InfoHub Logo

Mamyr aıynyń basynda máslıhat ótkizip, májilis shaıyn berdi. Májilis shaı mamyrajaı Kúnshýaq qalasyndaǵy «Varıant» kafesinde uıymdastyryldy. Jalpy sany júz jıyrma adam bolar dep josparlap edi, qosymsha-alymshasymen júz elýge jetip jyǵyldy. Jaman emes, árıne. Tipti taısaqtańqyraıdy-aý, taıǵanaqtaıdy-aý degender daǵy qushtarlana qatysty, boı tartpaı belsendilik tanytty. Asa abyroıly aqsaqaldar az bolmady. Bıik laýazymdylardan tizimdegiler túp-túgel tóbe kórsetti. Bıznesmen baýyrlary taýdaı-taýdaı turpatta tutasyp otyrdy. Bir jaǵy sus, bir jaǵy ses degendeı.

Jurttyń bári aıtaryn aıtyp, iship-jesip, tis shuqylasyp tarasqannan keıin depýtattyqqa kandıdattyń shtab músheleri retinde ilkide iriktelgen top túkpirgi bólmede bas qosty.

— Keremet ótti, jaqsylarymyz ben jaısańdarymyzdan sóz artylmady, bár-bárin jazyp aldyq, — dedi bireýi. — Saralap, saraptaımyz, qorytyp, qoǵamdyq pikirdiń aqparattyq aǵynyna qosamyz.

— Mundaı májilis shaı bul óńirde buryn-sońdy ótti me eken-aı, ózi? — dedi ekinshisi.

— Oıhoı, oı-darıalar aǵyldy-aý. Búginde bos sóz, bósteki pikir azaıdy ǵoı, — dedi úshinshisi, — kimniń kim ekenin, neniń ne ekenin ekiniń biri ishpen sezedi emes pe?

— Bárin aıt ta, birin aıt, aqsaqalymyz aını bastaǵan eken. Aq batanyń sózin jýrnalıs kókemizge aldyn-ala jazdyryp, shalymyzǵa jattatyp qoıǵanymyz jaqsy bopty, áıtpese «konsovka» shyqpaı qalatyn edi, — dedi tórtinshi múshe.

Shtab músheleri osylaısha biraz-biraz pikir almasyp, toq basyp, kók shaılanyp, shúıirkelese, syrlasa tústi. Depýtattyqqa kandıdatyńyz jaıbaraqat qana tyńdap, jaı ǵana jymıa qarańqyrap qoıady. «Varıant» kafesindegi májilis shaıdyń búkil shyǵynyn bedeldi bank bastyǵynyń birinshi orynbasary bolyp isteıtin shákirti kóterdi. Rahmet. Ustazynyń eńbegin baǵalap, senimin aqtaı bastaǵany osy dá. Shtabtyń kelesi otyrysy mamyrdyń ortasy aýa taý ishindegi keremet kókmaısada ótpek. Bulaq basynda baıypty áńgime bolmaq. Mindet bólisilmek. Meje belgilenbek.

Búginshe barshasy emin-erkin, emen-jarqyn kúı keshsin. Bilgenderin aıtyp, túıgenderin taratsyn. Tizgin tartpaıdy áli, shylbyr qaqpaıdy ázirshe. Myna jerde jazyp alatyn jasyryn jabdyq, tyń tyńdaıtyn astyrtyn apparat joq shyǵar. Qoıylǵan kúnde qupıa ashylar kún bul emes.

Ázil-kúlkiniń tıegi aqtaryla aǵytyldy. Májilis shaıǵa qatysqandardyń júris-turysy, otyrys-ishisi, sózderiniń ishi-tysyna deıin talqylanyp, taldanyp jatyr. Shtabtyń aty — shtab, óziniń ózgeshe mindetin atqarmaqqa kirisip te ketkendeı. Tórt kózi túgel deýge de keletindeı. Taý túkpirindegi túbegeıli májilisti kútpeı-aq, mindet bólispekti taban astynda, tap osy qazir táptishtep tastaǵysy kelip bir oqtaldy daǵy, oqtaý jutqandaı qaıta qataıdy. Siresip baryp, sabyr shaqyrdy. Jeńildeý jymıyńqyrady. Kók shaı quıylǵan qulpynaı gúldi keseni qolyna alyp, bappen ǵana bir urttap, maılyq qaǵazben mıyǵyn súrtti.

