InfoHub Logo

poves

Prolog nemese aspaqqa asylǵan ıir moıyn kempirqosaq. O. Tańsyqbaev degen kim? IýNESKO jáne Shoqan. Máńgilik sapar ústindegi jalǵyz da jaraý jolaýshy — Shoqan... Adamdar jamandyqty ádeıi jasamaıdy, bilmeı jasaıdy.

— Balalar, eh, balalar!

Gýil sý sepkendeı basyldy.

Salaýat aǵaı qolyn artyna ustap, kóshege telmire qarap tur. Daýsy ádettegiden ózgeshe. Ókinish seziledi. Keıip te turǵandaı. Ústine qylaý jýytpaı, qashan da sypaıy, syrdań júretin muǵalim búgin basqasha.

— Káne, tumshalanbaı terezeni ashyp tastańdarshy...

Terezeler aıqara ashyldy.

Besinshi klastyq kógen kezder dirildegen demderin ishke jutyp, sybyr-kúbirdi sap qoıyp syrtqa úńildi.

Kún batýǵa taqaý apaq-sapaq shaq. Jańbyr jaýyp etipti. Salqyn da saf aýa... Balaýsanyń taza ıisi tanaý jarady. Alystaǵy taýlar nóser jýyp ótken be, aǵy aq, kógi kók. Ap-aıqyn bolyp bermen jyljyp, jaqyndaı túsken, sirá. Shyń, shoqylardyń basyna qyzyl baýyr bult baılanypty. Iir moıyn kempirqosaq áýege asylyp, jel terbeı me, jaılap qana arly-berli altybaqan tebedi. Appaq mamyq marqa bulttar saı-saıdy órlep, jer baýyrlaı bıikke órmelep barady. Salqyn samal lekıdi. Betkeı-betkeıden qoıshylardyń góı-góıi talyp jetedi. Áne, taý baýraıynan áldeneshe elektr jarq etip, lyp-lyp etip qaltyraı qaldy: dáý de bolsa qyrqym pýnktiniń shamdary...

Muǵalim selt etip basyn kóterdi, mańdaıyna shashyrap túsken shashyn artqa qaraı jyǵa sylady.

— Al, ornymyzǵa otyralyq. Kóz baılanypty. Erjan, jaryq jaǵa qoıshy.

Alasa boıly aq sur bala alǵa eńkeıe, adymyn alys tastap, qabyrǵadaǵy qara túımege bettedi. Túp-túzý ǵyp ustaǵan alaqandary aǵashtaı qatyp qalǵan. Ol ustazyn, sýret úıirmesin tym-tym jaqsy kóretin; oıda joqta mynadaı senim bildirildi; soǵan oraı ózin tártipti, yqtıatty bala ǵyp kórsetýge, bolmasa da uqsa baǵýǵa meılinshe tyrysyp barady.

Túıme shyrt etti — klass ishi samaladaı jarqyrady. Erjan ókshesinen keri aınaldy. Sol ekpinmen óz partasynyń tusynan asa berip kilt buryldy, ósip qalǵan aıaq-qoly sartyldap ornyna otyra ketti. Beti jalma-jan dý etti: tym tyrashtansań, aqyr aıaǵy birdeńeni búldirip tynasyń.

Aǵaı Erjanǵa kóziniń astymen jymıa qarap qoıyp, ústel ústine qos kassetaly magnıtofon shyǵardy. Jalpaǵynan jatqan qalyń álbomnan áldeneshe sýret sýyrdy. Qatar-qatar jaıyp, anadaı jerden áýeli ózi tamashalady. Sýretterdi janarymen sońǵy ret súısine sıpap ótip, basyn kóterdi.

— Balalar, keler aptada jazǵy kanıkýlderiń bastalady... Búgin sýret úıirmesiniń sońǵy sabaǵy. Endi sonaý qara kúzde bir-aq kezdesemiz...

Aǵaı múdirdi — jalpylama júrdek sózderge shorqaq edi. Júris-turysy, sóz saptasy, minezi ózge muǵalimderge uqsaı bermeıdi. Taqyrypty kil túregelip júrip taldaıdy. Keıde ol taldaý, túsindirýi qyzyq áńgimege ulasady. Bútkil dúnıeni, balalardy umytyp, qara taqtaǵa aq bordy toq-toq urǵylap, sýret salyp ketetin de ádeti bar.

—...Búgingi saǵatty Oral aǵaıǵa arnaımyz. Ol kisini kim biledi, káne, qol kóterińdershi!

Jym-jyrt...

Tań qalǵan muǵalim qasyn kerdi.

Art jaqtan bir uıqyly-oıaý ún:

— Byltyrǵy qyrqymda júndi kem ólshep, sottalyp kete jazdaǵan Oral ma?— dedi.

Oqýshylar aranyń uıasyndaı gý etkenimen, tez saıabyrlady — aǵaı klasqa ári jany ashı, ári aıaı qarap tur... Birte-birte tynyshtyq ornady.

— Al Shoqan Ýálıhanov kim, aıtyńdarshy?

Tym-tyrys...

Áldekim:

— Saıahatshy...— dep bastaı berdi de, qoryqqandaı sóziniń sońyn jutyp qoıdy.

Aǵaıdyń kózi kishireıip, kilmıe qaldy. Ashýlansa sóıtetin.

— Kolýmb she, Kolýmb kim, bilesińder me?— dedi qyryldańqyrap.

Klass Kolýmbty jaqsy biledi eken.

— Amerıkany alǵash ashqan...

— Qazirgi Kolýmbıa memleketi sonyń atynda.

— Ispanıa koroline qyzmet etken. Genýıa qalasynan shyqqan uly teńizshi.

Aǵaı qumyǵa jótkirindi.

— Jar-raısyńdar! Orta ǵasyrda ómir súrgen Hrıstofor Kolýmbty bes saýsaqtaı bilesińder... Óte jaqsy. Al ótken ǵasyrda ǵana ǵumyr keshken, beıiti myna Altynemelde jatqan, qazaq halqynyń týma túńǵysh ǵalymy, saıahatshysy, ádebıet zertteýshi fólklorısi, fılosofy Shoqan aǵa kim, ony bilmeısińder. Týǵanyna 150 jyl tolýyn IýNESKO bastap, búkil álem atap ótken asyl aǵany saıahatshy ǵana deısińder. Uıat, uıat! Oral Tańsyqbaev týraly tipti dym sezbeısińder. — Sál oılandy, sál qyzardy. — Bul, árıne, bizden ketken kemshilik... — Sýretterdi jınastyryp jatyr; saýsaqtary bolar-bolmas dirildeıdi. İle ár dybysyn naqyshtap, qaryshtaı sóıledi.— Oral Tańsyqbaev — SSSR Halyq sýretshisi, akademık. Orta Azıa men Qazaqstandaǵy sýret ónerin jańa satyǵa kótergen dańǵaıyr aǵamyz. Aldy álem, qaldy sovet beıneleý óneriniń zańǵar shyńdarynyń biri. Ulty qazaq, 1904 jyly Tashkent qalasynda týǵan.

— Aǵaı, aǵaı!— dedi Ámze ádeıi ańqaýsyp.— Magnıtofondy qaıtemiz? Bı bıleımiz be? Jańa án tyńdaımyz ba?

Kesel izdegen suraqty muǵalim jaqtyrmady, short kesti.

— Sabyr, balaqaı! Asyqpasań — arbamen qoıanǵa jetesiń.

Salaýat aǵaı sút pisirimdeı aǵyldy. Ejelden qonystas, óristes aǵaıyn ózbek, qazaq halqynyń tól uly Oral Tańsyqbaev peızaj janrynyń sheberi eken. Ol kisiniń sýretteri Moskva, Lenıngrad, Latvıadaǵy galereıa, mýzeılerde, Ózbekstan, Qaraqalpaqstanda kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýly. Astanamyz Almatydaǵy galereıanyń qorynda da sýretteri saqtaýly tur. Taý men tas, saıyn dalanyń uly jyrshysy Tańsyqbaevty búkil álem biledi...

— Já, qurǵaq qasyq aýyz jyrtady. Men búgin senderge Oral aǵanyń basty eńbekteriniń reprodýksıasyn ala keldim,— dep, qazannyń qaqpaǵyndaı álbomnyń jalpaq muqabasyn aıalaı sıpady. "Oral aǵa" degende klass siltideı tundy. Muǵalimge de aǵa bar eken. Balalar túgil, olardyń ata-analaryn tik turǵyzyp qoıyp, ursyp alatyn muǵalimderge de aǵa tabylady eken...

— Búgingi kezekshi kim? Sábıra ma? Aınalaıyn, parta basyna bir-bir reprodýksıadan úlestirip bere qoıshy. Talasyp-tarmaspaı, kezekpen kórińder. Qas óner orynsyz daý-damaı, talas-tartysty kótermeıdi...

Túrli tústi jyltyr qatyrma qaǵazdar parta-parta betine kógershindeı qalbalaqtap qonyp jatty. Kenet qońyr kúı kúmbirlep bastaldy. Kassetalar aqyryn aınalyp tur — aǵaı qosqan eken. Ózi eki qolyn aıqastyryp keýdesine salyp, baıaý, nyq sóıleıdi.

— Uly dúnıe qashan da sabyrly, salqyn qandy... Oral aǵanyń týyndylary toqpaq jaldy tory atty aıańdatyp, qara kúńgirt beıýaqta sapar shekken qaıaý kóńil jolaýshyǵa uqsaıdy.

Aýyr oı eńsesin ezgen jalǵyz da jaraý jolaýshy... Kúreń joldan seldir shań shubyrady...

Aǵaı keıde óstip jumbaqtaý sóıleıtin. Kezinde oblys ortalyǵynda myqty sýretshi bolypty. Keıin taǵdyr aıdap aýdan ortalyǵyna, týǵan jerine oıysqan. Qazir plakat, uran jazady. Ústemege ortalyq irgesindegi osy mektepke sýretten sabaq beredi. Sýret úıirmesine jetekshilik etedi.

— Ásirese "Ańsaýly ánim", "Taýdaǵy jol", "Alaı jazyǵy", "Kúzgi tań" peızajdaryna jiti úńilińder...

Erjan, aǵaıy aıtqasyn, aldyndaǵy sýretke "jiti úńildi".

Mine, "Alaı jazyǵy..." "Oral aǵa pále eken!"— dep Erjan ishteı qatty súıindi. Reprodýksıany alaı aınaldyryp, bulaı aınaldyryp, bes mınýttaı zerttedi. Anaý aıtqandaı úlken kemshilik taba almady. Oılandy. Áldekim túrtip qalǵandaı selt etip, basyn kóterip, terezeden syrtqa qarady. Tup-týra aldynda jatqan reprodýksıadaǵy keń jazyq kóz aldynda kósilip jatyr. Muń men sus kilkigen qara kók jazyq... Odan ári seńgir-seńgir aqbas taýlar... Mynaý kúńkildegen kúı sol aınalasy at shaptyrym jazyqtyń qalyń qoınaýynan jińishkelep jetkendeı.

— Ákeshi andaǵyny! Myna" bireý jaman sýret eken.— Ámze eken jelkeden minbelep, qylqyldaǵan. Oǵan burylyp ta qaramady, qolyn shoshaıtyp kóterdi.

— Aǵaı, aǵaı!

— Iá, Erjan, jaı ma?

— Mynaǵan qarańyzshy!

— Sýretińdi alyp, beri kele ǵoı!

Bardy.

— Al, ne aıtasyń?— dedi muǵalim reprodýksıany ózinen alystata, kózin sál syǵyraıta qarap. Jaqynnan nashar kóretin.

— Mynaý taý... Anaý jazyq...

Aǵaı kópe-kórineý qýanyp qaldy.

— Taý, árıne, taý... Iá, jazyq... Jazyq emegende. Osydan ne túsingenińdi balalarǵa, káne, aıtyp bershi.

Bala bógeldi. Kókeıi saırap tur, átteń, aıtýǵa tili jetpeıdi. Jaıshylyqta aýyz jappas, toı degende óleń tappastyń keri...

Kómek kútkendeı klasqa súzilip qarady. Qurdas-qurbylary munyń múshkil halinde sharýalary joq, bas túıistirip, aldaryndaǵy sýretke jappaı úńiledi. Pysh-pysh sybyrlasady. Erjan "Alaı jazyǵyna" kóz qıyǵyn taǵy bir tastady. Kúl bolmasa, búl bolsyn:

— Bir túrli qorqynyshty!— dep saldy.

Muǵalim jaılap jymıdy.

— Jón, jón... Sesti ekeni sesti. Balalar, beri taman jaqyndańdar. Erjan "Alaı jazyǵyn" sál ózgeshe, ózinshe uǵypty. Káne, bárimiz qosylyp taldap kóreıik.

Ámze bastaǵan eti tiriler aldymen óre túregeldi. Iirile turyp alyp, kózderi shyradaı janyp sýretke úńiledi. Bastary bir qazanǵa syımaı, muǵalimge bildirmeı bir-birin túıip qalǵandary qanshama.

— Mine, qarańdar! Erjan aıtpaqtaıyn, az-muz qorqynyshty. Qara, kók jáne jasyl boıaýlardyń gımni...

Oqýshylar sýretke shuqshıýyn shuqshıyp baqqanymen, qorqynyshty esh nárseni kóre almady. Boıaýda turǵan qaıdaǵy gımn? Gımndi hor aıtpaýshy ma edi? Salaýat aǵaı keı kezde ne dep ketedi osy?

Muǵalim de mańdaıy kirjıip, qınalyńqyrap sóıledi.

— Qalaı desek? Menińshe, myna sýret "Jer betindegi tirshiliktiń anasy men atasy — tabıǵat, onyń shyrqyn buzbańdar!" deıdi. Múlgigen shyńdar men taý jastanyp, jalpaǵynan jatqan jazyqty, keshkilik qazandyq astyna tezek qalap, ot jalpyldatyp jaqqan malshylardy bir-birinen aıyryp alý múmkin be? Joq, joq, árıne, joq! Mundaı dili men dini, tili bir úndestikti óner dúnıesinde garmonıa deıdi. Osynaý sýrettiń shetine ot tıgizip, órtep jiberýge dátimiz jete me? Joq! Káne, mynaý muń men seske toly qara kók jazyqtyń qaq ortasyna qulashtap turyp tas laqtyryp kórelik. Syrt etip synǵan, ólip ketken áldebir jannyń sońǵy aıqaıyn, jantalas únin estir ek!— Muǵalim kibirtiktep bastap, sońyna taman buldyraı aǵyp, qoltyǵy qyza shapty.— Tabıǵat pen adamdy eshqashan da, eshqashan da bir-birinen aıyra almaımyz. Ol — kúná! Aýyr kúná! Endeshe, tabıǵat-anany aıalap súıetin oqýshy ata-anasyn, ini-qaryndasyn, kórshilerin, mektep, muǵalimderin de tóbesine kóterip qadirleıdi. Tóńirekteriń júregi lúpildep soqqan tirlik pen tiri jan, balalar! Sol repette Abaı ata aıtpaqshy, aqyryn júrip, anyq basyńdar! Adam jamandyqty ádeıi jasamaıdy, kóbine bilmeı jasaıdy. Oral aǵalaryn "Oınaqtap júrip, ot baspańdar, botaqandarym!" deıdi myna sýrette.— Qaltasynan tórt búktelgen qol oramalyn alyp, mandaıyn maıpazdap súrtti. Klasqa sharasyz kúıde jasqanyp qarady.— Uqpaı qaldyńdar, á? Jaraıdy, búgin uqpasańdar, erteń ómirdiń ózi túsindire jatar.

Salaýat aǵa uzaq joldan ábden sharshap kelgendeı sylq etip otyra ketti. Kúmbir-kúmbir kúı uzap barady. Toqpaq jaldy tory atty, muńly da jalǵyz jolaýshy ymyrt qarańǵylyǵyna sińip, únsiz sorylyp bara jatty.

Klass únsiz.

Traktor da, ıtter de kórinbeıdi — kún jeksenbi! "Oh-ho, — dep qarqyldap kúldi Fıgaro — anda, Fıgaro — mynda! Kirpish quımaıtyn taýlar... Erjan eshqashan da, eshqashan da kelinshek almaıdy. Eshkim maqtamaıtyn eńbek. Qytymyr ómir... "Qulynym"— adamdy tez sharshatatyn sóz. Aspanǵa ushqan traktor.

Erjan balaǵyn tizesine deıin túrip alyp, pesh kirpish quıyp júr.

