InfoHub Logo

Jırenshe sheshen ákesi erterek ólip, jetim qalǵan bala eken. Áz Jánibek han bir jaqtan kele jatsa, bir jas bala jaıaý, mal órisi jerde júr eken. Aınala qarap tura qalyp:

— Shyraǵym, elsiz jerde ne qylyp júrsiń? — dep edi.

— Bir jalǵyz túıem bar edi, sonan aırylyp qalyp, sony qarap júrmin, — deıdi.

— Túıeńdi tusap qoısań bolmaı ma? — dedi.

— Túıemniń tusaýy ólip qalyp edi, — dedi. «Tusap qoı túıeńdi» dep aıtatuǵyn ákem ólip qalyp edi degen sózi eken.

— Balam, biz qaı úıge qonaıyq? — deıdi.

— Bir qoı jeseńiz, qaı úı de bolsa berer, eki qoı deseń, bizdikine qon! — deıdi.

— Myrza bala eken ǵoı, osynykine qonaıyq! — dep, úıinekelip túse qaldy deıdi.

Bir býaz saýlyqty jetektep kelip bala: «ılahı amın!» degende,

— Shyraǵym, boıdaǵy joq pa edi? — depti.

— Mana dalada aıtpap pa edim joǵyn, boıdaq qoı jeımin deseń, qaı úıden tabylady, eki qoı jeımin deseń, bizdikine qon degenim, býaz qoı soıǵyzamyn deseń, onda bizge qonasyz degenim emes pe edi? — deıdi.

Balanyń jaýabyna qaıran qalyp, tamasha qylysty deıdi. Sol zamandarda áz Jánibek han qyryq ýázirin jıyp: «Maǵan ótirik pen shynnyń arasy nemenen aıyrylady, sony taýyp berip qalaǵandaryńdy alyńdar, bolmasa, bastaryńdy alamyn. Qyryq kún máýlit berdim!» — depti. Sonda heshkim kerek qylmaı áńgime estımin dep Jırenshe óz betimen barǵan eken. Ýázirler tarqasyp ketip, qyryq kún oılap dáneme taba almapty. Qyrqynshy kún bolǵanda han jınap alyp:

— Ótirik pen shynnyń arasy nemenen aırylatyndyǵyn taptyńdar ma? — degende,

— Joq, taqsyr! Taba almadyq, — desipti.

Han: «bastaryńdy aldyramyn!» dep qaharlanǵan shaqta, Jırenshe sheshen aıtypty:

— Anaý kúni han handyǵymen bas-basyńa bir kúnnen qyrqyńa qyryq kún máýlet berdi ǵoı. Endi, ózderiń tilenip er basyna qyryq kúnnen máýlet alsańdarshy! Soǵan sheıin biriń bolmasa, biriń tabarsyńdar, — dedi.

Han:

— Jaraıdy, bul balanyń sózi de durys kórinedi, meniń maqsatym — senderdi óltirý emes, synaý, «handa qyryq kisiniń aqyly bolady» deıdi. Sender aqyldy bolsań, sonda hár qaısyńnan bir aqyl alǵan soń, mende qyryq kisiniń aqyly bolatuǵyn sebebi sonymen daǵy. Senderdiń birde-birińde aqyldan shaınam dáneme joq bolsa, mende aqyl qaıdan bolsyn. Tabyńdar osyny, er basyna qyryq kúnnen máýlet berdim, — dep taratyp jiberdi deıdi. Hannyń aldynan shyqqan soń on eki jasta jas bala Jırenshe bul sózdi bireý bolmasa, bireý bilýshi bolar, sony izdep tabamyn dep, jaıaý, jalǵyz elden eldi kezdi deıdi. Qańǵyp kele jatyp bir qorǵany bar shaharǵa keldi deıdi. Namazdygerden tómen, namazshamnan joǵary darbazasynan kirip kele jatsa, darbazanyń ishki jaǵynda temir qara kók at mingeni, dýlyǵa, saýyt, sharaına beldik kıgeni, er qarýy — bes qarýdy asynyp, naızasyn jerge shanshyp bireý tur eken. Darbazadan kirgen, shyqqan bári sálem berisip ótedi eken. Jırenshe sálem bermeı, moınyn burmaı, kerek qylmaı óte berdi deıdi. Sonda naızasyn jerge tirenip, at ústinde shirenip shıratylyp sóıledi deıdi:

— Senen basqa osy darbazadan kirgen, shyqqan sálem bermeı ótpeýshi edi, sálem nege bermeı, moınyńdy nege burmaı barasyń? — dedi.

