaı jyr qylasyńdar da, árqaısyń – kepkasy qısaıyńqy óńkıgen bozbala da, betin jel qaqqan tobylǵy tory qyz da, olaı bolsa, ekeýiniń mindetti túrde klýbqa baryp qatar otyrýy qajettigin, seanstan soń jigittiń qyzdy eki júz qadam qashyqtyqtaǵy úıine eki shaqyrym jer júrip, shyǵaryp salý kerektigin oılaıdy. Odan ary óńirin shertken jap-jańa japondyq koftasynyń túımelerin qyzdyń túrtpekteı qyzaryp uıalýy bastalady, aqyry bári ekeýińniń de bet-betterińe laǵyp qasha jónelýlerińmen tynady. Rahat! Tula boıyńa dýyldap qan júgirip, kózin jasaýraı leksıa oqyp turǵan, kostúmi senikinen góri jańalaý adamnyń betine toqtalady. Ol qol oramalyn qaltasynan sýyryp sińbirinedi de, sózin odan ary soza jóneledi. «Ártúrli juqpaly aýrýlarǵa shaldyqpas úshin, kerolındi eritindisi bar sýǵa qoıdy jylyna eki ret toǵytyp otyrý kerek». Al seniń oıyńda búırek betti, toq baltyrly qyz. «Kerolın, toǵytý...». Yza býyp, nazaryńdy basqa jaqqa burasyń. Kóziń óńkeı qysqa shashty úlken-kishi, sopaq-domalaq, shot bastardy túgendeıdi. Tuqshyńdap kep tilderi salaqtap jazady, oqıdy deısiń. Óńge órge basqan óneri shamaly. Al alaqanyń qyzdyń qolyn qysyp turǵandaı dý-dý etedi. Topshyń tańqalarlyqtaı taıǵaq ta jumsaq tizege tıgendeı qyzynyp otyrasyń da, tym bolmasa ıesiniń eles-sulbasyn jantalasa alaqtap izdeısiń. Eshteńe joq, úshti-kúıli jym-jylas. Anaý buryshta tana búrisip qyz otyr. Qopań etip kóterile qoıasyń da, aldanǵanyńdy andap, tilińdi tisteısiń. Sırek shashyn qaıta-qaıta keıin qaıyrǵyshtaı búrise túsip, kózin konspektiden almaıdy. Qýshyq jaýyrynyn japqan bókebaıy damyl-damyl ysyrylyp túse beredi. Qıyq kezderi adamǵa jasqana, jasaýraı qaraıdy. Onyń ornyna toq baltyrly, máıek betti qyz nege otyrmasqa? Tórt qabyrǵa ortasyna qushaqtap ákep gúl qoıǵandaı aýdıtorıa bir jasap qalar edi. Mynaý oǵan oryn bere qoıar ma? Árıne, joq. Onyń qaıtse de mal dárigeri bolyp, qoshqarlardy, qoıdy emdeýi qajet. Jaǵyndy syqyrlata qarystyrasyń. Kózińdi ejireıtip, jep jibererdeı betińnen boran soqtyryp tútep qaraısyń. Osydan sálemdessem, tilim qyrshylsyn deısiń. Yǵynan ótpeske ant aıtylady. Búıtip shat-shálekeı shala búlingenińe onyń túkirmeıtinin oılap, odan ármen shyr-pyryń shyǵady.

Al aýdıtorıadaǵy qalǵan on toǵyz jigittiń on toǵyz tok baltyrly, búırek betti qyzdy dál osylaısha eske alyp otyrmasyna kim kepil. Meıli, on toǵyzy túgel bolmaı-aq qoısyn. Beseý, on, on besi... qıaldy qýa-qýa qystyǵyp kep oıyndaǵysyn kóz aldyndaǵy Sálımanyń boıynan saýsaq búgip sanap ala qoıǵysy keledi, sanap ala almaıdy da, oǵan sol kinálideı-ak jazyqsyz jerden alyp, jerge salyp jazǵyrady. On toǵyz qyzdy jalǵyz Sálımanyń aýystyra almaıtynyn sezse de, on toǵyzyna oryn bermeı otyrǵany úshin qandary qaraıyp, qaradaı kijinýli.

Qyz ylǵı alda otyrady. Artta jıyrmamyz jıylyp bir tóbemiz. Jas tylym kandıdaty qyzdy jalǵyz qaldyrýdyń kúná ekendigin utatyn jasqa jetkendigimiz jaıynda táp-táýir tıradany oqyp tastap,– onysyna ózi ábden rıza,– mardamsyp, judyryǵyna jótkirinip qoıady. Sálımanyń janyna súıregendeı bireýimizdi jetektep otyrǵyzady. Mektep, muǵalim ataýlynyń on jylty aqyl-keńesine ábden meldektep toıyp, úlkensigen buıryq raı ataýlyǵa túp-túgel jırene qaraıtyn basymyz muny mızeı qoıǵymyz kelmedi. Sálımanyń qasynda kandıdattyń zorlyǵymen osylaısha «kezekshilik» atqarǵanymyz úziliste mazaqtyń nysanasy.

– Jigitter, júregin tyńdańdar, túzik pe?

– Osy jigitten qyz qasyndaǵy propıskanyń ıisi ańqyp tur, men bilsem.

Myqty bolsań, jıyrma aýyzǵa qaqpaq qoıyp kór. Shetinen aýylda ósip, ájýá-kúlkini erttep minetin taqystar. Jıyrma bir-birin onshama bilmese de, jalǵyz qyzdyń esebine júırik. Kimmen sóılesti, qaısysymen jataqhanaǵa qaıtty, qaı qaratúınekpen kóz qarpysyp qaraǵandaryna deıin alaqanda. Oǵan janasyp ketkenimizden jekkórinishtisi joq. Tildiń suǵyn qadap kelekelep, baıǵusty ábden jerge tyqpaı, betimen jer súrgiletpeı tynbaıdy.

Qoıshy, sol qyrqyljyńmen qysqy sesıany uzatyp sap, kóktemniń qyr arqasyna qol iliktirdik. Áý bastaǵy qara qulaǵymyz aǵarmasa da bozańdanyp, keshede kezdesken boıjetkender baltyrynyń túzý-qısyqtyǵy, jińishke-jýandyǵy jaıly talas qozǵaı bastaǵan qyzbaly shaq. Keshtiń kóz-qasy qaraısa, bólmedegi bar bútindi ilip ap, medısına, qyzdar ınstıtýty qaıdalap zytyp ketetin pysyqaılar tabyla bastady. Kıimim jutań, qyz súrindiretin syrt symbatym da shamaly. Jańaǵy jylpostardyń shaı-sýyn qamdap bólmede jalǵyz qalatyn kúnder bastaldy. Jataqhana eski, bólmeleri dymqyl, qarańǵy. Kitap-konspektiden ábden jalyqqannan keıin qańǵalaqtap korıdorǵa shyǵamyn. Qolymda kek shaınek, syltaýym sý alyp, shaı qoıý. Kóz shirkin jataqhanadaǵy qyzdar turatyn qadaý-qadaý bólmelerdi qysylyp-qymtyrylmaı sanaıtyn ashqaraq ta esep qoı. Qara qasy qıyla, mańdaıy jarqyraǵan bireý shyǵa qalyp, shaınegimdi surasa... Árıne, bar, siz degende... Janarymdy maıǵa shylap, ıilip qaıysa qalamyn. Endeshe: «Shaınek sizden, qalǵany bizden, bólmege júrińiz»,– dep esik ashsa she? Tamasha! Kókiregimdi rýh ala serpilip, tóńiregime qaraımyn. Joq, atamańyz. Eshkimi de pysqyryp burylmaıdy. Báriniń de shaınegi bar, tapal bala bekerge dámelenip, mańaıyna qaramaı-aq qoısyn. Súmireıip, bólmege bet alamyn. Qarsy aldymnan Sálıma kezdesedi. Onyń da jetektegen kók shaınegi bar. Amal joq: «Hal qalaı, anaý taqyrypty jattap boldyń ba, e, kún qandaı jaqsy, erteń semınarda sóılep, bizdi bir qutqarsaıshy, daıyndalyp úlgire almadyq» degen etin alǵan sýy kep sorpasyz sózderdi aıtamyn. «Hal jaqsy da, jaman da emes, jattap bitkenim joq, óıtkeni basym aýyryp tur, jalyqtym, kún shynynda jarqyrap tur, semınar ataýly bar kitap, konspektilermen qosa quryp ketsin, al, senderde qaınatym shaı bar ma?». Jaýabym: «Árıne, bar». «Raqmet, raqmet. Úıde shaıǵa úırenip qalyp edim, jaqsy boldy, jaqsy...». Amalsyz: «Men sekildi ekensiz»,– deımin. «Solaı ma? Endeshe, bizdiń bólmege júr, shaı qaınatyp isheıik».

«Bólmege júr, júreıik». Jaqsy ǵoı... Biraq sol bette mazaqtaı qaraǵan jıyrma kekesin júz kóz aldymda kezek-kezek elesteıdi. Júriske jattyqpaǵan asaýdaı arqammen esikti asha kegjendep keıin sheginemin. «Ýaqyt tar, jigitter keledi, dúkennen azyq-túlik alyp qoıý kerek. Sabaq... kitap...».

Qysqasy, kún ysyp, toǵaı búr alǵan saıyn bólmede jalǵyz qalýym, Sálımanyń shaıǵa shaqyrýy, meniń qarysyp barmaýym azaımady, qaıta kóbeıe berdi. Biraq shaı men kók shaınek aman turǵanda túbinde jer bolyp jeńiletinim, sóıtip, Sálımanyń bólmesine bas suǵarym anyq-ty. Dúnıe kezek. Bir kúni shaı taýsylyp qap, odan suradym. «Qalǵan-qutqanyn jańa tana salyp jiberip edim»,– dedi. Tura qap jelkemdi qasımyn. «Oqasy joq, bizge júr, shaı qaınap tur»,– dedi aıaı qarap. Sóz bar ma, júrip kettim.