Oń jaǵynda otyrǵan — kandıdattyń senimdi keńesshisi. Sol jaǵynda — saılaý naýqanynyń basshysy bolyp bekitiletin dosy. Qysqasha qaıyryp, búgingi tilmen beınelegende, menedjer. Odan árirekte oryndyǵyn sál keri shegindirgen kim deseńiz, sharshańqylaý múlgigen shtab bastyǵy. Kóbirek urttap jibergen shyǵar, oqta-tekte óstetini bar. Bylaıyraqta — qaýipsizdik jaǵyna jaýapty jigit pen zańgeri, jýrnalıseri, eń shetinde — esepshisi. Ázirshe osylar. Árıne, áli de biraz adamdar kerek. Senimdi ókilder, taldaý-tarazylaý toby, jarnamalaý jaǵy, kandıdattyq qarjy qorynyń qoryqshysy, taǵy basqalar, taǵysyn-taǵylar.

Taý túkpirindegi ózgeshe otyrysta saılaý naýqanynyń strategıalyq jospary jan-jaqty jáne tereń talqylanýy tıis. Tap osyny oı-sanasynda shegendeı túgendegen kandıdatyńyz tamaǵyn kenep, tynyshtyq saqtaýǵa shaqyrdy.

— Bylaı, — dedi baıypty, baısaldy keıipte bárine barlaı qarap, qos ýysqa qysa jınaǵandaı. — Osynda, myna tarıhı «Varıanttyń» túkpirgi bólmesinde qalǵandaryń — meniń eń etene jaqyndarymsyńdar, senimdi serikterimsińder. Endigi sharýanyń bári osy otyrǵan senderge baılanysty ekenin túsinesińder. Ekinshi, ereksheleý basqosýymyz mamyrdyń ortasynda, taý ishindegi bulaq basynda, kókmaısada ótedi. Soǵan deıin, keshe keliskenimizdeı, saılaý naýqanynyń jetekshisi (atyn atamady, ıek qaǵyp, kózben ısharalady) men shtab bastyǵy (túsin tústemedi, qabaǵymen ańǵartty) strategıalyq jospar jasap, keńesshimen keńinen kelisip, zańgermen ejikteı aqyldasyp, jaqsylap turyp bir qaınatyp qoıýlaryń qajet. Taýda taza pisiremiz. Al meniń aınalyp keteıin ardaqty jýrnalıserim, sender BAQ-pen júretin jumystyń jalpy jobasyn júıege túsirińder. Bárimiz jabylyp, ásirese myna mańyzy zor máselege — kandıdattyń ımıji degenge basa nazar jyǵaıyq. Jatpaı-turmaı qam jasaıyq. Baǵana she, májilis shaıdyń barysynda baıqadyńdar ǵoı, «ımıjge» tili kelmeıtin qarıalardyń ózi osy sózge álsin-álsin aınalyp qaıta, qaıtalap taǵy, oralyp jıi soǵa bermedi me? Oılanaıyq osyny, jaraı ma?

— Jaraıdy, jaraıdy! — desti bári jamyrap.

Úıine senimdi keńesshisimen birge qaıtqan. Menedjerine ózi mursat berdi, májilis shaıdan sharshady ǵoı ol sorly. Zańgeri men jasamys jýrnalısi erte júrgisi kelip edi, keıinnen ol oıynan kilt aınyǵandy qup kórgen. Jýrnalıserdi á degennen tym jaqyndata berý jaraspas, belgili araqashyqtyq saqtamaq lázim. Shtab músheleriniń basyn bir-birimen qosyp ta, jekelep-jegenelep te jumys júrgizgen jón.

Saýnasy babynda eken. Senimdi keńesshisi ekeýi kelisip alǵandaı-aq manaǵy máseleler mańaıyn jáne shıyrlap, májilis shaıǵa qatysqandardyń nát-nıeti, sóz lámi, peıil-pıǵyly haqynda birqansha sholýlar jasap ótti. Birinshi býsaný men jaıbaraqat jatý osyǵan jumsaldy. Ekinshi býsaný men shaılanýda shtab músheleriniń árqaısysy, bálkim besinshi ret, múmkin onynshy márte, saraptaý súzgisinen ótkizildi.

