Qala jáne qyz bala
poves
Keıipkerler — N. qalasyndaǵy kóp qabatty úıdiń turǵyndary.
Avtobýsta kezdesken jigit — qyryqtardy qýsyryp qalǵan, az sóılep, kóp tyńdaıdy.
Aıgúl – on bes jasta, ortashadan joǵary oqıdy, ıaǵnı úlgerim jaǵynan maqtaý, dattaý da qıyn. Klastastary: «Eset atty toǵyzynshy klass oqýshysynan mahabbat jaıly hat alǵan», - desedi. Osy nobaıda azdap ushqalaqtaý ma degen kúdigimiz bar. Páteri onynshy qabatta. Tańerteń tósekten tura sala balkonǵa júgirip shyǵady da, kúnge qolyn sozady.
Ergejeıli shal — alpystan asqan kólgir jan. Toǵyzynshy qabatta turady, qaraqan basty, jalǵyzilikti kisi. Tańerteń balkonda kóterilip qalǵan kúnge qasqasyn qyzdyrady. Buryn sırkte istegen. Qazir kepterdi qolǵa úıretip, satyp, aqsha tabatyn ádeti bar. Aýlada jeke menshik «Jıgýlı» avtomashınasy baılaýly turady.
Kepter — qolǵa úıretilgen qustar. Qyz da, qarıa da – árqaısysy kepter meniki dep ózeýreıdi. Qara qyldy qaq jaryp, ádildikke júginsek: «Kepterge ıe mynaý!» - dep úzildi-kesildi aıtý shyndyqqa qıanat, sebebi qustar keıingi kezde Aıgúldiń balkonyna da qonatyn. Keıde qyz: «Kepter meniń appaq qardaı denemnen jaralǵan»- deıtini bar.
İstik murt tarǵyl mysyq — shaldyń jumsaǵyn kertip jep, jylysyn jalap júrgen maýbasy. Ábden erikken, jalyqqan. Kúni boıy bólmege terezeden túsken kún sáýlesin aýlaıdy. Balkon kemerine japyrlap qonatyn qurqyldaq kepterlerdiń eń semizin buqpalap; kep bas salsam degen esebi de myqty.
Appaq sáýleler — bulardy keıipkerge sanaımyz ba, joq pa, ózimiz de dúdámalmyz. Qyzǵa salsa, aq sáýle men aq kepterdi kún nurynan jaralǵan deıdi. Oılap qarasaq, munyń da negizi bar sekildi.
AVTOBÝSTAǴY KEZDESÝ
Tańerteńnen aspan bozamyq tartyp túnere bastady. Tús aýa shýly úlken qala jastanyp jatqan súńgi shyńdardyń basyna bult baılanyp, kúnniń qalpaǵy qısaıyp sala berdi. Keshke qaraı bult arasynan qalyqtap túse bastaǵan kári quda Qys keń mol pishilgen shapanynyń óńirin aıqara ashyp, silkinip-silkinip qaldy. Qoıny-qonshynan, saqal-murtynyń arasynan appaq qar qapalaqtady. Ol ol ma, jerge túsken Qys appaq alty aıyr tymaǵyn jalańash jartasqa soǵyp-soǵyp qalyp edi, quıyn úıirilip, jer dúnıeni qar basty. Taý eteginde moınyn ishke alyp, qalǵyp jatqan qońyr Kúz qar astynda kómilip qaldy. Keshke qaraı tamam qalalyq aq kóbikti tizeden ombylap júrdi.
Qar áli jóńkile jaýyp tur. Búrtikteri betine shyqqan beton úıler bókselerin ulpamen aınaldyra oran, kósheniń eki betkeıin ala maldas quryp otyr. Aǵash ataýly — bir-bir qol shatyr. Zildeı aýyr aq qol shatyrlar. Kúni keshe plash, bylǵary paltolaryn jelbegeı jamylǵan qalalyqtar búgin úı-úı tasasyn yqtap, búrseń-búrseń etedi. Qoly jetkenderi óńdelgen teri men túbitke, al qalǵan kópshilik qolǵa ilikkenine oranyp-shymqanyp, kóldeneńi esip, uzyny qysqarǵan pushaıman qalypta ersili-qarsyly yzǵyp júr. Qar tústes tórt-bes aq qandendi avtomashına basyp ketti. Qapylysta ońbaı jyǵylǵan on shaqty kempir-kepshik, shal-shaýqan mertigip qalyp, aýrýhanaǵa jóneltildi. Alǵashqy qar basqadaı kesapat ákelgen joq. Qaıta júz myńdaǵan báteńke men týflı, shalbarlar alty aı jaz boıy arylmaǵan aq shańnan qutylyp, sál jańardy. Shirigen japyraq sasyǵan dymqyl aýany qar ıisi ańqyǵan káýsar aýa almastyrdy. Júregi aýyratyn, qany kóteriletin biraz qýqyl bet pen kezergen eringe qan júgirip, kilbıgen kezderge jyly nur shapty. Qas qaraımasa da sybyrlap qulaǵan mıllıon qıyrshyq keshe qolattaryna aq boz dalada shymyldyqty salbyrata-salbyrata iligi qoıdy.
Sol kúni jumystan ábden sharshaǵan jigit aqsham túse keńseden kóshege shyqty. Aıaldamada týflıin bir-birine soǵyp, kóp turdy. Yshqynyp kelip toqtaǵan avtobýsqa talasyp-tarmasyp kirdi aqyr sońynda. Kirgen de, salonnyń uzyn boıyna tartylǵan jyltyr bilik temirge tolǵaq qysqan jas kelinshekteı bar salmaǵyn sala qos qoldap asyla ketken.
Kıiz qalpaq pen ondatr, jarǵaq qulaqshyndardy kózderine túsirip, mılyqtata kıgen erkek qaýymy basym eken. Áıel halqy bul kezde sýmkalaryn jumystan súırete shyǵyp, azyq-túlik dúkenderin aralap sórelerdi jaǵalap zyr júgirýli edi. Ár qalpaq pen qulaqshyn astyn aýyzdan shyqqan saqına-saqına bý alǵan.
Salon ishi kóńilsiz. Qaraquryq beıýaq báriniń betine shym-shym kóleńke seýipti. Shilde kúninde shalqalaı túsip, oryndyq arqalyqtaryn aıaýsyz janshıtyn jalpaq jaýyryn men keń ıyqtar búgin jınaqy. Jurt alǵa ıtine túsip, jaǵalaryn kóterip tastap, kúrjıip-kúrjıip otyr. Kún jylyda kóbeıip sala beretin kóp qarqyl men qaýqyl sap tynǵan, jurt tomaǵa-tuıyq, kúbir-sybyrǵa sarań. Japyraq-japyraq qar jabysqan ala shubar áınekke, syrttaǵy qarańdaǵan sholaq aıaq adamdarǵa – tizege deıin omby qarǵa maltyqsa, sholaq bolmaı qaıtedi – zerige qarap, alaqanmen aýyz kólegeıleı ádeppen esinep qoıady.
«Qat-qabat qarbalasqa toly, arqa etti arsa, borbaı etti borsha qylǵan myń-san boıaýly Kúz jaryqtyq bir jylǵa deıin kelmeske ketti, «aq kıimdi, deneli, aq saqaldy kári quda» -qaharly Qys taıaǵyn toqyldatyp, tabaldyryq attady. Ash ishekteı sozylyp, taýsylyp bermeıtin bul qatal maýsym endi teperishti molynan kórsetip úsh aı taban aýdarmaı jatyp alady. Kóldeneń júris-turys azaıady. Jumys kóbeıedi».
Kópshiligi osyny saryla oılap otyr.
Kelesi bir aıaldamaǵa toqtaǵan avtobýs esigi sart-surt ashyldy da, ishke on bes jastyń berisindegi qyz bala kire berdi. Ol jurt kózin ózine almastaı tartty. Moınyn ishke alǵan talaı bas qalt kóterilip, talaı jaýyryndar jazyldy. Qyz satýǵa jańa túsken qýyrshaqtaıyn malynyp kıinipti; basynda — burqyraǵan túbit bókebaı, ústinde — etek-jeńi, óńiri, jaǵasy búrmelengen qońyr ton, aıaǵynda qasyqtaı aq etik. Qýyrshaq múltfılmderde qar úıirgen aq tútek arasynda túlki, qarsaq, tıindermen qýalaspaq oınap, qatar jarysyp júretin tompaq bet, tompaq erin, túıme kez qyz ertegi eliniń qyzy bolýshy. edi, mynaý sodan aýmaıdy eken. Arqasyndaǵy kónkıli báteńke emis-emis syldyrlaıdy. Qyz aq quba edi. Qulaqshyn, qalpaqty basa kıgender onyń óńin tipten asha túskendeı.
Jamyraǵan kóp kózdiń suǵyn qyz qaperine de alǵan joq, kónkıin qońyraýlatqan kúıi salonnyń ortan beline ótti. Kóp uzamaı qalyń jolaýshylardyń arasyna kirip, kórinbeı ketti.
Kirip-shyqqandardy esepke almasa salondaǵylar kóp uzamaı taǵy da qalǵyp-múlgı bastady.
Tek jigitte maza joq. Qyz balany kórgende osyndaı óndir kezi eske tústi. Hege ekenin kim bilsin, jańaǵydaı betinen qany tamǵan baqytty balany kórse boldy, kóńil kúıi buzyla bastaıdy. Erte, erte, erte, eshki quıryǵy kelte zamannyń qoıny-qonyshynda kózi jyltyrap qalyp qoıǵan jyrtyq ıin, júdeý júzdi balalyǵy elesteıdi.
Atańa nálet qý soǵys bulardy jórgeginde jaralap, ıt jeıdelerin órtep ketti ǵoı. Ákesiniń bet-beınesi buldyr-buldyr ǵana esinde. Bul es jıa bere eski jaradan qaıtys bolypty. Qaıǵy men qusa, joq-jitiktik meńdetken sheshesi de kóp turǵan joq. Balalar úıine alynyp, sonda esti. Qazir ózi áke. Biraq ne alyp jyqpaıtyn, ne ada-kúde jazylyp ta ketpeıtin sary aýrýdaı álgi jetimdik shirkinniń óstip anda-sanda shymshylap qoıatyny bar.
Bir oı ekinshi oıdy jeteledi.
«Aptasyna balalyq shaǵyńdy esine bir alsań bitti, qartaıdym, shaldyqtyń eginine tústim de,- deıtin bir qyljaqbas dosy. — Kúndelikti qam-qareketti bylaı ysyryp qoıyp, qaı-jaıdaǵy balalyqtyń balaǵyna jarmasatyndar shetinen shal... Joǵalǵan pyshaqtyń saby altynnyń keri ánsheıin». Sol sózdiń negizi bar sekildi. «Jastyqpen qoshtasyp, jasamys tartýdyń basy osy shyǵar»,- dep egile bergende bireý jeńinen tartty.
— Aǵaı, aǵaı...
Qaraqat kózi móltildegen qyz bala jigitke tómennen qarap tur. Birdeńe demek-aý, shıe erinderi «o» sekildi búrile qalypty. Sonda baryp bir sýret jigit kókeıine qona qaldy. Onyń ózi qyz kirgen bette eles berip edi, alaıda apash-qupash qarbalasta jelkesinen naq túse almaǵam. «Bútkil bolmysy, turǵan boıy «O» árpi eken ǵoı». Qońyr tonnyń dóńgelengen búrmeli etek-jeńi, tolǵan aıdaı júzi, túıme kózi - bári-bári «O» árpi...
Qazir ol shyradaı janǵan janarynyń bar jylýy men nuryn jigittiń jaq kúni úrpıgen bozań betine baǵyttap.
— Sálemetsiz be?
Jigit basyn ızep, ernin qybyrlatty.
— Siz renjimeńiz... mazalaǵanyma. Men sizdi bilemin. Siz bizdiń úıdiń shetki podezinde turasyz... Ylǵı kórip júremin.
Jigit qyz bala betine bajaılap, uzaǵyraq qadaldy. Tanymady. Al ol bolsa tez-tez sóılep ketti.
— Meni, árıne, tanymaısyz. Biz jýyrda ǵana osy qalaǵa kóship kelgemiz. Úlkender balalarǵa nazar aýdara bermeıdi,- dep, únsiz qaldy da, álden ýaqytta: — Maǵan bılet alyńyzshy, aǵa!- dep týrasyna kóshti.
Jigit qaltasyn qaǵyp edi, tereńde jatqan baqyr tıyn alaqanyn qarydy. Aldy da, kasaǵa deıin bilik temirge qaz-qatar asylyp turǵan adamdardyń bıalaı, bıalaısyz kóp qolynyń dodasyna tastap jiberdi.
Bes tıyndyq baqyr bir japyraq bılet bolyp oralǵasyn:
— Atyń kim, aınalaıyn?- dedi sýyq sorǵan erni dóbireıip.
— Aıgúl...
Sál eńkeıip, sybyrlap qana:
— Tıyndy úıde umytyp kettiń be?- dedi qazymyrlanyp.
Qyz qulaǵyna ilmedi. Sarǵysh bıletti astyn ústine tóńkerip qarady, qarip tanymaıtyn qarıadaı erni jybyrlap, alty qatarly sıfrdy kózine taqap sanap shyqty. Lezde bir ýys kúlki betine qaınap shyǵa keldi.
— Myna qarańyz, baqytty bılet! O, jaqsy boldy! Baqytty bılet!- dedi jigit betine rızalyqpen qarap. — Bilesiz be, erteń biz taý ishindegi syrǵanaqqa baramyz. Jolymyz bolady eken. Mine, baqytty bılet... Men kónkı tebe bilmeımin. Úırenemin ǵoı, úırenemin, qaıda qashady. Biz bıyl kúzde kóship keldik dep jańa aıttym ǵoı. Buryn tústikte turǵamyz. Qysy jyly edi. Jańa jyldy keıde qarsyz qarsy alatynbyz. — Sál toqtalyp, ájeptáýir oılandy. Sózin jalǵady. — Qar bolmasa kónkı tebý qaıda-a! Báteńkemizdi qara jer jep qoıýshy edi. Al myna qala ra-qat! Qar jaýady. Endi boran burqaqtatsa, shirkin! Búkil klass bolyp bararmyz syrǵanaqqa. Myń turyp, myń jyǵylatyn shyǵarmyn. Murnym da qanaıdy. Ózi de eki-úsh kúnnen beri qyshyp júr,- dep, qolǵabymen muryn ushyn eptep túrtip qoıdy.
Qońqaq murny kógis tartyp bozarǵan jigit qyzǵa kóz quıryǵyn tastaǵany bolmasa, til qatqan joq. Qyz eki aradaǵy salqyndyqty sezdi me, taqaı tústi.
— Aǵa, men sekildi qyzyńyz joq pa?
Jigit janary áınekke aınaldy, ıegi ilgeri shyǵyp, keıkıe tústi, qońyr fetr qalpaqtyń alǵy etegi sál joǵary kóterildi. İle bilik temirdi qapsyra ustaǵan saýsaqtary sál-sál qozǵaldy.
— Joq...
— Qap! — Qyz ókinip qaldy. — Bolsa, erteń syrǵanaqqa birge barsaq dep oılap em.
Jigit qońyraıǵan qalpy:
— Bolǵan... Qazir... joq. Kúzde... qaıtys boldy,- dedi ár sózin áreń jetelep.
— A-a! — Qyz da áınekten syrtqa japaqtap qarady.
Bir ýaqytta túıirshik qar qatqan áınekten nazaryn taıdyrdy da, qaltasyna qol suǵyp, áldeneni kúıbeńdep izdedi. Alyp shyqty. Manaǵy bes tıyndyq bılet... Tómen qaraǵan kúıi jigittiń alaqanyna qystyrdy.