Kún arqan boıy kóterilgen. Alystaǵy taýlar búgin búk túsip, kámpıtke ókpelegen baladaı etpettep-etpettep jatyr. Kóz kórim jer kólkigen jap-jasyl álem... Shóp shaýyp, tyrma salyp, deste jınap júrgen traktor búgin izim-qaıym kórinbeıdi — kún jeksenbi! Quıryqty qaıqıtyp tastap, bors-bors jelgen mańǵaz tóbetter, sharbaq túbin ıiskelep tanaý tyrjıtyp, yryldasqan kópekter de jym-jylas. Endi she! Tyr-tyrlap ot alyp, oıatyp jiberetin traktor, mashınalar búgin únsiz qańtarylyp tur, sondyqtan ıt ataýly aýla-aýlada uıqyny soǵyp jatyr — kún jeksenbi!

Kún jeksenbide tek Erjannyń qý janynda tynyshtyq joq, qalyp kóterip, pesh kirpish quıyp júr... Baltyryna jabysqan tamshy-tamshy batpaq kebirlenip qatyp úlgeripti — etin qyshytady. Alaqanymen qaǵyp kórip edi, túgimen qosa julynyp, janyn kezine kórsetti.

Obaly ne kerek, mana, o basta kirpish qúıý tym qyzyq kóringen. Saban, topany qyltanaqtaǵan batpaqqa kúrekti yrǵap-yrǵap turyp, qors etkizip salyp jiberdi, ilip alyp qos uıaly qalypqa uryp edi, zýlaǵannan zýlap kep betine bylsh etti. Onyń unap ketkendigi sondaı, "o-o!" dep, qos aıaqtap sekirip tústi. Uıa betin tegistep, artyq-tyrtyǵyn qolynyń qyrymen sylyp tastady, qalypty kóterip aparyp taqtaq alańǵa tars urdy. Qyry qylyshtaı bolyp túsken kip-kishkene qos kirpish egiz baladaı jarasyp, qatar jatyr... "O-o!" dep, qaıta júgirdi batpaqqa. Nesin aıtasyń, álgi bir kóńildi arıadaǵy "Fıgaro anda!", "Fıgaro munda!" degendeı, Erjan ary shapty, beri júgirdi, anda shapty, munda júgirdi, qysqasy, qyzyq tirlik qyzyp berdi.

Bir saǵattan soń mańdaıy býsandy, kary da syrqyrap tala bastaǵandaı. Saptaǵy sarbazdardaı samsaǵan kirpishterdi kórgende kóńili bek toıdy, sharshaǵanyn umytty. Keıbiriniń buryshy shyqpaı, batpaǵy irtiktelip tursa da: "Qandaı sulý kirpishter eı, ózi!" — dep súısindi.

Odan ary qyzyq shyjyqqa aınala bastady. Soqa basy jalǵyzdyq jalyqtyrdy — bir. Sahnada dyńǵyrlatyp gıtara shertip, quıqyljytyp án shyrqaǵan "Fıgaro — anda!" "Fıgaro — munda!" men aıdalada laı batpaqpen alysqan jalań aıaq, qyzyl asyq "Erjan — anda!", "Erjan — munda!" ekeýiniń arasy jer men kókteı eken. Ondaı Fıgarosy da, Erjany da qurysyn. Sharshaǵanda oıyn soǵatyn, quryǵanda shekisip alatyn bala da joq, bári de úıdi úıinde uıqyny soǵyp, tyraıyp jatyr. Al qyrman batpaqtyń shekesi jańa oıylypty...

Eki qolymen búıirin taıanyp shalqaıyp qalyp edi, beli kitir etip, bir sátke kóz aldy munarlanyp sala berdi. Shemirshegi úzilip ketken joq pa ózi? Esi aýyp qala jazdady tipti... Alystaǵy taýlarǵa qyzyqty bir sát. Olar eshqashan da, eshqashan da kirpish quımaıdy, "jatqanymnan jarylqasyn" dep jambastap-jambastap sulap túsýdi ǵana biledi. It ekesh ıt, buzaý, átesh, taýyqtar da kirpish quımaıdy. Tań sáriden eńkeńdep-tońqańdap kirpish quıatyn tek qudaıdyń quly Erjan ǵana... Osydan keıin: "Bul ómirde haq shyndyq, ádilettilik bar" dep, qalaı úzildi-kesildi aıtasyń!

Quryǵanda maı batpaq arasynan áınek synyǵy, tat shege ne tabanyn, ne alaqanyn tilip tússe ǵoı... Tilse bitti — qudaıy berdi, qanaǵan jerin alaqanymen basyp úıge qaraı attandap júgiredi. Mamasy: "Alla, alla, ne jazdyq, ne boldy, qulynym?"— dep quldyq uryp, quraq ushady, jarasyna ıod jaǵyp, aq dákemen baılap beredi. Eń tamashasy: "I-ıı, bizdiń shal da qabyrǵasy qatpaǵan jas balany batpaqqa salyp... Bar, oınaı ǵoı, tek alysyp-julysamyn dep dákeni ornynan qozǵap alma",— deıtini mynda tur.

Qyrsyqqanda batpaq arasynan áınek synyǵy, tat shege jýyr mańda tabylmady. Qaıdan tabylsyn! Keshe keshke kókesi kúrekpen topyraqty ádemilep turyp jaımalaǵan. Áne, sonda qıyrshyq tas, shyny synyǵy, qýraı ataýlyny birindep terip, bylaı laqtyryp tastaǵan. Erjan jýan sińir shabdar atty laıdy aınaldyra jetelep júr edi.

— Balam, eńbek etseń erinbeı, toıady qarnyń tilenbeı...— dep, aqyl aıtyp mardymsydy. Erjan ishteı mysqyldaı kúlip qoıdy. Kókesi qý! Abaı atanyń eleńin óz janynan shyǵarǵandaı maqamdatty. Bul urlyq emeı nemene! Osyny Erjandar istese ǵoı, muǵalim ádemilep turyp "eki" qoıar edi. Tártip, qulqyn talqylatyp, klass jınalysyna da salýy yqtımal.

— Eńbek, eńbek dep qylqyldaısyz...— dep kúńkildedi kókesine qaradan qarap yzasy kelip.— Myrqymbaı, Dárkembaı, Jabaılar ǵumyr boıy eńbek etti, ne boldy? Jabaı boranǵa ushyp óldi, Dárkenbaı da ońǵan joq. Oılamaısyz ba osyny?

Kókesi kópe-kórineý ish jıyp, seskenip qaldy. Kúregin jerge tiginen shanshyp, mańdaıynyń terin alaqanymen sypyryp turyp edáýir oılandy. Myna bala ne dep ketti? Kim, kim deıdi myna as ta tek baqytty zamanda jarymaı, jalshymaı júrgen?!

— Beri kelshi!— Qasyna jaqyndap kelgen ulyna eshkim estimesin degendeı sybyrlap:— Balam, jańaǵy kisileriń kim, bizdiń aýylda tura ma? Olardy men neǵyp bilmeımin, kórmeımin?— dedi.

Erjan máz-meıram.

— Oı, kóke! Kitap oqymaǵannyń zıany osy... Bári de revolúsıadan buryn ómir súrgen. Áldeqashan ólip qalǵan... Maılın, Áýezov, Músirepov sıaqty aǵalar jazǵan bárin.

Kókesi jeńil kúrsindi.

— E, solaı demeısiń be? Men de qarǵadaı kezimnen qoı baǵyp, ǵumyr boıy eńbekti emip kele jatyrmyn. Sodan zıan kórdim be. Bireýdiń aldy, bireýdiń sońy degendeı... Ásken, Seısen aǵalaryń, shúkir, er jetti. Áne-mine degenshe kelin de tabaldyryq attaıyn dep otyr...— Kókesi bir aýyq únsiz qaldy. Áskenniń de áskerge attanǵanyna bir jyl.— Iá... Shaǵyn da bolsa shańyraǵym bar.— Alasa ǵana qos qorjyn tamǵa rızalyqpen kóz saldy.— Mynaý bes bólmeli úıdi bitirip, kúz aıaqtala kirip alsaq...— Shoshaq shıfer shatyrly, áıtse de ishi-syrty sylanbaǵan zińgitteı úıdi ıegimen nusqady.— Eńbekten qashpa, balam! Áneýgúni ata-analar jınalysynda muǵalimderiń de estidi. "Jazǵy demalysta balalardyń ústine óbektep túse bermeı, jumysqa salyńdar" dep tapsyrdy. Joǵary jaq ta solaı deıtin kórinedi. Bıyl brıgadańdy jıyp qoı. Qyrǵyn jumys kútip tur bizdi. Myna úıdiń ishi-syrtyn batpaqpen uryp, neshe qaıtara sylaımyz, eden tóseımiz, pesh salamyz, aǵartamyz. Muǵalimderińnen surap alamyn, saspa!

Ata-analar jınalysynda muǵalimder ne dedi, Erjan ony kókesinsiz de bes saýsaǵyndaı biledi. Sol muǵalimder, qyzyq bolǵanda, klass jınalysynda basqasha dedi. Klass jetekshisi: "Ata-analaryń senderdi shilińgir ystyqta aıamaı jumysqa salsyn" degen joq. "Tórt toqsan boıy oqý oqyp, sharshadyńdar. Endi kanıkýlda jaqsylap demalyńdar, sýǵa túsińder, balyq aýlańdar, qystaıǵy qurys-tyrystaryńdy jazyńdar. Bir aıdan soń sovhozdyń qaýyn-qarbyzy túıin tastaıdy. Besinshi-altynshy klastan bastap oqýshylardyń óndiristik brıgadasyn jasaqtaımyz. Jeti-segiz shaqyrym jerdegi Qaraoıǵa barasyńdar, baqshanyń aram shóbin otaısyńdar. Brıgadır, zveno bastyqtaryn óz aralaryńnan saılaımyz. Eńbekterińe narád jabylady, aqy tólenedi. Brıgadanyń aqshadan góri qymbatyraq paıdasy mynaý: sender bir jaǵadan bas, bir jónnen qol shyǵaryp, kollektıvtik eńbek ne, mine, sony uǵasyńdar. Kim jalqaý, kim eńbekqumar, jumys ústinde taıǵa tańba basqandaı kórinedi. Áredik-áredikte sýshy aǵalaryńa konsert qoıyp, plakat, uran jazasyńdar",— degen.

Erjan "kollektıvtik eńbekti" óte jaqsy biledi. Ótken jyly ózi quralpy balalarǵa erip, qaýyn-qarbyzdyń aramshóbin otaǵan. Oqý jyly bastalarda sovhozdan baqandaı jetpis som aqsha aldy. Oı, qýanǵany-aı, sonda! Sýdaı jana qyzyl qulaqtar alaqanynda sytyr-sytyr janyp, ánsheıin órtep bara jatty. "Baıyǵan degen osy!" dedi ońashada. Shapqylaǵannan shapqylap kek dúkenge kirip, bes somǵa qant-kámpıt aldy. Jáne óńkeı qymbattaryn. Jolda eptep dámin tatyp kórmek boldy, úıge ne apara jatqanyńdy eń aldymen óziń bilýiń kerek qoı! Bireýin aýzyna tastap edi, tańdaıyna tatydy. Dereý ekinshisiniń qaǵazyn arshydy. O da... Úshinshisin ytqytty. Kámpıtter erigen ústine erip, tıisti jerge ketip jatyr. Jolaı Ámzeler kezikti.

Bósip ketip, olarǵa da ýys-ýys úlestirdi. Álgi jerde qaı kámpıti kimniń qolynda ketti, o jaǵy esinde joq. Úıge kelse, kámpıt taýsylypty. Ábden uıaldy. Uıalǵan tek turmas, kúle saldy. Qalǵan aqshany kókesine ustatqan. Kókesi murtyn sylap:

— Azamat, azamat! Áke-sheshesin asyrady degen osy!— dep qaýqalaqtady.

— Kóke, palto satyp alyńyz andaǵyǵa! Ústińiz tozyp júr.

Kókesi ulynyń betin murtymen iskektep, mańdaıynan ıiskedi. Kelesi kúni ózine palto emes, Erjanǵa shabaǵy jaltyldaǵan velosıped satyp áperdi.

E, bárin aıt ta birin aıt, velosıpedtiń jyryn aıt! Aýyldaǵy eń júırik, eń ádemi velosıped edi ǵoı. Ýaqytynda maılap, vıntterin burap, oı-shuqyrdan sekirtpeı bıpyldatyp qana óte shyǵady. Sebebi ol jaı velosıped emes, mańdaı terge kelgen velosıped, eńbek velosıpedi!

Erjanǵa salsa, brıgadadan ólse qalǵysy joq. Bylaı qarasań, pesh kirpish qúıý da eńbek, aram shóp otaý da eńbek. "Eki esep bir qısap", kókesi aıtpaqtaıyn. Uqqan adamǵa ekeýiniń arasy kósh qulash. Pesh kirpishti japadan-jalǵyz quıasyń — másele qaıda! Jalyǵasyń — bir. Kirpish quıdy dep seni eshkim maqtamaıdy — eki. Jamandamaıdy da. Óıtkeni munyń bári óz úıińniń jumysy. Ondaı jumys kózge kórinbeıdi. Úı jumysy kózge kórinse, laıyqty baǵasyn alsa, Erjannyń mamasy bas bolyp, biraz mama, áje, jeńgeler osy aýylda orden, medalmen nagradtalar edi.

Sońǵy kezde jalǵyzdyq janyna qatty batyp júr... Tete aǵasy Seısen qý bolsa bir kúnniń ishinde jıylyp-terilip, shópke tartyp ketti. "Kókemdi renjitpe, mamamnyń densaýlyǵyn bilesin, aıanbaı qolǵabys et. Byltyr men de ala jazdaı tyrp etpeı úı qalastym, ólip qalǵamyn joq",— dep ýaǵyz aıtyp ketti attanarynda. Bul: "Kókemdi renjitpe, renjitpe... Ondaı myqtyny renjitip kór, ne bolǵanyńdy bilmeı qalarsyń!"— dep kúńkildedi.

Brıgada she? O, keremet qoı! Erteden keshke deıin tizeni tikenek, qıaq tiledi. Kún uzaq atyzdy qýalap búkeńdeısiń de júresiń, búkeńdeısiń de júresiń, báribir keremet! Aram shep degeniń myń mıllıon: taýsylyp bitpeıdi! Onda da keremet! Eńkeıip qalsań, ashshy ter kózińe, boı jazsań, moınyńa quıylady — túk te emes, ólmeısiń! Muǵalimder aıtpaqtaıyn, kóppen kórgen — uly toı. Esesine túske taman ýlasyp-shýlasyp ózenge júgiresiń, bir-birińe sý shashyp oınaısyń, qostaǵy asqanaǵa baryp, kóje-kólmek ishesiń. Ary qaraı qosqa kir de, myzǵyp al, nemese kitap oqy. Keshke tipten tamasha! Taý jaqtan salqyn samal jelpip, bulttaı qaınap ushqan masa, shirkeıdi kóz kórmeske qýyp ketedi. Aýanyń móldirligi sondaı, tipten kózińdi qanshama ashyp qarasań da kórinbeıdi. Voleıbol, fýtbol oına, eshkim qoı demeıdi. Uıyqtar aldynda ár bala kezekpen bilgen ertegisin aıtady. Nebir jyn-shaıtan elestep, birese qýanyp, birese shoshynǵan balalar kezekpen tyrqıyp, uıqyǵa ketedi... Óstip, óstip otyz kún oıyn, qyryq kún jumys qas pen kózdiń arasynda zyrlap óte shyǵady.

Al munda she? Qyl aıaǵy ıt te oınamaıdy senimen. Kóleńkede tili salaqtap, eki ókpesin soǵyp jatqan Alyp soqty "kel, oınaıyq, káne, oınaıyqshy!" dep shapqa túrtkilep kór. Qaıdaǵy oınaǵan! Yryldap, tisterin aqsıtsyn. Áıtpese "Yrylymdy saǵan qor etpeımin!" degendeı, ornynan sylbyr túregelip, qora aınalyp ketedi.

"Ómir — qytymyr!" deısiń mundaıda.

— Sharshadyń ba, qulynym? Kel, aıran ishe ǵoı.