Karfagen qabyrǵasynyń qısaıýy osylaısha bastaldy.

Keıde jalǵyz kirpishtiń synýy bútkil záýlim saraıdyń dúrildep qulaýyna sebep eken.

Ony on toǵyz, sorlaryna qaraı, birden bile de, túsine de qoıǵan joq.

Bul keıin jıyrmamyzdy jelkemizden basyp, jalǵyzǵa jeńip berdi.

Sóıtip, ekeýden-ekeý bop shaı ishýdiń óte kóńildiligine alǵashqy kúni-aq kóz jetti.

Sálıma áńgimeshil.

Jetim qalypty.

Meniń ákem soǵysta qaza tapqan-dy.

Jalǵyz aǵasy bar, súıenip-seneri sol kisi.

Ápkem bolǵan, bizdi tastap, basqa oblystaǵy jigitpen qashyp ketti.

Shirkin, kóp-kóp ini-sińlileri bolsa ǵoı. Ásirese, sińlileri. Uldy qoıshy, quıryq-jalsyz qalý qyzǵa óte qıyn da.

Keıde anam qańyraǵan qońyr úıde kúıbeńdep júrgende, týyp-ósken uıamnyń kóńilsiz kórinetini ras.

Oqýyn bitirsin. Mamasyn aǵasynyń qolynan alyp, ózi kútip baǵady.

Jumys istegen soń, men de anamnyń aıaǵynyń astyna úlde men búldeni jaıyp tastap, qolyn jyly sýǵa malyp qoımaqpyn.

Ómir, maqsat-múldemiz tıynnyń eki beti sıaqty osylaısha uqsas eken. Burynǵy burynǵy ma, endi shaıǵa shaqyrys jıilep ketti. Semınarǵa daıyndalamyz, jalyqsaq, jumbaqtar aıtysamyz. Bárin aıt ta birin aıt, buǵan deıingi qyrǵı qabaq qatynasymyz kópe-kórneý túzelip, dostyq kelissózder dáýiri bastaldy. Sálımanyń tili sál-pál múkisteý. Renjı qalsa ıakı qatty qýansa, sóıleminiń sońyna «ákeń...»-di qystyryp jiberýden taıynbaıdy. Onysy ózine shaldýarlyq, balalyq súıkimdilik pe, áıteýir adamdy ózine tarta túsetin álpet beretin. Ákesi úlken qyzmetterdi tizgindegen úlken jan bolǵanǵa uqsaıdy. Balalaryn orynsyz betke qaqpaı, erkin ósiripti. Kenjesi Sálıma degende tipti shurqyrap túse qalady eken. Keıin áýe apatynan qaıtys bolsa kerek. Oǵashtaý tórt árip sol shyraıly shaqtardan qalǵan qymbat belgi. Sálıma sózin aıaqtaı kele jylap jiberdi. Senseń, shyr aınala typyrlaı júrip jubatqanym: «Stýdent jylamaýy kerek, jylamaýǵa tıis». «Shyn ba?». Ózi de sener-senbes. «Ras, ras» deppin. «Endeshe, jylamaımyn, ákeń...». Qosyla kúlip jiberdik.

Qyz jalǵyz, qaltany on toǵyz – aýdıtorıada Sálımanyń qasyna otyrýǵa batylym báribir jetpedi. Kóp qorqytty. Jigitterdiń deni qýlyqty qanjyǵaǵa uryp baılaıtyn sózge usta. Uzaq leksıanyń ústinde urynýǵa qara tappaı, erigip otyrady da, uıalatyn qyzdar joq bolǵan soń, qyms etse, bir-birin mazaqtap, qajaıdy. Odan qalsa, oqytýshylardyń usaq-túıek min-kemshilikterin sózge talǵajý etedi. Sóıtip júrip olardyń qytyǵyna tıip alyp, sesıada bata jatynan sorlap qalatynymyz esińde bolar. Sondaıda ásirese syqaqshylar qıdaı sypyrylyp, stıpendıanyń erinen aýyp-aq qalatyn. Aýrýdan ádet jaman, odan kelemej kóbeımese, azaımady. Qart kýratorymyzdy qatty mazaqtaýshy edik, tipti obal-tyn. Sabaqty bosatyp alǵan ıakı qaryzy kóp kinálimizdi turǵyzyp alyp, aqylyn aıta bastasa, bárimiz ámir bergendeı álgi sorlyǵa jabyla beretinbiz. Aıtýymyzsha, álgi mas bolyp qulaǵan, tramvaıǵa bastyryp, sodan sabaqqa kele almaı qalypty. Áneýkúni aıyqtyrý ornyna otyryp shyqqan sabaz osy emes pe eken? Janardan jıirkenish shasha, ádeıi japyrylyp soǵan qaraımyz. Ol baıǵustyń sasqanynan kózi mańdaıyna shyǵyp kete jazdap, zar ılep aktala bastaı-dy. Aqtalǵanyna bizdiń túkirgenimiz bar ma, en bastysy kúldik, ermek tabyldy, mazaqtadyq, kóńil jadyrady. Aqyry «tym solshyl» bireýimiz atyp turyp, álgini «Instıtýttan qýdyraıyq» degende, kózimizge kádimgideı qan tolyp qalatynyn qaıtersiń. Kýrator baǵana-aq sózden shyǵyp, shette qalyp qoıǵan. Sóıtip, jınalys jınalys emes, sonyń parodıasyna aınalyp ketetin.

Al jigitterdiń qyryn kózine ilikseń, ońam dep oılama. Leksıa ústinde jalma-jan qoldan astyrtyn lıstovka shyǵaryp, saıqymazaq sýretińdi sopań etkizedi. Odan keıingi ómir ómir emes, quıryqqa qońyraý baılaǵan tozaq bastaldy deı ber.

Sóıtip, kúnderdiń kúninde Sálımanyń qasyna otyratyn zaman da keldi. Qaısyń qaı búıirden ilip áketer eken dep qypyldap, baıyz tabar emespin. Kóp kúttirmedi, úziliske qaraı aldyma art jaqtan qaǵaz ushyp tústi. Ashsam... uzyn dastarqannyń qaq tórinde Sálıma ekeýmiz qol ustasa qatar otyrmyz. Túrim túr emes, qulaǵy qalqıyp, tisi aqsıyp, qýanyshtan esi shyǵyp ketken esekti eske túsiremin. Qaq ortada aqbas dekanymyz orkestrge dırıjerlik etip tur. İshimiz kelise qoımaıtyn qatal oqytýshy ataýly aıaq-tabaq tasýshy. Ádette syltyp basatyn Jumaqan ortada tekeshe orǵyp bılep óner kórsetip júr. Sýrettiń astyn ala órnektelip «Sońǵy habarlar» dep jazylǵan. «Álqıssa, attyń basyn keshe astanadaǵy opera teatryna bursaq, kúrsimizdiń kórki men bedeli Qydyrhanova Sálıma men Qurmashev Bıǵalıdiń eki jaqty batyl sheshiminiń nátıjesinde úılený toılary ótip jatyr-mys. Áýeli saltanat qurmetine arnalyp, teatr terezesi tusynan jer-dúnıeni kúńirente toqsan dúrkin salút atyldy. Bólek-salaq, taǵy basqa nıeti túzý joldastar jas jubaılarǵa ıgi tilek aıtyp, uzaq-uzaq sóıledi. Kóńili bosap, kózine jas alǵandarǵa dereý medısınalyq kómek kórsetildi. Toı óte qyzý, jappaı qushaqtasý, súıisý, biren-saran súzisý yńǵaıynda ótse de, eshqandaı pále-jala, shyǵynǵa jol berilgen joq. Tek tańǵa jaqyn qýanyshtan esi aýyńqyrap qalǵan biraz dos-jarandar jasaqshylardyń qamqorlyǵynyń arqasynda saýyqtyrý ornyna aman-esen jetkizildi. Qazir ol ólkeden jańaǵy jigitterdiń dúnıege janarlaryn keń ashyp maǵynamen qaraıtyndyǵy jaıly qýanyshty habarlar tolassyz túsýde. Toı-dýman «Mahabbat ólmek emes» ánin zor órleý ústinde jappaı jyrlaýmen aıaqtaldy. Áýmın».

Jyrtyp-jyrtyp tastadym.

Úziliste lezde-aq qorshalyp qaldym. Jyrq-jyrq kúlki. Jymyrań-jymyrań júzder.

– Ýa, uzaǵynan súıindirsin!

– ZAGS, árıne, qurmetti mekeme.

Bul sypaıylarynyń sıpaı qamshylaǵan túrleri.

– Jaǵasyn jyrtaıyq!

– Betine túkirip, jer qylaıyqshy ózin!

Sol arada kýrske jasaǵan opasyzdyǵym betke basyldy da, Sálımamen qarym-qatynasta ońbas qatelikke urynǵandyǵym moınyma qoıylyp, ony dereý túzetýge ýaǵdam alyndy.

Sáke, jazýdy úzýge tura keler. Qonyraýdyń baıbalamynan shamalaımyn, Ǵaısha jumystan kelip qaldy. Ac úı jaqqa bas suǵyp, kómektespesem, sharýa shataqqa aınalady. Bárimizdiń basymyzdaǵy hıkaıa ǵoı. Qol taldy. Qalam da buzylyp, júrmeı tur-aý. Bitpegen iske syltaý kóp dep kúletin shytarsyń. Ǵapý et, ázirshe.