— Senimdi keńesshimiz senimdi-i-i-i, — dedi depýtattyqqa kandıdat jas kúninde jetik meńgergen mandolınniń tómengi ishegindeı tyrsyldaı tartylyp baryp, qaıta jazylǵan júıke talshyqtaryna qulaq qoıyp, manaýraı kerilgisi kelip.

— Menedjerińiz — naǵyz naýqan basshysyna laıyq, myna zamanǵa beıimdel-ge-e-n, — dedi keńesshisi kandıdattyń áýenine salyp.

— Shtab bastyǵynyń bedeli ba-a-ar, keı-keıde iship qoıatyny bolmasa, — dedi kandıdat. — Ólispeı berispes adal quldar da ke-rek-dú-ú-úr.

— Qaýipsizdik jaǵynyń qupıalary kóp, zańgerińiz zańǵa-a-a-ar, — dedi keńesshisi. — Osy jýrnalıserińiz qalaı-qalaı, a? Jazbagerlerińizdi jetkilikti bilmeıdi ekenmin.

— Men de sol úsheýiniń aınalasynda oılanyńqyrap qala beremin, — dedi kandıdatyńyz. — Jasyraǵynyń jalyny molyraq, jańasha ádis-tásilderdi jaqsy meńgergen syńaıly. Aýyzsha sheshilgen kezde qara pıar, qońyr pıar, aq pıarlaryńdy jasyl qıardaı qarsh-qarsh shaınaıdy. Biraq jeme-jemge kelgende, jazý jaǵyna shorqaqtaý. Orta jasary bıikteý aqyrlardan jem jeńkirep júrip, jyly ornynan kútpegen jerden, kenet ketkendikten, kekshildikke beıimirek. Jazý jaǵynan onyń da kósilisi kemirek, kibirtigi kóbirek. Aıryqshalaý artyqshylyǵy — uıymdastyrý qabileti. Al anaý jasamysyńyz — myqtynyń myqtysy. Jazýdaıyn jazady-aı sabazyń. Biraq ómir boıy jaǵdaıy bolmaı, ylǵı ynjyq tartyp, únemi tómenshiktep, sheginshektep úırengen. Áline qaramastan, ár nárseden úılesim tappaqqa áýrelenedi taǵy da. Taba almasa azapqa túsip, ózin-ózi tabaǵa shyjǵyrady.

— Oıpyraı, jýrnalıserdiń jilik-jiligin jańqalap shaýyp otyrsyz ǵoı, shylı júdá! — dep, qatty tańyrqady kandıdatyńyzdyń senimdi keńesshisi.

— Jasamysy kóp aqy da dámetpeıtindeı. Al anaý aldyńǵy ekeýiniń ashkózdigi men ashqaraqtyǵy alapat. Jut kórgendeı jutynyp, jurttan buryn julqynady.

— Úsheýi de qajet eken. Jaqsy tańdap tapqansyz!

— Qoı, keleshekke de kerekpiz. Demalaıyq.

Ádette, bul óńirińizde mamyr aıyńyz jyldam jyljyp, jedel sýsyp, sylań qaǵa aǵatyn sý sıaqty. Áne-mine degenshe, taý túkpirinde, bulaq basynda bas qosý óter kún kelgen.

Jýynyp-shaıynyp alǵan shtab músheleri birden iship-jemge emes, iske kirisken. Arsha túbindegi qońyrqaılaý qoıtasqa jaıǵasqan bas menedjer strategıalyq jospardyń jalpy mazmunyn, qadaý-qadaý qamtylǵan máselelerdi mánistep, saılaý naýqanynyń jumys kestesin asyqpaı oqyp shyqty. Kóz qaryqtyrardaı aqshańqan qaǵazǵa kompútermen termelep túsirilgen bir-bir danasy aldyn ala taratylyp berilgen bolatyn. Shtab músheleri túp-túgel shúıile shuqshıysyp qalypty. Kóp asa usynystar bildirile qoıǵan joq. Sosıologıalyq saýalnamalarǵa baılanysty ǵana birer suraqtar týyndap, olarǵa qanaǵattanarlyq jaýaptar qaıtaryldy.

Mindet bólisý máselesi hám iskerlikpen, jan-jaqty aqyldasylyp sheshildi. Saılaýdan tórt aı buryn, úsh aıdyń árbir aptasynda, eki aı qalǵanda, bir aıdyń birinshi, ekinshi, úshinshi jáne eń aqyrǵy aptasynda atqarylatyn sharýalar keste arqyly jáne pysyqtalyp, jaýaptylardyń aty-jónderi jeke-jeke jazyldy.