— Birimiz atty, birimiz jaıaý, sálemimiz kelise me? —  deıdi.

Bul shahardyń jónin buryn kórip-bilmegen jan ekensiń, kel artyma minges. Bizdikine meıman bol! — deıdi. — Er toqymdy attyń aldyn bizge, artyn senderge Qudaı buıryq qylǵan edi. «At ıesi aldyna minedi» degen sóz bar edi, júr úıińdi kórset, jaıaý-aq baraıyn, — dedi. ol atty, bul jaıaý úıine ertip keldi. Meımanhanasyna kirgizdi. Ózi úıine baryp tústi. Meımanhana kirgen kisi shyqqysyz, jalǵannyń beıishindeı úı eken. Marjandaı tizilgen jańa óspirim qyzdar par-parymen neshe túrli tamaq, qonaq jabdyqlaryn daıarlap tike turyp kútti. As jep bolǵan soń, qara kók attyń ústindegi myrza kelip:

— Qonaǵym, áńgime aıt, — dedi.

— Birimiz bútin, birimiz jarty, áńgimemiz kelise me? — deıdi, otyra almaı uıalyp shyǵyp ketti deıdi. Sóıtse, ózi qyz eken. Sol shahardyń patshasynyń qyzy eken. Atasynan ruqsat alǵan eken: «Erkek kıimin kıinip, darbazanyń aldynda turyp, kelgen-ketkendi synaımyn, synyma kelgen janǵa tıemin» dep. Al, jolaýshy, jobaýshynyń bári munyń áıel ekenin bilmeı, ıilip sálem berip ótedi eken.

Jırenshe kórgen jerden, atqa otyrysynan áıel ekenin bile qoıyp: «birimiz atty, birimiz jaıaý» degeni — «birimiz erkek, birimiz urǵashy, qalaı sálem berisemiz?» — degeni eken. Óziniń áıel ekenin ábden tanyǵanyn «birimiz bútin, birimiz jarty» degen sózinen bilip, uıalyp tura jónelgen sebebi sol eken. Atasyna qyz kisi saldyrdy deıdi: «Menen bilimi asqan kisi kez keldi, meni osyǵan bersin» — dep. Atasy qosh kórip, qabyl alyp, jorǵa bıe soıyp, joǵarǵy eldi shaqyryp, tý bıe soıyp, tómengi eldi shaqyryp, úlken, zor tamasha toı qylyp, qyzyn Jırenshe sheshenge nıkahlap qosty deıdi. Jırensheniń jaqsy, aıaýly, danyshpan qatyny osy eken. Ekeýi bir-birine qosylyp, qurmashany syndyryp, kóńilderin tyndyryp, uıqylary ashylǵan soń, maýqy ábden basylǵan soń, Jırenshe sheshen «men qaıtamyn» deıdi.

Qalyńdyǵy:

— Siz qaıda qaıtasyz? Ákemniń menen basqa uly da joq, qyzy da joq. Ákem ólgen soń osy dáýletke kim ıe bolady? Endi ne izdeısiz? «Esikten tabylsa, tórge ozba» degen bar emes pe edi? — deıdi.

— Joq, qaıtatuǵymnyń mánisi bar: áz Jánibek degen hanymyz qyryq ýázirine «ótirik pen shynnyń arasyn aıyryńdar» dep qysym qylyp edi ýázirlerine. Sony solar taba almaı qansha kúnge máýlet alysyp edi. Men sony bilýshi bolar ma eken dep, izdep shyqqan jumysym sol edi. úı
den shyqqanda oılap shyqqan jumysymdy aıaqtamaı turyp qalsam, «buqa qarap júrip jasaýylǵa turǵannyń» quddy ózi bolǵanym ǵoı! Onan soń meniń adamshylyǵym bolmaıdy ǵoı! — deıdi. Onda qalyńdyǵy aıtty:

— Bolmashy nárseniń ózi kerek qylyp izdeýshige álde-qandaı qıyndap ketedi eken-aý! Ótirik pen shynnyń arasy bir-aq tutam jer emes pe? Burynǵylar aıtpaýshy ma edi: «ótiriktiń túbi bir-aq tutam» dep. onynyń mánisi: kózben kórgen shyn emes pe, qulaqpen estigen ótirik emes pe? Qulaq pen kózdiń arasy bir-aq tutam jer emes pe? Ótirik pen shynnyń aıyrmasy osy emes pe? Kózben kórgen anyq, qulaq estigen tanyq demedi me? — deıdi. Bárekeldi, izdegen joǵym tabyldy. Endi men muny baryp áz Jánibekke esittirmesem, qyryq ýázirin joq jerde óltirip tastaıdy ǵoı! Solardyń ajalyna ara tursam, tirshiligimnen zor paıda tapqanym ǵoı — dep júrýge yńǵaılanǵanyn bilgen soń, qyz atasyna
kisi saldyrdy:

«Jat jurtqa jaralǵan áıelmin, kúıeýim el-jurtyna qaıtamyn deıdi, meni qaldyrmasyn, uzatsyn», — dep.

Ákesi qyzynyń aıtqanyn qup kórip, altynmen aptap, kúmispen kúptep, qyzyn uzatty deıdi. Qyryq ýázirin qosty:

— Qyzymdy bergen kúıeýimniń jeri qandaı, sýy qandaı, eli qandaı eken. Alyp baryp salyp, kórip kelińder, — dep.

Bul hannyń jurtynan bylaı uzap shyqqan soń Jırenshe sheshen: «men ilgeri ozyp baryp, el-jurtymnyń aman, jamanyn bileıin» dep jalǵyz júrip ketip, eline kelse, áz Jánibek han dál sol kúni ýázirlerdi jıyp alyp: «Taptyńdar ma?» — dep surap, qysyp otyr eken. olar taba almaı, endi bárin óltireıin dep turǵan ústine kelip:

— Taqsyr! Bulardy óltirmeıtin bolsańyz, kerek qylǵan sózińizdi men aıtyp bereıin, — dep qalyńdyǵynan úırengen sózdi bastan-aıaq túsindirip aıtyp beredi.

Han óte rıza bolyp, Jırenshe degen atqa sheshen degen sózdi qosyp, «Jırenshe sheshen» dep atap, «maǵan bas ýázir bolýǵa laıyqtysyń» dep ózinen sońǵy bir degen bas ýáziri qylyp saılap, altyn jabýly arǵymaq at, qaly kilem, qara nar, qamqa ton, toǵyz qylyp syı beripti.

Munan keıin:

— Taqsyr, aryzym bar ediń, — dedi Jırenshe.

— Aıt! — dedi han.

— Men sondaı jat jurtqa baryp, Qudaıdyń buıryǵy bolyp bir hannyń qyzyn alyp qaıtyp edim. Ol han qyryq ýázirin qosyp edi: «Kúıeýdi eline aparyp salyp, qaıtyńdar!» dep. Olar jolda kóship kele jatyr edi. Men sizdi kóreıin dep ozyp kelip edim. Ne oımen qosqanyn kim biledi. Dostyqpen qosqan bolsa, jolynan qaldyrmaıyq, dushpandyqpen qosqan bolsa, syr aldyrmaıyq, solardy orta joldan qaıyryp jibersek eken, — dedi. Han munysyn unatyp, qyryq ýázirin qosty.

— Qazynadan qyryq at, qyryq shapan alyp baryp, munyń qonaqtaryn jóneltip kelińder, — dep.

Jırenshe qyryq ýázirimen aldynan shyǵyp, hannyń bergen at, tonyn tartý, taralǵylaryn olarǵa syı qylyp, orta joldan qaıyryp jibergen soń, olar rıza bolyp qaıtty.

«Bárekelde, bala teńine qosylǵan eken. Kúıeý hannyń ózinen sońǵy bas ýáziri, bir degen jigit eken. Túzden mynadaı qylyp jóneltti, úıine barsaq, budan da úlken syı, qurmet kóretin edik» desip qaıtty. Qaıdan bilsin, Jırensheniń eki kisi bas panalap otyratyn úıi joq ekenin. Eki qanat ıt arqanyń kıgizi de túgel bútin emes. Úıi de joq ekenin. Mine, jigitter, bir aýyz sózdiń túbin, tórkinin bilemin dep izdegendikten, qalyńsyz hannyń qyzyn aldy, ózi bas ýázir boldy.

«Jigitke jannan kesh te, is qyl, ólseń, ólersiń, ólmeseń, kisi bolarsyń» dep burynǵylardyń aıtqany bar.

---