...Eshten de kesh jaqsy. Keshegi hatty qaıta qolǵa aldym. Kishkentaılar pyrdaı, bóget etetin, janǵa jýıtyn tiri pende joq. Ǵaısha tana álsin-áli kúıbeńdeı kirip-shyǵyp, qalamy sytyrlaǵan maǵan kúdikpen qarap qoıady. Áı-shaı joq, kenetten jazǵyshqa aınalyp ketýimniń aılasyn taba almaı, ári ony ózim bilip aqtaryp aıta qoımaǵanyma kúıip-pisip júr. Semá sory áıeldiń erkektegi bardy sóz joq bilýim kerek dep oılaýy da, erkektiń áıel tirliginen beıhabarsyzdyǵy ǵoı. Meıli jarylyp ketsin. Keshe qaı tusta toqtalyp edik? Sálıma... shaı ishý... ıá, taptym, balalardyń mazaǵyna qalyp qoıǵan jerge kelip edik qoı.

Sonymen, táýelsizdik jolyndaǵy alǵashqy bas kóterý aıaýsyz janyshtalsa da, jasyryn júzdesý kóbeımese, azaımady. Jora-joldastar keshki qydyrys qamymen qalaı shyǵyp ketse, solaı jambastap Sálımaǵa jegemin. Senderge eregisý eki aradaǵy soqpaqtyń betin jasyra almaǵanyn, qaıta dańǵyl jolǵa aınaldyrǵanyn baıqamaı qaldyq. Ol kıimimdi útikteıdi, úzilgen túımelerimdi qadaıdy, men dúkenderden kerek kitaptaryn taýyp beremin, sabatyn daıyndasamyn. Sender bul tirlikten dymdy da sezbedińder. «Ólez Bıǵalıdy tarpyp tastadyq, ol úshin bul kúnde Sálıma qorqaýdan kem emes»... Alaqanda ǵoı aıtqandaryń.

Aı ótti. Ázirge qyzben qabaǵymyz oń, sóz baǵyty durys. Aıaqqy bir-eki jetide ǵana Sálıma sebepsiz qýanyp, artynsha ashýlanatyn qyzyq-qyzyq kúı tanytyp júr. Búgin otyrsam – opaq, tursam – sopaqpyn da, erteńinde tipti jaıdary – ádeıi soqtyǵyp, qytyǵyna tıissem de ashýlanǵan emes. Otyryp, álbomyn kóremiz. Óńkeı syqyǵan sarbaz jigitterdiń sýretterin aldyma jaıyp salady. Sálıma qaq ortalarynda, qasynda, qoltyqtarynda. Taýda gúl terip júr, tal túbinde top qyz-jigit tamaqtanyp otyr. Já, klastas dostary bop shyqty. Sendik. Solaı-aq delik. Kelesi kezek ashyq hattardiki. Tegis «qymbatty, qurmetti Sálıma, Sálımash, Sálımajan, quttyqtaımyn, qolyńdy qatty qysyp, shyn júrekten, ıgi nıetten...» qyzyl, jasyl, kók, qara jazý. Ótirik emes, shyn aıtamyn, sózim ras. Onysy keıde osylaı estiledi. Kóz buldyraıdy, bas aınalady. Mynaý klass aqynsymaǵynyń jazǵany, ekinshisin joldaǵan hordy táp-táýir bastaıtyn. Sol dańǵoı konservatorıaǵa túsip ketedi dep kim oılaǵan. Mensinbegensip, mekirene sóılep, bárin qol ushymen samarqaý ysyra salady.

Jańylyspasam, maı aıatyna taman anyqtamalardy jattaı-jattaı jalyǵyp, aıqara ashqan terezeden taza aýamen demalyp otyrdyq. Kókjıektegi qozyqaryn tolyq aı joǵary kóterilsem be, joq pa degendeı dúdámal kóńilmen erine jyljıdy. Jańa alaqan jaıǵan japyraqtar kók ıisin shashady. Jaqyn skverden jeldirtip gıtara tartyldy, tereze túbindegi kúlki aralas kúbir-kúbir qyzyq hıkaıanyń bitetin túri joq... Bólme netken qapas, ystyq edi!

Sálıma kúrsindi.

– Juldyzdy qarashy. Áne, anaý aı janynda janyp-sóngen jetim jalǵyzyn aıtamyn. Myrzanyń qasyndaǵy qosshy nóker sıaqty.

– Keshirińiz, sol qosshyńyz tóresinen myń, mıllıon ese úlken.– Ádeıi aıttym. Áldenege yzalymyn. Qýraǵan japyraq kórse, kóz jasyn bulap, qaıǵyǵa qalatyn kúıki tirlikten jek kóretinim joq.

– Aýylda tynyq túndi, aıdy, juldyzdy tup-týra alaqanǵa ákep qondyrǵandaı tipti jaqynnan kóresiń. Qol sozsaq, kózin shuqyp alar ma edik. Al Almatyda jyl oqyp, búgin ǵana baıqap otyrǵanymyz qyzyq, á? Kóshe boılaı tebeni búrkep turǵan kóp toǵaı, jeti-segiz qabat úı, qaptaǵan elektr jaryqtary kórseter me.

– Qazaqstannyń qalaly el emestigine táýba de. Tokıoda taza aýany tıynǵa satady. Kep uzamaı jetpis-seksen jylda dala qalata aınalady. Áne, sonda qalanyń tar kóshesinen aıdasa shyqpaı, dala degende saırap óleń jazyp, judyryqtaı júrekterin dar-dar aıyryp ıtke tastaıtyn aqyndarǵa obal-aq.

– Olarǵa sen til tıgizbe, uqtyń ba? Oǵan bizdiń haqymyz joq. Aqyndar – áýlıe adamdar.

– Dalaǵa shyn ǵashyq eken, tipti tura almasy bar, nege bári quldyrańdap qalaǵa qashady?

Sálıma meni jana kórgendeı tandana qarady. Al men she? Dál sol tuzdy sózder qaıbir kókiregimdi kernep bara jatyr deısiń. Aı ádemi, juldyzdar oǵan qosshy-nóker, dala darqan, keń, aqyndar áýlıeler, ıe, ıá, dúnıeniń tamashaǵa tolǵatyp jatqanyn, muny qıǵash qas qyzdarmen qoltyqtasyp júrgen senderdiń qyzyqtap júrgenderińdi, al meniń tórt qabyrǵanyń ortasynda aqyn ıakı mal dárigeri ekendigin aıyra almaı, dal bolyp basy qatqan qıalı qyzben qamalyp otyrǵandyǵym esime túsedi de, ishim qazandaı qaınaıdy. Buǵan kináli kim? Daý joq, ony da alystan emes, jaqynnan izdeısiń.

– Ol – eki qadam jerde otyrǵan Sálıma. Meni kóshege shyǵarmaı, qol-aıaqty baılap-matap, qarala kitaptan qarǵybaý taǵyp qoıǵan dál osy qyzdyń ózi. Syrttaǵy senderden tıtteı de kem emestigim, sender sekildi stýdent ekendigim, top kóbeıter stýdentterdiń biri emes, bárińnen derlik jaqsy oqıtyndyǵymdy oılaımyn da, qoltyqtaryńdaǵy qyzdardy, jańaǵy sulýlyq, ádemilik dúnıesine qıa basqan qadamdaryńdy qyzǵanamyn da, aı, aqyn, japyraq, juldyzdy tárik etip, moıyndaǵym kelmeıdi. Moıyndasam boldy, Sálımadan ózge qyzǵa juǵysyp sóz qaǵa almaǵandyǵymdy aq qaǵazǵa qaramen jazǵandaı dáleldeıtinimdi zárem zár túbine ketip oılaımyn da, ádemi aı, qosshy juldyz, áýlıe aqyndarǵa – bár-bárine joǵarydan tóbeleı qarap mensinbeımin, olardan tómen turatyndyǵymdy, uǵýǵa órem jetpeıtindigimdi bıikte turǵandyǵymmen tyrashtanyp túsindirýge tyrysamyn. Sol sharasyzdyq, álsizdigimdi Sálıma biledi, túsinedi. Qane, ashýlanbaı, ashýdyń aýzy biteý syzdaýyǵyn sıpamaı kór. Alystaǵydan artar jaqynnyń jaýlyǵy degen osy.

Sálıma jańa kórgendeı tandana qarap uzaq turdy da, terezeden sheginip ketti. Sodan keıin sózimiz kelispedi. Ekeýge de ortaq, ekeýge de qymbat zatty qırattym, qyzǵa keshirilmes jábir jasadym – ol anyq.

Qyzdyń júris-turysy berekesizdenip sala berdi. Shaı qoıyp edi, dúkennen azyq-túlik alýdy umytyp ketipti, kóılegin útiktedi, útigin jandyryp aldy. Odan ary otyrý qaısymyz úshin bolsyn aýyr ekenin sezdim de, qoshtasyp, shyǵýǵa bet aldym.

– Bıǵalı!

Selk ete tústim. Daýsy erekshe qatty shyqty. Burylyp qarap edim, keýdesine eki qolyn basa, alǵa attaǵan kúıi turyp qalǵan eken. Sátsiz spektákldegi darynsyz aktrısanyń jurt sener qımyl-qozǵalysyn qoldan ushyryp alyp, ańtarylyp turǵan beıshara keıpi.

– Bıǵalı!

– Al aıtsaıshy.

Bıǵalı, Bıǵalı... Sonshama sýǵa batyp bara ma?

– Mynany bólmege barǵan soń qarap, shyǵaryp bershi. Qorytyndysyna áripterdi qoıyp oqyrsyń,– Qolyma eki búktelgen qaǵazdy ustata salyp, aqyryn ıterdi,– Shyq, shyqshy.

Ań-tań qalpy bólmege kirip, qaǵazdy ashtym: kádimgi formýla, onyń ishinde eń qarapaıymy. Joǵary jaǵyna bólek jazylǵan mánderiniń tusyna tendik belgisimen on shaqty áripter belgilenipti. Formýlasyn jón delik, mánniń ornyna áripterdi qoıýdan ne shyqpaq? Mektep programmasyndaǵy formýlany sheshe almaı, Sálımany ne qara basyp júr? Ońaı dúnıeni óz qoldarymen kúrdelendiretin osy qyz degeniń qandaı halyq?

Aqyry otyra qalyp esepteýge kiristim. Aınalasy on mınýtta jaýaby daıyn boldy.