— Alyńyz, má, meniń baqytty bıletimdi alyńyz.
Jigit: «Raqmet!»- degen yńǵaıda basyn ızedi.
— Tońyp qalǵan joqsyz ba? — Qyz etigin bir-birine soǵyp, typyńdap aldy. Arqasyndaǵy kónkıin syldyryn shyǵarmaı jerge qoıdy. — Úıge bara jatyrsyz ba?
Jigit basyn ızedi.
— O, jaqsy boldy. Men de úıge ketip baramyn. Jolymyz bir eken. Myna kónkıdi satyp alyp em. Avtobýs ishi qandaı tar...- dep, qabaq shyta tóńiregine qarady. Sonan soń esine áldene túskendeı: — Aǵa, odan da úıge jaıaý barmaımyz ba? Kóshe, áne, qandaı tamasha!... Qar jaýyp tur... Appaq!- dep shekesimen áınekti nusqady.
Negrler tabynatyn aǵash put qusap qatyp-senip, yzdıyp turǵan jigit birden jaýap qaıtarmady. Minezi aýyr-tyn. Ári kenetten qaıtys bolyp ketken jalǵyz qyzynyń azasynam áli aryla qoıǵan joq edi. İshteı jelinip, ishteı qaıǵyratyn. Al ol qaıǵynyń beldi qaıystyryp jiberer eń aýyry ǵoı. Á dese aýzynan júregi kórinip turǵan myna aq júrek Aıgúl, bir jaǵynan, ózi de baıqamaı eski jarasynyń aýzyn tyrnap aldy. Sol arsyz ajal qapylysta ornynan baspasa, qazir oıda joqta kezdesken Aıgúldiń ornynda óz qyzy: «Kókelep!»- erkeleı sóılep, qasynda turar ma edi. Bir esepten, kórshi turatyn qyzdyń kezdeskeni jaqsy, boldy. Gúldeı jaıpap, erkin esip kele jatqan bala eken, saldyrlaı sóılen, anany-mynany aıtyp, aýyr oıdan serpiltkendeı boldy. Oǵan qosa: «Úıge jaıaý baraıyq!»- dep tur. Shynynda da, úıge deıin bir, bir jarym saǵat jaıaý júrip barsa she? Aıgúl aıtpaqtaıyn: «Qar jaýyp tur... Appaq!» Onyń ústine mana zaıyby qala syrtynda turatyn tórkinine kirip shyǵatynyn, úıge saǵat ondarda baratynyn aıtyp, telefon soqqan. Bas úsheýden ekeýge kemigeli qosaǵy úıge toqtaı almaı júr. Kóbine dos kelinshekteri ekeýin shaıǵa shaqyryp, sher tarqatyp áńgimelesedi. Áıtpese olarǵa telefon soǵyp, ózi shaqyryp alady. Qazir úıde eshkim joq, tek qańyraǵan jalǵyzdyq qana kútip tur. Osynyń bárin qoryta kelgen jigit bir demmen:
— Bolsyn!- dedi. Sál oılanyp turdy da: — Keshikkeniń úshin baıqa, ata-anań ursyp júrmesin. Sabaǵyńdy qarap pa eń?- dedi. Taǵy da óz qyzy esine tústi — sońǵy suraqty ár kesh saıyn soǵan qoıýshy edi.
Aıgúl tomsardy. Aqyryn ǵana:
— Aǵa, men on bes jastamyn ǵoı,- dedi.
Jigit úndemedi — bul sebepke daý aıtý qıyn bolatyn. Tek qyzǵa kóziniń astymen qarady da qoıdy. Aıgúldiń sharǵy boıyna qarap, eshkim de oǵan on bes jasty bermes edi. Sózi men minezi boı jete bastaǵan qyzdan góri on úsh jastaǵy erke balaǵa kelip qalǵandaı. On bes jastaǵylar, ádette, ortasynan syrttap, tuıyqtala berýshi edi. Aıgúl kerisinshe. Ylǵı jas baladaı aq jarqyn, aq kóńil qalypta júretin, máńgi-baqı qartaımaı ótetin adamdar bolýshy edi. Myna qyz bala da sol toptan boldy.
Dál osy kezde avtobýs solq etip toqtady da, tóbedegi mıkrofon qyryldap-syryldap: «Qurylys» aıaldamasy»- dedi. Shofer sharshaǵan daýyspen ekinshi qaıtara: «Qurylys aıaldamasy!»- degende baryp oıǵa batqan jigit selt etti de, qyz balaǵa buryldy:
— Túspeımiz be?
Aıgúl basyn ızedi.
İrkes-tirkes kúıi esikke bettedi. Kenet aldyńǵy jaqqa jaıǵasqan kelinshektiń aldynda manadan saýsaǵynyń syrtyn emip, árkimge bir japaqtap otyrǵan sábı shyr etti; uzyn beti uńǵyl-shuńǵyl, jaǵyna pyshaq janyǵandaı kekse adam «balaly úırek, orǵan teregin» úshkireıtin alyp, búldirshinniń támpıgen tanaýyna álsin-áli tóndire taqaıdy.
— Súıkimdi bala! Jaqsy bala! Mamań aty kim, áı? Ýlú-lú...
Sábı óksýin qoıa qoıyp, álginiń betine qarap alady da, aza boıy qaza tura ma, júzin jalt buryp, taǵy jylaıdy. Kelinshektiń qany betine teýip syzdap-aq otyr, alaıda taban astynda isteıtin amaly da joq, túsi sýyq jandy: «Sen nege óıtesiń?»- dep jazǵyra da almaıdy, óıtkeni, ol ózinshe balany erkelettim dep tur. Tasyraıa qarap, typyrshyǵannan basqa qolynan keleri shamaly. Álgi bolsa, kelinshek pen balanyń bul halin jýyr mańda uǵatyn emes, joqtan ermek tapqanyna máz...
Sábıge taǵy úńireıip úńile bergende jigit arqasynan qaqty. Anaý jalt qarady.
— O ne?
Jigit bıpaz ǵana:
— Qoısańyzshy!- dedi.
— Neni qoıamyn?
— Sábıdi qorqytýdy... Ne óshińiz qalyp edi?
— Men erkeletip turmyn. Shymyldyǵyń jelpildep... Otyrmaımysyń óz jaıyńa.
— Erkeletý úshin eń áýeli aınaǵa qarańyz. Bala túgil ózińiz shoshyp, aǵash atqa minip ketersiz.
Túsi sýyq jan kidi sóılegen jigitke me, kelinshekke me, álde beti jańa beri qaraǵan sábıge me, kimge arnaǵany beımaǵlum:
— Ǵafý, oıboı, ǵafý! Bórkińiz qazandaı eken, qoıdym! Sháı despeıik,- dedi de, avtobýstyń artqy jaǵyna sheginip, oryndyqqa sylq etip otyra ketti. Jigitke túıilip qarap qoıady.
— Raqmet!
Alǵys júzi jylyp, óńi kirip qalǵan kelinshektiń, álde tý syrtynda avtobýstan tompańdap túsip kele jatqan Aıgúldiń aýzynan shyqty ma, ol arasyn jigit aıyra alǵan joq.
Qar jaýyp tur. Jer dúnıe aq maqta. Aq otaý, aýzy-murny joq otaýdyń ár jerin terezeler tesipti. Qyz bala qalyń qardy shoqaıymen tepkilep, ókshesinen aınalyp turyp:
— Raqmet, aǵa!- dedi. Alǵashqy alǵysty avtobýs ishinde qalǵan kelinshek aıtypty.
— Júr, júr, bógelme! Qyzym-aý, biz senderdi qanattyǵa qaqtyryp, tumsyqtyǵa shoqyttyra qoımaspyz. Kettik, káne!
Ekeýi aq álemge sińe berdi.
— Jańaǵy adam sábıdiń qorqyp otyrǵanyn qalaı bilmeıdi?
Bul qyzdyń sybyzǵy úni.
— Másele sonda. Zıan, jamandyqty ádeıi bilip isteıtin adam bul dúnıede ilýde bireý. Kópshiligi bilmeı isteıdi. — Jigittiń úni sergek shyqty.
— Bir avtobýstyń ishinde sábı de, álgi túsi sýyq kisi de birge ketti...
Jigit kúrsindi.
Ómir ǵoı... Áńgime aıtshy, qyzym, jol qysqarsyn, ári... appaq qar jaýyp tur eken.
AIGÚLDİŃ ÁŃGİMESİ
«Jańaǵy avtobýstyń bir aınalymyna qansha ýaqyt ketetinin bilesiz be? Tup-týra eki saǵat! Men ár eki-úsh kún saıyn sabaq bitkesin osy avtobýsqa minemin. Avtobýspen qydyrýdy jaqsy keremin, bolǵan-bitkeni sol. Hege betaldy qańǵyp, basyń aýǵan jaqqa kete beresiń deısiz be? Jalyqtym... Eń áýeli parta jalyqtyrdy. Bıyl segizinshi klasta oqımyn. Segiz jyl boıy kúnde-kúnde alty saǵat boıy kitap oqımyn, jazý jazamyn, taqtadaǵyny dápterge kóshiremin, muǵalimdi tyńdaımyn... Birinshi klasta da osy edi, segizinshi klasta da osy. Kitap, dápter, qalam, qalam, dápter, kitap... Al sabaq saǵyzdaı sozylyp, bitip bermeıdi. Quryǵanda pastam taýsylyp qalsa eken deımin. Sony kıoskiden satyp alý úshin syrtqa shyǵyp, demalyp qalar edim. Avtoqalamdy ashyp qaraımyn -pastanyń búgin taýsylatyn túri joq, shipildep tur. Al kóshede qyzyq-aq... Qala tóbesinen samolet ushyp ótedi. Biriniń eteginen biri ustaǵan sábıler múltfılm kórý úshin kınoteatrǵa shubyryp ketip barady. Adam toly avtobýstar, troleıbýstar, tramvaılar álde-qaıda syrǵyp barady. Terezeniń dál túbinde torǵaılar butaqtan-butaqqa qonyp, shar-shur talasady. Áne, sondaıda kip-kishkene torǵaıǵa aınalǵym keledi. Qaıda ushamyn, qaıda qonamyn dese de óz erki. Áıtpese kúni boıy damyl tappaı kóshe-kósheni kezip, saıran salatyn avtobýs bolsam dep qıaldaımyn.
Qaladaǵy mektep qyzyq eken. Mysaly, bizdiń klastaǵy balalar birinshi klasta da birge oqypty. Oılap kórińizshi ózińiz, segiz jyl boıy juptaryn jazbaǵan. Óıtkeni olardyń ata-analary úsh-tórt bólmeli jaıly páterin tastap, basqa ólkege, áıtpese aýyl jaqqa kóship ketpeıdi. Keremetteı qyzyq degen «Úsh noıan» kitaby da qaıtalap oqı berseń jalyqtyryp jiberedi. Bular da bir-birinen mezi bola bastaǵan sıaqty. Uldar qyzdarǵa sózben soqtyǵyp tıisedi. Esesine qyzdar kıno, syrǵanaqqa kóbine joǵary klastyń uldarymen birge barady. Hege osy apaılar boı jetkesin úırenshikti páterin, kóke, tátesin tastap, tez-tez turmysqa shyǵyp, jıhazy da joq, tek soraıǵan aǵaılary bar basqa úıge ketip qalady dep oılaýshy em. Toqtaý sýdaı birqalypty ómirden jalyǵady eken ǵoı.
Al aýylda basqasha edi. Áke-sheshem kem izdeıtin geologtar. Qorjyndaryn arqalap, dala bezip, taý-tas aralap júretin. Tórt klasty bıik-bıik taý arasyndaǵy bastaýysh mektepten oqydym. Ótken jyly áke-sheshem oblys ortalyǵyna kóship, páter aldy. Bıyl osynda aýysyp keldik. Myna balalarǵa áli úırengen joqpyn. Kóbine jalǵyzdan-jalǵyz júremin. Ermek izdesem, avtobýsqa otyryp qydyramyn. Qalaı otyrsań olaı otyr, eshkimniń shataǵy joq. Bar-joǵy eki saǵatta kóz aldyńyzdan qanshama adam aǵylyp ótedi. Muhıt! Eshkimniń eshkimde sharýasy joq, árkim ózimen-ózi... Ár taqyrypqa salynǵan qyzyq-qyzyq sýretter ilingen úlken kórmege kirip shyqqandaı bolasyz. Bıleti bes-aq tıyndyq galereıa! Qanshama úlken bolsa da galereıanyń sýretteri bir-eki saǵattan keıin bitip qalady. Avtobýsta kerisinshe. Adamdardyń biri túsedi, ekinshisi kiredi. Kórmedegi sýretter bedireıgen-bedireıgen jansyz beıneler ǵoı. Al adamdar kúledi, ázildeıdi, keıde ursysyp ta alady. Ne oqıǵa bolmaıdy deısiz. Ári sırk, ári galereıa! Avtobýstyń júrisi terbep, ári-beriden keıin uıqy kelse, áınekke mańdaı tirep qalǵyp al!
Páter de kún asqan saıyn kóńilsiz tartyp barady. Bala jastan kóz qanyqty jıhaz, úırenshikti akvarıým, sabaq qaraıtyn eski parta... Sórelerde qaz-qatar turǵan jyltyr tysty qalyń-qalyń kitaptar... baıaǵyda oqylyp bitken kitaptar...
Al aýylda álem keń de úlken edi. Aspan bıik bolatyn. Ertegideı eki bólmeli tomashadaı ǵana úıimiz boldy. Jaz týa aınaldyra gúl egip tastaıtynbyz. Toqal qońyr sıyrymyz jyl ara qysyr qalatyn. Súti mol edi. Kún ysı bastasa taýǵa shyǵyp, búldirgen, jýa, kókboıaý, qyzylqat, toshala, qaraqat teretinbiz, jemis-jıdektiń astynda qalatynbyz. İshseń mańdaıyńnan bir-aq shyǵatyn taý ózenine súńgip alyp, jalma-jan qaıta atyp shyǵatynbyz... Kókem men tátem taý-tas aralaı shyqqanda meni ózderimen qosa ertip ala ketetin. Kúni boıy shotpen shaǵyp, tastardyń úlgisin jınaımyz. Keshke úlgersek úıge qaıtamyz, úlgermesek, bir qabaqtyń ústine shatyrdy shoshaıtyp tige qoıamyz. Ashyq aspan... jypyrlaǵan juldyzdar... saı túbinde ózen sarqyrap aǵady... alystan myltyq atylady, bul qasqyrlardy qorqytyp jatqan qoıshylar... Shatyr aldynda ot jylpyldap janady, basyma búrkegen shapan astynan men oǵan kóz tigip jatyrmyn. Kókem men tátemniń júzi sharshaýly, kózderi kilbıip ketken, bireý alda-jalda túrtip qalsa, otyrǵan jerlerine qulaı-qulaı ketetindeı eken. Olar otqa qoıǵan shaıdyń qaınaýyn tosyp otyr...
Bir kúni túske taman taýdan eńistegi ótkelge qaran quldılap kele jatyp, sýǵa shomylǵan aıýdyń ústinen tústik. Qoryqqanymyzdan ornymyzda qaqqan qazyqtaı sostıyp-sostıyp turdyq ta qaldyq. Bir-eki ret jyltyraı qarap qoıǵany bolmasa, aıý bizdi mensingen joq sýdy odan ári shalpyldata berdi.
Ertegi ómir edi bári de... Qazir onyń biri joq — qalada turamyz.