Jalt qarasa, anasy bosaǵa kózinde qalbıyp túr. Kózi kirtıińki. Mana basy aýyryp jatyp qalǵan. Sodan jańa turypty. Erjan bylq-sylq etip, úıge bet túzedi. Mamasy: "Qulynym!" dese bitti, aıaq astynan tez sharshap qalady. Ol kisi ylǵı da uly kil bel qaıystyrar aýyr jumystyń astyna túsip, yńyrshaǵy shyǵyp, júdep-jadap júr dep oılaıdy. Keıde kún uzynǵy oıynnan azyp-tozyp keledi. Sodan keshki asty soǵyp ap, búıiri shyǵyp yńqyldap otyrsa da mamasy: "Qabyrǵań yrsıyp, aryp ketipsiń. Qarashy, mine, sanap alýǵa bolady" dep, ústine shurqyrap túsip jatqany. "Yrsıyp turǵan ol qaı qabyrǵa? Káne, sıpap kóreıikshi, qolyma túser me eken?" dep ishteı mamasynyń ańqaýlyǵyna kúlip máz bolsa da, syrttaı: "Iá, mama, ólesi bop sharshap júrmin. Aıran uıytyp qoıdyńdar ma?" dep, oıdan oıyp, qyrdan qyryp kelgendeı aldyna qısaıa ketedi. Ótirik aıtqan qaıbir jaqsy. Áıtkenmen, anadan basqa kimge óstip erkeleısiń, kimge óstip ótirik aıtasyń!

Kárlen kese aırandy basyna bir-aq tóńkerip:

— Kún ys-tyq, ma-ma! — dep entikti.

Sheshesi ulynyń kún sasyǵan shashynan sıpap:

— Kirpishi qurǵyr da bıyl biter emes... Shyda. Kókeń de jetisip júrgen joq. Qaıteıin endi, qolymnan kelse myna shyjyǵan shildeniń betine bir shelek sýyq sýdy shasha salar em...— dep, qolynan kelgenshe jubatyp jatyr.

Mamasy qaıbir kezderde óstip taýsylyńqyrap sóıleıdi. Ásirese, júregi mazalap turǵan shaqta... Ondaıda qoıa qoıǵan jón. Erjan biraq bastap alǵan kúńkilin qoıa almady.

— Shyda, shyda! Budan basqa sózdi bilmeısińder me osy! Balalar jatyr, áne, úıdi-úıinde tyraıyp uıqy soǵyp...

Mamasy sál qataıdy.

— Basqa balalardyń aǵasy, jaǵasy bar. Seniń kimiń bar? The, the, tilim tasqa, qaıdaǵyny aıtqyzyp. Barmyz, baımyz. Biraq biri oıda, ekinshisi qyrda. Ásentaı armıada. Seısentaı shópte. Kishi bolǵansha, kúshik bol...

Erjan kirjiń etti. Shyr etip týǵannan kishi bolyp keledi. Bastaýysh klasta kishi, besinshi klasta da kúshik... Bul kishilik pen kúshiktik jýyr mańda taýsyla ma, joq pa? Bıyl altynshy klasqa keshti. Batyr bala Bolatbektiń jasyna. Osy jasqa deıin kúshiktik pen kishilik Erjannyń sońynan nege qalmaıdy osy?

Áıtkenmen sózi sál basqashalaý shyqty.

— Kirpishti sovhozdan satyp alaıyq, mama. Bir kirpishi eki-aq tıynnan!

Mamasy azar da bezer.

— Basqanyń kirpishi bizge úı bolmaıdy. Óz mańdaı terińmen kelgen kirpishter jaı kirpish emes, altyn kirpishter, qulynym! Jas kúnimde kirpish qurǵyrdy buıym qurly kórmeı, myńdap quıyp tastaýshy em. Átteń, átteń...

Erjan mamasyna kóziniń astymen bildirtpeı qarap qoıdy. Úshinshi jyl, mine, mamasynyń júregi aýyrady. Revmatızm júrekke shapqan. "Soǵystan sońǵy júdeý jyldary aqyrǵan aıazda mektepke rezeńke botımen barýshy em. Qara tabannan ótken sýyq aqyry tóbeme jetti",— deıdi. Kúz, kóktem sıaqty alasapyran maýsymda aıaq-qoly syrqyrap, domalanyp jatyp qalady.

Bárin de ishteı oqyp-toqyp tur-aý, áıtkenmen, erkelikti bastaý qıyn, bastaǵan soń tastaý odan da qıyn.

— Qarashy, mama, alaqanym kúldirep, oıylyp qaldy. Keshke qalaı sýret salamyn?— dep qyńqyldady.

— Áltaman kúnbaǵystyń maıymen sylap tastaımyz, túk te etpeıdi. Jantaıyp myzǵyp al, kirpishińe ystyq qaıtqasyn kirisersiń, eshqaıda qashpas.

Sonymen, senektegi syqyrlaýyq tósekte uzynynan túsip, damyldap jatyr... Damyldady degen aty ǵana. Oı degeniń — on-aý. Erjan aıtyp-aıtpaı ne kerek, ómirge ókpeli. Sút kenje — másele qaıda! Ásirese, "úıdiń kishisi bolǵansha, ıttiń kúshigi bol" degen mátel esine túskende, bir mınýtke jyndanyp qalady. Úlken aǵasy Ásken barda kenje bolý jaman emes-tin. Úıdiń ýaq-túıek sharýasy aǵasynyń moınynda. Baýyrsaqtyń jumsaǵy, súttiń qaımaǵy aldymen Erjanǵa, qalsa Seısenge tıesili. Aǵasy bardyń — jaǵasy bar degen osy. Áı, qaıdam! Aǵa da, jaǵa da adamyna baılanysty kórinedi. Bylaı qarasańyz, Seısen de Erjanǵa teteles aǵa. Óıtken aǵasy qurysyn. Bala jastan ekeýi oıynshyqqa talasyp ósti. Seısen reti kelse munyń asyǵyn urlaıtyn. Erjan botadaı bozdap, onyń ústinen úlkenderge shaǵym aıtady. Qazir de keıde tatý, keıde ıt pen mysyqtaı. Ásken she? Oho, ol ma, ol naǵyz aǵa! Seısenge ǵumyr boıy sabatqyzǵan emes. Mektepten soń sovhozdyń traktoryn aıdady. Aılyq alǵanda: "Má, kınońa kir!", "Lımonad alyp ish!", "Sýretińe kerekti qalam-qaryndashyń bar ma?"— dep, kóke, mamasyna kórsetpeı alaqanyna aqsha qystyratyn. Áskenniń kóksaý, eski "Belarýsi" she! Onyń ıgiligin Erjan kórip baqty ǵoı! Aǵasy túste shaılatyp úıge keledi. Erjan tyrbańdap dereý traktordyń kabınasyna órmeleıtin. Aýzymen "tyr-tyrlap" ot aldyrady. "Qyp-H!" dep jyldamdyqqa qosady, o, sodan Erjan temir tulpardy gúrildetip aýladan keń dúnıege shyǵady. Qasqaıyp taýǵa betteıdi, gazdy ústi-ústine basady. Traktor ekeń solq-solq etip, jeldeı júıtkisin baıaǵysynda. Bir ýaqta dóńgelegi jerge anda sanda bir tıip, deltoplandaı qalyqtap usha bastaıdy. Seńgir-seńgir taýlardan da asyp, tike juldyzdarǵa qaraı kóteriledi...

Kóksúńgi shyńdarǵa shyǵyp ketken traktor men Erjandy:

— Oý, batyr, bolsań endi rúldi maǵan ber!— dep, aǵasy jerge túsirip alady. Eki qoly, eki aıaǵy tormoz, rúl, jyldamdyq aýystyrǵysh arasynda erbeńdep, kózi aqshańdap ketken Erjekeń bul kezde taza esalań. Aǵasy ony bek jaqsy túsinedi, túsinedi de qataryna otyrǵyzyp, aýyl syrtyna alyp shyǵady. Jazyq jerlerde rúldi Erjanǵa berip-berip alady. Búginde she? Onyń bári kórgen tústeı. Ásken áskerde. "Slýjba qıyn. Senderdi saǵyndym" dep jylanady. Al, televızordan kórseń, slýjba tamasha! Sartyldatyp sappen júredi, shyrqatyp án aıtady, burqyldatyp myltyq atady. Abajadaı tank astarynda. Erikken kezderde jeti qat aspanǵa ushyp shyǵyp, parashútpen jerge qaraı quıǵytyp sekiredi. İshetinderi borsh, jeıtinderi kolbasa... "Slýjba qıyn..." Qaıda-a? Ánsheıin kóke, mamasyna hat arqyly bolsa da eptep erkelegisi keledi. Erjan parashútpen sekiretin, tank júrgizetin slýjbaǵa barsa, sol jaqta máńgi baqı qalyp qoıar edi.

Seısen she? Seısen buǵan aǵa bolatyn túri kórinbeıdi. Áýeli deseń Ásken áskerge ketkeli kisimsinip, qojandaǵysy keledi. Aqyl aıtady shatpaqtap.

Iá, jaǵdaı máz emes... Osy byltyr ǵana aýyl syrtyndaǵy keń jazyqqa menshik mal jaıylatyn. Bıyl kóktemde jazyqqa temir soqa jarqyldap tústi. Aınalasy eki-úsh kúnniń ishinde traktorlar tas-talqan ǵyp jyrtyp, jońyshqany ekti de tastady. Bul kúnde keń jazyǵym — jaıqalǵan jońyshqa. Aýyldaǵy taıynsha-torpaq, sıyr bitkenniń de bul kúnde aıtar áni — jońyshqa, jońyshqa! Shetinen jazyq jaqqa áýkesin salyp, moınyn sozyp, ıis aýlaıdy da turady. Keshke taman óristen qaıta bere jazyq jaqqa óńkildep, jyryla qashatynyn qaıtersiń. Sıyr toıǵanyn bilmeıdi. Áńgúdik bir-ekeýi áneýgúni isinip-kebinip, ishi jarylyp óldi. Sodan beri, amal joq, Erjan kúnde-kúnde aýyl syrtynan kók sıyrdy qarsy alady. Qarasan kelgir kók sıyryń, ishten oqyp týǵan qýdyń naq ózi. Jońyshqaǵa burynǵydaı aýyl syrtynan qashpaıdy. Túk bilmegendeı aýylǵa tártippen kiredi, kirgesin-aq úı-úı arasyn qýalap, shetki kóshege shyǵady, shyǵady da týra jońyshqaǵa qaıqaıady. Bıyl qysyr qalǵan, qorada móńirep turǵan buzaýy joq, kúni-túni oılaıtyny qý qulqyn qamy. Qashaǵan kók sıyrdy izdeıtin kim? Árıne, Erjan. Shı-shıdi aralap, velosıpedti tomarǵa soǵady, shyrmaýyq ataýly shıratylyp shabaqqa oratylady. Masa, shirkeı, baltyr, bilekti qyzyl josa qan qylady. Aqshatyr aýlynyń masa, shirkeı, sonasy da jońyshqa jeı me, álde án salyp, bı bıleıtin altybaqany osy jer me, áıteýir, ymyrt túse jońyshqa arasy yzyńdaǵan, syńsyp án salǵan nasekomdarǵa tolyp ketedi. Attaǵan saıyn shóp arasynan qara bulttaı qaınap, túmen-túmenimen kóteriledi. Kóteriledi de, ne óshi, ne qasy bar, qaıdam, kók súńgilerin saılap, áı-sháı joq, adamdy ireýge kirisedi. Jyn urǵandaı qyzyl qýraı, jalbyzben óz-ózińdi bas-kózge sabalaısyń kep, sabalaısyń...

Bul kók sıyrdyń quıryǵyn qashanǵy buraıdy? Qarasan kelgirdi qýalaýdan qutylatyn kún bola ma, bolmaı ma?

Erjan qamyǵyp jatyp, kirpiginiń qalaı ilinip ketkenin ózi de baıqamaı qaldy.

Oıda-joqta móńkigen velosıped. Sulý kirpishter, búlingen kirpishter... Daltonıkter, sıyrlar jáne jońyshqa. Kókemniń kózinde rentgen apparaty bar ma? Shybyn bolyp kirip, túıe bolyp shyqpaıtyn pále... Baltyry kús-kús bala bolǵym keledi!

Aýyl syrty ıý-qıý. Sıyr móńireıdi, qoı-eshki mańyraıdy; tabyn men otar mıdaı aralasyp ketken. Solardyń qalyń ortasynan bireý mas adamdaı párýaısyz baqyldaıdy. Jyndy kók teke ǵoı búl kilkigen qalyń shańǵa qaqalyp júrgen.

Kún kókjıekke tabanyn tıgizip úlgeripti, butyna pish etip qoıǵan jas balanyń betindeı talaýraıdy. Terekter túlepti, aq mamyqtar aýada úlbire ushyp, bet albaty mańıdy.

Erjan on aıaǵymen jer tirep, sol aıaǵyn velosıpedtiń ramasynyń arasyna suǵyp jiberip, kók sıyrdy toryp tur.

Sol eki arada bireý qasyna zyr etip kelip toqtap, velosıpedinen dik etip túse qalmasy bar ma. Moıyn bursa... sovhozǵa bıyl kóktemde kóship kelgen Táshen! Eshbir topqa qosylmaı, tomaǵa-tuıyq júretin kisikıik bala — tutyqpa. Sondyqtan kópshilik jerde aýzyn barynsha az ashýǵa tyrysady. Júrisi de elden erekshe. Attaǵan saıyn uzyn. moınyn ata qazdaı qylqyńdatyp, kúlkińdi keltiredi. Balalar da urynshaq ózine, orynsyz mazaqtap, jábirleı beredi. Táshen soǵan oraı ońasha oınaıdy, ońasha oılaıdy. Qazir de murnyn qos-qostan tartyp, shetteý tur.

Erjan da oı ústinde... Oılanatyn nárse kóp. Oılaı-oılaı tipti jelinip ketesiń.

Osydan bir saǵat buryn kirpishterdi quıyp bitirgen. "Ýh!" dedi, raqattana jýynyp-shaıyndy. Kárlen kese aırandy baýyrsaqqa qosyp, dás qoıdy. Mamasy kórshi úıge ketken. Qarnyna el qonǵasyn rahattana bir sıpady da, qoraǵa kirdi, velosıpediniń bosaǵan shabaqtaryn qurtymdaı kiltpen tartyp, qataıta bastady.

Mınýt ótti, ótpedi, aýladan qyzyl átesh shoshyna qyt-qyttady. Qora esiginen basyn qyltıtyp áýege kóz salyp edi, qaraqus kórinbedi. Endeshe, qyzyl áteshtiń myna shatqany qaı shatqan? Degenshe qaýyrsyn, kanat ataýly sart ta surt qaǵysyp, bir emes, eki átesh qosarlana jan ushyryp baqyrdy. Túsinikti-e... Qyzyl átesh pen kórshiniń qara áteshi tóbelesip jatyr.

Erjan qoraǵa qaıta kirdi.

Bıe saýymnan soń aýla syrtyna mashına pys etip toqtady. Kókesi! Áteshterdiń qyt-qyty uzaı bere úzilip ketti. Bireýine kesek tıdi me, shoshyna baqyrdy. Kókesi ǵoı, mashınadan túse sala qýalap júrgen... Erjan jymıdy. Osy mınýtta kókesi, qudaı biledi, kirpishterdi jaǵalap, balasy tańerteńnen beri qanshasyn quıdy, sanap júr... Tekseretin túgi joq, kirpishterdiń buryshy shyqqan, áp-ádemi. Erjan báz bireýlerdeı maqtanshaq bala emes. Kirpishti kóp quıyp qoıǵan ekemin dep ákesiniń aldynan balaǵy jalpyldap júgire shyqpaıdy. Úlkender aıtaqtaıyn, eńbegine qaraı ónbegi. Biraz puldaný kerek. Kókesi ózi shaqyryp alyp, óz aýzymen maqtasyn.

Shynynda da, kókesi shaqyrdy.

— Áı, Erjan, barmysyń, badalǵyr!

Erjan selk etti. Mynaý maqtaıyn dep turǵan ún emes... Kárli de, zárli ún!

Qoradan atyp shyqty.

— Barmyn!

— Bar bolsań, bermen kel!

Keldi. Ákesiniń jel qaqqan júzi — órt.

— Anaý ne?