Áripterdi mánderiniń tusyna qoıyp kórsem... «Men seni súıemin!». Qaıtalap oqydym. Sol jazýlar, joǵalǵan, qısaıǵan túgi joq, áp-ádemi tizilip tur.

Oıyma kirse etti. Sálımanyń ornyna basqa qyz jazsa, mazaqtady, kúlki ettige sanap, qoldy bir-aq silter edim. Alǵashynda sasyp qalsam da, birtindep meni de ishtartatyn, maǵan da tabynatyn adam bar eken ǵoı degen oı keýdemdi kernep ketti. Qýanysh pa álde maqtanysh pa, anyq-qanyǵyn aıyrýǵa shama joq, bir anturǵan sezim boıyma balqyǵan kúıi quıylyp, qan tamyr, kletka-kletkalaryma deıin shymyrlaı jaıylyp bara jatty. Es jınaǵannan keıin, maǵan ǵashyq bolatyndaı ne sebep boldy eken degen oımen Sálımamen otyrǵan, birge júrgen mezetterdi sanap, saralaı bastadym. Badyraıtyp betke basyp aıtar dálel joq sekildi. Al birese qýanyp, qaıta qompańdaıtyn bir-eki aıdyń júzindegi aýmaly-tókpeli minezi she? Ashyq hattardy mensinbeı, qol ushymen ysyra salýy, jigittermen túsken sýretterin kórsetip, artynsha-aq qalaı áser ettisiniń júzi jabylmaǵan, jasyrýsyz, synaýly únsiz suraǵy... Tegin emes eken ǵoı. Maýbas bala, aspanǵa eki-úsh sholaq tanaýyńdy tańqıtyp kóterip júrip mańaıyńdaǵyny ańǵarmapsyń. Meıli, basqalar qydyra bersin, al men oqımyn, jetilemin, ǵulamalyq quramyn, qudaı bolamyn. Eń aldymen aýzyma el qaraıdy, sodan keıin qyz qaraıdy...

Sálıma! Nesi bar, jaqsy qyz. Átteń, tym taldyrmashtaý ma, qalaı? Qoıshy, kele tolysatyn shyǵar. Qarabaıyrlaý. Qarabaıyr deısiń, keıbireýler myna jarqyldaq zamanda sondaılardy kúndiz qolyna sham alyp izdep taba almaı júrgen joq pa. Al jaqsy, qol ustasaıyq, qoltyqtasaıyq, ony el, kýrs kórdi. Jasyq júrek temen tartyp qoıa berdi: «Uzaǵynan súıindirsin», «ZAGS, sóz joq, qurmetti mekeme», «Jaǵasyn jyrtaıyq», «Betine túkirip, jer qylaıyqshy ózin». Mazaq sýretter, onyń ishinde anaý joly aldyma top ete túsken qaǵazdaǵy qulaqtary qalqıa, tisi aqsıyp, qýanyshtan esi shyqqan máz-máıram esektiń keıpi... Kúrek tisteri pyshaqtaı-pyshaqtaı yrsıyp kúlgen úlken-kishi aýyzdar... Qaǵazdy jyrtpasam da, chemodannyń eń túkpirine zytyrdym.

Sol kúnnen bastap Sálımamen aradaǵy qatynas birtindep sýı bastady. Oǵan qarap aýyz ashsam, búkil balalar bizdi túrtip kórsetip, jamyrasyp kúletindeı kórinedi de turady. Bári de kók shaınek, shaı, formýlaly hat jaıyn biletin sıaqty bop kórinedi. Shı shyǵýyn tana kútip júr. Shyqsa boldy, júndeı sabap, tiri kúıde tútip jeıdi. Áldekim jymısa, qaradaı kúdiktenip, qyzaraqtaıtyn hal taptym. Shaı ishý, shaqyrysý jaıyna qaldy. Bólmesine bas suqpaımyn, sálemdesýdi de qoıdym. Ol da menen qashqalaqtaıtyndy shytardy. Semınarǵa daıyndyqsyz keletin boldy. Oqytýshy uryssa, jylaıdy. Burynǵy qarapaıym bolsa da qonymdy kıinetin qyzdy qazir taný kıyn. Shashy taralmaı, kópe-kórneý keteýi ketip bara jatty.

On toǵyz jigit sol siresken qalpy. Qyz qarsy kezdesse, kez kelgeni erindi qaıshylaı qybyrlata salyp, asyl tuqymdy arǵymaq attaı kegjeńdep óte shytady.

Segizinshi martta jata qap jabylyp bes tıyndyq ashyq hattardy aıamaı satyp aldyq ta, syrtyna soıdaqtatyp bilgen quttyqtaýymyzdy shımaıladyq. Sóıtsek, ýádelesip qoıǵandaı egizdiń syńarynan aýmaıtyn bir quttyqtaýdy jazyppyz. «Qurmetti Sálıma! Sizdi 8 mart – áıelder merekesimen quttyqtaı kelip, oqýda ozat, ómirde ylǵı alda bolýyńa tilektespiz. Kýrstasyń bálenshe, túgenshe». Munyń ózi jigitterdiń tilenshiniń aldyna tastap ketken, tozǵan tesik baqyrlary sekildi mereke qarsańyndaǵy kóterińki kóńildiń raqymdylyǵy.

Osylaısha maı aıyna deıin jıyrmanyń jalǵyzǵa qarsy qurǵan shebi buzylmaǵan, cay qalpynda keldi degen senimmen aıaqtadyq. Budan bylaı Sálıma tarapynan qandaı surapyl shabýyl bolsa da qatarymyzdyń setinemeıtinine, eshkimniń de arqa tosyp yqtamaıtynyna odan beter senimdi edik. Árıne, kóp bolǵan soń, aǵy-qarasy, jaqsy-jamany bar. Syrttaı ǵana sypaıy qarym-qatynas jasaýdyń maǵynasyn tym tereń túsinip ketken bir-ekeý tabylǵanymen, olardy kúlki-mazaqtyń tabasyna túsirip, on toǵyz jigit kórsetip bergen durys jolǵa dereý saldyq.

Bul jalpy halaıyqtyń kóńil kúıi. Al óz ishimde ıt ólip jatyr. Sálımany unatatyn, unatpaıtynym jaıly bir sheshimge shashbaý taqqan emespin, tek otan ońdyrmaı jábir jasaǵanym – eki aradaǵy dostyqty japan dalaǵa tastap ketkenimdi bilemin, bile turyp, kópe-kórneý kináni on toǵyzdyń qanjyǵasyna baılap salyp, boı tasalaýǵa qumarmyn.

Al birinshi ıýnde...

Ol kúni Sálıma sabaqqa kelmedi. Buryn leksıany ómiri bosatpaýshy edi, oqytýshynyń sózin tyqaqtap qaǵyp alyp, eń alda otyratyn. Sol sebepti me, onyń joqtyǵy birden ańǵaryldy.

Jekkórinishtiniń orny da jaqsyǵa sanaıtynmen para-par úńireıip turady.

Ne bop qaldy?

Ury suraq bárimizdiń keýdemizde buǵyp jatyr. Kim batyly jetip syrtqa shyǵarady? Bir-birimizge syr tarta, ne bilesiń syńaımen emeksip qaraımyz. Pysh-pyshqa syltaý barshylyq.

– Áı, Bólek-Salaq, qasyń nege bos tur?

– Búgin oqytýshy tizimdi túgendedi me?

– Balalar leksıadan kóp qalypty, taty dekanatqa aparyp júrmesin.

Sózimizge syr, qupıa salqynyn úrlep, ári qaraıǵysyn sen jalǵastyr nazarymen bir-birimizge jaýtańdaı qaraımyz. Degenmen, jigit-jeleńin beker jamylyp júrmiz be, shydamdylyq, qaısarlyqtyń úlgisin kórsetip, eshkim de Sálıma jaıly jumǵan aýzyn ashqan joq.

Eń sońynda kýratorymyz leksıa oqydy. Samaıyn qyraý sıpaǵan qartań kisi edi, sabaq sońynda kitap-qaǵazyn jınastyra kele, áı-shaı joq, ursa jóneldi:

– Osy sender ne? Ortalaryńdaǵy jalǵyz qyz... Kekireıgenderiń kimge dári? Aýyryp, aýrýhanaǵa túsipti, aıyzdaryń qansa. Ie, solaı, aýrýhanaǵa tústi.– Sóıtti de, ádettegi qoshtasýyn aıtpastan shyǵyp ketti.

Ańyrǵan kúıi otyryp qaldyq. Keıbireýimizdiń júzimizde arsy-kúrsi naýqastana qalyp, onymen koımaı, aýrýhanaǵa túsken qyzǵa qynjylǵan, joq-aý, kádimgideı yzalanǵan yńǵaı bar. Ún-túnsiz bes, on, on bes mınýt ótti. Alǵashqy ashýdyń meseli qaıtyp, taıqı bastaǵanyn baıqaǵandaımyz. Kóbimiz dál osy jerde kútpegen úlken jańalyqtyń ústinen shyǵyp otyrmyz. Ol – aramyzda qyz bar-aý, o da alpys eki tamyr, on eki múshege ıe pende, biz sıaqty kúler, jylar, aýyryp, qabaq shyǵyp qınalar-aý degen oı. Adam alystaǵanda ǵana qadiri qalqyp sorpa betine shyǵady. Osyny árqaısymyz árqalaı talqylaı kelip, jalǵyz tuǵyrǵa taban tiregen sıaqtymyz, ol – jigittiń kóp, qyzdyń jalǵyz ekendigi, endeshe, ony alaqanǵa salyp aıalap otyrý qajettigi, eger bir úıden arystaı jeti ul órip, ortalarynda dara qyz ósse, sol úıdiń ar-namysy, kórshiler aldyndaǵy bedeli jeti uldyń jolbarystaı aıbatyna emes, bir qyzdyń sybyzǵydaı syzylǵan minez-qulqy, kıim kıisi, júris-turysy, ózin ustasyna qarap baǵalanatynyn, sondyqtan sol taldyrmash Sálıma ımenbeı, júzin kóleńke tutpaı, jarqyldap júrse, jıyrma uldyń qudaıy jarylqaǵandyǵy, al sol jarqyldaý, jarylqaý túp-túgel ózimizge baılanysty ekendigin tap ázirde uqqan oı. Ol oıdyń ortaǵa sózge aınalyp tastalýy úshin, árıne, júrek jutar bireýdiń kózdi jumyp erlik jasaýy talap etiledi. Ańtarylyp sony tostyq.