Siz ǵoı meni kókem mem tátemniń qyzy dep oılaısyz. Shyndyǵynda, men ájemniń balasymyn. Jetinshi klasqa deıin ájemniń jar degende jalǵyz qyzy boldym. Kókemdi – aǵa, sheshemdi — jeńeshe deıtinmin. «Kóke, táte»- dep kór, ájem budyr-budyr taıaǵymen edendi túıip qalyp: «Kózime kórinbe, shoshqanyń qyzy! Aýzymdy qyshytpa degende qyshytpa! Myna taıaqpen salyp-salyp jibereıin be?»- dep aqyrsyn. Besinshi klasta oqyp júrip taıaq jegenim uıat. Odan da ájemniń qyzy bola salmaımyn ba? Ájem maǵan aıýdaı aqyrsa da, báribir kózi kúlip turady. Ájimderine deıin kúledi. Ondaı adam jaman emes. Ájem: «Seni kór de, balaýsa qyz kezimdegi meni kór. Tenteksiń, erkesiń. Júndeı tútip, sabap alaıyn desem, ózime qol kótergendeı bolamyn. Men de kezinde eki ıyǵyn julyp jegen erkekshora edim»,- deıtin shashymdy taldap tarap otyryp. «Óziniń erketotaı qyz kezin saǵynyp otyr ǵoı shálkes ájeń. Kóńilin qaldyra kórme, Aıgúljan! Nemere baýyr eti baladan góri ystyq. Ájeń neni oılasa, sony aıtatyn aq kóılek adam. Kezinde búkil aýylǵa erke kelin atanǵan, betin bar, júziń bar demeı týra aıtady»,- deıtin kókem de.
Oı-oı, ájem pensıasyn alǵan kúni bir jyrǵap qalýshy ek. Ol kezde oblys ortalyǵynda turamyz. Tańǵy asty ishe sala kóılekterimniń eń ádemisin ózi suryptap, qolyma ustatady. Meni jasandyryp bolǵasyn sary jezdi sandyqta saqtaýly jatqan bar asyly men jasylym kıip alady. Kózildirigin murnynyń ústine iledi. Aqshasyn oramalǵa túıip, meniń qaltama salady - sanaýdy bilmeıdi ǵoı. Úıden shyǵa berip, basymnan aıaǵyma deıin qarap shyǵady. Kenet: «Áı, júr beri!»- dep, bilegimnen mytyp ustap, as úıge búksheńdep jeteleı jóneledi. Ań-tań bolamyn. Kire bere gazdyń ústinde turǵan aq sháınektiń qulaǵyna jarmasady. Túbindegi qara kúıeni bir syzady da, saýsaǵyn joǵary shoshaıtyp turyp: «Beri kel!»- deıdi. Túk túsinsem buıyrmasyn. Áıtse de qasyna baramyn. Mássaǵan kerek bolsa! Kúıeni bir-aq osyp, mańdaıyma jaǵa salady. «Áje, onyńyz ne?»- dep, bulan-talandy bastaımyn álgi jerde.
— Saspa, qyzym, kúıe jaqsa, kóldeneńniń kózi tımeıdi,- deıdi úlken isti bitirip tastaǵandaı marqaıyp. — Eki shoqyp, bir qaraıtyn jasqa jettiń, Aıgúljan! Syrt kózdiń suǵynan saqtasyn!- dep kúbirlep qoıady.
Men aınaǵa bir qaraımyn da, bulan-talan kúıi vanaǵa júgiremin.
— Qaıda barasyń dedektep?
— Jýyp tastaımyn!
— Jýyp kór, shaıtannyń qyzy! — Taıaǵymen edendi túıip qalady. — Jýyp kór osydan, myna taıaq qaı jerińe sart ete qalar eken! — Birtindep júzi jylıdy. — Qoıa qoı endi, qarǵashym! Jýmaı-aq áp-ádemisiń. Aınaǵa qarashy óziń. Kúıede turǵan ne bar! Álgi úndi degenderiń mańdaıyn boıap alady deýshi ediń ǵoı.
— Iá, saǵan, ol kúıe emes, men!- deımin jer tepkilep.
— Tarydaı meni ne, túımedeı kúıe ne, eki esep, bir qısap.
Órshı túsemin.
— Esep te, qısap ta emes.
— Áı, elirme! Qozdyrma jynymdy! Saǵan endi birdeńeni satyp ápergen kisi me?
Buǵan kelgende, árıne, jym bolamyn.
Ekeýmiz irkesip-tirkesip kóshege shyǵamyz. Men uıattan ólip baramyn. Kekilimdi mańdaıyma túsirip tarap qoıamyn amalsyz. Qyzyn syrt kózdiń suǵynan qorǵashtap júrgenine ájekem ábden rıza. Taıaǵyn toqyldatyp, artta kibirtikteı basyp kele jatady. Ol kisi ǵumyrynda avtobýsqa otyrmaıdy. «Osy azynaǵan páleńe esh senbeımin. Bir buryshta móńkip jyǵyp keter. Qara jerden taban aıyrǵannyń nesi jaqsy. Kel, qyzym, odan da aıańmen bolsa da jaıaý júreıik». Ári-beriden soń bul aıań ájemdi sharshatyp tastaıdy.
— Qaıda barasyń sekektep? Áneý aǵash birdeńege quıryq basyp, sál aıaq sýytyp alaıyq. Basym aınalyp, dúnıe dóńgelep bara jatyr,- deıdi. Ekeýmiz aıaldamadaǵy otyrǵyshqa baryp, demalamyz. Men mańdaıyma jaǵylǵan kúıeni qalaı súrtip tastaýdy oılap, sol eki arada bir aıla taba qoıamyn.
— Áje-eý!
— Oý, qarǵam?
— Siz kózildirikti maǵan berip qoıyńyz.
— O nege?
— Kóp kıe berseńiz, basyńyz aınalady.
— Ony kim aıtty?
— Bizdiń klastaǵy bir qyz kózildirik kıedi. Sol qyzǵa dárigerler solaı depti. Ásirese qart adamdar kóp kımeý kerek eken. Kózi buzylady deıdi.
Amalynyń joqtyǵynan kózildirik kıip júrgen ájekem buǵan qulap túsedi.
— Má, áket ári, endeshe! Qaltańa tyǵyp qoı. Báse, tipti aldym shubartyp bara jatyr. Úıge barǵan soń kıermin.
Kózildirikti saǵaǵynan búktep qaltama salyp jatyp, syq-syq kúlemin. Syrt aınala berip, qaltamnan oramal alamyn da, mańdaıymdaǵy kúıeni ysqylap-ysqylap jiberemin. Kózildirikten aırylǵasyn ájem mańdaıdaǵy kúıe túgil, aıaǵynyń astyndaǵy túıeni kórmeıdi.
Bir júrip, eki toqtap, áreń degende «Balalar álemine» jetemiz de ishke kiremiz.
— Al ne alýshy eń, aıt, káni! Keshe kúni boıy yzyńdap qulaǵymnyń etin jep qoıyp eń, aıt, káni, adamnyń quny bolsa da!- deıdi ájem satýshylar jaqqa taıaǵyn shoshańdatyp.
Maǵan keregi jalpaq kelgen dóńgelek beretka. Tóbesinde kúlte-kúlte shashaǵy bar. Ony jáne sóreden kórip te turmyn. Áıtse de ájekeme salǵan jerdeı satyp ala qoıaıyq demeımin. Meniń óz esebim bar. Beretka kerek desem kókem, tátem bylaı da alyp beredi. Olar beretka, kóılekten aqsha aıamaıdy. Kereksizdi óldim deseń de almaıdy. Al men ylǵı kerekti zatty satyp ala-ala, kerekti kóılekterdi kıe-kıe jalyqqanmyn. Jalpy, tym qajet zatty alý tańsyq emes. Qaraıǵan eldiń bári de sóıtedi. Kereksiz zat satyp alsań, o, úlken jańalyq! Ol árkimniń qolynan kele bermeıdi. Ájekem, qyzyq bolǵanda men neni nusqasam, sonyń bári Aıgúljanǵa óte, óte qajet dep oılaıdy. Bul qasıetin men de barynsha paıdalanyp baǵamyn.
Árli-berli burylyp, serelerge kóz jiberip turamyn da:
— Qýyrshaq satyp alaıyq!- deımin tóbeden túskendeı.
— Ne deıdi?! — Ájem ań-tań.
— Mine, mynadaı úlkenin. — Qushaǵymdy jaıyp kórsetemin. Ájem maǵan biraz qarap turady. Azdan soń túsi jylı bastaıdy.
— E, aınalaıyn-aı, sábı kezińdi saǵynǵan ekensiń. Al, ala ǵoı. Aınymaı maǵan tartqansyń. Men de atań otaýynyń tabaldyryǵyn attaǵansha erkekshora atanǵan edim,-Jadyrap sala beremin. Ájem aýzynan: «Aınymaı maǵan tartqansyń»,- degen sóz shyqsa, bitti, qalaǵanyńdy alady. Shynynda da, ájem dereý satýshylarǵa betteıdi. — Qaıda álgi kóziń túskeniń?
Ekeýmiz shashy jalbyraǵan dáý qýyrshaq satyp alamyz. Úıde ekeý-úsheýi jatsa da, kórsek boldy, qoımaımyz. Aıtsa aıtqandaı, sábı kezimdi saǵynamyn ba, álde úıde japadan-jalǵyz óskesin jansyz da bolsa ózime serik izdeımin be, áıteýir, oıynshyqqa qumarmyn. Nesin aıtasyz, álgi jerde maǵan da, oǵan da túkke kereksiz fýtbol, hokeı oıynshyqtary deısiz be, áıteýir, kór-jerdi qushaqtap úıge qaıtamyz. Aqshanyń qaq jartysy «Balalar áleminde» qalady. Oǵan qınalyp júrgen biz joq, ekeýmiz de máz-meıram, razymyz óz-ózimizge. Jatar kezde kókem, tátem álgi oıynshyqtardy birtindep kórip otyryp, ishek-sileleri qatyp kúledi. Árıne, onda da ájem joq kezde ǵana... Al kózinshe: «Oho, apa, saýdany qatyrǵan ekensizder. Kil kerek zattar. Qýyrshaqty da, aıýdy da durys alǵansyzdar. Aıgúljannyń oıynshyqtary tozyp qalyp edi. Jaqsy bolǵan eken...»- deıdi qaýqalaqtap.
Ájekem jymyń-jymyń etedi...
Burnaǵy jyldyń qańtarynda ájem qaıtys boldy. Kóp aýyrǵan joq. Úıde ekeýmiz ońasha qalǵan kezde qasyna shaqyryn alyp, basymdy sıpaıtyn: «Kóp uzamaı kelmes saparǵa ketetin shyǵarmyn, qyzym. Adym attasam boldy, qara jer emes, balanyń eńbegin basyp júrgendeı eden bylq-bylq etedi. Áke-shesheńdi qoıshy, óz qoldary óz aýzyna jetti. Sen qarǵashymdy oılaımyn da. Qaıda júrseń de, jaqsy adamdarǵa jaqyn bol, qarǵam. Ósıetim osy»,- deıtin. Ájemniń bul aqyrǵy ret armandasqany ekenin men bilmedim ǵoı.
Endi men kókem, tátemniń basybaıly qyzymyn. Ekeýi birigip, bir ájemniń ornyn toltyra almaıdy. «Aınymaı maǵan tartqansyń» demeıdi. Apam qusap aldana da salmaıdy. Kúlip turatyn ájimderi de joq. Qýyrshaq, aıý sekildi kereksiz zattar da kózden bul-bul ushty.
Aıtpaqshy, jańa klass meni jappaı jumyla zerttep júr. Zertteýdiń qyzyǵyna túsip kete me, kil adam oıyna kelmeıtin qyzyq suraqtar qoıady. Úzdik oqıtyn Kámıla: «Burynǵy baǵalaryń qandaı edi?»- deıdi kózildiriginiń áınegi jarqyldap. Jaqsy oqysam, dos bolyp alǵysy bar. Nashar oqysam, syrtyn salmaqshy. Adam baǵaǵa qarap dos tańdaıdy eken-aý. Ádeıi: «Bıyl kúzgi synǵa qalyp, jetinshige áreń kóshtim»,- dep em, shoshyp ketti. Al Elý bir degen bir barmaǵyn ishke búkken tuńǵıyq bala izimdi baǵady da júredi. Ne jan adamǵa qosylmaıdy. Úzilis-úziliste men bir Qazyna aralda tyǵýly jatqan altyn sandyq syryn biletindeı, keziniń astymen qaraıdy, qaraıdy kelip.
Sońǵy aptada Stıvensonnyń «Qazyna aralyn» oqyp júrmin. Mektepke bararda algebra, geometrıa sıaqty adamdy tartpaıtyn kitaptar bar portfelge salyp alamyn. Kóbime sabaq ústinde parta astyna tyǵyp, tizeme qoıyp kóz júgirtemin. İshimde ondaı qyzyq kitap jatpasa, portfeldiń aýzyn keıde ashqym da kelmeıdi. Kúnderdiń kúni men de Djon Gokıns sekildi belgisiz bir kómbeniń ústinen shyǵamyn. Onda da altyn, kúmis, jahut emes, basqa qazyna. Ájem qazyna adam edi. Siz qazyna qyzyńyzdan aırylyp qaldyńyz. Qabaǵyńyz qatyńqy. Qymbat adamyn máńgilik izdep júrgender ylǵı sharshap júredi. «Bárimiz de jaqsylyq materıgin qaıda-qaıdalalap sharq urǵan kishkene Kolýmbtarmyz» deısiz be? Múmkin... Men ájemdi izdegen kishkene Kolýmbpyn.
Úıde kókem geologıalyq partıadan ala kelgen dúrbi bar. Áke-sheshem komandırovkaǵa ketken kúnderi ishim keremet pysady. Ásirese jeksenbide qıyn. Áne, sonda balkonǵa shyǵamyn da, kóshedegi qalalyqtarǵa dúrbi salyp, kózim talǵansha súzip qaraımyn. Balalaryn qazdaı shubatqan olar bir jaqqa jedel-jedel basyp ketip bara jatady. Olar, árıne, qazyna adamdar - dos-jarandaryna, týǵan-týmalaryna, qazyna jer - sırk, parkke bettegen. Al sál joǵary qarasa, aspan men jerdiń arasynda dúrbi salyp, dos izdep turǵan meni kórer edi... Sumdyq jalǵyzsyraımyn. Kókem men tátem bolsa, baýyryndaǵy Aıgúldi kórmeı, jer astyndaǵy altyn men kúmisti izdep júr. Jadyrap otyrǵan kúnderi: «Aıgúl de bizdiń jolymyzdy qýyp, geolog bolady-aý»,- dep qoıady. It baǵyp, ırek qamshylap ketsem de, geologtan saqtasyn! Men jer astyndaǵy altyn, kúmis emes dos-týys bolýǵa tatıtyn adamdardy izdep júrmin ǵoı.
Besinshi klastan altynshy klasqa kóshken kezim. Ol kezde oblysta turamyz. Tamyz aıy aıaqtala bere bir kúni bizdiń úıdiń kire beris mańdaıshasyna: «104 úıdiń bıyl mektepke baratyn birinshi klastyqtary! Búgin keshki saǵat 7-de 23 páterde saltanatty túrde oqýshy kúndeligi ashylady. Túgel qalmaı kelińizder!»- degen qyzyq habarlandyrý ilindi. Oqydym da 23 páterde «Qazyna araldaǵy» qyzyqtan da asyp túsetin oqıǵa bolatynyn uǵa qoıdym.