Óz kózine ózi senbedi. Kirpish ataýlynyń beti kemi on saıtan oınaqtap ótkendeı san-sapalaq qalyń shımaı! Keıbiriniń saý-tamtyǵy joq, úgitilip ketipti, ekinshisi opyrylyp qalǵan, jartykesh qana. Úshinshisi mújik sheke. Áı, aıaqtaryń synǵyr qos átesh-aı! Jer jetpegendeı áli qatyp úlgermegen, bylbyraǵan sý kirpishterdiń ústimen bir-birin qýalap júrip tóbelesipti... Kúresin ústinde qyzyl átesh qoqyraıyp tur. Qan-qan aıdaryn aspandata kóterip, kózin oınaqtatyp, Erjanǵa "Qo-qoq!" dep qoıady. "Sál bolǵanda qara páleni jer jastandyratyn em, kókeń emes pe meshaıt bolǵan. Qap! Qap!" deıtindeı.

— Sengen qoıym sen bolsań... Quıǵan ekensiń, qorymadyń ba ıt-qustan!

Ákeı eki ıyǵy salbyrap, uzyn oryndyqtyń bir shetinde eki búktetile eńkeıip otyr. Erjan ákesiniń qartaıa bastaǵanyn alǵash ret ańǵardy. Bala bolý qıyn. Al áke bolý odan da qıyn. Kókesi sońǵy jyldary syr berdi. Samaı shashy aǵara bastady. Ásken qysqa qolyn uzarta berip edi, ótken jyly áskerge alyndy. Mamalaryna aıaq astynan revmatızm jabysty. Bıyl kúzde mamasy Kavkazdaǵy kýrortqa júrmekshi. Kókesi soǵan deıin úıdiń kákir-shúkir jumysyn bitirip, kúzgi sýyq bastalǵansha edel-jedel kirip almaqshy. Kákir-shúkir aıtýǵa ońaı bolǵanmen, onysy bitip bermeıtin birdeńeler eken... Ázirge ushy-qıyry kórinbeıdi. Pesh kirpish qúıý da sol kákir-shúkirge jatady.

Erjan biliner-bilinbes kúrsinip saldy. Iá, áke bolý da, bala bolý da ońaı emes.

Basyn kóterse, maldyń aldy aýyl shetine iligipti... Áýeli qoı shirkin buqpantaılaı typyńdap ótti. Shirkeı-masasy qujynap, qos saýyryn quıryqtarymen kezek sabalap, Záńgi babanyń úrim-butaqtary — sıyr jaryqtyqtar yńyranyp, búıirleri shyǵyp yńqyldap jetti. Erjan rúlge ıegin arta velosıpedke jatyp alyp, syǵyraıyp kók sıyrdy izdedi.

Áldekim jeıdesiniń syrtynan tyrnalap-tyrnalap jiberdi.

— O ne, eı?!— Shoshyp qalyp, álginiń qolyn qaǵyp jiberdi. Sóıtse — Táshen! Kishkene kózderin tabynnan alar emes.

— Áne bireý bizdiń qońyr sıyr ma, qońyr sıyr ma?— deı beredi.

Erjan ań-tań. Óz sıyryn ózi tanymaı, ábilet basty ma?

— Sen ne... alystan kórmeısiń be?

Táshen basyn shaıqady.

— Kóremin...

— Endeshe, "qońyr sıyr, qońyr sıyryń" ne?

Táshen: "Myna bala syr aıtýǵa tura ma?" degendeı, Erjanǵa synaı qarady. Kidirip-kidirip sóz bastady.

— Men... daltonıkpin.

— Daltonık?!

— Uqsas tústerdi aıyra almaımyn.

— Ne?

— Jasyl — keıde sary, al sary — qońyr...— İshke demin jutty, únsiz turyp qaldy.— Qońyr sıyr keıde qyzyl bop kórinedi.

Erjannyń tań qalǵany sonshalyq, aýany áreń jutty.

— Eı, sen ózi... boıaýdy aıyra almasań, sýretti qalaı salyp júrsiń?

— Aǵaı: "Qatyspasań da bolady, jalpy úlgerimińe qarap, toqsandy qoryta salarmyn" degen. Biraq... sýret sabaǵyna, úıirmege qatyspasam, balalar daltonık ekenimdi bilip qoıady ǵoı.

Erjan kúldi. Táshen aýzy tompıyp turyp kúńk etti.

— Áne, sen de...

— Óı, kúlmeı, endi jylaımyn ba?

Sóıtkenshe qońyr sıyr da "M-mm"...— dep aýzynan silekeıi shubyryp, jelini jer syzyp kep qaldy.

Erjan:

— Áı, Táshenık, tanyp al, áne, qońyryń...— deı berip edi, tabyn arasynan kók sıyrdyń tumsyǵy sýmań etip kórindi. Sol muń eken, manaǵy "Kók sıyrdyń quıryǵyn buraýdan qashan qutylam?" degen oı mıyna sap etip orala ketti. Mınýt boıy sol oıdy qoryta almaı áýrelendi.

Álden ýaqta:

— Taptym, taptym!— dedi judyryǵynyń syrtymen rúldi perip-perip qap.

Táshen dym túsinbeı alaq-julaq etti.

— Neni? Sıyryńdy ma?

Erjan oǵan asqaqtaı qarady.

— Aıda, davaı, ekeýmiz sıyr aıyrbastaıyq.

Tutyqpa bala velosıpedinen aýyp túsip qala jazdady.

— Onyń ne, nege?

— Keıin aıtamyn. Qoryqpa, qońyr sıyryńdy qasqyr jemeıdi. El orynǵa otyra taıaqtyń astyna alyp, qaqpańa kirgizip salamyn.

Táshenniń keliskisi joq. Tómen qarap, kúmiljip tur. Erjan tótesinen saldy.

— Áı, osydan bar ǵoı, sózimdi jerge tastasań... búkil klasqa daltonık ekenińdi...

"Daltonık" degende Táshen qoldy-aıaqqa turmaı, zyr ete tústi.

— Ala ber, aıda, ákete ber!— Áldekimnen qorǵanǵandaı, bireýden jasqanǵandaı, qolyn silteı beredi.

Ekeýi eki sıyrdy eńkildetip qýyp, eki kóshege tústi.

...Qońyr sıyr basqa, bóten qorany jersinbedi me, saýyryn quıryǵymen sabalap, mazasyzdana berdi. Mamasy da súqtana qarap, janýardy eki márte aınalyp shyqty. Saýyryna qolyn apara berip edi, qońyr sıyr artqy aıaǵyn sart etkizip, tebinip qaldy.

Mamasy:

— Balam, mynaýyń bóten sıyr,— dedi qup-qý bolyp.

Erjan miz baqpady.

— Qoıyńyzshy, mama. Aıta beredi ekensiz. Ózimizdiń kók sıyr...

Mamasy oǵan týralap, uzaǵyraq bajaılap qarady.

— Balam... bul shynyń ba?

— Ollahı, mine, janym, mine...

— Kózińdi bıyl doǵdyrǵa kórsetip pe eń?

— Joq.

— Báse-e! Kózińdi buzyp tynypsyń. Kóp áýes bolma kitapqa desem bolmaısyń. Atań alpystan keıin kózi ketip, qabyrǵa sıpap qalyp edi. Seniń de janaryń jasyq pa deımin. Kók sıyr dep bóten maldy qýyp kepsiń.

— Ras pa, mama?— Erjan oılandy. Durysynda, oılanǵan boldy. Sıyrdy "zerttegensip" eki márte aınaldy, tańdaıyn taqyldatyp qaqty. Tereńnen tynys aldy da, bir demmen:— Onda... men daltonık ekenmin, mama,— dedi.

Mamasy tiksindi.

— Dáltónigi ne, bátir-aý?

Erjan aýzy jalpyldap, tez-tez sóıleı bastady.

— Sondaı kóz aýrýy bar, mama...—"Aýrý" degende sheshesi bozaryp sala berdi. Bala tez arada basqa saıǵa saldy.— Qoryqpa, mama, túk zıany joq. Daltonıkter jasyldy kók, saryny jasyl, keıde kók shýlan sıyrdy qońyr ǵyp kóredi. Qyzyq, á, mama? Basqalar bylaı, al, men bylaı...

Mamasy basyn shaıqady.

— Áı, qaıdam, túbi shıki... Elden erek bylaı kórgeniń maǵan unamaıdy, balam!

— Kóktemde kóship kelgen Táshendi bilesiz be? Qysyq kóz, tutyqpa bala she? Mine, bylaı sóıleıdi... yr-rrr...

Mamasy qolyn siltegishtedi.

— Qurysyn, qurysyn! Eldi mazaqtama, óz basyńa keledi.

— Ol da daltonık eken. Bir aýylda eki daltonık, ábden jarasyp júretin boldyq.

— Tek tur!

— Aıtpaqshy, mama, Táshen mana bir sıyrdy aldyna salyp, qýalap ketti. Bizdiń sıyrǵa... ıá, ıá, uqsaıdy, uqsaǵanda qandaı! Kók sıyrdyń qandaı belgileri bar edi, mama?

Sheshesi oılandy — uly kók sıyrdy tanymasa orny bar. Taıynsha kezinen qoıdaǵy naǵashylaryna qosyp jibergen. "Sanaq júrip jatyr" dep qyńqyldaı bergen soń, ótken aıda taýdan ákelip, tabynǵa qosqan. Oıyn balasynyń esinde sıyr-pıyrdyń qaıdaǵy bir belgileri tura ma?

— Bir múıizi qysqa ma edi, bátir-aý? Á, ıá, oń kózinde burshaqtaı aǵy bar.

— Tup-týra, mama. Oń jaǵynan kelseń, qashpaı bedireıip turyp alady. Táshen qýyp ketken sıyrdy aıtamyn da.

Kózinde burshaqtaı aǵy joq, eki múıizi de túp-túzý bóten sıyrǵa mamasy jek kórip qarady.

— Qaıdan qýyp keldiń, sol jerge qýyp tasta!

Erjannyń estigisi kelip, janyǵyp turǵany da osy edi. Aýyl syrtynda oılap-pishken kishkene qýlyǵy iske asa bastady. Endi temirdi qyzǵan ústine qyzdyryp, soǵa ber, soǵa ber...

— Aıtsam, bolmaısyzdar...— dep, búgin bitpeıtin kúńkildi bastap jiberdi.— Naǵashylar aqyry baqqan eken, taýdan oıǵa qýalap ári qaraı da baǵa bermeı me. Sý suraı me, shóp suraı ma. Kıim kerek emes buǵan. Bári tegin...

— Tabynǵa úırene bersin dep...

— Úırenetindeı jana týǵan jas buzaý ma? Týar kezde, keler kóktemde bir-aq ákelý kerek. Ózim daltonıkpin, sabaq ta qıyn. Búgingideı men bóten sıyrdy qýalap júrgende, bul jońyshqaǵa túsip...

Erjan qaıdaǵy joq páleni tus-tustan qaptata berip edi, qaqpa aıqara ashyldy. Kókesi... Mashınasyn garajǵa aparyp kelip tur-aý, shamasy, qabaǵy qatyńqy. Erjan júregi tómen tartyp qoıa berdi — ótirik aıtyp qoıǵanda sóıtetin. Qoranyń qarańǵy túkpirine qaraı jylystap ketti. Kúrek taýyp alyp, úıilgen áktiń etegin túrtkilegensidi. Qoly kúrekte, qulaǵy áke men sheshede.

— Dáltónik deıdi... Qurysyn, taýǵa aparyp tasta. Jaılaýdyń sý tegin shóbin aıaı ma. Ne dep bolmaıdy... Jońyshqanyń tolyqsyp turǵan shaǵy... Doǵdyrǵa kózin qarataıyq balanyń.

Kókesi tis jarmady. Erjannyń ishi qyp-qyp etedi. Ákesi mamasy emes. Anaý-mynaý ótirikterge nana bermeıdi. Kózine kishkene rentgen apparaty ornatylǵan, óıtkeni qadalyp qaramasyn, qarasa bitti, arǵy-bergińdi alaqanǵa salǵandaı bilip alady. Rentgendigi sol ǵoı, bul kisi baıaǵyda shekara buzýshyny baqyrtyp ustap alǵan. Jańbyrda shekarashylardyń qasqyr ıtteri iz kese almapty — ıisti sezbeıdi. Álgi qashqyn kezge túrtkisiz qarańǵy tún jamylyp, jańbyr astymen shekaradan ótip ketipti. Erteńinde álgi mundar avtobýsqa otyryp ap, aýdan ortalyǵyna týra tartypty. Ary qaraı qaınaǵan qalyń jurtqa aralasyp, múldem adastyryp ketpekshi. Sor aıdaǵan ba, qashqyn bir jumyspen aýdan bara jatqan kókesiniń qasyna jaıǵasypty. Aýdanǵa jete bere kókesi jańaǵy paqyrdyń eki qarynan qyshqashtaı qolymen sap berip ustaı alyp, shoferge: "Tart mılısıaǵa!" dep aqyrypty. "Sondaǵy Temirbektiń túsiniń sýyǵy-aı! Kózi óńmeninen ótedi. Álgini óltirip tastaı ma dep qoryqtyq. Qashqyn qozǵalyp, qarý jasamaq túgil, typyr ete almady",— dep jurt keıin kópke deıin jaǵasyn ustap júrdi. Kókesi jańaǵynyń qashqyn ekenin qalaı tanyp qalǵan deısiz be? Túımesinen tanypty. Penjaginiń jeńindegi sary jez túımege salynǵan gerb arǵy bettegi eldiki eken. Kóp uzamaı shekarashy maıor aýylǵa arnaıy keldi, klýbta jınalys ashyp, Temkeńe alǵys jarıalady, istik murty jaltyraǵan tranzıstor syılady.

Sonymen shpıon ustaǵysh kókesi qoraǵa kirdi. Erjannyń ıyǵyna qolyn saldy.

Balada bas kóterýge bet joq, tuqshyńdap, úshkir kúrekti tyrt-tyrt degizedi.

— Saǵan ne bolyp júr, ulym? Úni jumsaq, qońyr barqyn.

Sol-aq eken, Erjekeńniń emeshegi ezilip, kóńili bosap qoıa berdi. Bár-bárin, kóńiline saqtaǵandyǵy men syryn aq júrekten aqtaryp salǵysy bar: úıi qurǵyr bitpedi, byltyr jazda dúńkıtip-dúńkıtip saman kirpish quıdy, balshyq ıledi, bıyl da sol kirpish, sol batpaq, topan... Seısen bolsa, áne, qurdas-qurbylarymen yrjaqtap kúlip-oınap, shóbin shaýyp júr. Kók sıyrdyń aldynan Erjan shyǵady. Báse deıdi, kóktemde kók sıyrdyń sary ýyzyn Erjan ǵana kertip jeı me? Bálem, kúni erteń Seısen shópten ýys-ýys qyp aqsha alady, alady da, eki qaltasyn toltyrady. Sonda Erjan ne betin aıtady? Seısenniń qolyna qarap, qaltasyna kózin satyp tura ma? "Maldyń aldynan shyqtym, kirpish quıdym" dese, kór de tur, jurt: "E, shyqsa, quısa nesi bar, óz úıiniń jumysy" deıdi. Al, Seısen maqtalady, marapattalady. Muǵalimder kúzde lıneıka aldynda: "Mal azyǵyn daıyndaýda kózge túsken komsomol múshesi" dep dásirtedi. Eshqashan, eshbir bala "úı sharýasynda kózge túskeni úshin" dáriptelgen emes. Búgin, máselenkı, eki júz kirpish quıdy, al estigen maqtaýy, káne? Qaıta sotqar qos áteshtiń kesirinen qosaq arasynda sógis estidi. So qurly qotıyn áteshterge: "Keppegen kirpish ústine shyǵyp tóbelesseńder qaıtedi?" dep jalynyp pa?

Oılaý ońaı da, oıdyń sózge aınalýy qıyn. Óz-ózin aqtaıtyn ońtaıly sóz aýzyna túspedi. Berekesi ketip, bojyraı bastap edi, kókesi:

— Baıaǵyda shopyr oqyr kezde biz de medkomıssıadan ótkemiz. Aramyzda bir jigit daltonık shyǵyp, jaramaı qalǵan. Men bilsem, daltonıkter sen sıaqty kók sıyrdy qońyr demeıdi, olar tek uqsas tústerdi aıyra almaıdy. Aıtalyq, qyzyl men al qyzyl, sary men jasyl...— degeni.

Erjan:

— Men, men...— dep, bytpyldyqtaı bastady.

— Mamań aýyrady...

Ótirik shirkin bir bastalsa boı bermeı me:

— Men, men... shynynda da, daltonıkpin,— dep saldy. Nege búıtedi, bilse buıyrmasyn, beıne bir bul emes, munyń aýzymen bóten, máselen, álgi bir ertegidegi qyryq ótirikshi Tazsha bala sóılep turǵandaı.