– Qaıyrymdy edi,– Japyryla sóz ıesin izdedik. Jym-jyrt. Yzyńdaǵan shybyn joq, badyraq kóz, sen tımeseń, men tımen. Kishipeıil, túkti tós erdi taba almaı, qatty sastyq. Áldekim tamaǵyn kenedi. Iá, qudaı, qoldaı gór! Dúr etip sol jaqqa qaradyq. Bólek-Salaqtyń kózi japaq-jupaq etedi. Qane, qaptaı kókiregiń tolǵan oıdy ortaǵa bir salsaı, aıtsaıshy, aınalyp keteıin. Eń myqtymyz, kórnektimiz, jıyrmanyń eń jalpaq jaýyryndysy sensiń, olaı bolsa, Sálıma týraly jaqsy-jaqsy til qatýǵa sen laıyqsyń. Qalǵandary adamnyń parqyn bilmeıtin, bilse de, pysh-pysh sózden tebe shashy tik turatyn eńkeı ez, qorqaq sorlylar. Osyny uqshy, tyńdashy. Bólek-Salaqqa janarymyzdan sony oqyttyrýǵa tyrystyq. Erin jybyrlatpasa, on toǵyzdyń qarǵys-nalasyna qalatynyn oılana-oılana shamalady-aý sabazyń:

– E-e, paltosy qymbat edi.

Shalqalaı qarqyldap kep kúl, turyp kúl, otyryp kúl. Iá, Bólek-Salaq sondaı jigit. Ne aıtsa da jelkesinen basyp, moınynan qaıyra qıratyp aıtady. Aǵylǵan oty aıdalaǵa qańǵyp ketetin opyrma myltyqtaı. Onyń oıynsha, qyz jaqsy eken – paltosy qymbat bolýǵa tıis. Nemese palto qymbat bolsa – qyz jaqsy. Bólek-Salaqqa arnaǵan kekesinimizdi bir-birimizge kózimizden uqtyrýǵa tyryssaq ta, ishimizde ulyǵan oı múldem basqa – sonshalyqty sarylyp, sarǵaıyp kútken jolbarys júrektimizdiń qarapaıym Bólek-Salaq bop shyqqanyna, sıqyr tylsymnan ada, sol «E-e, paltosy qymbat edi» degen sózdi bárimizdiń jabylyp taba almaǵanymyzǵa, tapsaq ta, tapa-tal túste qostan qorqyp aıtpaǵanymyzǵa qosyla kúıindik. Kúıiný men kúlkiniń arasy bir-aq adym. İle-shala Sálıma haqyndaǵy sóz erekshe kúná, ıakı erlikke sanalmaıtynyn sezip, qýana kúldik, kúldik te, qyzdyń qasıetteri, bolmysyna bitken jatymdy, tartymdy dúnıeleri jaıynda jarysa daýryǵysyp ber. Sulý bolmasa da, súıkimdi minezi bar, jibekteı uıań, eshkimniń betine qarsy qaraǵan emes – ne qylasyń, osynyń bárin jıyrmamyz túgel saýsaq búge sanap, jatqa soǵyp jyrlap shyqtyq.

Qastaǵyǵa kezek berme, áıda, bastyrmalata talasyp kep sóıle. Áı, kep qumardan shyq. Tegi, ábden býlyǵyp júr ekenbiz. Sóıtsek, Sálıma degenińiz kezinde Sársenge semınaryn kóshirýge beripti. Aıtsań, qaıyrymdylyq dep áne, sony aıt. Merekesimen quttyqtap, Jumaqanǵa ashyq hat jazypty. Japyrlaı ondaı qurmetke bárimizdiń ıe ekenimizdi, sonshalyqty kópiretindeı Jumaqannyń eshqandaı jańalyq ashpaǵanyn aıtyp, oǵan qosa osyndaı ýaq-túıekke mán bergishtigin betine basyp, uıaltyp tastadyq. Kemeńger qaltasynyń kemdiginen kıoskiden kitap satyp ala almaı turǵanda, Sálımanyń tólegenin baıandady. Sársen qysta úıine qaıtýǵa qarjy jetpeı qalǵandyqtan, amalsyzdan Sálımaǵa on bes som qaryzdanyp qalyp, keıin aparyp bergende, azar da bezer almaı qoıǵanyn esine aldy. Jańaǵy jerde bas sap jerden alyp, jerge salyp, júndeı túttik. Dereý qaryzyn konvertke salyp, alǵysymen qosa pochtamen jiberetini jóninde saltanatty ýádesin aldyq. Shaı ishkenderde tipti san joq – bir-birden jymyp baryp júrgen, biraq túk bilmedim, kórmedim tektes mysyq minezdiler tipti kóp eken.

Sonymen, jalǵyz qyz retin taýyp jıyrmaǵa jaqsylyq jasaǵanda, jıyrmamyz jıylyp oǵan aýyz toltyrarlyq jaqsylyq isteýge qys boıy kókjelkemizdiń tartyp jibermegenin bilip, sańdy sart-surt soqtyq.

– Jigitter, tarttyq aýrýhanaǵa!

Oryndy tastalǵan uran bárimizdi rýhtandyryp jiberdi. Kýratordan Sálımanyń jatqan jerin bilip ap, aýrýhanaǵa qaıdalyp at qoıdyq. Jolaı kirmegen dúken, satyp almaǵan zat qaldyrmadyq. Sende aqsha joq eken, mende bar, mende bolmasa, Bólek-Salaqtan tabylady. Qoly ashyq qaıyrymdymyz, táńirmen sóılese alatyn baımyz, egessek, al qaıtesiń, qudaımyz. Biriniń qoltyǵynda jańadan shyqqan kitap, ekinshisinde qorap shokolad, úshinshisinde gúl. Bólek-Salaq kózi shatynaǵan qýyrshaqty seleý shashynan súıretip júr. Oǵan eshkim kúlmedi de, kelemejdemedi de. Sálımaǵa ne aparsaq ta oryndy, qaıtse de keregine jaraıdy. Qýansa, raqmet dese, ushpaqqa shyqqanymyz, baqytqa kenelgenimiz. Sol senimmen arýaqtap aýrýhanaǵa kirgen dindeı-dindeı jıyrma jigitti kórgen medsestra qyz kirmeý kerektigi, úzilis ekendigi tars esinen shyǵyp, esikti qarsy aldymyzdan qalaı keninen ashyp tura qalǵanyn anyq ańǵarmaı qaldy. Sálımany izdep palata-palatada andyzdap júrmiz. Qaısymyz buryn tapsaq – sonymyz erlegenimiz, kinámizdi basqalardan góri qyz aldynda erterek jýyp-shaıǵanymyz.

– Mynda, mynda. On ekiń...

Áldekimniń barqyraǵan jaman daýsy túkpir-túkpirdegi bárimizdi ustap aldy. Jo-joq, palata sanynyń qajeti shamaly. Jańaǵy qýatty ún aman bolsa, jer astynda jatsa da qulaǵynan sýyryp alamyz. Tus-tustan jamyraı on ekinshi palatada bas qostyq. Aıqaıdyń epısentri Bólek-Salaq eken. Sálıma bolsa jymyraıyp kúle beredi. Shyn kóńilmen kúle bilýdiń ózi sulýlyq-aý, betinde shuqyrshaqtar oınap, urtyndaǵy kishkentaı meńi yrshyp ketedi. Talasyp-tarmasa qolyn qysamyz. Tus-tustan qamalap halin suraımyz. Árqaısysy ákelgen syılyqtaryn kózge kórneý tusqa qoıýǵa tyrysady.

– Temperatýra qalaı?

Bas barmaǵyn kórsetedi.

– Ne kerek, aıtshy, alyp keleıik.

Basyn shaıqaıdy. Árıne, eshteńeniń qajeti joq.

– Ýaqyt ótkizýge septigi tıer, erteńmen stol saǵatymdy ákelsem qaıtedi?

– Oı, aqymaq, ýaqyt qaıta ótpeı qoıady ǵoı.

Dý-dý kúlemiz.

– Myna qýyrshaqty, e-e, sińlińdeı kórip qabylda,– Bul búldirip jatqan Bólek-Salaq.

Kenet Sálımanyń solqyldap jylamasy bar ma. Qoshemetke sózdiń neshe túrli tamashasyn tandap tapqan basymyz jalǵyz aýyz sóz jubatý aıtýǵa jaraı alsaqshy.

Sálıma kóz jasyn kókiregin jaryp shyqqan qýanyshqa balaǵan bolar. Al biz onyń sebebin jazyqsyz jasaǵan bir jylǵa taıaý jábir-japamyzdan dep túsindik.

Arpa ishinde adasqan bir bıdaımen osylaısha tabystyq.

Sóıtip, jıyrma jáne jalǵyzdyń qarym-qatynasy túbirimen ózgerdi. Qaı-qaısymyz da jaqyndyqty odan ári damytýǵa qumarmyz-aq. Ondaǵy oıymyz jıyrmanyń qamynan góri alys, árirek... Gúli jypyrlaǵan daladan góri daladaǵy jalǵyz gúl este qalady. Alǵashynda Sálımanyń qyz ataýlydan aramyzda jalǵyzdyǵy ózine sor bop jabyssa, endi baqytqa aınalyp oraldy. Aýdıtorıaǵa kirse, on toǵyz oryn tańdaýyna ázir. Tanys qyzdarmen keshke barsaq, taýǵa shyǵa qalsaq, Sálımany janymyzdan qaldyrmaımyz. Jyl boıy ony da, ózimizdi de qajaý-qaıraýdan jalyǵyppyz, qyz syılaý ǵylymynan biletin bar ónerimizdi qulshyna kórsetip, jerine jete taýysyp jattyq.