Keshki jetide 23 páterdiń qońyraýyn basyp em, bákene boıly, jyly júzdi apaı esik ashty.
— Keshirińiz, oqýshy kúndeligi osy páterde saltanatty túrde ashyla ma!
Apaı kúlip jiberdi.
— Iá, ıá, osynda, qyzym. Biraq biz birinshi klastyqtardy shaqyryp edik. Já, oqasy joq, kelip qalǵan ekensiń, kire ǵoı...
Kirip barsam, óńkeı úpir-shúpir usaq bala bólmeni basyna kóterip, ý da shý. Keıbiri asyr salyp, qym-qýyt oınap júr. Ekeý-úsheýi shekisip úlgergen be, urttary salbyrap, burysh-buryshta tomsyraıyp otyr. Stol ústinde qattaýly jatqan sý jańa kúndelikterdi nusqap, jymyń-jymyń etkender de barshylyq. Áke-shesheleri me, tórt-bes erkek: «Qoı-qoılap!»-júr.
Apaı kóp uzamaı balalardy tóńiregine shyrq úıirip jınap aldy. Shý tyıyldy. Juqa tysty kúndelikterdiń ústine alaqanyn salǵan apaı bir japyraq qaǵazǵa úńilip:
— Sábıt Almasov!- dep qalyp edi, qaýǵa bas sary bala, ishi tolyp júr me, ortaǵa qaraı «dyr-rr!» dep shaýyp shyǵa keldi. Umtyla túsken apaıǵa da ustatpaı, bólmeni úsh-tórt ret quıyndata aınaldy. Aqyry qolǵa túsken dáý bastyń kishkene alaqanyn apaı qysyp turyp:
— Al, Sábıt, sen erteń mektep tabaldyryǵyn attaısyń, birinshi klasqa barasyń. Áli-aq kúndelik dep atalatyn myna dápterge úıge berilgen tapsyrmany ádemilep jazasyń. Jaqsy-jaqsy baǵa alsań eshqaıda qashpaıdy, osy kúndelikke qonady. Áke-shesheń, ájeń, atań kúndelikti ashyp otyryp: «O, myna qara! Kil jaqsy baǵalar! Bizdiń Sábıt azamat! Ósip kele jatyr ózi!» - dep, betińnen shóp-shóp súıedi. Ol úshin, árıne, sen jaqsy oqýyń kerek. Muǵalim aǵaı, apaılaryńnyń tilin alyp júr. Myna kúndelikti kileń «bes» pen «tórtke» toltyr!- dep, dápterdi Sábıttiń qoltyǵyna qystyrdy, dáý bastyń betinen súıdi. Sodan soń:
— Káne, mýzyka! Al, balalar, qol soǵaıyq!- dedi de magnıtofonnyń qyzyl tilin basyp qaldy. Erte bastan plenkaǵa jazylǵan týsh oınaldy. Qazdyń tabanyndaı alaqandaryn qýana-qýana soqqan qurtymdaı balalar máz-meıram. Kóp uzamaı kúndelikterin qoltyqqa qysyp, qaltaǵa kámpıt salyp, biriniń eteginen biri ustap shyǵyp ketti. Qaýǵa bas Sábıt eń alda «dyr-dyrlap» ketip bara jatyr.
Balalaryna ilese kelgen keıbir ata-analar apaıdyń qolyn qysyp:
— Raqmet, kóp raqmet sizge! Tóbemiz kókke jetkendeı boldy. Bul keshti balalar eshqashan umytpaıdy. Báse, kúni boıy kúndelik ashylady dep qulaǵymyzdyń etin jedi. «Saltanatty túrde kúndelik ashylatyny qalaı, sán-saltanatpen kórmeler ashylmaı ma?»-dep, aıran-asyr tań qalyp júrsek... Igi is, ıgi is, aıtary bar ma! Qıal qandaı! Osy senbide bizdiń úıdi kórip qaıtyńyz. Aýyldan et kelip edi. Dám tatyp ketińiz. Qyzyńyz Halımany erte kelińiz. Jumys, bala baqshasy, odan qalsa dúkennen-dúkenge qyzyl tanaý shapqylap, ózińizdeı jaqsy jandardy eskermeı kelippiz. Aman-sálem almasyp, habarlasyp turaıyq! Umytpańyz, osy senbińizdi bizge qıasyz,- dep, ne qıly baısaldy adamdar jas baladaı dybyrlady.
Sóıtse Jamal apaı bastaýysh klasqa sabaq beredi eken. Kúndelikterdi ózi satyp alypty. Besinshide oqıtyn qyzy Halıma habarlandyrý jazyp, podezd mańdaıyna japsyrypty.
Buryn men balerına bolǵym keletin. Sol keshten bastap Jamal apaı sekildi muǵalıma bolýdy armandaı bastadym.
Qurby qyzdarǵa: «Ósken soń muǵalim bolasyńdar ma?»- desem, at-tonyn ala qashty. Bári de ne mánerlen kónkı tebýshi, ne pıanınoshy, skrıpkashy bolǵysy keledi. Chempıon bolsam, televızordan konsert qoısaq deıdi.
Buryn men de muǵalimdikti unatpaýshy edim. Klass jetekshimizdiń bir tentek balanyń sheshesine: «Bizdi túsinińizder. Qazirgi balalardyń jaı-japsaryn bilmeısizder de, sóıleı salasyzdar. Tipten maǵan da, sizge de yńǵaısyz. Akselerasıany umytpańyz. Biz de oqýshy boldyq. Aıtqan aqyldy qaǵyp alyp, kitap oqyp, sabaqtan basqa sharýamyz bolmaı tompıyp-tompıyp júre berýshi ek. Myna zamanda balalar úırenetin jón-nusqaǵa kıno, televızor, teatr, radıo tárbıesi qosyldy. Álemniń ár kúni qapshyq-qapshyq jańalyqqa toly. Oqýshylardyń biletinin keıde biz bilmeı ańyryp qalamyz. Instıtýt bitirip kelgen baıaǵy jyldary balalar: «Apaı, o ne, bu ne?»- dep, aýzymyzǵa qarap, aıtqan sózimizdi jerge túsirmeı qaǵyp alyp otyratyn. Qazir, máselen, «Klara Baıbolovna, pálenshe ansámbldiń kúıtabaǵy qaıda satylady? Bilseńiz aıtyp jiberińizshi?»- dep ózińe qarsy keledi. Kúıtabaq túgil, ondaı ansámbldiń atyn alǵash estip tursam men ne deıin. Olar bólek, men basqa tilde sóılep otyrǵandaımyz. Qaıbir jaqsy nyshan deısiz. Keıde mektepten aýlaq dep, qoldy bir siltep, basqa jumysqa aýysyp alýdy oılaımyn. Óıteıin desem, aqshasy kóp»,- dep turǵanyn ańdaýsyzda estip qalǵanmyn.
Al men serýen-saıahat jasaý úshin álginde biz túsken 13 avtobýsty ne sebepten tańdap aldym, sony aıtyp bereıin be sizge? Túý, kóp sóılep kettim búgin. Qar jaýyn tur ǵoı, qar jaýyp tur. Mundaıda sóıleı bergiń keledi, sóıleı bergiń bar. «Adamyna qaraı áńgimesi» deıtin mundaıda ájem. Tyńdańyz...
Bıyl kúz edi. 13-nen tańerteń mektepke kele jatqamyn. Bir aıaldamada ishke úsh-tórt jasar bala jetektegen apaı kirdi. Balanyń basyn dobaldaı ǵyp, jún shálimen shandyp baılap tastapty. «Kún jyp-jyly, onysy nesi eken? Qulaǵy aýyra ma álde?»- dep oıladym art jaqta turyp. Apaı ashýly. Jaýtańdaǵan balany julqa tartyp, bos oryndyqqa dik qoıdy. Ózi qasyna jaıǵasty. Álsin-áli qıǵash qasy qaıshylasyp ketedi.
Kóptiń nazary birtindep dobal bas balaǵa aýdy. Ony bala da sezgendeı. Birdeńeni tyndyryp tastaǵandaı mańaıyna moınyn soza-soza qarap, áldeqandaı bolyp otyr. Dobal bastyń tegin emes ekenin jurt ta ishteı paıymdaıdy. Sheshesinen: «Bul qalaı?»- dep suraý yńǵaısyzdaý. Onyń ústine ol kisi ashýly.
Bala sút pisirimnen keıin oramaldyń syrtyn alaqanymen qaǵyp-qaǵyp qalyp:
— Men kosmonavtqa uqsaımyn ǵoı, ıá, táte?- demesi bar ma?
Sheshesi bastaǵan búkil salon jamyraı kúldi. Jurt birdeńeni bilip kúldi dese kerek, maımuryn da usaq tisterin kórsetip, shyqylyqtap qoıady.
Manadan jumsaq fetr qalpaǵyn áren kóterip, yzdıyńqyrap turǵan bir uzyn tura aǵaı apaıǵa sál-pál eńkeıip:
— Keshirińiz... Myna kishkene batyrdyń basyn nege úptep-kúptep orap tastaǵansyz? Kún bolsa maı tońǵysyz,- dep avtobýs áınegin kózimen nusqady. — Kosmonavtpyn dedi. Osyny túsindirip jiberseńiz...- dep tym eńkeıip ketkenin sezdi me, oqtaý jutqandaı qaldyń qaıta tapty.
Áýeli apaıdyń júzi qaınaǵan sýdaı buzylyp sala berdi. Betine qan tepti. Sosyn kúldi. Balanyń jelkesindegi túıindi jalǵyz-aq tartyp, shálini sheship edi, el jaǵasyn ustady. Bala kók plasmassa tegeshti basyna keptep kıip alypty! Tegeshtiń eki qulaǵy eki jaqqa edireıip tur. Kishkene batyr jymyń-jymyń etip, basyn ońǵa, solǵa kezek buryp edi, qos qulaq zyr qaqty.
Avtobýs ishi qyran-topan. Uzyn tura aǵaı qalpaǵynyń etegin shymshı ustap únsiz kúldi. Tek qalpaǵynyń sheti, ıegi men erni, murnynyń ushy, plashynyń tamaq túımesi dir-dir etedi. Bir qarasam, sypaıy aǵaı qalpaǵyn qolyna alypty, tegi, kúlkiden basynan yrshyp, jerge túsip qala ma dep qaýip oılasa kerek. Al bala qosyla shyqqan kóp kúlkiden qorqyp qaldy ma, tegeshin alaı da bulaı zyr aınaldyryp, árkimniń betine bir japaqtap qaraıdy.
Sheshesi burq-sarq.
— Nesine kúlesizder?- deıdi shálimen tegeshti áspettep aınaldyra orap jatyp. — Kimge kúlki, kimge túrpi. Osyǵan bola jumystan qaldym. Saǵat toǵyzda jınalys bastalýshy edi. Jumys ta joq, ol da joq. Dáýrendi emhanaǵa súırep bara jatyrmyn. Onda qansha aınalatynymdy qudaı bilsin.
Áńgime bylaı eken. Dáýrendi sheshesi apaq-sapaqta tóseginen sıraǵynan sýyryp alypty. Kózin ýqalap:
— Kámpıt!- dep qyńqyldaǵan balany jýynyn bolǵasyn, as úıge kirgizip, aldyna aıran qoıady.
Sodan súrinip-qabynyp zyr júgirgen apaı tósek jınap, úıdegi aǵaıdy jumysqa attandyryp salady. Eki arada Dáýrendi eske alady. «Oıbý, bul ne ǵyp tympıyp únsiz otyr?» Ac úıge kire bergende Dáýrenniń:
— Men - kosmonavt! Men - kosmonavt!- degen shat úni estiledi. Jemis salatyn tegeshti basyna tóńkerip alǵan Dáýren qosaıaqtap sekirip júr. Sheshesi mán-jaıdy túsine qoıady. Jýyqta ǵana televızor kosmonavtar týraly dokýmentti fılm kórsetken. Fılm bitisimen Dáýren as úıge júgirip kirip, stol shetinde. turǵan shuńǵyl tárelkeni basyna tóńkere salyp, qıratyp alyp edi. Azdap urys ta estigen. Balanyń aty bala, olardyń basyna birdeńe kirmesin, kirse aqyry onysyna oryndamaı qoımaıdy. Dáýren aqyry as úıde «kosmonavt» bolyp tynǵan ǵoı.
Sheshesi áýeli emen-jarqyn kúledi.
— Qyzyq-qyzyq qylyǵyńnan aınalaıyn, kosmonavt bolamyn degen aqylyńnan aınalaıyn! Bolasyń, biz aman júrsek, bolmaǵanda!- dep, betinen shóp-shóp súıedi. Shóp-shóp súıip tastap, bilegindegi saǵatqa qarasa, qysqa tili segizge ilinipti. — Oıbaı, balam, tegeshińdi tasta! Tez kıin, kettik baqshaǵa!
Dáýren basyndaǵy tegeshti qos qoldap tartyp, sypyryp alaıyn dese, qaıda-a, bylq etpeıdi. Sheshesi de arly-berli yrǵap kóredi. Tegesh Dáýrenniń basyna keptelip qalypty. Tartqan saıyn Dáýren qoldy-aıaqqa turmaı shyryldap jylaıdy.
Ábden sasqan sheshe jumystaǵy joldasyna telefon soqsa, seh aralap ketipti. Dereý «03»-ti terip, mán-jaıdy qysqa baıandaıdy. «03»-tegi apaı áýeli:
— Bir balaǵa ıe bolmaı aı qarap, juldyz sanap júrsizder me?- degen zildi sózderdi tógip-tógip tastaıdy. Kóp uzamaı aqylǵa kelip: — Sál toqtaı turyńyz, mundaı oqıǵany buǵan deıin kórmek túgil estimep ek. Kezekshi dárigerden surap keleıin,- degen.
Bes mınýttan soń álgi apaıdyń qatqyl daýsynan góri jumsaq ún:
— Alo-ý, tegeshti balanyń mamasy bolarsyz. Men kezekshi dárigermin. Iá, ıá, sırek kezdesetin oqıǵa. Árıne, árıne. Siz balany tańerteń typ-tynysh, mamyrajaı uıyqtap jatqan jerinen oıatyp aldyńyz. Júıkesi qan aınalymy qalypty kezinde ıaǵnı. Áne, sol kezde tegesh basyna syp bergen. Odan keıin bala qýandy, sekirdi, ıaǵnı qan aınalymy tezdedi. Siz urysqan soń sypyryp almaq boldy, onyń sáti túspegen soń yzalandy. Iaǵnı myńdaǵan up-usaq tamyrlary isingen. Tegesh sol sebepti keptelip qalǵan. Iaǵnı...- dep uzyn sonarǵa salady. Tegi, atkópir bilimin qaıda jumsaryn bilmeı júrgen jas dárigerge uqsaıdy.
It jyny kelgen apaı:
— Tegeshten qalaı qutylamyz, sony aıtyńyzshy, sińlim!- dep jas dárigerdiń betin qaıtaryp tastapty. Dáýrenniń tátesinde bar minez dárigerde de bar:
— Tegeshke bola shala búlinetindeı shama joq. Jedel járdemniń bári júrek, qan qysymy, demikpe aýrýlaryn adaqtap júr. Óz aýdanyńyzdyń emhanasyna aparyńyz,- dep trýbkany tastaı salǵan. Sonymen ekeýi aýdan emhanasyn izdep shyqqan...
Apaı áńgimesin osylaı aıaqtady. Manadan sheshesiniń qabaǵyna qarap otyrǵan Dáýren taǵy da jymyńdaı bastady. Táýbasyn umytty, tili shyqty.
— Táte, tát,- dedi sheshesiniń jeńinen julqylap. — Laketa qaıda? Men qashan laketaǵa otyramyn?