Kókesi shart ketti.

— Shyn daltonıkter óziniń daltonık ekenin bilmeıdi, olardy dáriger ǵana aıyrady. Qaı dárigerden qaǵaz alyp eń, kórsetshi, káne?

Ún joq.

— Men bolsam sovhoz jumysynda júrmin janymdy jaldap. Qarashash bir kún aýrý, bir kún saý. Úıdiń aýy men baýy mynaý bitpeı jatqan. Ne oılaǵanyń bar? Shesheń ekeýmiz bul tamdy o dúnıege ala ketpeımiz. Igiligin sender kóresińder, bári de bir senderdiń qamdaryń. Al, sen kópe-kórineý shamań jetetin, qolyńnan keletin jumystan jaltarasyń. Búgin bizdi aldarsyń. Erteń kimdi aldaısyń? Ózińdi me? Ótirik degen o basta ishki saraıyńa shybyn bolyp kiredi de, keıin túıe bolyp shyqpaıdy. Sony bilesiń be?

Erjannyń samaıy ysyp, sheke tamyry lypyldap, tez-tez soǵa bastady. Kókesiniń ýaǵyzy, nege ekeni belgisiz, juq bolmady. "Klastas balalar jazda aram shóp otaıdy, sýǵa túsedi, balyq aýlaıdy, fýtbol oınaıdy, men... júrgenim japadan-jalǵyz kirpish quıyp" degen irimtik oı aradaı talady...

Temkeń kóp qajamady. Qamshy sabyndaı qysqa úkim aıtyldy.

— Erteń kúni boıy qamalasyń. Úıge... Sıyr baǵý, kirpish quıýdan jalyqqan ekensiń, demal. Qaıdan shyqtyń, qaıda barasyń, oılan. Qazir olja sıyryńdy ıesine aıdap aparǵyn. Buzaýyna obal, áne, jelini jer syzyp tur. Qaıdan izde, odan izde, kók sıyrdy búgin jerden qazsań da, taýyp ákel.

Erjan áldene dep murnynyń astynan mińgirlep edi, kókesi oǵan qulaq aspady, qoradan shyǵyp júre berdi.

Seısen men jıren shash qyz — o, shikinder! Sovet armıasynyń jaýyngeri ótirik aıtpaıdy. Áıbat ápkesi kóp Qojalaq nege esiredi? Ásken neshe balaǵa aǵa? Kek, kek jáne kek! Shaq-shaq eski portfel, jambas et, selofan qaǵaz, bir bólke nan, qos ýys kámpıt...

"Ásken aǵa, saýsyz? Slýjba qalaı?

Biz amanbyz. Kókemniń "KAMaz-y" buzylǵan joq, aman. Mamam anda-sanda aýyrady. Aman. Bizge renjise aýyrady. Seısen shópte. Áneýgúni kelip ketti.. Ol jaqta borsh iship, kotlet jeıtin kórinedi. Jaqsy ómir, á! Borsyq sekildi semirip alypty ózi. Jumys qıyn dep jylanady. Ótirik aıta ma deımin. Aqshany kóp tabamyn, kúzde motoroler satyp alamyn dedi. Siz bilmeısiz, Seısen maqtanshaq bolyp ketken. Baıqaım, kórshiniń ózimen birge oqıtyn áne bireý jıren shash qyzyna ǵashyq. Kópten beri. Jasyrady, eldiń bárin túk bilmeıtin ańqaý, aqmaq dep oılaıdy. O, shikiniń! Kóktemde álgi qyz (kórshiniń qyzy) onynshy klasta oqıtyn Botpaımen kóshede sóılesip edi, qatty buzyldy. Otyn jarmady dep syltaýratty, meni urǵysy keldi áýeli. O shikiniń! Taz ashýyn tyrnadan alady, solaı emes pe, aǵa? Olar ylǵı da kishilerge kúsh kórsetedi. Myqty bolsa Botpaıdy soqpaı ma? Aǵa deımn, Seısenniń toǵyzynshy klastan qyzdy oılaıtyn nesi? Olaı bolmaıdy ǵoı. Erteń buzylyp ketse qaıtedi?"

Erjan qalamyn tistelep oılanyp otyr. Seısendi tym súmireıtip jiberdi me, nemene? Sol tustardy syzyp tastasa she? Qalam ushyn qaǵazǵa taqap, Seısendi jamandaǵan joldardy ejelep qaıta oqydy. Joq-joq, syzýǵa bolmaıdy, nege syzady? Bári de ómirde bolǵan oqıǵalar. Ólseń de, shyndyq kerek, Seısen motoroler satyp alamyn dep maqtandy ma? O shikiniń! Motorolerdi jyndy tekedeı baqyldatyp minip ap, jıren shash qyzdy qýyp kep bermek qoı. Ol qyzben kóshede qarsy ushyrasyp qalsa, bir qyzaryp, bir surlanady. Mahabbat pa? Qyp-qyzyl mahabbat!

Maı aıyndaǵy áne bir oqıǵa she? Shesheleri aýdanǵa, emhanaǵa ketken. Seısen eki bilegin sybanyp ap, nan ılep, ıirip soǵyp, ıirip soǵyp tur. Pále emes pe, mamasy qyńqyl-syńqyldy bastaǵaly baýyrsaq, shelpek pisirýdi úırenip alǵan. Peshke nan salýdy ǵana bilmeıdi. Sóıtip turǵanda kórshiniń jıren shash qyzy jyp berip kirip kelsin. Seısen narttaı qyzaryp, shyntaǵyna deıin qamyr-qamyr eki qolyn arqasyna jasyryp, ústel janynda batyr pıoner Pavlık Morozovqa ornatylǵan eskertkishteı qaqıyp turdy da qaldy. Jıren shash qyz aqyldy ǵoı, syr bermedi. Búgin úıge ne tapsyrma berildi, sony surady. Erjan gazǵa ot qoıyp pyshyldap júrse de, qos qulaǵy ekeýinde, ólip kete jazdap tyń tyńdaıdy. Jaıshylyqta inisine aqyl soǵyp ákireńdegende eshkimge sóz bermeıtin Seısende ún joq. Sonymen aıaq astynan baıǵus bolyp qalǵan aǵasy ıegin shoshaıtyp, sórede jatqan kúndelikti nusqaı berdi.

— Áne, áne, óziń jazyp al...

Erjan teris qarap tońqańdap, tunshyǵa pyrs-pyrs kúledi. Áp bálem, Seıseke, shoq, shoq, ózińe de sol kerek! Ǵashyq bolý ońaı emes. Óstip qınalýǵa týra keledi. Árıne, kórgendi bala tapsyrmany kúndelikten óz qolymen jazyp beredi. Seısen — kórgendi bala! Jazyp bere qoıaıyn dese, shyntaǵyna deıin qamyr...

Jıren shash qyz ıek shoshaıtýdy basqasha uqty. Seısen: "Jazsań, áne, jazbasań óziń bil" dep tur" dep oılady ma, kózinen ot shashyratyp shalqaıyp kep qalǵanda, kekili jelp ete qaldy.

Ár sózin bólip-bólip:

— Men bul tapsyrmany Botpaı degen baladan jazyp alamyn,— dedi de, esikti bosaǵaǵa sart uryp, kete berdi.

Ondaıda Erjan tynysh tura ma, júdep-jadap turǵan aǵasyn aıap ketip:

— Maǵan nege aıtpadyń, men jazyp beretin edim,— dep jantańdady.

Aǵasy ars ete tústi.

— Óı, ketshi óziń, quıysqanǵa qystyrylmaı!

Seısen inisine sondaı bir óshpendilikpen iship-jep qarasyn. Uryp jibermegenine táýba! Sol bir kókıgen qyzǵa bola sonshama shat-shálekeıi shyǵyp, búlingeni nesi? Ol ol ma, Seıseniń sol kúni qara basyp, kil kúıik sheke baýyrsaqtar pisirdi.

Á, meıli, Seısenniń qyzda basy qalsyn. Erjan toǵyzynshyda da, onynshy klasta da qyzdy oılamaıdy. Eshqashan da, eshqashan da kelinshek almaıdy — boldy, bitti.

Sıpaqtatyp jaza bastady.

"Ásken aǵa! Siz kókeme hat jazńshy. Qos betti toltyryp jazńz... Jumystan sharshaı ma, maǵan tıise bered. Nervisi buzylǵan. Keshe ózińz biletin qyzyl átesh pen kórshiniń qara áteshi (qara áteshti bilmeısiz, siz barda shıqyldaǵan qarala-torala balapan, keıin er jetken) pesh kirpishterdi buzyp ketti. Kókem maǵan ursty. Kók sıyrdy basqamen shatastyrdyń dep ursp úıge qamap ketti. Onysy nesi? Túsinbeımn".

Aıaǵyn ústel astyna sozyp jiberip, typyldata bastady. Ótirikti soqtyrtqanda sóıtetin. Úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn kók sıyr men qońyr sıyrdy qalaı shatastyrýǵa bolady? Oılap qarasa, oǵan basqa túgil ózi de senbeıdi eken. Ekinshiden, kókesi Erjandy qamap ketken joq, esik, áne, shalqasynan ashyq jatyr. "Úıden shyqpa, men saǵan senemin, nege búıtip jazalandyń, ońashada qabyrǵańmen keńes. Áskenge bárin baıandap, hat jaz. Jamanyńdy jasyrma, jaqsylyǵyńdy asyrma. Maǵan oqytpaı-aq pochtaǵa sala ber" degen tańerteń. Sodan kókesi jumysqa, mamasy dári-dármek izdep aýdanǵa ketken. Erlan qazir kókesiniń sol tapsyrmasyn taq oryndaǵan sekildi. Áskenge hat jazdy, jaqsylyǵyn asyrmady, jamandyǵyn jasyrmady. Eshkimdi naqaq kúıdirgen joq. Azdap, árıne, asyryp jibergen tárizdi. Áı, qoıshy, Ásken de Erjandaı kezinde talaı ret aqsaqty tyńdaı, ótirikti shyndaı etken shyǵar. Sovet Armıasynyń dyńdaı soldaty bolyp alǵasyn ǵoı: "Ótirik aıtpa, shynshyl bol, kóke, mamańdy tyńdap júr" dep hat jazady. Erjan da áli áskerge barady, pogondy qatyryp taǵady, ıyǵyna avtomatty iledi, áne, sonda jalǵan aıtýdy qoıa qoıady. Óıtkeni Sovet Armıasynyń jaýyngeri ótirik aıtpaıdy. Qalamy qaǵaz betimen jorǵalap, júıtkı jóneldi. "Aǵa! Sizder ot-jalyn keship, Uly Otannyń tynyshtyǵyn qorǵaısyzdar..."— Bul endi aǵasynyń astyna kópshik qoıyp, eptep jaǵympazdanǵany. Ásken áskerge alynǵaly, kókesi "Krasnaıa zvezda" atty týyrlyqtaı gazetti jazdyryp alady. Uıqtar aldynda kózildirik taǵyp, gazetti qolyna alady. Basqasha oqysa túsinbeı qalatyndaı qabaǵyn qars túıip, gazettiń alǵashqy árpinen sońǵy árpine deıin erni jybyrlap oqyp shyǵady. Ne izdep otyrǵany belgili — gazet Ásken týraly birdeńe dep qala ma degen úmiti kúshti. Ázirge "Krasnaıa zvezda" qatardaǵy jaýynger Ásken Shynbatyrov týraly tis jarmaıdy. Kókesinen soń Erjan oqıdy. Buǵan keregi — shpıon... "Uly Otanymyzdyń tynyshtyǵyn qorǵaǵan jaýyngerler" degen ǵajaıyp sózderdi sol shpıondardy izdep otyryp kezdestirgen. Sodan esinde qalyp qoıypty.

Hatty jalǵastyryp jaza berdi. "Sizdi kókem tyńdaıdy. Ana qarasan kelgirdi jaılaýǵa aparp tastasynshy. Jońyshqa jep qoıp, ishi keýip, ólip qalsa qaıtemin? O shikiniń! Ylǵı da túsimnen jylap oıanamn. Kók sıyr qarny teńkıip, kózi alaıp ólp jatad..."

Hat qatyp ketti. Ári qysqa, ári nusqa. Endi barynsha mazmundy da áserli aıaqtaǵan jón. Al myna hat aıaq jaǵyna taman kil aryz aıtyp, jylanyp tur. "Krasnaıa zvezda" gazeti "Otan qorǵaý ońaı emes" deıdi. Jaqynda televızordan "Otanyma qyzmet etemin!" degen habardy ońashada ádeıilep kórgen. Soldat aǵalar ot oranǵan dýaldan eshkishe sekirip, qarǵydy ma-aý, belderine arqan baılap, jalama jartasqa órmeledi me-aý... Túý, aıap ketti Áskendi. Endeshe, Áskenniń kóńili kóterilip tasıtyndaı jaqsy jańalyqtardy jazý kerek. Mine, tapty, tapty!

"Ásken aǵa! Keshe aqsaq Qabdollanyń qyzy Sarany kórdim... "Ásken aǵań qashan otpýskige keledi?" dedi. Ózi bir áıbat apaı. Keshke kınoǵa kórshi podrýjkalarymen ǵana barad. Qaıtqanda da eshkimdi qasyna jolatpaıd. Sińlisin bilesiz ǵoı, bizdń klasta oqıd. Sabaǵyn jaqsy oqıd, jaqsy qyz. Al, qaıyr hosh. Kún ysyp bara ma, basm aýyryp ketti. Keler joly hatty kóbirek jazarmn".

Pyshyldap otyryp hattyń qatelerin túzedi. Kóp jerde y,i árpin qaldyryp ketipti. Máselen, "jazńz", "Otannń", "ilinp" degen jerlerde. Qyzyq áripter ózi. Qaldyryp ketseń de, qosyp qoısan da báribir, túgi qurymaıdy. Máselen, "jazńz" dep bylaısha, áıtpese "jazyńyz" de erejedegideı aıtyp kórińiz. Aına qatesiz birdeı estiledi, aıyrmashylyǵy joq. Jyl qorytyndysynda Erjan osy "y,i"— ni mensinbeımin dep qurydy. Eki sózdiń birinde tastap kete barypty. Onysy qyp-qyzyl qatege sanalady eken. Shyǵarmasy mazmun jaǵynan "bes", orfografıalyq qateden "eki" degen qyzyq baǵa aldy. Onyń orta sheni "úsh" eken. Ásken armıadan keıin "fılologıa degen oqýǵa túsemin" deıdi. Túse bersin, odan fılologıany kim aıaıdy, biraq Erjannan keletin hattardy shımaılap, eki jolynyń birinen qate shyǵaratyny jaman. Myna qalyp qoıǵan "y, i"-ni qalt jibermeıdi, joqtap taýyp alady. Onymen qoısa jaqsy. Eń jamany, hatty qyzyl flomastermen qan-josa qyp túzetip, keri salyp jiberedi. Erjanǵa emes, kókesine. Fılologıaǵa, muǵalimdikke jasaǵan ázirlik symaǵy. Erjan muny "inisin kókesine astyrtyn jamandaý" dep uǵady. Ásken "aýylda qalǵan Erjantaıǵa jasaǵan jaqsylyǵym, baqylaý, qamqorlyǵym" deıdi. Al, túsinip kór!

Amal joq, y-i-lerdiń barlyǵyn túzedi. "Aqsaq Qabdollanyń" "aqsaq" degen sózin bastyra boıap, ádemilep óshirdi. Ásken bolashaq qaıyn atasyn "aqsaq" dep kemitken adamdy jaqtyra qoıar ma eken? Qabdolla Áskenge qaıyn ata bolsa, sol bir aıaǵy kem kisi Erjanǵa da bóten emes. Keleshek týystardy kelemejdep, kemsitýge bolmaıdy.

Endi neni ermek etse? Úı ishin mana, tańerteń tap-taza ǵyp sypyryp, jınap qoıǵan. Syrtqa shyǵa almaıdy. Keshke deıin baılaýsyz "tutqyn". Munyń qulypsyz qamalyp qalǵanyn mamasy da bilmeıdi. Áıtpese sút kenjesiniń kózin jyltyratyp abaqtyǵa qamatyp qoıa ma, arasha túser edi. Kókesi qý emes pe, tańerteń "Erkekterdiń isine bóten aralaspasyn, mamańa aıtpa",— dep shegelep ketken.