Qyz kádimgideı baqytty. Kóp sóılemeıtin, leksıany ǵana biletin burynǵy Sálıma qazir bolmashyǵa burtıyp, mardymsyzǵa qaıta tabysady. Men shyqylyqtap án bastasam, dóńgelek dúnıe túgel qosylýǵa tıistini ǵana biletin shóje torǵaı. Júris-turysyn yqshamdap, shashyn qıǵanyna da kóp bolǵan. Teatr-kınoǵa shaqyra qalsaq, taýyńdy shaqpaıdy. Bárimiz jıylyp ol úshin bir jigittiń, al ol jalǵyz ózi jıyrma qyzdyń ornyn toltyryp, toltyrmasaq ta tyrysyp, tatý-tátti ómir súrip jattyq.

Men búgip qalǵan jospar múldem basqasha. Bir Sálımany jıyrmamen bólisýge kelisimim áste joq. Maǵan ol bútin basymen qajet. Baıaǵy formýla chemodan túbinde jatqanymen, esten áli kúnge shyqqan emes. Men umytpaǵan soń, ol, árıne, Sálımanyń júregin býlap jatqan altyn sandyq bolýǵa tıis. Qalaı aıtqanmen, emeýrin bildirgen men joq, qyz ǵoı, Sálımanyń osy kúnge deıin jaýap qaıtarýymdy taǵatsyzdana kútip júrgeni anyq. Múmkin, mınýt, sekýnd sanaýy da. Al formýlaǵa qaıtarylar jaýapty baıaǵyda-aq tapqanmyn. Tek jıyrmanyń mazaǵy men kekesini ǵana Sálımaǵa jazylar hatty keıinge shegindirip keldi. Endi ıgilikti keıingige ıtindire berýdiń túkke qajeti joq. Sálımanyń basqan izin ańdyp, qybyn taýyp kóńil bildirýdiń qolaıyn qarastyra bastadym.

Kóp uzamaı ol oıym sátsizdikke ushyrady. Ońashada óz-ózimdi qaırap-qaırap, boıǵa bitken bar ójettik pen batyldyǵymdy shoqtaı jınap, batyl basa Sálımanyń esigin ashsam... bólmeniń jartysyn jaýlap Bólek-Salaq otyrady, bolmasa syltyp basatyn sol aıaǵyn oryndyq astyna tarta shoqıǵan Jumaqanǵa kezigemin. «Ne kelis, Bıǵalı?». Shaqshıyp ózińe jabysatynyn qaıtersiń. Kezinde Sálımany kelekelegende tilinen ot ushyrýshy edi. Amalsyz: «Jaı, ánsheıin, erteńgi leksıalardyń tizimin bileıin dep edim»,– dep mińgirleımin. «E, sony da bilmeısiń be? Dıalektıka tarıhy, veterınarıa...». Veterınarıada basy qaltyr, zar-zar etedi. Raqmetimdi aıtyp, shulǵı-shulǵı shyǵyp kettim. Eki-úsh kúnnen keıin kirsem, ne sóılep, ne qoıǵanyn bilmeı, óleń oqyǵan Sársen, yzdıǵan Kemeńger... tipti júregiń aınıdy. Kózben oqtaı atý sekildi qaharly qasıetterdiń kúshin de synap baıqaımyn. Qaharyńdy olar qystyrsyn ba!

Úmitsiz shaıtan, úshinshi, tórtinshi ret kiremin, baıaǵy jartas sol jartas. Qyzdy qalanyń ortasynan qasqyr jep ketetindeı qorshap kúzetip otyrysady. Amal-aıla taýsylyp, aqyry kelesi qımyldy aýdıtorıaǵa kóshirýge bel baılaımyn. Sonymen, úzilisterde Sálımanyń qasynan oryn ańdı bastadym.

Áne, Sálıma kirip kele jatyr. Sap, kóńilim, sap, sap. Tezirek qasymnan qyzǵa oryn daıyndaǵanym durys. Túkpirdegi eń artqy partany tandap, soǵan aýystym. Qyrsyq aıaq astynan. Ózi sonshalyqty qyrsyq ta emes, biraq tap qyr jelkeńnen kezdeısoq basatyndyqtan, onyńyz ámanda qyrsyqqa sanalady. Áıtpese, kúndegi qarabaıyr oqıǵalardyń biri. Sóıtip, on toǵyz oıǵa kelmegen shataqty bastady. Keminde alty-jeteýi qyzdyń qyr murnyna leksıa boıy qatar qarap otyrýǵa qaqyly ekendikterin qolma-qol dáleldedi.

– Sálıma, kel, meniń qasyma otyrshy.

– Qoı ony. Aldyńǵy jaqtan leksıanyń jaqsy estiletinin bilesiń ǵoı.

Álgilerge talmaı toıtarys bere júrip, úshinshi kúni Sálımany jetektep ákep qasyma otyrǵyzdym-aý. Qazyqsha qaıqıyp tip-tik otyrǵan kúıi kózimniń buǵalyǵyn Sálıma jaqqa úzdiksiz laqtyramyn. Qolymdaǵy bir japyraq qaǵaz áneýkúngi formýlaly qyz hatynyń qarymtasy. Qupıa formýla, kúrdeli teńdeýsiz-aq onda ap-anyq: «Men de seni súıemin. Bıǵalı» dep jazylǵan... Árıne, onyń da nazary biz jaqta bolar? Qaıda... Qyz qaraǵym qashsań – qýyp, qýsań – qashatyn halyq qoı. Oqytýshyǵa qarap qatyp qapty. Álden ýaqytta shashyn túzeý úshin portfelinen kishkene aınasyn aldy da, ary buryldy. Der kezi! Qolymdaǵy qaǵazdy aldyna ysyra bere...

– Sálımash!– Jaǵymnan tartyp qalǵandaı selk ettim. Qaısysy bul ysyldaǵan? Ekinshi qatarǵa ajyraıa qaradym. Kemeńger!

– Sálıma, leksıanyń sońǵy sóılemin jazyp úlgire almadym, aıtyp jibermeımisiń?

«Óı, sońǵy sóılemin aqyrǵysyna aınalǵyr!». Bári maǵan ádeıi eregisken, sóz baılasqan. Lap ete qalǵan ashý men ókinishti shydamdylyqtyń sandyǵyna salyp tastaımyn da, baspalap hatty tapsyrýdyń sátin ańdımyn. Eńkeıip, túsip ketken avtoqalamyn izdeı bastady. Jyp etip, dál aldyna qaǵazdy ıtere saldym. Qazir kóredi, qolyna alady, táptishtep oqıdy, árıne, táptishtep oqyǵan soń, qyzaryp betine qan jınalady, kózi jasaýraıdy. Iá, sát!

Avtoqalamyn taýyp aldy, túzelip otyrdy. Kelesi sekýndta hatty kóredi. Kenet arttan búktelgen qaǵaz zyrqyraı ushyp kelip, hattyń qataryna tústi. Syrtynda aıbaq-saıbaq «Sálımaǵa» degen jazýy bar. Tilimdi tistedim. Al meniki bolsa, aýyz-murynnan jurdaı adressiz domalaq hat. Apyl-ǵupyl asyǵysta tıesili ıesiniń atyn jazý tars esten shyǵypty. Endi myna umar-jumar qaǵazdyń bedeli soǵan bola menikinen artyp tur. Oılaǵanymdaı, Sálıma sońǵysyna qol sozdy. Oqı bastady. Ana-mynany qyljaqtaǵan ázil bolsa kerek, qaltasyna jyǵyrdy da, oqytýshyǵa iship-jep qaraýdy qaıta bastady. Meniki parta ústinde búkteýli qalpy áli jatyr. Qoı, áldekimniń qolyna túsip, abyroı aırandaı aqtarylar. Hatty baıqatpaı ózime qaıtaryp alyp, jylarman júzben jańaǵy qaǵaz ıesin izdeımin. Sársen máz-máıram. Iá, ondaı shatpaqtar osynyń shaqsha basyna oralýy ábden múmkin. Jaraıdy, onysy basyn shytynatyp kerip bara jatsa, ózi-aq ıgiligin kórmeı me. Oǵan basqalar, ásirese dál Sálıma ortaq bolýy qajet degen naqurystyǵyn qaıtersiń.

– Áı, qyz!– Arttaǵy Bólek-Salaqtyń jaman tarǵyl daýsy. Áı-shaı joq, kúrekteı alaqanymen ıyǵynan tartyp qaratyp aldy,– Sózdi qoıyp, keshke kınoǵa keteıikshi-eı! «Gerakldiń erlikteri» deıdi. Mine, vo...– tumsyǵyna taqap-taqap qoıady. Pa, shirkinniń jetistirgenin! Kúshtiń nege tatıtynyna qyzdyń kózin jetkizbek qoı, tárizi. Ol óńkeı bir doǵal sózderdi qamyrsha sozyp balpyldaı aıtyp bitkenshe qońyraý soǵyldy. Yza býyp, syrtqa ata jónelemin. Erteń, erteń tyndyrmasa, jaǵdaı kıyn. Erteńinde áláýláıim bitse, árıaıdaıym bardyn keri. Osy qorlyqpen birinshi kýrsty bitirip, jazǵy demalysqa shyǵyp kettik.

Kúz bastalyp, taǵy aýdıtorıada toqsan taraýdan kelip toǵystyq. Sálıma kúnge kúıip totyǵyp, tolypty, burynǵy bozań betine qan júgirip, ádemilene túsken.