Bári ańǵaryp, túsinip, sezip, bilip otyr. Jospar-kestege kirgizilgen árbir is-sharańyzǵa qarasańyz, baıyrqalap baıyptasańyz, búı dep tur: «Ne?» (Mazmuny). «Ne úshin?» (Strategıalyq maqsaty). «Qashan?» (Oryndalý merzimi). «Quny qansha?» (Bári qarjyǵa baılanysty ǵoı). «Qaıda?» (Aýmaq aıqyndalyp, saı-laýshylar toptary, erekshelikteri eskerilgen). «Kim?» (İs-sharany ázirlep, ótkizetin adamdar dá). «Qalaı?» (Uıymdastyrý ádisi men ótkizý tásili). «Qalaı baǵalanady?» (Kútiletin túpki nátıje ǵoı baıaǵy). «Kim qadaǵalaıdy?» (Bul, árıne, bólekshe mándi másele).

Tolymdy strategıalyq basymdyqtar, tolyqqandy jaýaptylar, taktıkalyq tetikter týraly tolǵamdy taraýlar taýdyń taza aýasyndaı, bulaqtyń bal tatyr sýyndaı sanaǵa tez sińip jatty.

Jeńil-jelpi qýyrdaq pen samaýrynnyń shaıy jetti. Bul jolǵy basqosýdyń shyǵynyn osy aýdandaǵy ákim shákirti kóterip otyr. Ózi qatyspasa daǵy, kózi men sózi osynda. Quraq usha qyzmet etýshilerdiń yndyn-yqylastarynan, as-sýdyń dáminen, shaı-paıdyń deminen bári anyq ańǵarylady.

Budan ári saılaýdyń qarjy-qarajat qory men olardyń túsý jáne jumsalý zańdylyqtaryn qamtamasyz etý joldary, aýmaq pen aımaqtaǵy, ólke men óńirdegi BAQ jáne olardyń taralymdary, elektorat toptary men taptary nyq neni oqyp, neni toqıtyny talqylandy.

Bas menedjer kóbinese qarjylyq kózderge, saılaý naýqanynyń belgili bir kezeńderinde «eń basty jaý», «jaı, qatardaǵy jaý», «eń sońǵy qaýipti jaý» izdep tabý, tabylmasa, qoldan uıymdastyrý arqyly tartys týyndatý, dramatýrgıalyq shıelenisti shıryqtyrý, osyndaı orasan áserli ádistermen elektorat tartý týraly áserlene, qyzǵylyqty áńgimeledi. Senimdi keńesshi suńǵaq shyrsha túbinde túregep turǵan kúıinde ıntellektýaldyq, shyǵarmashylyq resýrstar, osy zamanǵy, asa kúsheıtilgen baılanys júıeleri jáne kompúterlik qýattar jaǵyna, baǵdarlama men jarnama jaǵdaıattaryna bólekshe nazar aýdaryp tastady. Keıbir «kózirlerin» ázirshe ashpaı qoıa turatynyn maǵlumdady.

Qaýipsizdik qyzmeti men zańger kóbinese kirtıińkirep, únsizdeý qala beretin. Bul joly da sol dástúrlerin buzbady. Sonda daǵy ol ekeýine túsinistikpen, tóńkerile qarap, kómkerile kóńil aýdarýshylar jetkilikti.

Úsh jýrnalıs úsh jaqtan jamyrap, aýmaq kólemindegi BAQ sany men sapasyna, myqty basylymdar men bedeldi telearnalardyń artynda kimderdiń turǵanyna toqtaldy. Qaı basylymnyń jáne qandaı-qandaı jýrnalısiń kimderge satylýy múmkin ekendigi jaıynda jasyraq jýrnalıs jasyrmaı aıtyp, jalyndaı shabyttandy. Orta jasary da birtalaı faktilerdi ortaǵa tastap-tastap jiberdi. Jasamys jýrnalıs únsiz qaldy. Úılesim izdeıtin shyǵar, bıik taýdyń betkeılerine tesile telmirip alypty.