Sharshy taqtaǵa doıbynyń tastaryn tigip, óz-ózimen oınaı bastady. Oń qoly — aq, sol qoly — qara tas... Tez jalyqty. On qoldyń ne oılaǵanyn sol qol, sol qoldyń keleside ne júretinin oń qol bilip otyrsa, oıyn bola ma. Óz kóleńkeńmen boks oınaǵan sekildi birdeńe.

Aýlaǵa kóz saldy. Kóleńke ataýly joǵalǵan — kún tas tóbede shaqyraıa jarqyrap, yp-ystyq ot sáýlelerdi ýystap shashady. Sýǵa armansyz túsip, qumdaq jaǵada arqańa, qarnyńa qum seýip, qalǵy-ep jatsań ǵoı... Jańa úıdiń shıfer shatyryna bir aq tamaq qarlyǵash qonyp otyr; ábden shóldegen be, aýzyn ashyp, eńkeıip qap, qalt-qult etedi.

Flomasterdi qolyna alyp, qaǵazǵa shatyrdyń, qarlyǵashtyń sýretin sala bastady. Sýret sabaǵynan alǵan "besterin" oılap edi, sál sergidi.

Oıda joqta aýlanyń qaqpasy aıqara ashyldy. Aqsaq... e-e, ol bolmaıdy, aıaǵy kem Qabdolla aǵanyń kenje uly Qojalaq ishke adyrańdap kirip keldi. Qojekeń ekinshi klasqa kóshti bıyl. Bala emes, qol-aıaǵy joq domalaq pále. Sara apaıdy qosqanda tórt pe, bes pe ápkesi bar. Shetinen ádemi ápkeler. Eń kishisi Erjanmen birge oqıdy. Ápkesi jyrtylyp aırylatyn Qojalaqty aýyl jigitteri qatty erkeletip, esirtedi. Qojekeń kúndizgi seansqa kınoǵa barsa, bılet alyp beredi. "Sara búgin keshke kınoǵa kele me, kelmeı me?"— dep, árneni túrtpektep suraıdy. Qojekeń de ábden dánigip alǵan, ápkeleriniń saý basyn saýdaǵa salyp baǵady. Joǵary klastyń oqýshylarynan qoryqsa, yqsa, káne. Qashan kórseń, oktábrát basymen al qyzyl galstýkty pıonerlermen maıdandasyp jatqany. Shamasy jete me, joq pa, onda sharýa joq. Sebebi kúni erteń Qojekeń ol pıonerlerdi sovhozdaǵy komsomol aǵalaryna aıtyp, sabatyp alatynyna kámil senimdi. Sondyqtan da Qojekeń bet qaratpaıtyn sotqar, qotıyn. Qazir de Qojekeń jas taldy at qyp minip, aýla ortasynda tanaýraı ekilenip tur. "Maǵan qarsy keletin kimiń bar?" degendeı tóńiregine kisimsip qarady. Jińishke únmen shińgirlep kisinedi, odan oqyranyp, qarǵyp-qarǵyp tústi turǵan ornynda. Kınodaǵy atty áskerlerge uqsap baqqany. Tal "tulparynyń" tumsyǵyn beton naýadaǵy sýǵa maldy — sýarǵany. Ózi de aı qarap turmaı, dereý yshqyryna qoldy salyp jiberdi. Myna bala ne istemek, ıapyrm-aý?! Qojekeń búldirdi — jarqyraǵan kúnge qasqaıyp turyp, naýaǵa... pish etti.

Erjannyń jan daýsy shyqty.

— Áı, Qojalaq! It-áı, onyń ne?

Qojekeń beri buryldy, aspaı-saspaı yshqyryn kóterdi. Erjannan túk qorqyp turǵan joq. Erin ushymen kerenaý ǵana:

— Ne?— dedi.

— Nege pish etesiń?

— Kim?

— Sen?

— Ótirigińe bolaıyn!

Qap, mynanyń betsizin-aı! Qalaı uıalmaıdy-eı, á?

— Beri kel!

— Kelmeımin! Ot sol!— dedi Qojekeń bezerip.

— Kele ǵoı, tıispeımin.

— Tıisip kór, dádeńdi qolyńa bereıin.

Erjannyń eki kózi mańdaıyna bir-aq shyqty.

— Ne-me-ne?

— Nemene, nemene! Tegene, al, áne. Tıisip kór, osydan Ásken aǵama aıtyp, kókeńdi tanyttyraıyn.

— Ol qaı Ásken?

— Ásken aǵam armıada slýjıt eted. GDR degen jerde...

Erjan ábden kúıdi.

— Ásken saǵan emes, mine, myna maǵan aǵa. Seniń onda ne aqyń bar?— degende, daýsy shańqyldap ketti.

Qojalaq anturǵan saspady.

— Ol — meniń aǵaıym. Sara apaıyma hat jazyp turady áýeli deseń. Bir qapshyq hat. Jeti saıyn. Ońashada birindep turyp oqyp alǵanmyn. Barlyq hatynda "Qojalaq inimniń oqýy qalaı?" depti. Aǵa bolmasa meniń oqýymdy surap jaza ma? Ot sol!

Al sóılesip kór Qojalaq myrzamen!.. Erjannyń aýzyna qum quıylyp, aıdalada qaldy. Obaly ne kerek, Qojekeń, oılap qarasa, shylqyǵan shyndyǵyn aıtyp tur. Ápkeń ádemi bolsa, GDR túgil, Amerıkadan da qapshyqtap hat alyp turatyn sekildisiń. Bárinen buryn osy bir jalaq erin sodyr oktábrátqa "inim" dep áspensitip, hat jazǵan Áskenge ne joq deseńshi! Ásken baıǵus erkeletýge ini taba almaı, ábden qor bolyp júr eken de...

Amal joq, mysyq tabandap usaq qýlyqqa kóshti.

— Kel beri, qampıt beremin!

Qojekeń de biraz nárseden habary bar bala eken:

— Kórset áýeli!— dep sáńireıdi.

Júgirip baryp, býfetten ýystap kámpıt alyp keldi.

— Mine!

Áskenniń oktábrát "inisi" kúmis qaǵaz kámpıtti kórgesin nildeı buzyldy, tasyrlata ishke kirip, ústeldiń janyna tańyrańdap jetip keldi. Áı-sháı joq, qolyn sozdy.

— Ápkel beri! Men ketemin...

— Qojeke, qaıda ketesiń, sál toqtaı tur!

— Sýǵa túsemin.

— Bermesem qaıtesiń?

— Bermeı kór! Kókeńe keshke: "Erjan siz joqta kóshege shyqty, kúni boıy tyraǵaılatyp oıyn soqty" dep aıtamyn.

Endi Erjan sasty.

— Áı, úı! Ol ósek qoı!

— Tańerteń kókeń bylaı degen: "Erjandy syrtynan baıqatpaı baqylap júr. Aıybyna bola úıge qamap kettim. Syrtqa shyqpaımyn" degen sózinde tura ma, joq pa, kóreıik". Áne, solaı. Sen kámpıtińdi ber de, aýlaǵa shyǵyp oınaı ber. Aıtpaımyn...

Erjannyń shekesi dyń etti. Qojalaq ekesh Qojalaqtan qaraýyl qoıyp, syrttan ańdytqasyn ne joryq? Jáne onyń bárin istep júrgen basqa emes, óz kókesi... "Saǵan senemin" degen tańerteńgi qudaı sózi qaıda?

Qany bek qaınady, qoly eriksiz óz-ózinen sozylyp baryp, Qojalaqtyń túıe japyraqtaı qulaǵyna jarmasty. Shap berip ustady da, joǵary tartyp, sozǵylap berdi.

— Bir, eki, úsh, jastar alyp kúsh! Qampıt pe saǵan keregi? Sen meni baqqan qaraýylmysyń? Al, baǵa qoı! Má, saǵan, qampıt!

— Alla-aı, alla-aı! Bolmaımyn, qaraýyl bolmaımyn! Kámpıtińdi óziń je!— Qojalaq syńsı bozdap qoıa berdi. Bet-aýzy byrysyp-tyrysyp, bir ýys boldy.— Qoıdym, qoıdym! Kóshege shyǵa ber, aıtpaımyn, aǵa!

"Aǵasy" odan ármen jinikti.

— Má, saǵan, aǵa!

Qojalaq kenet baıbaıyn qoıa qoıyp, esikke qarap baqyraıa qatyp tur.

— Sálemetsiz be, Temirbek aǵa?

Erjan da jalt qarady. Saıtan túgil sapalaq joq... Oktábrát bala ottaı janǵan qulaǵyn ýystaı julqynyp qashyp, aýlaǵa atyldy. "Aǵasyn" aldap soqty.

Aýla ortasyna aman-esen jetkesin shalqaıyp turyp, jyn soqqandaı saqyldap kúldi. Kúlip-kúlip qumarynan shyqqan soń, esik kózine tebinip keldi.

— Áı, sen anaý Áskenińe aıt, budan bylaı ápkeme hat jazbasyn. Týra moınyn julyp alamyn. Aıdaı sulý ápkemdi qalqan qulaq Áskenińe bermeımin. Zavqulyp Qulbekke beremin. Ot sol! Onyń mátesekli bar. Keshe artyna mingestirip, qulypty úsh aınaldy.

— Qolyma túsersiń, bálem!

Qojalaq órshı tústi.

— Myqty bolsań, káne, shyqshy bermen! Keshke kókeńe aıtyp, sazaıyńdy tarttyraıyn!

Qojalaqty kózdep, qolyna túsken bir zatty jiberip qaldy. Anaý jalt berdi. Onymen qoımaı tereze túbine keldi de, teris qarap, shalbaryn sheshe bastady. Erjan ári-sári — mynaý qotıyn ne istemek? Qojalaq shalbaryn qyzyl asyǵyna deıin túsirdi de, tyrdaı jalańash qyzǵylt quıryǵyn áınekke japsyra qoıdy.

— Má, qampıt!

Erjan úıden shyǵa júgirip edi, qoldy-aıaqty bezgeldek bala tura ma, yshqyryn qos qoldap kótere-mótere aldy-artyna qaramaı bezip berdi. Ózi túgil, quıryǵyn ustatpaı ketti. Keshegi, búgini bar, Erjan kórgen qorlyq pen kúıikke shydamaı, dýal irgesine shóke túsip eńkildep jylady. Qumyrsqalar arly-berli júıtkip tirligin istep, ólermendik jasap júr eken, soǵan qarap biraz ýandy. Solardyń ústine ýystap qum seýip, meńireıip sút pisirim otyrdy. Oıy on taraý. Jáne shetinen yzaly oılar. Aıaq astynan aýdan ketken mamasyna, bir erkeligin keshire almaǵan kókesine yzaly. Jer jetpegendeı kirpish ústine shyǵyp ap, batpaqtap tóbelesken áteshterdi oılaǵanda qany basyna shapty. Qojalaqtyń áınekke japsyra qoıǵan "qampıti" esine túsip edi, múldem túńildi. Basqa qyz quryp qalǵandaı, Ásken sol qara Qojalaqtyń ápkesine nemenege qapshyqtap hat jazyp júr, túsinse buıyrmasyn. Bir qyzǵa — bir qapshyq hat! Al, týǵan inisi Erjanǵa eki aıda bir-aq hat jazady. Onda da "Amansyńdar ma, amanmyn, aman bolaıyq"... Bul ne sonda, neniń belgisi?

Egeskende bárinen de — kókesi, Qojalaq, Áskennen, áteshterden kelistirip turyp kek alý kerek! Búgin, tap qazir... Erteńge qaldyrsa yzasy tarqap ketedi. Namys kerek!

Ornynan turdy da, úıge kirdi. Sebetti aqtarystyryp júrip, shań-shań eski portfelin taýyp aldy. Bólke nandy selofanǵa orap, soǵan saldy. Oǵan qos ýys kámpıt qosty. Eki ıyǵynan demalyp, selkildep turǵan muzdatqyshty ashty, ishinen túnnen qalǵan pisken jambasty solaıymen alyp shyǵyp gazetke orady, portfelge jytyrdy. Úsh lıtrlik aq bıdonnyń betimen bet bolyp, máımildep turǵan aırandy qaryna ildi.

Sol qolynda bıdon, oń qolynda portfel, sendelekteı basyp syrtqa shyqty.

Esik shalqasynan ashyq jatyr... İzdeý salamyz — kekilin mańdaıyna sepken aq sur bala, on úsh jas shamasynda! Pirimqulov qolyn jaıqaı siltedi.—"Ornyńyzǵa, ornyńyzǵa!" Sýret salatyn bolsa, mundaı qylyqqa bara ma? Temkeńniń juqarǵan júıkesi. Mine, qyzyq — balalar motosıklge minýden bas tartty. Esesine eki dorba asyq talap etti!

El aman, jurt tynyshta, kún tal túste aýyldan bala joǵaldy.

Másele bylaı edi.

Qarashash apaı aýdan ortalyǵynan artynyp-tartynyp qaıtpaı ma. Aýlaǵa sharshap kirse, esik shalqasynan ashyq jatyr deıdi. İshte eshkim joq. "E, oıyn balasy, ózi quralpas júgirmektermen birge shabyndyqta buzaýǵa bas úıretip júrgen shyǵar" deı salady. Kesh túsedi. Erjan joq ta joq. Kók sıyrdy apaı ezi qarsy alyp, jolaı kezdesken balalardan syr tartyp, izdeý salady. Eshkim kórmegen. Bilmeıdi de...

Jaılaýǵa túz alyp ketken Temirbek otaǵasy ekinti kezinde qabaǵy qatyp oralady. Qarashash apaı da esik aldynda eki kózi tórt bolyp tosyp otyrǵan.

— Álgi bala saǵan ilespegen be?— deıdi úrdegeılenip.

— Qaı bala?

— Erjan...

— Erjan taýdan ne alady?

Onsyz da qalqaıyp áreń otyrǵan Qarashash apaı qabyrǵa sıpalap qalady.

Temkeń apaıǵa senbegendeı úıge kirip, qos bólmeni súzip qarap shyǵady. Joq... Syrtqa shyǵyp, qyzǵan benzın men kúıgen maı sasyǵan, sýyp úlgermegen motory jalyn shashqan mashınanyń tepkishegine aıaǵyn salyp, ájeptáýir oılandy. Aýyl syrtyndaǵy zırattan aýyq-aýyq baıǵyz suńqyldap shaqyrady. Bir bytpyldyq belgili ánin bastaı berip, beıýaq ekenin sezdi me, qoıa qoıdy. Temkeń:

— NZ-yńnan bar ma?— dedi qyryldap. Apaı til qatpady. "NZ-sy — qorap shylym. Aı buryn Temkeń temekini ada-kúde tastap ketken. Degenmen, apaı: "Zaman qalaı bolyp ketedi?" dep, sońǵy qorapty shalynyń kózi túspeıtin qýysqa jytyrǵan. Temkeń ony biledi eken.

— Alyp kelshi!

Temkeń shylymdy qomaǵaılana soryp, shydamsyzdana burqyldatyp-burqyldatyp jibergesin tez jadyrady. Murnyn qurt jep bara jatqandaı, qoly qaltyrap-dirildep ekinshisin tutatty. Bul tuqyldy da tabanyna salyp, myjyp sóndirdi, qaqyrynyp-túkirindi, kabına esigin ashty.

— Jaman neme maǵan ókpelep, shóptegi Seısenge qashyp ketken de.— Tómen qarap, basyn shaıqady.— It neme, ózim ǵoı, ózim... Qyrsyq... Artyq kettim-aý dep, kúni boıy barmaǵymdy shaınap em.

Sol sol eken, apaı kúsheıdi. Zildi únmen:

— Ne istep eń?— dedi.

— Úıge qamap ketkenmin.

— Báse-e! Senen be, sen tas júrekten ol shyǵady.

Temkeń de ókinish pen qater qysyp, qaıbir jetisip tur deısiń, tujyryp, qysqa sóıledi.

— Já, syrttan ton pishpeıik. Men joq qaraımyn. Tún ortasyna taman oralarmyn. Jaqsy adamnyń ashýy jibek oramal kepkenshe, jaman adamnyń ashýy jerge basy jetkenshe... Erjan aqyldy jigit.— Temkeń Qarashash apaıdy jubatamyn dep turyp, Erjannan qolma-qol aqyldy jigit jasaı saldy.— Óz aıaǵymen ketken bala óz aıaǵymen keler.

...Shóp brıgadasynan bala tabylmady.