Dý kúlki.
— Dáýrenniń kosmos korablin televızordan kórgeni ras eken. Myna kólikti kosmonavtardy kosmodromǵa ákep tastaıtyn avtobýs dep otyr. Qarsy bolmasańyz, kelińiz, túselik. Sizdi kishkene kosmonavpen qosyp, taksımen emhanaǵa aparyp salaıyn. Jumystan da keshikpeısiz, Dáýren batyr da myna plasmasa skafandrynan tezirek qutylady,- dedi de, álgi uzyn tura aǵaı qolyndaǵy qalpaqty elpildetip aparyp, tóbesine qondyrdy.
Salon jel soqqan qamystaı shýlady.
— Jón sóz!
— Iá, avtobýspen selkildep ishti túsirgenshe taksıletip baryp qalmaısyz ba?
— Emhanaǵa deıin áli áýdem jer...
Apaı:
— Raqmet, raqmet, otaǵasy!- dep sál qyzaryp, sál bozardy da, ornynan turyp, balany qolynan tartty.
— Júr, júre ǵoı, qulynym, taksı ustaımyz. Tez baramyz.
Bala keri tartyndy.
— Balmaımyn, men balmaımyn! Avtobýs meni laketaǵa apalady, taksı apalmaıdy.
Sheshesi jarylyp kete jazdady. Biraq jarylyp kete jazdadym degen joq.
— Iapyr-aı, qyrsyqty qarashy! Qaıdaǵy kosmonavt, qaıdaǵy raketa? Sen basyńa tegesh tónkergen jaı ǵana Dáýrensiń, uqtyń ba?
Kirpigi jasqa shylanǵan bala:
— Ótilik aıtpa! Men kosmonavpyn, kosmonavpyn!- dep tóńiregine jalynyshpen qaraıdy.
Sol arada Dáýren avtobýstan túsip, emhanaǵa taksımen barsa, endi qaıtyp kosmonavt bolýdy armandamaıtynyn uqqandaı boldym. «Balyqtyń tilin baqa túsinedi»,- der edi mundaıda ájem.
Qalyń jolaýshylardyń arasynan áreń ótip, aqyry úsheýiniń qasyna jettim-aý.
— Apaı, Dáýrendi avtobýspen men-aq aparaıyn. Sizder taksı ustap, emhanadan kezek ala berińizder. Men, men aparaıyn...
Ekeýi abyrjyp qaldy. Dáýren yp-ystyq qolymen bilegimnen ustaı aldy.
Salondaǵylar ári-sári.
— Jumystyń aty jumys.
— Balada jazyq joq, bilgenin emes, kórgenin istegen.
— Tórt jasta aspandy oılap júrgen bala keıin qaıter eken, á, jarandar?
— Sen durys aıttyń, qyzym!- dedi uzyn tura aǵaı qalpaǵyn shymshyp kóterip qoıyp. — Biz de bala bolǵamyz, tary, talqan jegemiz... Balalyq degen jatqan bir kosmos. Kim sábı kúninde aspandaǵy aıdy alyp ber dep jylamady. Bala janyn túsinbesek, olar bizge jat janǵa aınalady. Qaıttym raıdan. Dáýrenjan quryǵanda emhanaǵa deıin kosmonavt bola tursyn.
Salon únsiz.
Apaı sylq etip ornyna otyra ketti. Dáýren ishti eljiretetin kózben maǵan qarady da, tegeshtiń syrtynan: «Oý, skafandrjan, sen de saýsyń, mine, men de din amanmyn!»-degendeı kishkene alaqanymen qaǵyp-qaǵyp qoıdy.
Bar oqıǵa — osy.
Sodan beri 13 avtobýs maǵan ystyq. Aptasyna bir-eki ret estip qydyramyn. Kim biledi, Dáýrendeı taǵy bir qyzyq balaǵa sáti túsip jolyǵyp qalarmyn. Avtobýs yzǵyp bergende keı-keıde kosmodromǵa bettep bara jatqandaı júregim loblyp, aýzyma tyǵylady.
Óziń týraly aıt deısiz be? Manadan beri ózim týraly aıtyp kele jatyrmyn ǵoı, aǵa. Kókem — geologıalyq partıanyń bastyǵy. Jer astyndaǵy bar altyn men kúmisti qaıtsem de jaryqqa shyǵaram dep, dala kezip júrgen jan. Avtobýsta, kóshede, mektepte jaqsy adamdardy izdeıtin qasıet ákemnen juqqan. Ony kór de, meni kór. Kókem men tátem dalada, men — qalada túrtinektep izdenip júrgen sondaı qyzyq semámyz. Ekeýi de ot basynan alystaǵan adam. Mine, bir apta úıde joq, alty aı jaz boıy ne tapty, ne qoıdy, sol jaıly úlken qaladaǵy úlken bastyqtarǵa esep berý úshin ushyp ketken.
Atamdy kórgen emespin. Men úsh jasqa tolǵanda qaıtys bolypty. Sodan ba, aq samaı, ózi eńkishteý, qolyna taıaq ustaǵan beıtanys qarıalardyń bárin atama uqsatamyn. Artynda fotosýret te qaldyrmapty. «Boto-soto — saıtannyń isi, terimnen kórim jýyq qalǵanda, ol shirkinnen alys júreıin»,- dep, azar da bezer bolypty.
Taǵy ne aıtsam sizge?
Elýbir degen bala ylǵı meni syrtymnan baǵyp júredi dedim ǵoı. Ózi appaq shólmekteı júdeý, artqy partada otyrady. Áke-sheshesi uzaq jyldar perzent kórmeı, elý bir jasynda osy bala dúnıege kelipti. Elýbir dep sol sebepten atapty. Eki alsa da, bireýmen qaǵysyp qalsa da kóz jasy daıyn. Shashy buıra. Qyzǵa uqsaıdy. Sol sebepten be, reti kelse shalyp qalǵym kelip, sózben ilip-qaǵyp júremin. Buıra shashyn menen tartyp alǵandaı kórinedi de turady. Ózin Elýbir demeı, Meme deıtinbiz. On bes jastaǵy balany qalaı Elýbir dep ataısyń.
Sol Elýbir-Meme keshe qońyraý soǵylyp, balalar klastan shyǵyp ketkende:
— Úzilis... úziliste klastan shyqpa. Búg-gin kezekshimin,- demesi bar ma.
Meme ońasha qalǵasyn batyldyǵynan aırylyp qaldy. Maǵan jolamaı, klass ortasynda sostıyp tur.
— Memejan, klastan shyqpa degen men emes, sen. Al ne aıtasyń?- dedim ony kórip. Ol bir basyp, eki basyp, jaqyndaı berip, tórt búktelgen qaǵazdy sozǵan alaqanyma qysty. Basyn kóterip, betime týra qarady. «Meme aýyryp qalǵan joq pa?»- dedim ishteı. Kózi jasaýrap tur.
— Tumaý tıip qalǵan joq pa? — Mańdaıyna alaqanymdy basyp em, jylý shashatyn batareıa! Meme jaq ashqan joq alaqanymdy ysyryp tastady, burylyp alyp tońqalańdaı basyp, esikti sart urdy da, klastan shyǵyp júre berdi. Shyǵa bere shekesimen esik jaqtaýyn súrdi. Aýyz ashqanymsha: «Sabaqqa kir-rińder-r!»- degendeı qonyraý qaqsap qoıa berdi.
Qaǵazdy búkteýin jazbastan portfelime salyp qoıdym. Ári qaraı algebramen aıqasyp ketip, esten taza shyǵaryppyn. Sabaq bitip, avtobýsqa mingesin ǵana tik turǵan kúıi — on bes jas degen avtobýsta kóbine tik turatyn, aıyna oryndyqqa tórt-bes-aq jaılanyp otyratyn qyzyq jas — oqysam, masqara! «Aıgúl! Saǵat altyda «Dınamo» stadıonynyń aldynan tosamyn, ol jerge kelmeseń, jetide «Alataý» kınoteatrynyń kasasynda turamyn. Keler jyly birge oqıyq deseń, toǵyzynshydan onynshyǵa kóshpeı-aq qoıaıyn. Eset»,- dep tikesinen-tik salypty.
Esetti bilemin. Ol búkil mektepke belgili sotanaq bala. Temirdeı kekilin mańdaıyna shashyratyp seýip tastap, tıiserge qara taba almaı júredi ylǵı. Apta buryn betimniń otyn shyǵarǵan. Dálizde portfelimdi bulǵańdatyp aıańdap kele jatqanymda, eki qolyn qaltasyna salǵan kúıi:
— Mynaý qaıdan shyqqan feıa, eı? Kim kerek, sózdiń ashyǵyn aıtshy, káne, jerdiń jaryǵyna kirip ketse de jelkesinen sýyryp alyp, aldyńa tik qoıaıyn. Meni izdeseń, onyńdy aıt!- dep jarylqap tastaǵan. «Sendeıdi tárbıeli qyz kózine de ilmeıdi» degen keıip tanytyp, tustarynan óte berip em, onym kúlkili birdeńe bolyp shyqty ma, álginiń qasynda turǵan toǵyzynshy klastyń serileri .«Aha-halaı» shurqyrasyn kep. Yza qysty boıymdy. Buryn ondaı qaljyńdy shybyn shaqqan qurly kórmeı dik-dik basyp kete berýshi edim. Bul joly kishkene ǵana kekildi kek pen yzaǵa aınaldym. Ashýlansań bitti, aýzyńa kil aqylsyz sózder túsedi eken. Kıip-jaryp baryp, temir kekildiniń betine tike qarap turyp:
— Kóke myljyńsyń!- dedim. Ol sóz jandaryna tym jaǵyp ketti me, Eseti bar, qalǵany bar, álgi top eki jep, bıge shyqqandaı tipten qarqyldap kúlsin. Oıbaı utylǵanymdy bile qoıdym da, dálizdi qýalaı júgirgennen júgirip shyǵyp kettim. Bet — órt. Órtke qoljýǵyshtan kesip alyp eý seýip em, janym sonda kirdi.
Men syr jasyra almaıtyn qyzbyn. Úlken úziliste hatty klastaǵy qyzdarǵa kórsettim. Hat olarǵa sumdyq áser etti. Keıbireýleri: «Bóspesiń-aý»,- degendeı kekesin jymıyp, dereý retin taýyp, mańaıymnan jylystap ketti. Al qysqa da nusqa sóılep, kózge túsip júrgen, bıyl starostalyqqa taǵaıyndalǵan Aqtorǵaı atty qara qyz:
— Aıgúl, bul - qyp-qyzyl mahabbat!- dep shańq etti. Júzi álem-tapyryq. «Buǵan ne boldy?»- dep edáýir shoshyp qap, betine uzaq qaradym.
— Mahabbaty qalaı?- deımin tań qalyp. Hattyń tegin emes ekenin ishim sezetin. Sóıtsem mahabbat eken ǵoı!
— Hat jazdy, sol - mahabbat!- dep jáne tepsindi Aqtorǵaıym. Ózi eleýrep, kóterilip alypty.
Túk bilmegensip:
— Hat jazǵany durys boldy. Apta buryn maǵan: «Bul qaıdan shyqqan feıa. áı!»-degen. Sol qylyǵyna keshirim surap, tatýlasqysy kelgen shyǵar. Bir aýyz sózge bola Eset ekeýmiz mektep bitirgenshe óstip dúrdiaraz júre beremiz be?- dedim. Aqtorǵaı bir bozaryp, bir qyzaryp:
— Bul — mahabbat!- dedi sybyrlap. İle qaıta áýelep: — Muz aıdynǵa da, kınosyna da barma. Ońaı adamdy tapqan eken. Eki kózi tórt bolyp tossyn,- dep, kijinińkirep ketti. Oqtaý jutqandaı siresip, dik-dik basyp shyǵa berdi de, kilt aınalyp, oralyp kep:
— Sen jańaǵy sezimdi basqa qyzdarǵa aıtyp qoıyp júrme. Syr saqtaı bil, Aıgúl!-dep jáne ketti. Ońasha qalǵasyn al kúleıin. «Áı, Eset-aı, maǵan emes, Aqtorǵaıǵa hat jazýyń kerek edi. Ózi syryn saqtaı almaı, maǵan bildirip alyp júrip, basqaǵa aqyl aıtqyshyn!»
Kınoǵa da, aıdynǵa da barǵanym joq. Oǵan onsyz da juldyzym qarsy. Kıno kórý, kónkı tebý qalypty endi. Bir shekisip, eki bekisetin ańqaýbaıdy tapqan eken.
Mine, qyzyq! Hat tasyǵysh Meme kelesi kúni úndemes oıyn bastady. Sóılesý qaıda, sálemdespeıdi. «Aýzyńa marjan salǵasyń ba? Qyzdarǵa kerek monshaq shyǵar, kórsetshi, káne!»- deıin dep em, qatarynan sileıtip úsh «eki» alyp, keteýi ketip qaldy.
Keshki astan keıin kúndizgi ýaqıǵany tátemniń sińlisine — ápkeme aıtyp berdim. Áke-sheshem jolaýshylap ketken kezde kebine sol úıge qonamyn. Jıenderim jyrtylyp aırylady. Sabaq qaraý qıyn, sondyqtan keıde joqty syltaýratyp, úıge ketip qalamyn. Ápkem ondaıda keshke telefon soǵyp, bar-joǵymdy bilip turady. Áredikte júgirip kelip, úıdi jınap beredi. Sol kúni keshke qaraı ápkem bizdiń úıge kirip shyqqan. Ekeýlep jasaǵan tushparany soǵyp otyryp, bárin aıtyp berdim.
Ol kisi durys, burys demedi. Ydys-aıaqty jýyp turyp: «Sińlim, boı jetýdiń aldy osy. Qaıdan, qalaı tabylsań da aqyryn júrip, anyq bas, áıteýir»,- dep kúrsindi.
Osyndaı qyzyq oqıǵalardy bastan keship jatyrmyn, aǵa. Buryn bári qolmen qoıǵandaı aıqyn edi.. Syrtta sabaq, úıde ydys-aıaq jýý bolsyn, tasqaıaqtaı qaǵystyryp, lezde tyndyrýshy edim. Bul joly olaı bolmady. Aqtorǵaı basqa, ápkem basqa dedi. Mahabbat degen eshkimniń aqyly jetpeıtin birdeńe bolý kerek. Jalpy, soǵan jolamaǵan durys sekildi.
Men eshkimdi de jek kermeımin. Esetke de dálizde ǵana tas-talqan ashýlandym. Hat jazbaı-aq adam qusap: «Kel, dostasaıyq!»- dese, tatýlasa salar edim. «Mynaý qaıdan shyqqan feıa, eı? Kim kerek, sezdiń ashyǵyn aıtshy, káne! Men be?»- dese, feıa kórinsem kóringen shyǵarmyn. Kınoǵa shaqyrǵanda ne tur? Mekteptegi biraz qyzdar men balalar muz aıdynyńa baryp, juptasyp kónkı tebedi, kınoǵa kiredi. Onyń bári mahabbat emes... Memeni de jaqsy kóremin, tek tompıyp júrip syr saqtaǵysh, úndemes. Buǵyp júrip er jetip qalǵan bala sol ma deımin.
Esettiń shaqyrǵan jerine barmaǵanym áýeli synap alaıyn dedim. Meni feıa degenine qaraǵanda sýaıt bala ma, kim biledi. Feıa qaıda, men qaıda? Feıa — erteginiń qusy. Toǵyzynshyda ekinshi jyl qalyp qoıamyn den qorqytpasa, qaıda qalmaǵan otyz tıyn, qashan teppegen kónkı, kınosyna da, aıdynǵa da shaýyp keter edim. Ájem aıtpaqtaıyn: «Shaqyrýǵa barmasań, shaqyrýsyz qalarsyń».