İshim qaltyraı shıryǵyp, halin suraǵyshtadym. «Qalaı demaldyń, aýyldaǵylar amandyqta ma, jaz boıy qandaı kitaptar oqydyń, fılmder she?». «Jaqsy óte jaqsy. Aýyldaǵylar túp-túgel tiri, jer basyp júr, kitap oqýǵa ýaqyt bolmady, kóre-kóre fılmderdiń sanyn umytyp ta qaldym. Qalaı, qanaǵattandyń ba?». Jaýaby týra osy bolmasa da,– munyn ar jaq, ber jaǵy. Estiseń de sol, estimeseń de sol. Ary qaraı meniń jaýabymdy tospady, kóldeneń bireýmen qosylyp júre berdi.

Sodan keıingi qatynas ońalǵan joq. «Bıǵalı, Sálıma» syılastyǵymyz ózgermegen, kemerinen kemimegen qalpynda qalǵanymen, salqyndaý ma, áıteýir ara byltyrǵydan ózgeshe, qashyq. Bylaı qaraǵanda, jaǵdaı óz kýrsimizdiń basqa jigitterimen salystyrǵanda artyq ta, kem de emes. Al budan asqan qandaı sýysý bolmaqshy. Mundaı kezde qaıdaǵy bir kúdikti formýla jaıynda áńgime qozǵaýdyń jónsizdigin amalsyz moıyndadym – úndemedim – moıynturyqqa kóndim.

Bir kúni Bólek-Salaq bólmesine meni ońasha shaqyryp aldy. Ózi abyrjýly.

– Eshkimge aıtpaımysyń?

– Qylsha moıynym talsha qıylsyn.

– Men shyn surap turmyn.

– Men shyn aıtyp turmyn.

– Al tyńda. Maǵan bir qyz netip...– Ol men úshin jumbaq áldeqandaı qımyl-ymdar jasady,– bylaı hat jazypty. Sózderi, tegi, qyzyq-qyzyq. Sen sol... mahabbat jaqty túsinesiń. Sony netip bereıin de. Sársenge netsem, bárine jaıady.

– E, netseń, net, tyńdap kórelik.

Qyz máseleni tótesinen qoıypty. Bólek-Salaqtyń mólsher, ólshemnen tys mol denesi ol beıbaqtyń túsine udaıy kiredi-mis. Keıde úzik-úzik, jetisine bir ret, keıde úsh-tórt kún qatarynan kóredi. Kórip jatyp shoshyp oıanady da, jastyqty qushaqtaı zar eńirep jylaıdy eken jáne munyn sebebin túsinýge es-aqyly jetpeıdi-mis. Aqyry dos qyzy túsinde jylata beretin mol deneli jigitke ǵashyqsyń dep uǵyndyrypty. Sondyqtan qyzdyń Bólek-Salaqtan túsinde nege zar ıletip jylata beretinine túsinikteme suraýǵa quqyǵy bar. Meıli, jigit uıalyp jaýap bere almasa, qyzdiki daıyn, ıaǵnı qyz Maqulbekke ǵashyq. Endeshe, Maqulbek – Bólek-Salaq ta syıǵa syı, syraǵa bal dástúrimen qyzǵa odan árman yntyq bolýy qajet.

Áýeli hatty qolynan julyp alyp, qadaǵalap oqyp shyǵyp, Maqulbektiń olpy-solpy býyltyq denesin taǵy bir sholdym da, qarqyldap kep kúldim. Ol yza boldy, onyń yzasyna bizdiń burqyldaǵymyz sýlyqqa jaramaıtynyn bilgendikten, jaıylǵan aýzymdy dereý jıyp aldym.

– Aty kim, ózi?

– Sálıma.

Ushyp turdym.

– Kim deısiń, eı?

– Sálıma, sarshunaq. Netip, shaqyldap, o nesi.

Ornymnan turdym da, shyǵyp júre berdim.

Myna qyzdyń mıy saban-topanǵa tolǵan bolar.

Áneýkúngi «Gerakldiń erlikteriniń» bir qudireti bolǵany-aý. Óz barmaǵyńdy óziń shaınap, endi búktetil de jat. Aýyzǵa túsken dámdi shaınap jutpaı, bálsingen saǵan ne daýa, ne obal. Jaqsy, biz de keýdesinde balqyǵan bolaty bar jigitpiz. Kúni erteń ortan qoldaı bir qyzdy qoltyqtap, jataqhananyń aldynan bir saldyrtyp óteıin. Ekeýmizdiń kúlkilerimiz jarqyn-jarqyn shyǵyp, kúbirlerimiz, tegi, taýsylmaýǵa tıis. Qoltyq aıqasyp, bas túıisken. Jataqhananyń bar terezeleriniń, terezelerdegi qyz-qyrqyn, jigit-jeleńniń shyradaı janǵan kózderi bizde. «Jarasqan jup dep osylardy aıt!». Áldekim kúrsinedi. «Túý, ómir netken qarańǵy deseńshi». Sálıma bolsa, Bólek-Salaqty arqadan ıtergilep bólmeden shyǵaryp jatyr. Qýanǵanymnan shyńǵyra jazdaımyn. Sálımadan basqa uzyn etektilerdiń ómir súretinin sóıtip dáleldeımin. Tek Bıǵalı aman bolǵaı. Meıli, Bólek-Salaqpen-aq betinen jarylqasyn. Qat-qat dene, gúr-gúr daýys... erkek qoı, erkek.

Sálıma atty kitaptyń beti osylaı jabyldy. Sońynan shynymen QazPI jaqtan bir shúıkebasty shaıt-shaıttap, sonyń baǵym-qaǵymymen bop kettik. Sálıma keıinnen Bólek-Salaqty bylaı qoıyp, Sársen, Jumaqandy jaqsy kórip qalypty degen sybystan kezinde óziń de qulaq qaǵys bolǵan shyǵarsyń. Bári de meniń basymnan ótkendi qaıtalaǵan kórinedi. Aspannan aıaǵy salbyrap túse qalǵan tegin baqytqa iship-jemeı mas bolǵan jigit biraz kún buldanyp, endi osym jetedi-aý dep, qyz burymyn sıpaýǵa qarsylyǵy joqtyǵyn bildirýge bet burǵan kezde... Sálımanyń kezekti haty jora-joldastarynan tabylyp qap, masqarasy shyǵyp júripti.

Bir qyzyǵy, oǵan eshkim de ashýlanyp, kek tutpady. Árkim óz basyna keletin uıatyn oılap, sybysty ýshyqtyrǵysy kelmedi me álde ortany oıǵan jalǵyzdyń orasholaq erketotaılyǵyna sanaǵan bolar, áıteýir, hat jazý hıkaıalary órshimeı, yń-shyńsyz aıaqtalyp jatty. Sybys degenińiz dúnıege jańa týǵanda ǵana jańalyq, kelesi kúnnen keıin onyń da ári óship, syry men sáni qaıta bastamaq.

Birimiz Sálımanyń munysyn «ázili, ádeıi istep júrge», ekinshimiz azdap jeńiltekteý, júregin dir etkizer bolmashy sezimniń barlaýshysyn jaý keldige sheshetin jibi bostaý janǵa qostyq. Eń jaqsysy, eshqaısymyz da Sálımany qaralaýǵa batpadyq. Ortadaǵy dara ósken gúlimiz, qalaı sholjańdasa, solaı erkelesin, kóterip aldyq. Onyń sabatyn úzý – ózińniń saǵyńdy syndyrý, odan da ash qulaqtan tynysh qulaq.

Soǵan oraı jigitter de qyzǵa jyly minez tanytyp, qoldap, qolpashtaıdy. Sergek sezim sony súıip qaldyǵa sanasa, nesi aıyp. Kýrstegi kez kelgenimizdi jıyrma qyzdyń arasyna toǵytyp jiberse, álgiler kúlimdep, kózderine shaıtan shaqyra, sıqyrlana qarasa, shetinen: «Kel, meniń qasyma otyr, ony qoıa tur, maǵan kel»,– dep jata qap jabyssa, ne kóp, qaǵaz kóp, hat shirkindi qardaı boratpaı shyda. Ábden tantyp, qaptaǵan qyzdan bas aınalyp, máz bolyp, esektiń mıyn jep keter edik. Endeshe, óz jyrtyǵymyzǵa bet shymshyp, «oıbaı, ánelep» jyrtańdaý tipti ábestik eken. Biz solaı istedik te. Sálıma bireýimizge yńǵaı bildirse, qalǵanymyz baıqamaǵan, bilmegen álpet kórsetip júrdik. Ári-beriden keıin, onyń ózi kúnde tańnan turý, bet jýý, tamaqtaný tárizdi birinen biri ózgesheligi shamaly ádettegi oqıǵaǵa sanalyp ketti. Sol syńaımen dıplomǵa jettik. Aýylyna jabyla jıylyp shyǵaryp salǵanymyzdy umytqan joqsyń ba? Bárimizdi kezektep qushaqtap, jylap qoshtasty.

Soqtaldaı-soqtaldaı jıyrmamyzdyń ishinen sol qyzdyń qoltyǵynan ustap, seriktikke jarar adam nege tabylmady degen suraq meni áli kúnge deıin oılantady. Batylymyz barmady, á? Qazirgi Sálıma basyndaǵy sátsizdikke, shekken jábir-japasyna biz, myna men, Bólek-Salaq, sen, Kemeńger – túgel kináli deımin. Óıtkeni ol seziminiń eń serilerin, júreginiń bar jylýyn bizge oılanbastan arnady ǵoı. Múmkin, ol mahabbatyn jıyrmamyzǵa teń bólip bergen, ondaı múlikti birimiz ǵana ılený ádiletsizdik degen syltaý da aıtylar. Ony samal qaı jaqqa soqsa, sol jaqqa qashatyn sergek sezimi aldady, jıyrmamyzdyń kúnde-kúndegi qoshemetimizden aqkóńil qyzdyń basy aınalyp edi, ol aýrýdan biz saý edik, saý bolǵandyqtan, júrektiń jıyrmaǵa bólinbeıtinin, tek bireýge basy bútin tıesili ekenin bilýimiz kerek edi. Al qyz jıyrmamyzdyń qaı-qaısymyzdy da anasyna, atasyna «kúıeýim» dep, mańdaıymyzdan basyp kórsetýden qashpas edi, esh qoryqpas edi! Biz bolsaq, onyń qolyn ustaýǵa bir-birimizden jasqandyq, jan adamnyń kúlmeıtinin, kúlýge qaqysy joqtyǵyn bile turyp, kórinbes kóleńkeden qoryqqansydyq, sony taǵy maqtan tuttyq. Qunymyzdy qaradan qarap qanshalyqty deńgeıge deıin arzandatyp alǵanbyz deseıshi.