Kandıdatyńyzdyń ózi sóz alyp, komandasyna keremet senetinin málimdedi. Osyndaı-osyndaı tulǵalardy tabý men tańdaý ońaıǵa soqpaǵanyn, komanda men ony quraıtyn adamdardyń bedel-bederi, ataq-abyroıy, iskerlik-izdenisi eń eren kórsetkish ekenin baıandap bitirgende, negizgi tamaq daıyn bolǵan.

Tús aýa, tobylǵynyń kóleńkesi uzaryp, sary qymyz sapyryla bastaǵanda, kandıdatyńyz arsha men shyrsha arasyndaǵy tegistikte, kógildir kórpeshe ústinde jantaıyp:

— Jigitter, endi áneýkúngi «Varıantta» aıtylǵandaı, tikeleı ımıjge kósheıik, — dedi.

Bulaq basyn quraıtyn qaınarlardyń byldyr-byldyr úni anyq keldi qulaqqa. Kókjasyl shalǵyndaǵy terbelgen gúlderdiń ústimen úılesken aq kóbelekter oınap ushyp, bılep qalqyp barady.

Kandıdat oıyn odan ári sabaqtap, buǵan deıingi bedeli, áýelimgi abyroıy, elge sińirgen eńbegi, atqarǵan qyzmetteri, búgingi bet-beınesi, bolmys-bitimi, qazirgi keıpi, bary men joǵy, ashy men toǵy, barlyǵy, bar-barshasy eskerilip eseptelýi kerektigin qaıtalady. Solardyń bár-bárin saralap, saraptap baryp, kandıdattyń ımıjin sapalyq bıik deńgeıge kóterý, kóptiń kókeıinde kórkeıte qalyptastyrý, jurttyń jadynda jarqyratyp, elektorattyń esinde ereksheleý — shtab músheleriniń eń basty mindeti. Áýelim, ádis-tásilder aıqyndalsa, olar manaǵy mańyzdy strategıalyq baǵyttarǵa qarata baǵdarlansa, nátıjeleri nyq, eńseleri tik bolmaq. Kandıdattaryńyz saılaýshylardyń sanasynda, daýys beremin dep oılaýshylardyń mı qatparlarynda qandaı sapada ózi? Qalaı bolmaqqa kerek?

— Men bastaıyn, — dedi bas menedjer. — Tap qazirgi beıneńizdi tıptendire topshylap, toptandyra taldasaq, tipti de jaman emessiz. Májilis shaıyn aqpan aıynda berip úlgergen qarsylasyńyzdyń biri ári biregeıi sizdiń áreketińizden bereketi qashyp, júni jyǵylyp, jaǵy sýalyp, júdep-júnjip barady. Onyń senetini — Astanadaǵy aǵasy. Baǵzyda bir juqanalaý jigit aıtqan eken: «Jeńim jyrtyq bolǵanmen, jaǵam jaqsy; ózim jaman bolǵanmen, aǵam jaqsy», — dep. Sol jaqybaıdyń kerin keltirip, eri moınyna, toqymy tirsegine túsip jatsa da, qaıtpaı qasarysyp baǵady desedi. Biletinder. Biraq saılaý týraly jańa zańdy elep-eskermeıtin sekildi-aý sol kókelerine arqa súıegen aqyldylar. Siz qazir bir jaǵynan, beıtaraptaý beınesiz. Al endi, ekinshi qyryńyzdan, ishki syryńyzdan qaraǵanda, ókimettiń de óz adamysyz. Zaýytta seh, aýylda keńshar basqardyńyz, tórt ózennen tórt kópir, aýdandaǵy aýyl-aýyldan eki mektep, úsh-tórt klýb saldyrǵansyz. Oblys ortalyǵynyń mekemelerinde biraz jyl jáne bastyq boldyńyz. Jaman atyńyz shyqqan joq. Aýdan basqaryp ta kórdińiz, qaıtadan qalaǵa keldińiz. Elý bes jas — alpys emes, ıaǵnı taltús emes. Sáske tús...

— Páske tús, páske. Páske tús! — dedi depýtattyqqa kandıdat kúlimsiregen kúıinen tanbaı. — Tómendeńkireńiz, menedjer myrza.