Oılap qalmańyz, Eset, Meme, Aqtorǵaı, 13 avtobýstan basqa joldas-joralarym joq eken dep. Bizdiń balkonnyń astyndaǵy toǵyzynshy qabatta turatyn ergejeıli qarıa on shaqty kepter ustaıdy. Olar balkondaǵy torda túnep shyǵady da, kún kóterile aspanǵa dúr kóterilip, bıik-bıikte qalyqtap ushady, ushady kep. Men de oıana sala balkonda kún shýaqta. bylaýdan shyqqandaı balqyp turyp, kepterlerge uzaq-uzaq telmirip qaraımyn. Keıde dúrbi salamyn. Olar dúrbiniń dóńgelek áınegine kirip ketip, týra súıem jerde qalyqtap, ushýdyń san túrin kórsetedi. Jaqtyrmaı qalsam, dúrbiniń alystatatyn kózimen qaraımyn. Bir-bir kepter bir-bir kishkene núktege aınalady.
Qol-aıaǵy bir tutam qarıa da kúnge qasqasyn qaqtap turyp, qalyqtaǵan kepterge kóz tastaıdy. Ózinen esh jasqanbaımyn, bala sekildi kóremin. Ol da maǵan altyn tisterin jarqyratyp qarap qoıady. Pensıada, jalǵyz turady. Buryn qolǵa úırengen kúshik, mysyq, kepterdi oınatatyn sırk artısi bolǵan. Álgi on shaqty kepter — qolǵa úıretip júrgen qustary. Basqa isteıtin isi joq. Jáne kóbine balkonda úıretedi. Joǵarydan kórip turamyn — kishkene qaqpaǵa ilingen kúmis qońyraýdy qaqtyrady, kitteı arbany súırettiredi... Kónbeı bara jatsa, torǵa qamap, eki-úsh kún ash ustaıtyny da bar. Ash janýar ǵana emes, ash qus ta kónbis keledi eken. Sol pálenshebaı kúngi tutqynnan keıin kepterler álsizdikten usha almaı, balkon jıeginde búrisip-búrisip, qalǵyp-múlgip otyrady. Sondaıda keremet aıap ketemin. Shal olardy emes, meni ash qamap qoıǵandaı sezinemin.
Kúnderdiń kúninde ergejeıli balkonǵa qarny qabaqtaı bir semiz aǵaıdy ertip shyqty. Ekeýi ár kepterdi bir ustap, ónerin tamashalady. Bir ýaqytta álgi kisi shalǵa sý jańa aqshany shatyrlatyp sanap berdi.
— Júz som... Az emes pe?- dedi káńgirleı kúlip.
Sırkshi shal:
— Az bolmasa... mardymsyz jalǵyz pensıa jetpeıdi. Osy kepterdi kásip qylamyn,-dep jylapty.
Aǵaı jomart eken:
— Má, taǵy on som. Balamnyń qýanyshy úshin bári sadaǵa. Jalǵyz ul... Kelistik pe?-dedi. Qol alysty. Ergejeıli:
— Taǵy kelip turyńyz... Kórshilerińiz úıretilgen kepter satyp alǵysy kelse, tup-týra osy páterge at basyn tiresin. Aldyn ala habarlassa, mine, telefon nómiri,- deıdi jalbaqtap. Men kúldim. Pensıa jetpeıdi deıdi. Al aýlada «Jıgýlı» avtomashınasy ylǵı da jutynyp turady.
Osydan keıin qarıany jek kórip kettim. Kepteriniń bárin birindep satyp alar em, aqsham joq. Keıingi kezde balkonǵa nan qıqymdaryn, soq tary shashyp júrmin. Eki-úsh ret japyrlasyp qonyp, jemdi terip jegesin balkon keneresine qatarlasa qonyp, toq basatyny bar. Maǵan áli úırengen joq. Esik ashyp, balkonǵa shyqsam, qanattary satyrlap ushyp ketedi.
Umytyp barady ekemin, sırkshi balkonynyń jıeginde kózin ashyp-jumyp qalǵyp otyratyn keriskedeı tarǵyl mysyǵy taǵy bar. Uzaq jyldar boıy sırkte shaldyń ataǵyn asyryp, keıin aljyp ólgen mysyqtyń balasy. Qara tumsyǵynyń astynan kepter satyrlap ushyp shyǵyp, qalyqtap qonyp jatsa, ótkir tyrnaqtaryn tarbaıtyp jazyp jiberip, shap-shup siltep qalady. Keıbir mysyq qanshama úıretse de tabıǵatyna tarta ma, áıteýir, mynaý kepterge jaý kózben qaraıdy.
Ótken túni solar jaıly shym-shytyryq tús kórdim. Úsh serıaly tús... «Ol ne?»- deısiz be? Kádimgi serıaly fılmder sekildi uzaq tús... Bári qolmen qoıǵandaı ap-aıqyn. Aıt deseńiz, men daıyn. Klastaǵy balalarǵa aýzymdy aýyrtpaımyn. Ótirik deıdi - bir, mazaqtaıdy - eki. Siz aǵasyz, al úlkender tústi jorı alady. Ájem: «Túsińde taýǵa shyqsań «bes» alasyń,- dep qýantyp, — sýǵa túsip ketseń, jaman baǵadan saqtana ber, qapy qalma, sabaǵyńa daıyndal, qarǵam»,- deıtin.
Oı, ájemdi sondaı, sondaı jaqsy kórýshi edim. Shúıkedeı ájem, ásirese áńgime, ertegi, qıssa aıtqanda aldyna jan salmaıtyn. «Toǵyz tońqyldaq, bir shińkildek», «Er Tóstik», «Kerqula atty Kendebaı», «Aldarkóse, Jırenshe, «Qambar batyr», «Alpamys», «Eskendir» — bári-bárin bes-alty jasymnan qulaǵyma quıyp tastady. Qazaq ádebıeti sabaǵynan ylǵı «bes» alatynmyn. Bıyl kúzde jańa klasta ádebıetten alǵash jaýap bergende qyzdar qasyn kerip, men tap bir bóten tilde sóılegendeı kúdikpen qarap qyzyq bolǵan. Taqpaqtaı sóılep ketsem, áli kúnge deıin túsinbeı daǵdaryp qalady. Ony ózim sezbeıdi ekem. Bir kúni qurbym:
— Sen osy qyzyq sóıleısiń,- dep saldy.
— Qyzyǵy qalaı?
— Eskishe me, qalaı? Qala balalary sekildi sóılemeısiń. Aýyz ádebıetiniń hrestomatıasyn jattap alǵansyń ba óziń?
Kúldim.
— E, meniń aýzyma ertegini ájem túkirip ketken. O kisi sóılemesin de, sóılese myna ádebıetten sabaq beretin aǵaıdy jolda qaldyrar edi.
— Báse, báse!- dep Aqtorǵaı betime ejireıe qarap bas shaıqady.
Ájekemdi eske alsam, dúnıe jap-jaryq bop ketedi. Ashýym da tarqaıdy. Siz sol kisige kelińkireısiz. Áńgime tyńdaı alasyz. Al ondaı aǵalar biren-saran.
Myna qalada apalar az eken. Biz aýylda turǵanbyz dep aıttym ǵoı. Kóshege júgirip shyqsaq, esik aldynda taıaqqa súıenip tizilip otyrǵan ájeler: «Ták, ták! Áı, bala, kózińe qara! Máshıneni basyp ketpe!»- dep jekip alady da, ile: «Áı, aınalaıyn, túıme kózińnen, qaı úıdiń jaryǵysyń?»- dep, aınalyp-tolǵanyp túse qalatyn.
Aıttym ǵoı, siz ájeme uqsaısyz, endeshe, tús jorı alasyz. Mamam tús jorı almaıdy. Soǵan ózi yza bola ma, qolyn bir siltep: «Basyńdy aýyrtpashy. Tús — túlkiniń qıy»,- deı salady. Deı salý ońaı. Al meniń úsh serıaly sol túsim keı-keıde ózimdi tań qaldyrady. Aıtaıyn, tyńdańyzshy».
AIGÚLDİŃ TÚSİ
Tereze káseginiń shetinen kún qulaǵy qyltıdy.
Sol muń eken, qos ýys sáýle shyńyltyr áınekti kókteı ótip, bólmege sekirip tústi. Jarq etip, qolma-qol dıvan kereýetke qarǵyp shyqty. Tórt qulaǵy týyrlyqtaı kórpeni kóterip tastamaq edi, syryǵan maqta kórpe zildeı aýyr edi. Aýyr kórpe qos ýys sáýleni mızemedi. Sosyn sáýle shirkin kórpe búktesininen syǵalaǵan oımaqtaı sańylaýdan jyp berip, qyz balanyń qoınyna kirip ketti. Erketotaı sáýle mızamdaı názik saýsaqtarymen qyzdyń jebe kirpikterin sıpap, sál kóterip, jazyp jiberdi.
Oıyn osylaı bastalǵan.
Kirpigine diril, denesine qytyq júgirgen jas qyz oıanyp ketti.
Qyzdy oıatqasyn qaǵazdaı jeńil sáýle qalyqtap edenge tústi, eni eki jarym da, bıigi bir jarym kez tórtburysh aq alańqaıǵa aınaldy, alańqaı jarqyraǵan aq bilegin terezege sozdy, terezeden qamshy saby kóterilgen kúnge jalǵasqan túp-túzý kólbeý kúmis baǵanaǵa aınaldy.
Ashyq jatqan qalyń kirpik qaq jarylǵan ashylmaly kópirden nesi kem, qyzdyń eki kóli — tostaǵandaı qos qara kózi shybyn taıyp jyǵylatyn taz tóbege tústi, odan qabyrǵaǵa aýysty, qabyrǵa japon áıeliniń betindeı tep-tegis-tin, taban tireı almaǵan janar terezege qol sozǵan sáýlege kezikti. Quıylǵan mol sáýle qyz kózine dereý aq shúberek tarta salyp edi, birer sekýndqa túk kórmeı, aýa qarmalap qaldy. Uıqysy shaıdaı ashylyp, balbyrap jatqan qyz bala alma-kezek qýalasqan bul soqyrteke oıynǵa ynty-shyntymen aralasyp ketti. Qaıqy kirpikterin qos tostaǵanǵa qulatyp, ótirik uıyqtaǵansydy; qaıta ashyp, betin sıpaǵan sáýleni qýyp tastady. Erikken qyz kirpikterin jalpyldatyp, kózin bir jumyp, bir ashyp, sáýleniń jibekteı jumsaq, dúrıa, shaǵıdan da názik alaqanyna tula boıyn sıpatyp, biraz jatty. Oıyn, onyń ishinde uzaq oıyn sońy osyldyryp tynatynyn on bes jasty jınaǵan Aıgúl jaqsy biletin; qapsyra qushaqtaǵan maqta kórpeni jalǵyz-aq teýip, serpip tastap edi, syrma kórpe syryla túsip, aıaq jaqta búginen umar-jumar búktelip jatyp qaldy. Kórpe deıin Qytaı qorǵany qulaǵasyn shapqylaǵan aq tulparǵa aınalǵan sáýleler jappaı sabylyp, nesin aıtasyń, sanyn shapattap, saýyq-saırandy emin-erkin salyp júr. Jaǵyn jandyra shapalaqpen tartyp-tartyp jiberip, aýlaq qýyp tastaıyn dese, aıaıdy, oǵan qosa sáýleler etine taıaq darytpas jylpos-aq, qýsa qashyp, qashsa qýyp, tálkek etedi.
Amal joq, alaqanymen kózin kólegeılep, sáýle muhıtyna ońashada armansyz shomylyp, sulq jatyr.
Áıtse de, jańa ǵana qyz kirpiginiń ár talyn jekelep jazyp, kóterýge ǵana shamasy kelgen názik sáýleler qyzdy shomyldyra almady, kúshi jetpedi. Jalpaq bet, shı but televızor, talys keýde abajadaı mebel mekendegen, ne ǵalamat jarqyl da jurqyl jıhazǵa aýzy-murnynan shyǵyp yńqyldap turǵan bólmege qalyń perde jiginen sáýleler sabaq jipteı sýyrtpaqtalyp ǵana túsip tur edi. Jetpes sáýleni áldekimniń raqymynan tosyp, jaıran jata berý jelkesinen tartqan kók jalqaýdyń isi qyz bala atyp turdy.
Manadan beri qyzdy tóńirektegen oıynpaz sáýleler kóleńkelerdiń kózin túp-tuıaǵymen qurta almapty. Bólme ortasynda tórt aıaqtap turǵan ústel astynda, áne, sáýleniń jarqyraǵan aq dıdaryna tiktep qaraýǵa beti joq, bireýi basyn tumshalap, búk túsip jatyr. Dıvan-kereýet irgesinde ekinshisi ún-túnsiz tisteı qatyp, uzynynan-uzaq túsipti. Búkil qabyrǵany tústikten soltústikke deıin tutasymen alǵan san alýan sýyrmaly, júz esik-tesikti mebel ústinde sap túzep turǵan servız, vazalar tasasynda da úıirimen úımelepti. Soqyr úmitpen terezege kóz saldy. Syrttaǵy samaladaı mol jaryq qalyń perdeni kóktep ete almaı taýy shaǵylǵan eken, ony qyz salǵan bette túsindi, al túsingen adam aı qarap, juldyz sanap, erigip tura ma, dereý iske kiristi. Áýeli bar salmaǵyn salyp, ústeldi qabyrǵaǵa ıterip edi, jyltyr parket betimen zyrǵyp, kónkı tepti. Sál eńkeıip, sıraǵyna súlikteı jabysty da, ilip ap: «Aýh!»- dep, kóterip tastap edi, jańa ǵana ústelmen birge syrǵı jyljyp, jan saýǵalap qashqan kóleńke yqqa lyp berip kire bergende, zilmaýyr araby aǵash aıasyn ba, shelpekshe japsyryp, qabyrǵaǵa janshı saldy, shıyq etýge shamasy kelmegen kóleńke jan tapsyrdy.
Endigi kezekte tósek irgesin papalaǵan kóleńkeler. Kereýetti kóterip, qabyrǵaǵa tiregi qoısa she? Biraq talshybyqtaı on bes jasar qyz balada ne qaýqar bar. Qaýqar kelmese, aqyl jetedi. Ókshesin kóterip, mebel ústinde qaraýyl qarap turǵan qaýǵa bas ústel shamyn julyp aldy da, tósek astyma bashpaıymen ıterip, qosqyshtyń mys saýsaqtaryn qabyrǵadaǵy ashamaı tesikke tyǵa saldy. Jarq etken elektr jaryǵy irgedegi kóleńkege qyrǵıdaı tıip, qas qaǵymda órtedi. Sodan keıin servant ústinde sarbazsha samsap, bólmedegi jıhaz ataýlynyń bas amandyǵyn baǵyp turǵan servız, vazalardy taǵynan súırep túsirdi de, tartpalardy sart ta surt sýyryp ashty, sonda birindep súńgitti. Bar salmaǵyn bashpaılaryna túsirip, ókshesin kótergen qyz perdelerdi batys, shyǵysqa ysyryp edi, qalyń nur ishke lap berdi.