Korqynyshty, tipti qorqynyshty.

Eger Sálımaǵa kez kelgenimiz: «Má, qolym, aırylmaı, myqtap usta!»– dese, biz qusap oılanyp-tolǵanbaı-aq, irkilmesten erip júre berer edi. Bárimizben – jıyrmamyzben, árqaısymyzben de. Ol búkil kýrs jigitterin súıýdi júregine syıdyrǵan darqan, asa baı bolatyn, al onyń jalǵyz mahabbatyn jıyrmamyz jıylyp ıelene almadyq. Sol kezderde Sálıma kóringen gúlge qanat jaıyp qona salatyn kózsiz, qanaǵattan aırylǵan kóbelek pe, ıakı boıyndaǵy baryn mańaıyndaǵy adamdarǵa qaryz-boryshsyz bólip berýge ázir, shekten shyqqan jomart pa dep oılanyp júrdim, oı túbine jete almaǵanmyn. Keıin úılendik, kishkeneli boldyq, aqyl toqtattyq. On segiz ben jıyrma jasty búlk-búlk soǵysynyń sorabyna salǵan jyndy júrek ták-ták oıǵa oıysyp oryn berdi. Sonshama adam bir Sálımany qalaısha túsinbedik desek, sol qyzdyń kirshiksiz mahabbatynyń tamyryn ustaýǵa qolymyzdyń onshalyqty taza emestigin sezimmen barlap, sıpalaı júrip bilippiz ǵoı.

Sálıma aqyn qyz edi. Eki-úsh joldy satylap qurastyrsa, eki-úsh aı etegine súrine-qabyna gazet-jýrnaldyń tabaldyryǵyn tozdyratyn daýryqpa emes, bar talant-qasıeti tuńǵıyq shyńyraýda móltildep sáýle jutyp jatatyn shyn aqyn, tereń aqyn bolatyn. Onyń qolyna qalam ustatsań, jalǵyz jol ólekse óleń jaza almas edi, jazbaı-aq qoısyn, maǵan salsa, sonda da arýaqty aqynǵa qosyp, aq kıgizge kóterip salýdan taıynbas edim, taıynbas edim deımin-aý, sóıtýge tup-týra mindettimin de. Aqyndar – áýlıe adamdar, olarǵa búkil dúnıe, jan-janýar, tirshilik ıesi shetin qalmastan túp-túgel menshik. Sonyń jalǵyz túgi dir etse, aqyn júregi ornynan aýnap, aýzyna tyǵylmaqshy. Ertedegi jazýshylar, tarıhshylardan góri aqyn atynyn bizge áldeqaıda mol dańq, syı-sıapatqa bólenip jetýiniń sebebi sonda jatyr. Sirá, adamzat qýlyq-sumdyqqa belsheden batpaı, kúnádan deni taza, qol-aıaqtaryna tana senip jan saqtap júrgende, aqynnan kóp jan bolmaǵan shyǵar. Sorlaryna qaraı, solar aqynbyz dep oılamapty, sońyna jalǵyz aýyz óleń jazyp qaldyrmapty da.

Sálıma aqyn edi. Aqyn emes biz edik, oǵan qol berýge jaramaıtyn jap-jaqsy tártipti adamdar edik, al bul jıyrmamyzdyń jabylyp jalǵyz onyń júregin buǵaýlap ıelenýimizge tym jetkilikeiz-tin. Otan aqynsyń dese, senbeı, mıyǵynan kúler edi, ashýlanyp ta qalýy yqtımal. Adamdardyń óz jelkesin ómiri kórýi joq sekildi, shyn aqyn qandaılyq tamasha ǵajaıyp qasıetke ıe ekenin bilmek te emes. Aqynnyń ańqaýlyǵy, tragedıasy degenimiz osy. Al bárin baıqap bilip júretin syrt kózdiń onyń aqyndyǵyn moıyndamaýy keshirilmeıtin kúná. Biz, mine, jıyrma qatardaǵy jaı adamdar Sálımanyń aqyndyǵyn tanymadyq, bilsek te, onyń mán-maǵynasyna kóz júgirtip oılanbaı, jıyrmamyz jalǵyzdyń aldynda birdeı jaýapqa qaldyq, ar azabynyń qamytyn kıdik.

Utasyń ba... jaýaptymyz.

Keıde tandy tańǵa uryp jatyp, Sálımanyń sezimin bólispegenimizge kádimgideı qýanatynymdy qaıtersiń. Biz bólise de almaıtynbyz. Mahabbat ta shyryldaǵan jany, jyp-jyly qany, judyryqtaı júregi bar tiri pende, onyń qyr-syryn tarazyǵa tartyp ólsheımin, qadaqtaımyn, qoısha mańyratyp baýyzdap, keskilep úlestirip alam deý taǵylyqtyń, qylmystyń kóz kórip, qulaq estimegen jaýyz túri. Bireýimiz batylymyz jetip qolyn ustasaq, basqa on toǵyz jaıyn umytyp, Sálımanyń solarǵa arnaǵan súıispenshiligine jara salyp, baqytsyzdyqqa uryndyryp, soǵan kináli kim ekendigin bilmeı, óz-ózimizge ómir boıy qarǵys aıtyp eter edik. Sondyqtan da anaý formýlaly qaǵaz ben tapsyrylmaǵan hattyń syr sandyqtyń eń túbinde saqtalyp jatqanyna kúni búginge deıin esepsiz qýanyshtymyn.

Kóp jazdym, kóz taldy, hatty aıaqtamasam bolmas. Sharshadym, sen de jalyqqan shyǵarsyń. Oń bilegimniń topshylary syrqyrap aýyryp tur. Talyp qalǵan túri bar. Jazatyn jynǵa tap boldym dep hattyń basynda eskertkenimdi umytqan joqpysyń? Tisińnen shyǵara kórme, sol sóz shynǵa aınala ma degen qaýpim qatty. Qalamym qybyrlap, túndi jeńip otyryp qalatyndy shyǵardym. Oǵan qarap klasıkterdiń qataryna qosyp qoıyp júrme. Ázil de ánsheıin. Qyryp jibergenim shamaly. Sálıma, jıyrmamyz jóninde mújip jatyrmyn. Ótken jazda nusqasyn jazyp bitirip komandırovkaǵa kelgen aqyndy (el solaı deıdi) qonaq etip, oqyp bergen edim. Jańaǵy artynsha al kep kúl. Kóz jasyn tyıa almaı kep qarqyldady. Mundaı esýas aqyndy kórmek túgil, estisem, atym óshsin dep qarǵanyp-silendi. Jeńil minezdi shoshaqaı qyzdardy aqtaǵan qaljyńyń nemese aqyndardy qorlaǵan parodıań dep ketti. Qoı-eshkini aman-esen tóldetýge at salysyp, kúsh-qaıratymdy soǵan arnasam da jerde qalmaıtynymdy, al prozashylardyń baǵyp-qaǵyp júrgen malyna tıispeı-aq qoıýymdy qatty ótindi. «Tileseń, «Bıǵalı bizdiń vetvrach» atty dastan jazaıyn, mynaý ónbes, bitpes áýreshiligińdi tyı»,– dedi. Sóziniń jany bar da shytar, qaıtkenmen, kóz aldyma Sálıma kele qalǵanda jazbaı, qolǵa qalam almaı shydamaspyn. Basymdy taýǵa-tasqa soqsam da, sol qyz týraly bir dúnıeni jaryqqa shyǵarmaqpyn. Sony aıaqtasam, meniń qyp-qysqa jazýshylyq jolyma núkte qoıylar. Ári qaraı synyq sóılem jaza almasyma qazir-aq kózim jetip otyr.

Mynaý óńdep kóshirgen tórtinshi nusqasy. Pikirińdi aıtyp jiber. Jasyrmaı, jaltarmaı, ashyp aıt, óltirip aıt. On toǵyz tentektiń árqaısysyna joldap, jaýap qaıtarýlaryn suradym. Jalǵyz jaza almasam, jıyrmamyz birigip ortasha áńgime qurarmyz. Meıli, «Bıǵalı bizdiń vetvrachty» jazatyn aqyn ne dese, o desin, aýyz óziniki. Sodan keıin Almaty baryp, aýylǵa keltire almaı júrgen eń dókeıine kórsetpekpin. Jaratsa, jata-jastana habarlasa jatarmyz, jaratpasa, hat-formýla jatqan sandyqqa salam da tastaımyn.

Sóz sońynda Sálıma jaıyna soǵaıyn. Restoranda uzaq áńgimelestik. Bizge arnalǵan baıaǵy kóńili kóńil. Jylap aldy. Ózin baqytty sanaıdy. Qashyp ketken kúıeýin qatty syılap, súıetin kórinedi. Jýyqta aqsha sap jibergenin aıtty.

Keıin sol jaqtaǵy táp-táýir tanysym aýyldaǵy ár jigit úılengen saıyn Sálımanyń jasyryn jylap alatynyn syr ǵyp aıtty.

Qyzyq adam, á?

Al ázirge! Hat kútem. Meken-turaq burynǵy.

Sálemmen, dosyn Bıǵalı.

Tars esimnen shyǵyp ketipti, aıdyn sońynda tuńǵyshtyń mektepke barýyn toılamaqpyz. Qatys. Qurdasty qosyp al. Sálıma da kelýge ýádesin berdi.

---