...Temkeń erteńinde tań sáriden kózin tyrnap ashyp, elden buryn sovhoz keńsesine bardy, jumystan surandy. Erjan balanyń jaı-jaǵdaıatynan jalpaq el qulaqtanyp qalǵan eken, bastyq sózge kelmesten bosatty.

Temkeń qaıtsin, mashınasyn dódettetip, oıdaǵy otyz, qyrdaǵy qyryq týysyn aralady. Joq... Qarashash apaı da qarap jatpady, etegine súrinip-qabynyp júrip, Erjannyń dos-jarandaryn, klastastaryn túgendedi. Bári de Erjandy kórmepti, bilmepti. Bettiń aryn belbeýge túıip, aqsaq, e... aıaǵy kem Qabdollanyń — bolashaq qudanyń úıine de bas suqty. Eki úı de Sara qyz ben Ásken áskerdiń hat alysyp turatynyn biletin. Kúnige aýyldyń tórt pushpaǵyn túgendemese ishken asy boıyna batpaıtyn Qojalaq tergeldi. Qojekeń bilmeımin de bilmeımin dep bezildedi.

Bolashaq quda bala joǵalyp, qamyǵyp otyrǵan Qabdolla aǵaı shydamapty. "A, ákeń, seniń bilmeıtiniń jer astynda, aıt, káne, janyń barynda!"— dep, baldaǵyn tik kótere, jalǵyz aıaqtaı qarǵyp, tura umtylǵan eken. Qojalaq: "Ketińdershi ózderiń!"— dep yshqyna baqyryp, kóshege qashyp shyǵypty. Sodan áli taptyrmaı júr deıdi.

Keshke taman Temkeń oraldy. Ústi shań. Qabaǵy qars jabýly. Kózimen jer shuqıdy. Qarashash apaı tis jarmady.

Ekinshi kúni aýyl shetindegi ańǵal-sańǵal eski monsha tintildi. Eski tam, mektep shatyry, klýb mańaıy munyń syrtynda. Tústen keıin kishkene ózenniń arǵy-bergi jaǵasy súzildi. Aýdan men aýyl arasyna qatynaıtyn avtobýstyń shoferine suraý salyndy. "Kesheli-búgin kekilin mańdaıyna sepken aq súr bala mindi me avtobýsqa? On eki, on úsh jas shamasynda..." Minbepti... Atam zamanda ańdaýsyzda oppaǵa túsip, maıyp bolǵan bala, atam zamanda qutyrǵan ıt talaǵan bala jaıly úreıli áńgimeler órtteı qaýlady.

Keshke qaraı júregi qysyp, Qarashash apaı jatyp qaldy.

...Temkeń úshinshi kúni degende saǵat nól-nól toǵyzda ýchaskelik ınspektor, mılısıanyń aǵa leıtenanty Hamza Pirimqulovtyń aldynan tabyldy. Alǵashynda ol Temkeńe anaý aıtqandaı qunyǵyp, qulaq asa qoıǵan joq. Erin ushynan áldebir áýendi únsiz ysqyryp, ústel astyndaǵy qyp-qysqa aıaǵyn arly-berli sholtańdatyp otyryp aldy. "Solaı da solaı, bala joǵaldy..." degende baryp, aldyndaǵy qaǵazdan basyn kóterdi.

— Qaı bala? Men bilemin be?

Temkeń aınalasy eki kúnde jaǵy qýsyrylyp, júdep qalypty, sózi de shashyrap shyqty.

— Bilesiz... Baıaǵyda, jeti jyl buryn súndet toıynda bolǵansyz. Erjan atty súıkimsiz neme... İzdemegen taý-tasymyz joq.

Terisi tym qalyń ba, Pirimqulov aǵaı saspady. "Bárin búldirip júrgen osy... óziń emes pe?" degendeı, astyńǵy erni salbyrap, Temkeńe baqyraıyp uzaq qarady. Suraq qoımady. Temkeń áldenege kinály jandaı qozǵalaqtap, qypylyqtaı bastady. Aýyl arasynda: "Hamza ma, bul Hamza jer astyndaǵyny ıiskemeı biledi" degen daqpyrt bar-tyn. Tez júrse yrsyldap, demigip qalady. Etjeńdi. Áıtse de Pirimqulov demigip júrip-aq nebir alaıaqty attatpaı ustaıdy. Kınoda mılısıonerler, qylmyskerdi tarsyldaǵan nagannyń astyna alyp, karete qoldanyp, áreń qolǵa túsiredi. Pirimqulov ústeliniń basynda obıyp otyryp-aq oıdaǵy-qyrdaǵy buzyqtardyń tirligin jazbaı biledi. Kóripkel ınspektordan qylmysker de seskene me, Aqshatyr aýyly ázirge tynysh... "Hakeń ómirdi mılısıonershe emes, aýyl adamynsha zertteıdi" deıdi biletin adamdar.

Bul joly da Temkeńniń sózin bólmeı, aıaǵyna deıin baıyptap tańdady. Eń sońynda kıteliniń jaǵasyna qol oramalyn suǵyp jiberdi de:

— Temke, sonymen qalaı ózi... bylaı... qolyńyz tıip pe ed? Bala bolǵasyn tentektik jasamaı, búldirmeı tura ma?— dedi.

Temkeń sál kidirdi.

— Buıyrmasyn. Áıtkenmen...

Pirimqulov ústelge asyla moınyn sozyp, Temkeńe tónińkirep qaldy.

— Ie-ıe, bógelmeńiz, bógelmeńiz.

— Joǵalǵan kúni... keppegen jas kirpishterdi búldirdi. Odan bóten sıyrdy qýyp ákelip... Soǵan ashýlanyp: "Úıden kúni boıy shyqpaı qamalyp otyrasyń" dep em. Álde soǵan egesti me? Ústel sýyrmasynan áskerdegi aǵasyna jazylǵan haty tabyldy. Mundaı iske baratyndaı...— Temkeń aýzyn jıyp ala qoıdy,— the, the, tili tasqa, nıetiniń jamanyn-aı, qaıdaǵy isti aıtyp otyr ózi? Árıne, endi... úı ishinde ydys-aıaq syldyrlamaı tura ma,— dep, sózin tıanaqsyzdaý bitirdi.

— Ókpesi bar ma edi sizde? Velosıped, kákir-shúkir satyp áper degendeı...

— Velosıpedi bar. Á, ıá, oqýshylardyń brıgadasy... Sol, sol! Soǵan baramyn, jolymnan qaldyrmańdar degen. Úıi qurǵyr bitpeı... Qolǵanat joq. Bıyl jazda muǵalimderinen surap alaıyn dep...

— Áı, Temke, Temke!— Aǵa leıtenant oryndyq arqalyǵyna shalqaıa túsip, búktelgen gazetpen betin jelpı jóneldi.— Manadan beri sóı demeısiz be?

Jaıshylyqta ustamdy Temkeńniń kózi bir úmitpen shyradaı janyp, ornynan kóterilińkirep ketti. Pirimqulov qolyn jaıqaı siltedi.

— Sabyr, sabyr, ornyńyzǵa, ornyńyzǵa! Siz qýanatyndaı dáneńe joq. Balaǵa qıanat jasaǵansyz. Jyl on eki aıda zaryǵyp baryp kóretin qyryq kún toıy, otyz kún oıyny — jazǵy kanıkýlynan aıyra jazdapsyz. Shińgirleı kisinep oınaqtaǵan qulynshaqty úıirinen bólip alsa neter edi? Onymen qoımaı qara sýǵa qaratyp, qoraǵa baılap ustasa she?

— Bir kemshilik ketti,— dedi Temkeń eńsesi túsip.— Bizden...

— Nemen aınalysýshy ed?

- ?!

— Qandaı óneri bar?

— Sýret salady.

Pirimqulov oılandy. Qasyn kerip, basyn shaıqady.

— Sýret salatyn bala mundaı qylyqqa barmaýshy ed.

Temkeń astyndaǵy oryndyǵyn kótere-mótere jyljyp, ınspektordyń ústeline minbeledi. Kózinde ashý oty jarqyldaıdy.

— "Ondaı qylyqqa barmaıdy"... Siz be, siz bárin bilip otyrsyz. Balanyń qaıda ekenin — bárin, bárin! Erikkennen ejiktep, qaıdaǵyny surap... adamdy mazaq etesiz! Búıte berseńiz, bar ǵoı, bar ǵoı...— Temkeń sózge shashalyp, úndemeı qaldy. Eki kúnnen bergi oıdy-qyrdy sharlaǵan bos shabys, tozǵan júıke aqyry syr bildirdi. Uıat, uıat! Inspektordyń ne jazyǵy bar? Ejiktep surasa — mindeti. Ashý aldymen, aqyl sońymen. Temkeń tómen qarap, saýsaqtaryn birindep býynynan syndyryp, sytyrlata berdi.

Inspektor jymıdy.

— Áı, Temke, Temke! "Mazaq etesiz..." Erjan ǵoı sizdi de, meni de — bárimizdi mazaq etip júrgen.— Taǵy da gazetpen betin jelpı jóneldi.— Já, bara berińiz. Keshke qaraı habar kútińiz.

Erjannyń kókesi "já, bara bermedi".

— Ne deısiz? Habar kút dedińiz be?

— Iá, ıá,— dedi aǵa leıtenant sál tyjyrynyp. Ol óziniń mamandyǵyn maqtan etetin, sol retten ár ýaq-túıek isine deıin mán berip, jumbaqtap júretin. Sol kishkene jumbaqtaryna qol suqqandardy, bárin de aldyn-ala bile qoıǵysy kelip, óńmeńdep turatyndardy ishteı de, syrttaı da jaqtyrmaıtyn. Qol baılaıdy, iz kesýdi shatastyrady, basqa paıdasy shamaly.— Kútińiz. Aıtpaqshy, áýeli maǵan qol ushyn berińiz.

— Ne aıtasyz, quldyq!

Kúsheıip alǵan ınspektor ústi-ústine bastyrmalata tústi.

— Aldymen Erjannyń qurdastaryn jıyp berińiz. Joǵalǵan kúni ózi sýret salyp pa?

— Ústel sýyrmasynda jatyr. Shatpaq birdeńe...

— Sol shatpaqty maǵan ákelip berińiz. Bir saǵat jete me?

— Á-á,— dedi Temkeń bárin túsingen adamdaı basyn ızegishtep. Shyndyǵynda, Pirimqulov neni oılap-piship otyr, o jaǵynan dym syzbady. Tabylady degenine de shúkir! Pirimqulovyń ana-mynany qazbalap suraı bergeni bolmasa, rasynda da, perǵaýyn eken...

...Bir saǵattan soń altynshy klass tórt kózi túgel ınspektordyń kabınetine jınaldy. Kóbi "Zaman qalaı bolyp ketedi?" degendeı qyp-qyp etip, bek mazasyz kúı keship otyr. Aǵa leıtenant shaqyrmaıdy, shaqyrsa — shataq! Oınaqtap júrip ot basqanyń, zańnyń kárine ilikkeniń. Árqaısysy sońǵy kúnderi ne búldirip edi, ishteı sol máseleni jeke-jeke oılap, mazasyz kúı keship otyr.

...Inspektor áńgimeni áriden bastady. Kim kanıkýlda ne istep júr, sony shuqshıyp surap, qazbalaı yńyranyp otyryp aldy. Bul kabınetke buryn da bas suǵyp úlgergen qaradomalaqtar oǵan qulap senbedi, meılinshe saq, mazasyz. Olar áke-kóke dep otyryp ishi-syrtyńdy túgel qazǵylaıtyn Pirimqulov aǵaıdy bilmeı me.

Manadan kózi tuzdaı sary bala typyrshyp otyr edi, ınspektor soǵan kúlimsireı qarap:

— Ámze, saqańa qorǵasyn quıýdy, qaraýlyq jasaýdy qoıdyń ba?— dep qalyp edi, Ámze astyna prýjına ornatyp qoıǵandaı atyp túregeldi.

— Olda-bilde, qaralyqty qoıǵanmyn, aǵa. Senbeseńiz, Ómiráli aıtsyn!— dep, bet albaty dáńgirledi. Saǵat buryn Erjannyń kókesi: "Seni mılısıaǵa shaqyryp jatyr!"— degende, Ámze bir túrli jylaǵysy kelgen — keshe túnde bireýmen tóbelesip qalyp edi. "Mılısıoner aǵaı estigen eken, endi qaıttim?" degende, fermadaǵy naǵashy atasyna taıyp ketkisi kelip bir tolqydy. Alaıda Pirimqulovtyń quryǵy uzyn, ferma túskirdiń de qoǵamdyq tártibi aǵa leıtenantqa qaraıdy. Sóıtse, áńgime qaıdaǵy bir asyq-masyq, saqa jóninde. Júregi ornyna tústi. Qýanǵannan apalaqtap:

— Áýeli deseńiz, Maqulbek qý saqasyna qorǵasyn quıyp alypty, sony uryp tastadym,— dep aǵynan aqtaryldy.

Balalar jamyraı kúldi. Ámze ańyryp turdy-turdy da, yrjıa saldy. Pirimqulov beti búlk etpeı, terezege qarap otyrdy da:

— Al, batyrlar, Erjan erdiń jaǵdaıyna jaqyndaıyq,— dep, iske kóshti.— Úsh kúnnen beri taptyrmaı júr. Baıqaımyn, bala bizdi az-muz synap, jasyrynbaq oınaǵysy bar. Onyń qaı qýysqa kirip ketkenin men myna sýretten-aq bilip qoıdym,— dep, ústel ústindegi aq qaǵazdy saýsaǵynyń ushymen shertip qalyp edi, balalar moıyndaryn quryqtaı sozyp, japa-tarmaǵaı umtyldy.

— Já, sabyr, sabyr túbi — sary altyn.— Inspektor qaǵazdy teris qaratyp aýdardy.— Er ekenderińdi kóreıin, maǵan sol Erjandy taýyp berińder! Qyzyq bolsyn. İzdeýge meniń qolym tımeıdi. Ózge isim de jeterlik. Kúnde qaı-qaı jerde jasyrynbaq oınaýshy edińder?

Aǵa leıtenantqa reti kelip turǵanda jaǵynyp qalǵysy kelgender jarysa shýlady.

— Eski monshada...

- Mektep shatyrynda...

— Klýb baǵyna tyǵylamyz.

— Astyq qoımasy!

— Jón... Osy tochkilerdi túske deıin túgel súzip shyǵyńdar. Qysqasy, asyra silteý bolmasyn, qaralmaǵan qalqa, japsar qalmasyn. Erjandy taýyp ákelgen balaǵa...— Pirimqulov terezeden sary jolaq, jýan qaryn kók motosıklin ıegimen nusqady,— sol balany motosıklime otyrǵyzyp alyp, aýyldy úsh aınalyp shyǵamyn.

"Bul tamashaǵa ne aıtasyńdar?" degendeı, balalarǵa marqaıyp qarady. Olarda ún joq, erinderin qymqyryp alyp, únsiz otyr. Inspektordyń qoıý qara qasy qaıshylasa qaldy — motosıkl kez kelgen qara domalaqtyń armany emes pe? Balalardyń batyry Ámze álden ýaqytta:

— Aǵa, mılısıanyń motosıkline minbeımiz,— dep kúńk etti.

— O nege?

— Motosıklińizge minemiz-aý... Sodan keıin el bizdi kólıgán demeı me.

Aǵaı kúlimsiredi.

— O da dur-res... Endeshe, ózderiń aıtyńdar, Erjandy tapqan balaǵa ne bereıin?

Ómiráli degen buqpantaı bala jerden jeti qoıan tapqandaı:

— Aǵaı, men aıtaıyn, men aıtaıyn!— dep, qolyn siltegishtep, ústelge shyǵyp kete jazdady.

— Aıt!

— Ana joly konfeskelegen asyqty qaıtaryp berińiz. Saqaǵa talasyp, egestik qoı... Siz bar asyqty lúlkege salyp alyp ketkesiz. Eki dorba asyq...

Aǵa leıtenant esikteı keýdesin selkildetip, keńkildeı kúldi.

— Áı, qýlar-aı! Taptyńdar! Erjekeńdi taýyp ákelińder. Asyq túgel qaıtady. Áne, buryshta shashylyp jatyr, ázirge shirı qoıatyn túri joq. Sózim sóz, ýádem ýáde.

Bólme bir mınýtta bosap qaldy.

Sýret te ustap bere me? Er Pirimqulov oryssha sóıledi. Erjannyń kózi emes, ózi daltonık... Aram shóp otaý jaqsy ma, kirpish qúıý jaqsy ma? Qaıdasyń, mama?!