Aıgúl, sóıtip, kóleńke ataýlynyń eki aıaǵyn bir etikke tyqty. Sáýle tasqynymen qýalaspaq, soqyrteke oınap, kúni boıy qumary qanǵansha topalań salsyn, jibekshe esilgen jumsaq nurǵa dene tosyp, qara baqaıdan quıqaǵa deıin armansyz shomylsyn, budan bylaı betten qaǵyp, bóget jasaıtyn eshkim joq. Bıleı basyp, bólme ortasyna shyǵa berdi de, ańyryp turyp qaldy.
Ońbaı qatelesipti.
Qýyrdaqtyń kókesi alda eken.
Tórt qubyladan qysqan tórt qabyrǵa, astydan kótergen eden, joǵarydan tóngen beton tóbe nópir nurdyń qanatyn erkin jazdyrmaı, emin-erkin tynys aldyrmaı tumshalap, qos ókpeden qysyp tur. Al syrtta ushan-teńiz, shet-sheksiz aqshaǵyrmaq muhıt jalt-jult etip, myń búktetilip, júz arnamen aǵylyp, býyrqana qaınap jatyr. Jer japandy túgel alǵan sol jaryq dúnıeniń on ýysy ǵana bólme ishinde bozamyqtanyp qashyp júr. Shomylý qaıda, bet-aýyzdy úsh-tórt shylaýǵa aqyl-taqyl jetetin on ýys sáýle...
Qyz qystyqty. Qystyqqan jan — qaınaǵan qazan. Al býy burqyraǵan ondaı qara qazan saqyrlap qaınap-qaınap kelip, qaqpaǵyn bir kóterin tastaıtyny taǵy sózsiz.
Ne isterin bilmeı shıryqqan qyz buryshtaǵy qaryn quryshy batysqan sym, san qıly ýaq-túıek jyltyr temirge lyqa toly radıolanyń túımesin túrtip qalyp edi; mıllıon túrli dybysqa móldektep, ese tımeı turǵan san jáshik sampyldaı sóılep qoıa berdi: «Qaıyrly tań, radıo tyńdaýshy joldastar! Tańerteńgi boı jazar jattyǵýdy bastaımyz. — Áýeli perdeni ysyryp, terezeni, balkon esigin ashyp, bólmeniń aýasyn tazartyp alyńyzdar. Qazir jaz aıy, jattyǵýdy balkon, ıakı lodjıada jasaýǵa bolady». Sol sekýndta qyz bala Qos aıaqtaı sekirip, qolyn shapalaqtady: «Alaqaı! Alaqaı!» Jetpegen aqyldy radıoda tapty. «Qazir jaz aıy, jattyǵýdy balkon, ıakı lodjıada jasaýǵa bolady...» Budan asqan aqyl bar ma? «Qulashyńyzdy keńirek jaıyńyz... Bir, eki, úsh!» degen sampyldaqqa qulaq salǵan joq, túımeni jáne bir túrtip edi, radıolanyń kómeıine qum quıyldy. Eki ókpesin qolyna alyp, balkon esigine jetti, alǵa sozǵan alaqanymen shalqaıta ashyp jiberip, syrtqa shyqty.
Alyp aspan astynda býy burqyraǵan dúnıe qushaǵyn aıqara ashyp tastap, qaq aldynda kerilip-sozylyp jatyr.
Bir-birin kımeleı ıyqtap ıterip, sirese syńsyp turǵan bıik-bıik úılerdiń qıqy-jıqy geometrıalyq sulbalary qatyp-qatyp tur. Balkonnyń alqymyn ala adamdar aǵylady, san qıly mashınalar áldeqaıda qaıqaıyp bara jatyp: «Shyqpa-a, janym, shyqpa-a-a!» lap sozalańdata belgi beredi.
Aıgúl myń qaıtalanyp, qulaq sarsytqan áýezsiz on sekildi bul tirlikti mise tutqan joq. Kúlmińdegen jalqyn kúnge qol sozyp edi, aspan - jerdiń arasyn kezgen sáýleler lekildep kep, balkonǵa saýlaı quıyldy da, qyzdyń qos qoltyǵynan kóterip, kúnge qaraı elpildetip ala jóneldi. Aıaq astyndaǵy kóshe atty tereń shatqalǵa úńilse, basy qan kóbelek aınalyp, qulan keter edi, kózin tas jumyp aldy, Nurǵa toly taza aýany qomaǵaı tábetpen ókpesi iskenshe jutty deısiń. Shaldýar sáýle aýaǵa ilese kensirigine kirip, alpys eki tamyryna biregeı tarady, dertke em boldy, boıy jeńil tartty. Sáýleniń bıpaz alaqany, ystyq erni tıgen kletkalary balqyp barady, soǵan qaraǵanda kún de quldyrańdap, qyzǵa qaraı domalap kele jatyr-aý...
Tússiz aýaǵa toǵytylyp, qalyqtap ushyp júrgen qyz qulaǵynyń naq túbinen kenet qanat shapyr-shupyr qaǵyldy. Qulaqqa urys jetse, sanada turys joq, jumyp alǵan kózin ashyp edi, sáýle úıiri qyzdy aspanda serýendetip-serýendetip alǵasyn onynshy qabattaǵy báz-baıaǵy balkonǵa ushyrtyp ákep, túsirip ketipti. Ólip-óship saǵynyp qalǵan ba, jalqyn sary shartabaqqa qolyn sozyp, talpynýyn qoıǵan joq, saýsaqtary keńistiktiń kóldeı kógildir kózderin sıpalaıdy. Al astyńǵy qabattan mana japyrlap ushyp shyqqan on aq kepter aspanda aýdarylyp, tóńkerilip, birese bıiktep, lezde tómendep, tańǵy jemnen keıin toǵyn basyp ushyp júr. Jańa qanattaryn shapyr-shupyr qaǵyp, qulaǵynyń túbinen zý etip óte shyqqan osylar eken.
Qyz kepterge qosylyp usha almaı, jer tartylysyn jeńe almaı ah ursa da ózin qustarmen birge ytqyp aspanǵa shyǵyp, aýada oınap júrmin dep sanady. Appaq qardaı denesi kárlen kesedeıin on aq kepterge aınalyp, adam tabany tımek túgil zeıini jetpeıtin, noqat, núktesiz kók muhıtty sharlap ushsa, odan asqan baqyt bar ma?! Tóbedegi tuńǵıyqqa qol sozdyrtqan sol asqaq sezim edi.
Qanaǵatsyz kóńil kele-kele maqaý kepterge dybys, úp darysa dep tiledi. Dybystan maqurym on kepter ne, aspandy aınalyp ushqan judyryqtaı on qara tas ne, báribir. On ekide bir gúli ashylmaǵan qyz bala qara tasqa til bitiretin sıqyrshy emes, bar bolǵany beton bólmelerde janshylyn, az jaryqty aýlaı shanjaý ósken názik bir tal gúl. Shanjaý ósken gúlde boı bolmasa, oı bar. Qyz oılady: «Qoldan kelip, qonyshtan basyp turǵanda joq dybysty ózim jasap, kepterge nege syılamasqa?» Oı sóılese kómekeı sóıleıdi, qýdaı moınyn sozyp turyp, shyryldaǵan únmen án bastady.
A-aq kóg-ershin, kó-gershin,
Sen jylaısyń,
Aspan asty alasa dep...
Men jylaımyn,
Aq kógershin alys dep...
Kenet, jerdiń jeti qabat astynan bireý yrqyldap kúlip jiberdi. Moınyna bir shelek sýyq sý quıa salǵandaı, ashyq kúnde titirep tońyp ketti. Qaryn quryshynan shyqqan túrpideı kúlki jańaǵy perishte áýezdi shoshytyp jiberdi me, án de joq, áýe de joq, jaı ánsheıin balkonǵa asylyp tur eken.
Qolyn kúnge sozǵan kúıi kózin tómen salyp edi, ala pıjamaly ergejeıli shal... Balkonnyń aǵash kemerin byrtyq saýsaqtarymen mytyp ustap, qustarǵa qarap qalypty. Ara-tura kishkene keýdesi selkildep kúlip qoıady. Aıgúl tuzy ashshy súri et jegendeı qabaǵyn tyrjıtty. Shal kóz salǵan anaý kepterler qyz balanyń appaq qardaı denesinen jaralǵan ǵoı. Qalbaqtaǵan on aq kepter qabyrǵalardyń qyspaǵynan jańa ǵana qashyp shyqqan, kósheniń qulaq tundyrar, es tandyrar shýyna qaıyrý bermeı kók zeńgirge qanat qaǵyp, kóterilip ketken on Aıgúl ǵoı.
Áýege qol sozǵan bula qyz jalynyp sybyrlady: «Aspandap ushqan aq qustar-aý, bilesińder-bilmeısińder, boıyma bitken bar aqtyǵym men páktigimdi senderge syıladym, ol az bolsa, kúmis qońyraýdaı syńǵyrlaǵan on únimdi qosa usynyp, asyl men jasyl qasıetimniń bárin qarymta tilemeı qurban ettim. Aıaqqa jyǵylyp suraıtynym — aınalyp kep, alaqanyma bir qonyp ketińder, asyl men jasyldyń bodaýy, qaıtqan qarýy sol bolǵaı! Kep kergimeı qonyp ketińder-r!».
Qyz únin qustar sol sekýndta estidi, estigeni sol ǵoı, qanattaryn baýyryna jıa quntıyp berdi, kózdi ashyp-jumǵansha zańǵar bıiktegi on núkte on kepterge aınalyp, laqtyrǵan tastaı zymyrap jaqyndaı berdi. Aıgúl kepter bilekti boılaı syrǵyp, tómen túse qoısyn degen oımen altyn sáýleni bilezik qyp kıgen qoldaryn serpe laqtyryp tastap, kúp men balkon arasyna ótkel ornata qoıdy. Quldılaǵan qustar aspan etegin basyp, jerge jaqyndaı berdi, aq bilekterdi boılaı kele odan da tómendep, taban astyndaǵy túpsiz tereń shyńyraýǵa shym batty.
«Ne ǵalamat, ıapyr-aý?!»
Kemerge asylyp astyǵa qarasa, qustar alqymdaǵy balkonda turǵan shaldyń aıaq astyna topyldap qonyp jatyr... Sırkshiden amal asqan ba, qyzyl baıraq baılanǵan perde ysyrǵysh taıaqty tóbesinen asyra úıire ersili-qarsyly bulǵap tur, al úıretindi kepterler magnıt tartqan temir untaǵyndaı úıirilip kep, kezekpen toǵyzynshy qabatqa súńgip ketipti.
Qarıa byrtyq saýsaqtarymen túımesh kózderi jyltyraǵan kepterdiń túgi qulpyrǵan moıny, arqasy, tamaǵynyń astyn bıpazdaı sıpaıdy. Alaqan astyna túsip qalǵan aq qustardy bul qyspaqtan qutqaratyn kúsh qaıda? Aıgúl ázirde ǵana kúnge sozǵan qolyn jerge qaraı salbyratyp, on aq kepterge únsiz jalynady: «Meniń osy tilegimdi qanattaryńa qaýyrsyn ǵyp baılańdar da, túpsiz zeńgirden quıylǵan aq sáýleni satylap, onynshy qabattaǵy balkonǵa ushyp shyǵa kórińder, meselimdi qaıtarmańdar!» Jalyný degen nanǵa salsa ótpeıtin jasyq kezdik eken, qyz janynyń aıqaıyn kepter qulaǵyna ilmedi. Ony aıtasyń, shal kepterlerdi bir-birlep jumyrtqa búıir sharbaq temir torǵa qamady, Appaq qardaı om aq kepterden qarap turyp taza aırylyp qalǵan Aıgúl qystyǵyp ken, pora-pora jylap jiberdi, janarynan úzilip shyqqan jas astynǵy balkon kemerine tyrs-tyrs tamady, odan onǵa bólinip shashyrap, qaımaqshyp qatqan asfáltqa túsip, joqqa aınalyp jatyr.
Upaıy túgel shal tordy kóterip, kólgir kúlip, páterine kirip ketti.
Shartabaq kún jaılap aınalyp, shyǵystan batysqa aıańdap barady.
Jylaı-jylaı kóz jasy sarqyldy. Ernin jalap edi, tuz tatıdy. Balkon esigin ashyq qaldyrǵan kúıi ishke kirdi. Qustardy qapastan qalaı da qutqarý kerek, moınyna taǵdyr artqan bul mindetti jaqsy biledi, al «Qalaı?» degen ámbe suraqqa ázirlegen jaýaby taǵy joq.
* * *
On aq kepterden kóz aldynda aırylyp, unjyrǵasy túsken Aıgúl páterge máńgirip kire berdi de, ishin tartty. Tym-tyrys. Aıgúl sekildi qorǵap-qolpashtar perishtesi mana balkonǵa shyǵyp ketkesin qaltarys-qaltarystan jaryq dúnıege eńbektep shyqqan qarabas kóleńkeler baǵyp-qaǵýsyz ıen qalǵan az sáýlege tarpa bas salypty. Balkon esiginiń ashylýy muń, janyn qoıarǵa jer taba almaı bebeýlegen az sáýle byqpyrt tıgendeı syrtqa atyldy.
Áı derge áje, qoı derge qoja joq, ońashada ábden elirip, kúshine mingen úıkúshik kóleńkeler júregi dúkildep qaǵa qalǵan qyzdan da yqqan joq. Kirpikteriniń arasyna qarańǵylyqtyń up-usaq órmekshileri jipten de jińishke qyldyryqtaı órmekterin jyp-jyp toqı jónelip edi, dúnıe buldyrap sala berdi. Tórt qabyrǵa ortaǵa taman jyljı túsip, bireýi jaýyrynnan, ekinshisi keýdeden, úshinshi, tórtinshisi qos ókpeden qysyp, ylǵal demin betine úrledi. Atarǵa oǵy joq, qoldan keler qaıran joq qyz bala kereýet ústinde jatqan kóılegin jolaı ile ketip, tez-tez kıdi de, shyǵar esikke jansebildik jasaı, jalańaıaq júgirdi. Dálizde biri shyǵysqa, ekinshisi qubylaǵa qarap, qyrqaı túsip jatqan jaıpaq taban týflıdi umytyp ta ketti. Páter esigin bosaǵaǵa sart uryp japqasyn ǵana ıyǵynan bes batpan júk túskendeı kúrsindi. Bólmeden bezip ketkeni mundaı durys bolar ma, jabyla bergen japsardan kórip qaldy, elbeńdep júrgen jalpyldaq az sáýle irip ketipti. Sáýle túgil, ózi sál Keshikse, esik taba almaı qabyrǵany sıpalap qalardaı hali bar eken.
Silimtir kóleńke tómen túser baspaldaqtyń uzyna boıyna ıretilip jatyp alypty, salqyn alaqany baltyryn sıpady, jaǵasyna qol júgirtti, qaýqary jetse, qytyqtap, oınaǵysy bar, oı, ońbaǵandar-aı, kóleńke bolmaı kerge kirse etti! Qyz kózine qara shúberek tartyp, qarańǵy túkpir mekenine uıyqtaı tartyp áketkisi bar. Mana balkonda sińip úlgergen kún sáýlesiniń synyqtary qyz denesinen ushqyndap tur edi. Óńmeńdep, aıaqqa oratylǵan kóleńkelerdi qarańǵy baspaldaqta ulan-asyr órtke para par ushqyndar syr-syr órtep, shalǵysha shaýyp, jol saldy, sáýle shashyratqan qyz mazdap janǵan shyraqqa aınaldy. Janyna qysym bolǵan kóleńke ataýly bet-betine ydyrap, qýys-qýysqa shubatyla kirip ketti.
Qysqa sapardyń tuıyǵy qasqabastyń qara bylǵarymen qaptalǵan esigi eken. Áýmeser kóleńkeniń bir qaby qashqannan qashyp otyryp, tórtburysh esiktiń betimen bet bolyp, asyp tógilmeı de, tas edenge aǵyp túspeı de tiginen tik kúıi qatyp tura qalypty. Eki ókpesin soǵyp, demigip jetken qyz bala qolyn kótere berdi de, qara esikke aınalyp, túk bilmegendeı tympıyp tura qalǵan kóleńkeniń betine bar salmaǵymen salyp qaldy.
Esik jaılap ashyla berdi...
* * *
Taǵy da páter... At shaptyrym bólme ortasynda alshaıǵan jalpaq ústel ústinde temir tor dińkıip tur. Onyń ishi - úpir-shúpir aq kepter. Biri qanatyn jelpýishteı jaıyp tastap, tor túbinde etpettep jatsa, ekinshisi tumsyǵyn qaýyrsyn astyna tyǵyp, beı-jaı qalǵıdy, úshinshisi moınyn qylt-sylt buryp, jahut kózderin aýdaryp-tóńkerip, áldebir mazasyz hal keshedi. Qyz qýanyp ketti. Din aman, túp-túgel. Tek qapastan qutqarý kerek.
Kirgen bette birden baıqamapty, sharbaq tordyń oń qanatyn ala ár kózine bir-birden jasyl tildi kishkene sham jaǵyp alǵan tarǵyl mysyq murtyn sylaıdy.
Sol qanatta pıjamaly shal kishkene alaqanyn janyǵa ysqylaıdy. Maı ishkendeı jyltyraǵan bitik kóbin tordaǵy kepterlerge bir, qońyraýly qaqpa men kishkene arbaǵa eki qadaıdy da, kúlmiń qaǵady. Bólmege dybyssyz kirgen Aıgúldi baıqaǵam joq.
Qoıdan jýas, qozydan momyn aq kepterler, alyp qashpa sáýlemen qýalaspaq oınap, zeńgir aspanda qalyqtaýdy biletin aq kepterler kónpis, esh qapersiz kúıde qurqyldasyp, salǵyrt kúńkildesedi.
Tula boıy tok soqqandaı dir etti. On aq qus appaq qardaı denesinen jaraldy dep shyn sanasa, tor ishinde olar emes, munyń ózi qamalyp qalǵan ǵoı. Ompy túsip, on tóbeshikke aınalyp, jaıdan-jaı otyrsa bir sári, tordyń aýzy túptiń túbinde aıqara ashylmas pa, ergejeıli shal kepterlerdi birindep sýyryp alyp, sırk-sırkten kezinde ala kelgen anaý sheńberden ótkizip, alasa qaqpaǵa ornatylǵan qońyraýdyń salbyraǵan jibinen tartqyzbas pa, dyńǵyr, dyńǵyr qaqtyrmas pa?! Kánigi qol men kóz qalaǵan buıryǵy men jarlyǵyn qalt etkizbeı oryndatady, ol anyq. Oryndamasa barar Balqan taýlary anaý tor bolmaq.
Mıaý-mıaý mysyq istik murtyn kóz aldap, qazir beıbit sylaǵanmen jeme-jemge kelgende ejelgi tarǵyldyǵyna baspasyna kim kepil? Kúnderdiń kúni máımıgen jumsaq alaqanyna jasyrǵan aldaspan tyrnaqtary tarbaıyp jazylmas pa, tańy aǵaryp, qarǵyp ketpes pe, oıboı, tarǵyldyń tańynyń jarqyldaýyn kepter túgil odan zorǵy qarǵa, saýysqannyń basyna bermesin, ol degeniń jez qaýyrsynnyń burq-burq shashylýy, qustardyń tyrnaq úshinde shyryldap kete barýy...
Qyz da, tarǵyl da, shal da muny jaqsy túsinip tur. On aq kepter bul ıtis-tartys jaǵdaıdan beıhabar. Qarǵam, ańqaý, ańǵalsyń. Jyraǵa jalp etip jyǵylyp qalýyń op-ońaı. Tilimdi alsań, qaradan qashyq, aq ataýlyǵa asyq júr. Aqyryn júrip, anyq bas. Aq apanǵa túsip bara jatsań jylqydaıyn jalyńdy, túıedeıin shýdańdy tóse». Kári áje dalabezer ul, kelinin joqtatpaıyn deı me, urshyqpen jip ıirip otyryp, bilgen aqylyn nemeresinen aıamaıtyn. Sol aqyl endi esine tústi, qysylyp turǵan kezde qýat berdi, jalma-jan qımylǵa kóshti.
«Jylqydaıyn jalyndy, túıedeıin shýdańdy tóse!»
— A-a-aa!
Márǵaý asqan aıqaı qulaq qaǵanaǵyn jaryp jibere jazdady ma, shal qulaǵyn alaqanymen basa qoıdy. Tarǵyl bir-aq yrǵyp, tóbeden salbyraǵan lústranyń ıir moıyn butaǵyna shyǵyp aldy. Qalanyń as iship, aıaq bosatar maýbas mysyǵy eń qaýipsiz jerge jettim, is bitti, qý ketti dep meımanasy tasydy ma, mıaýlap saldy.
On aq kepter bas kóterip, moıyn qısaıtyp, jylt-jylt qaraǵannan aspady. Quryǵanda satyrlatyp qanat ta qaqpady. Qyz qaıtsyn, qoldan kelgeni qur aıqaı da, attan... Dos-jaran jınaıtyndaı balıǵatqa da tolǵan joq, besikten beli shyqqaly biletini, kórgeni ákesi, sheshesi, ájesi...
— Kók-ke!
Eshkim bylq etpedi.
— Tá-te!
Ún joq.
— Áje-e! Jan ájetaı!
Sonda baryp eden quıqasy jybyrlap, qozǵalyp ketkendeı boldy. Qyz: «Ár sózi altyn ájem-aı!- dep sybyrlady, — ár sózi altyndaı asyl ájetaıym-aı! Áje ekeniń ras bolsa, qoltyǵymnan súıeshi, keýdeńdegi keń aqylyńdy, maǵan sep aqylyńdy aıamashy, ájetaı!»
«Tilimdi alsań, qaradan qashyq, aq ataýlyǵa asyq júr. Aq ataýly aspanǵa túsip bara jatsa, jylqydaıyn jalyndy, túıedeıin shýdańdy tóse, qarǵam!»
Shynymen ájesi sybyrlady ma qulaǵyna, álde óz kókeıi me sandýǵashtaı saırap turǵan, ol arasyn aıyryp jatýǵa mursha joq, torǵa atyldy. Atylyp bara jatyp, shaqar aıqaıǵa jáne basyp jiberdi.
— At-tan!
Jetken boıda tordyń shyrma-shatý sharbaǵynan qos qoldap ustaı aldy da, kótere berip, uzynnan óshi, qysqadan kegi ketkendeı stolǵa túbinen túıip qaldy. On aq kepter japyrlaı qulap, mıdaı aralasyp, áp-sátte tor ishinde qustar qalǵyp-shulǵyp otyr deýge uqsamaıtyn apalas-tópeles qyzyq qozǵalysqa keldi. «Adam janǵa batsa ashynady, bir ashynyp kóterilmesin de, kóterilse aldy-artyn abaılamaıtyn adasqaq, áý bastan aqyryn júrip, anyń bas, qarǵam!» degen ájesiniń ana bir aqylyn tuńǵysh ret almady, óıtkeni, tordy silkilep turǵan on bes jasar Aıgúl óz qoly óz aýzyna erkin jetpese de, oń, solyn aıyra bastaǵan, boı jetken degen bıik tabaldyryqqa aıaq artyp qalǵan qyz bala bolatyn.
Búgin, tap osy mınýtta boı jetip, qaranyń tyrnaǵyna ilikken aq ataýlyǵa arasha túskenin qyz bala biraq bilmedi, kózi tiri bolsa, ájesi biler edi... Ol týraly oılanýǵa murshasy joq-tyn. Aıgúl ájesiniń: «Aq apanǵa túsip bara jatsa, jylqydaıyn jalyńdy, túıedeıin shýdańdy tóse!»- degen keńesin qup kórgenimen, «Aqyryn júrip, anyq bas, qarǵam!»- degen aqylyn búgin qup almady. Dál qazir ájesi nemeresiniń kúıin balǵamen ursań synbaıtyn áınektiń ar jaǵynan kórip sezip otyrsa, aqylyn qaıtyp alyp, urshyqtan artyq qalǵan shýda jipteı jan qaltasyna salyp qoıar ma edi, qaıter edi.
Shal jasyna jaraspaıtyn eptilikten keıin sekirip tústi, sırktegi pálenshe jyl qatarynan damylsyz qarǵyp, shorshyǵan oıyn, jattyǵý tegin ketpepti, sekirip túskenimen murttan ushyp, jyǵylyp qalǵan joq tik tura qaldy.
Qyz tordy edenge sylq etkizip tastaı saldy da, júrelep otyra qalyp, esigin aıqara ashty...
Kepterler qos búıirine kezek yrǵalyp, qunjyńdaǵany bolmasa, tyrp etpedi.
Qolyn torǵa suǵyp jiberip, kepterlerdi moınynan, qanatynan, balaǵynan ustap aldy da, bir-birlep sýyryp, shalqasynan ashyq turǵan balkon esigine qaraı laqtyra bastady. Ol jaqta shymyrlap qaınaǵan sáýle muhıty bostandyq gımnin aspanǵa shapshyta kúrkiretip, shyrqap jatyr-aý, qanat qaqsa áýeniń asty-ústin jezdeı qaqtap sharlap, urttap iship, shaıqap tógip, serýen soǵamyz-aý degen tentek oı kepterlerdiń shaqshadaı bastaryna kirip te shyqpady, óıtkeni bular kesheli-búgin qolǵa da, torǵa da úırenip qalǵan edi, bólme tabaldyryǵyna kezekpen qonyp, momaqan keıipte marǵaý otyr.
Aıgúldiń oıy men nıetin túsinip qalǵan sırkshi shal tarǵylǵa tizilip otyrǵan kepterlerdi kózimen nusqap, ymmen ómir bergen...
Sol muń eken, jegen asyna adal tarǵyl jony kúdireıe jıyrylyp, maı tabanǵa tyqqan aldaspan tyrnaǵyn jaza berdi, Sháınekteı ǵana shaǵyn denede sonshama qaırat, jiger jasyrynyp jatyr dep kim oılaǵan, lústra shaıqalyp ketti.
Kelesi sátte eki kózi mazdap shamdaı janǵan tarǵyl qarǵyp qalyp edi, atyp ketken lústra tóbege tars tıdi: aýada doǵa syzǵan mysyq ústel betine tórt tabanymen teń tústi. Tańy aǵaryp, taǵy bir sekirse, tabaldyryqtaǵy kepterdiń naq ústinen túsetini daýsyz.
— O, ájetaı, óziń jebep, qoldaı gór!- degen qyz da kepterge jan ushyryp umtyldy. – Kúsh, kúsh!
Aıgúl kepterlerdi bilegimen sypyra ıterip, úrkitip júr, janarynan bul joly jas jyryla qashqan joq, qımyly bekem, senimi nyq. Ara-arasynda sybyrlap júr: «Ýa, meniń denemnen jaralǵan aq kepterler, aq :keýdege qara tyrnaqty qadaltqansha qaq aırylǵan jerge kirseıshi, ony kórgenshe kirpikterim kúıip, kúlge aınalsaıshy, kózim - kólim sýalyp, sorǵa aınalsaıshy. Appaq, appaq aq kepterim, qanat, qaýyrsynnan jaralǵandaryń shyn bolsa, qashyp qutylyńdar, ushyp qutylyńdar!».
Birtindep ushqan on kepter alysqa shyrqap uzamady, qalqyp baryp balkonnyń aǵash kemerine jipke tizilgen monshaqtaı qatarlasyp qondy...
Qyz balkonǵa ekinshi márte júgirip shyqty. Onynshy qabatta kóleńke qamaýynan óz basyn arashalasa, toǵyzynshy qabattaǵy myna sońǵy júgiriste aldaspan tyrnaq pen sharbaq tordan kepterdi qutqarýdy ǵana oılady; tý syrtynan shaldyń: «Toqta!» degen jińishke daýsy men tarǵyldyń zárge toly «Mmáýy» estilip qaldy. Oń qolyn sozǵan Aıgúl kepterlerdi jalǵyz-aq sypyryp, kóshe atty tereń shatqalǵa qulatty, qulaǵanǵa qos qanat demeý, quldılaı bergen qustar izinshe qaıta áýelep, balkon jıegin janasalaı aq sáýle shıyrlaǵan aspanǵa tike kóterilip, áýelep ketti.
Osy mezette oqtaı atylǵan mysyq qyz qoltyǵynyń astynan aýany jaryp óte shyqty, tarbıǵan on aldaspan tyrnaǵy - on egeýli naıza, kishkene ótkir tisteri - bir-bir qanjar, aýzy tolǵan ashshy «mıaý!» Balkon jıegine tabany tıdi me, tımedi me, zyrqyraǵan bette ári qaraı atyldy. Al ushyp bara jatqan qustar tizbeginiń eń sońyndaǵy onynshy aq kepter ańqaý neme me, arbalyp qalǵandaı sharyldap aqqan tarǵyl mysyqqa qaraı jalpyldap ushty. Qyz bala da qarǵyp, balkon kemerine shyqty, sekire berip, oń qolyn qaınap jatqan aq sáýlege sozyp qaldy - altyn tústes súmbil shashynan ustamaq. Altyn shashtan ýystaı ustap aldy da, terbetilip turyp, tarǵyldyń tańynan tartyp, sýyryp alý úshin sol qolyn qalanyń gaz ben shańǵa toly qoıý aýasyna maldy. Oqtaýdaı jumyr tarǵyl shirkin kerile atylsa, keri qaırylmaıtyn úshkir jebe ǵoı, mańyrap ushqan jebe jerge jetpeı jerigi basylǵan ba, onynshy aq kepter qanjyǵasyna baılanbasa da, keńistikti ótkir tyrnaqtarymen syra soıyp, jerge qaraı sorǵalap bara jatty. Jaıyp jibergen qos qoly qos qanatqa aınalǵan qyz balkon kemerin teýip tastap, tarǵyl sońyna qýǵyn bolyp tústi. Jer atam zamanǵy qasıetinen jańylmady, tabannan tarta jóneldi, saýlap ushqan qyzdyń kóz aldyna bary men joǵyn jaıyp saldy; uzyn bel kóp qabatty úılerdiń terezelerin altyn sáýle damyl-damyl súrtkishteıdi, sapyrylysqan adamdar, mashınalar, jasyl tysty dóńgelek bórik aǵashtar qyz balaǵa alaqaılap qarsy ushty, ushqany nesi, tup-týra zymyrap, sekýnd sanap jaqyndaı berdi. Laqtyrǵan tastaı quldılap kele jatqan qyzdyń bar oılaǵany - aqqa barymtashy tarǵyl mysyq pen jer ústinde aıqalasyp, bir toqaılasarmyn, jer-anadan kúsh alyp, jekpe-jekti salarmyn degen jaryq oı. Jáne aıqyn sezgeni, anyq bilgeni - shal men kóleńkeler eki etegin belge qystyryp qýsa da, mańy túgil shańyna shaldyrmaıtyn sarabdal sara jolǵa tústi, tústi-i...
* * *
Qar qapalaqtap jaýyp tur... Jigit únsiz, manadan beri qyrshyn ketken óz qyzyn oılaýmen boldy ma, áıteýir, únsiz. Al Aıgúl oınaqtaǵan botadaı janynda keledi jaırańdap. Ekeýi sálden soń aq torǵyn dúnıege sińip bara jatty...