...Eki saǵattan soń Erjan Pirimqulovtyń kabınetinde unjyrǵasy túsip, ánsheıin beıshara bop otyrdy. Masqara bolǵanda Erjandy óz úıiniń, ıaǵnı jańa úıiniń shatyrynan tutyqpa Tólesh taýyp aldy. Eski kúpáıkeni jastanyp, qoryldap turyp uıqyny soǵyp jatyr deıdi. Pirimqulov ekesh Pirimqulov: "Mundaı qaıǵy-muńsyz balany alǵash kórýim" dep tańdaıyn qaqty. Inspektor er eken, sózinde taq turdy, asyqty túgeldeı qaıtardy. "Sózinen aınymaı turǵanda taban jaltyrataıyq" dedi me, balalar asyqty qaltaǵa salǵan boıda taıyp turdy. Qosh aıtýǵa murshalary kelmedi.

Al Erjannyń túri túr emes: úrpıgen shashy men jeıdesine saban qyltanaǵy, shlak úgindisi jabysqan. Neshe kúnnen sabyn tımegen beti aıǵyz-aıǵyz. Til qatpaı, syry óshe bastaǵan edennen kóz almastan eki búktetilip otyr.

Temkeń ekinshi oryndyqqa ıe. Ushynan tútin burańdap ushqan shylymyn bujyr-bujyr shoıyn baqanyń — kúl salǵyshtyń arandaı aýzyna nyǵarlap, myjǵylaı beredi: saýsaqtary ántek dirildeı me, qalaı?

— Al, aǵaıyndy qońyr qaz, biriń taptyń, ekinshiń tabyldyń. Meniń mindetim osymen támam, — dedi Pirimqulov alaqanyn qushyrlana ysqylap. Astyńǵy erni salbyraı bir núktege qarap otyrdy da, bir bet qaǵazdy Erjannyń aldyna ysyrdy. — Úsh kún buryn salǵan sýretiń! Qaıda tyǵylyp jatqanyńdy osy sýret aıtyp berdi bizge.

Erjan buqqan kúıi kóz quıryǵyn qaǵazǵa tastady: shıferli shatyr, shatyr jıeginde aýzyn ashqan aq tamaq qarlyǵash... Aına qatesiz óziniń salǵan sýreti. Alas atqan Qojalaq aıaqtatpap edi.

— Sýretińde kemshilik bar, bala.— Pirimqulov jymıdy.— Proporsıany saqtamaǵansyń. Qarlyǵashyń tym úlken... Jaraıdy, ony Salaýat aǵań túsindire jatar.— Inspektor Temkeńe bar denesimen buryldy.— Mana bul batyr joǵalǵan kúni sýret salyp pa edi dep ádeıi suradym. Bala, ádette, sol saǵat, mınótinde neni oılaıdy, qaǵaz betine sony aınytpaı túsiredi. Kórdińiz be, Erjan Temirbekovıch sol kúni shatyrdy nysanaǵa alǵan. Inache govorá, vor nahodıtsá ý prokýrora.— Ol kisi ashýlana bastasa, orysshaǵa basatyn.— Óz shatyrynan muny kim izdeıdi... Bul qý sony oılaǵan. Ana tutyqpa bala... e-e, Tóleshke raqmet, jatqan jerinen sıraǵynan sýyryp aldy. Oıyn balasy kim qaıda jasyrynady, kimdi qaıdan izdeý kerek, bes saýsaqtaı biledi. Erjekeńdi qurdastaryna izdetkende soǵan esep qurǵanmyn.— Sál bósińkirep ketkenin sezdi me, sóz arnasyn ózgertti.— Qaperińde túk joq, sileń qatyp, aýzyńnan silekeıiń aǵyp uıqtap jatypsyń... Soǵan qaraǵanda, Erjeke, kóziń emes, jan dúnıeń daltonık pe deımin. Áke-shesheń oıdan, qyrdan sharq uryp izdep, kórer tańdy kózimen atqyzady, al, sen... Dátiń qalaı shydady, túsinsem buıyrmasyn.

Erjan kúńk etti.

— Men kúndiz uıyqtadym.

— Sýret, sýret... Qaı jerińnen sýret saýlap turǵanyn ıtim bilsin.— Pirimqulov saǵatyna qarady.— Al, aǵaıyndy qońyr qaz, men shaı qaınatymnan soń kelemin. Armansyz syrlasyp, áńgime kúıtteńizder.

Fýrajkasyn salbyrata ustap, syrtqa bettedi.

Áke men bala kózderimen jer shuqyp ári otyrdy, beri otyrdy. Órmekshiniń tóbedegi aýyna oratylǵan shybyn álsiz yzyńdaıdy. Temkeń shydamady, aýyr-aýyr qozǵalyp, tamaǵyn kenedi.

— Bul... ne, balam?

Meń-zeń Erjannyń murny shý-shý etedi. Ne boldy, bilse buıyrmasyn. Durys degeni burys shyqty — sony anyq biledi. Bir ýaqytta qoly kózine baryp qaldy, betin basyp, qystyǵa jylady. Temkeń nán qaraǵaılar tıelgen mashınany ne qıly asý, kezeńnen byq degizbeı aman alyp ótetin ozat shofer edi. Sol ozatyń óz balasyn qalaı jubatýdy bilmeıdi eken. Ornynan turyp ketti de, bólmeni arly-berli kezdeı jóneldi. Úzip-úzip sóz bastady.

— Já, sorańdy aǵyzba... Áskennen jýyqta hat alǵanmyn. Áskerden bosaǵasyn úılenem deıdi. Basyna shańyraq kóterip, bólek shyǵaraıyn dep em. Biz ne? Jetim óstik, ash boldyq, toq boldyq. Biz kórgen kemdikti sender kórmesin deımiz. Úlken Otan kishkene óz úıinen bastalady. Aram shóp otaý da eńbek, pesh kirpish quıý da eńbek, aıyrmasy joq shyǵar dep em. Úıi qurǵyr eshqaıda qashpas, aman bolsaq bir biter. Bıyl, bıyl bolmasa keler jyly... Balalyq bazaryńnan qalma. Bara ber brıgadańa.— Jalyn men tútinge tumsyǵyn malyp, shylymyn pyq-pyq tutatty da,— Maǵan da aýyr... eki jastyń birinde qańyraǵan úıde jalǵyz qalý,— deı bergende, Erjan basyn julyp aldy.

— Mamam qaıda?

Temkeńniń ishine tútin ketip, shashalyp qaldy, alaqanymen aýzyn kólegeılep uzaq jóteldi. Jótelgen saıyn eki ıyǵy shorshyp-shorshyp túsedi. Aıtyp-aıtpa, ákesi úsh kúnniń ishinde úsh jylǵa qartaıypty.

Temkeń shylym qaldyǵyn ashyq terezeden syrtqa ytqytty.

— Aýdanǵa "Jedel járdem" alyp ketti. Keshe... júregi ustaǵan.

Qulaqqa urǵan tanadaı tynyshtyq... Kósheden quıyn zypyldap júgirip ótip edi, tereze ramasy kásekke sart etti.

Epılog nemese aǵaı óleýsiregen araǵa qarap oıǵa batty. Ómir kórgen tústeı zyrlap ótip barady. Tas ǵasyry, ejelgi Mysyr, Leonardo de Vınchı, Petrov-Vodkın, Teljanov — Ana! Ana! Kemshilik kimnen ketti?

Altyn kúz tamyljyp tur... Káýsar aýa tap-taza. Ashyq turǵan tereze aıqara ashyq-tyn, ishke aǵash bujyr-bujyr butaǵyn sozyp, mys japyraǵyn jaltyratyp jaıady. Qus úni estilmeıdi, sýyq torǵaılar ǵana jattandy shyqylyqtaıdy. Altynshy klastyqtar júzderi totyǵyp, eseıe túsken be, qoldaryn parta ústine tártippen qoıyp, erinderin qymqyra typ-tynysh otyr. Sybyr-kúbir az. Úsh aı jazǵy demalys qalaı ǵana úsh kún qurly bolmaı zyrlap óte shyqty, árqaısysy soǵan túsinbeı, ózinshe áńki-táńki. Salaýat aǵaı ıyǵyna jabysqan áljýaz arany saýsaq ushymen qaǵyp tastap edi, klass jýrnalynyń ashyq jatqan betine qulady. Aǵaı óleýsiregen araǵa qarap, oıǵa batty. Klasty, balalardy taza umytqandaı. Jazǵy demalystyń... ómirdiń kórgen tústeı ótip bara jatqanyna aǵaı ekesh aǵaı da ókinishti ári senbeıdi. Álden ýaqytta uıqydan oıanǵandaı selt etip, esin jıdy.

— Balalar, búgin jańa oqý jyly... Taǵy da bir jasqa eseıe tústińder... Halyq "On úshte otaý ıesi" deıdi. Bul máteldiń astarynda tereń maǵyna jatyr. Sender endi azamattyqqa aıaq bastyńdar...— Azamattyqtyń ne ekenin aıtqysy kelip bir turdy da, aınyp qaldy — oǵan bir saǵat túgil, bútkil ómiriń jeter me eken? Muǵalim, amal joq, ońaı jolmen ketti.— Búgin sýret úıirmesiniń alǵashqy sabaǵy... Ótken oqý jylyn eske túsirelik. Sońǵy sabaqta qaı sýretshini ótip ek? Kim edi? Qap, umytyp turǵanymdy qarashy.

Bul aǵaıdyń kishkene ǵana pedagogıkalyq qýlyǵy. Ózderi eske túsirsin dep oqýshylarǵa ádeıi salmaq salyp tur. Eger sáti túsip, sýretshini atap jiberse, jyl boıǵy tálimi men tárbıesiniń esh ketpegeni. Eger jetkinshekter sol sońǵy sabaqty umytpasa, búgingi alǵashqy sabaqtyń sátimen bastalǵany. Eń bastysy, bul álemde sýret dep atalatyn qıyn da qasıetti ónerdiń joly uzaryp, jaqsara túskeni. Eger, eger...

— O-ral T-a-ańsyqba-ev a-aǵaı...— dep, ańqyldaı jóneldi art jaqtan bireý. Balalar jalt qarasa, tutyqpa Tólesh.

Muǵalimniń kózi shyradaı jandy. Alaqanyn qulaǵyna tosyp, moınyn qýdaı sozyp:

— Kim, kim dedińder?— dedi sondaı bir jarqyn daýyspen. Taǵy da qýlyqqa kóship, Tóleshten góri oqýshylardy sózge tartyp tur.

Aldyn kúrep alǵan Tólesh:

— Or-ral...— deı berip edi, qosyla shyqqan kóp ún ony basyp ketti.

— Oral Tańsyqbaev aǵaı...

— "Ańsaǵan ánim" sýreti.

— "Alaı jazyǵy". Tabıǵat pen adamnyń bir-birine ún qatýy.

— "Taýdaǵy jol..."

— Raqmet, balalar, kóp raqmet!— Aǵaı basyn ızep, shashyn artqa kótere sylady. Bet ushyna juqa qyzyl júgirdi.— Jadyrap kettim ǵoı, tegi.— Penjagynyń eń tómengi túımesin aǵytyp qoıdy.— Hosh. Sabaǵymyzǵa jaqyndaıyq. Búgin sýret ónerindegi ana beınesin ótemiz... Aıtpaqshy, kim kezekshi?

— Sábıra! Sábıra!

— Bermen jaqynda, aınalaıyn. Myna sýretterdi parta, partaǵa taratyp bere ǵoı. Balalar tanysa bersin.

Bul joly muǵalim bir emes, birneshe álbom ala kelipti. Túrli tústi jyltyr qaǵazdar parta, parta betine kúzgi japyraqtarsha qalqyp túsip, shashylyp jatty. Aǵaı ál jınaǵandaı az toqtaldy da, sátten soń serpindeı jóneldi.

— Biz, ádette, planetamyzdy Jer-ana dep qasterleımiz. Jer betindegi tirshilik ataýly Anadan bastalady. Barlyq jan-jándik — adamzattan bastap, qybyrlaǵan qumyrsqaǵa deıin sheshe aldynda máńgilik qaryzdar. Tún uıqysyn tórt bólip, emshek sútin bergen Ana, balamnyń tabanyna kirgen shógir mańdaıyma qadalsyn deıtin Ana... Uly er jetkesin, qyzy boı jetkesin aq batasyn berip, úlken ómir jolyna attandyryp salatyn da osy abzal Analar. Sondyqtan da Ana bizdiń máńgilik shyrqap óter ánimiz, jalyn jyrymyz. Jyldar jyljyp, ǵasyrlar ótken saıyn Ana atty gımn áýeleı bermekshi. — "Tym jumbaqtap ketkem joqpyn ba?" degendeı Salaýat sál aıaldady. Joq, beker kúdiktenipti, oqýshylar qoıdan jýas, qozydan qońyr, qalt etpeı qulaq qoıyp otyr.— Káne, aldaryńyzdaǵy sýretterge kóz salaıyq.

Aýdarylyp-tóńkerilgen qaǵaz sýsyly, balalardyń sybyr-kúbiri...

— Óner áleminde Ana taqyrybyn áý dep, alǵash shyrqaı án salǵandar — Tas ǵasyrynyń sýretshileri. Olar súıikti sheshe men ápke, qaryndastarynyń sulbasyn jartasqa qyna boıaýmen beınelep saldy, balbal tas qyp qashady... Odan bergide ertedegi mysyrlyq sýretshi ana men jar beınesin Nefertıtıdiń áıgili músinine darytty... Aldaryńda jatqan "Madonna Lıtta" uly Leonardo de Vınchıdiń anaǵa arnaǵan uly gımni... Mynaý Rafaeldiń "Madonnasy..." Orys sýretshisi Petrov-Vodkın uly Oktábrdiń mazmunyn "Ana" atty polotnosyna jınaqtaı bildi... Sýretshi aǵalaryń Qanafıa Teljanovtyń "Jamal" týyndysyna nazar aýdaryńdar... Ol kisi óz anasynyń beınesin salǵan. Qazaqtyń jas kelinshegi mańdaıyn bastyra oramal tartyp alyp, oshaqtaǵy otqa — tirshilik kózine úńilip, tizesin qushaqtaı oıǵa batyp otyr. Japan dala, ashyq aspan... Jamal júzinen qazaq analaryna tán baısaldylyq, meıir nury tógiledi.

Oıda joqta áldene tars etti. Muǵalim amalsyz sózin jutyp, qabaǵyn shytty. Oqýshylar jappaı burylsa... Erjan edenge eńkeıip, shashylǵan akvarelderdi jınastyryp jatyr. Eńkeıip, kúsh túskennen be, uıalǵannan ba, beti ot. Salaýat aǵaı mundaıda: "Nege óıttiń, nege búıttiń?" dep qazbalamaıdy, baıyppen tynyshtyq ornaýyn tosady. Alaıda Erjan ornyna otyra qoımady. Akvareliniń qaqpaǵyn jaýyp, portfeline saldy da:

— Aǵa, men ketemin...— dedi solbyraıyp.

— Qaıda?— Muǵalim aıran-asyr.

— Úıirmeden...

— Nege?

— Meniń sýret salǵym kelmeıdi.

Portfelin salǵyrt súıretip, esikke bettedi. Bútkil klass tóbelerinen jaı túskendeı tympıyp-tympıyp otyr. Erjan tabaldyryqty basyp turyp, keri buryldy.

— Menen sýretshi shyqpaıdy,— dedi ár sózin nyqtap. Parta, parta betinde shashylyp jatqan túrli tústi qaǵazdardy kózimen nusqady.— Men ana aǵalardaı sýret sala almaımyn. Sheshe beınesin salý qolymnan kelmeıdi.

Degenshe esik jabyldy. Syrp-syrp súırete basqan aıaq dybysy dáliz qýalaı alystap barady.

Salaýat aǵaı qyzdaı qyzaryp, oryndyqtyń arqalyǵynan mytı ustap tur. Balalarǵa týra qaramaı búgejektep:

— Ne boldy ózi? Ne jazdym? Qaı jerden kemshilik ketti?— dep óz-ózine suraq qoıdy. Jalǵyz emes, klass aldynda turǵanyn kesh ańǵarsa da, tez qalpyna keldi. Basyn kóterip, jaýtańdaǵan ár janardan jaýap izdedi.— Balalar, bıyl jazda Erjannyń basynan qandaı oqıǵa ótip edi?

Ún joq.

---