— Tómendeńkiresem, jalǵyz ǵana jaqsy kemshiligińizdi atap kórseteıin, ol — tómen etektiden tartyńqyraǵan teperishińiz. Qoǵamdyq pikirde, burynyraqtaǵy birqydyrý turǵyndardyń jabylaý jadynda qalyp qoıǵan jaǵymsyzdaý jańǵyryqtar joq emes. Basqalaı birdeme taba almas. Tap-tazasyz myna siz.

Kelesi kezek keńesshige tıgen:

— Bizdiń kandıdatymyzda bedel degen bederli, abyroı degen aıdarly, aǵaıyn. Bárin qaıtalap, ýaqtaı maıdalap, jıyp-terip, úıip-tógip, ýaqytty tekke shyǵyndap jatqym joq. Jaǵympazdyqty jaqtyrmaıtynyńyz belgili. Imıj degen ne ózi? Bilesizder bárińiz. Ol — kandıdattyń kádimgi beınesi. Sizdiń bıik beıneńiz barshamyzdyń sanamyzda saırap tur. Saılaýshylardyń belgili bir bólikterinde, paıymdy paıyzynda da tap solaı. Jastar jaǵyna sińire túspek — óz aldyna bólek másele. Sizdiń syrt kelbetińiz, júris-turysyńyz, burynǵy-sońǵy laýazymdaryńyz, mamandyǵyńyz, kásibı sheberligińiz, uıymdastyrýshylyq talantyńyz, ómirbaıandyq órisińiz, hobbıińiz, jurtpen til tabysýyńyz, sóılese bilýińiz, kópshilikpen kezdesý kezindegi shamyrqanar sheshendigińiz, keship kele jatqan ǵumyryńyzdaǵy alýan oqıǵalaryńyz — osynyń kúllisi, árıne, ımıjińizdi quraıdy. Munyń bári myqty da, osal emes tipti de. Alaıda meniń oıymsha, elektorat sanasynyń sańylaýlarynan saralaǵanda, kandıdatymyzdyń kúreskerlik keıpi kemshindeý seziletin sekildi. Bizdiń qazekem kandıdattardan kúreskerlikti kóbirek izdeıdi. Ózderi sanasyzdaý, soqyr sezimdileý bola tura, sóıtedi. Kúres beınesi, kúreskerlik kelbet qaı kandıdatqa da kerek. Sizdiń kúreskerlik qasıetińiz burynnan da bar. Biraq qazirgi ımıjińizde jetkiliksiz. Sol sebepti, aıqas alańdaryn, soǵys shepterin, maıdan dalasyn, jyryndy jaýlardy qoldan jasaı bilmek — óte durys náste. Osynyń bárin aldyn ala, osy bastan oılastyrmasaq, ýaqyttan utylamyz. Jaý taýyp, dushpan tutyp, únemi upaı jınamaqtyń joldaryn qarastyrý shtab bastyǵyna tapsyrylsa. Al BAQ arqyly sizdiń ımıjińizdi kúreskerlik rýhyna sýaryp, sanaǵa sińirý jýrnalıserimizge júktelse.

— Sosıologtardy tańdaý ústindemiz, — dedi shtab bastyǵy, shynymen-aq taýdaǵy, bulaq basyndaǵy myna májilistiń araq-sharapsyz ótetindigine ılanǵysy kelmeı, azyq-túlik jaqqa ıek soza qarap qoıyp. — Álginde aıtylǵany bar, aıtylmaǵany bar, barlyq kemshilikter anyqtalyp, aıqyndala túsedi. Barlyq parametrler paıymdalady.

— Tómen etektilerden tartqan teperishterińiz jáne olardyń elektorat sanasyndaǵy jańǵyryqtary jaıynda aıtylyp qaldy ǵoı, — dedi qaýipsizdik jaǵyna jaýapty jigit. — Osy máseleniń zarar-zıanyn zalalsyzdandyrmaq, jaǵymsyz jaqtaryn mánsizdendirmek kerek. Ol úshin osy bastan otbasyńyzben, ásirese apaımen birge jurt aldynda asa kóp kóringenińiz lázim. Jýrnalıserdiń biri tikeleı osy tarapta tartymdy jazsa. Sizdiń eń kúshti jaqtaryńyz, qundy qasıetterińiz turǵyndarǵa túgel tanys pa? Saılaýshylar ne kútýli, neni tileıdi? Sosıologtarymyz osy baǵyttarda belsenýi tıis.

Jasyraq jýrnalıs aldyn ala birqatar maqala-materıaldardyń jobasyn jasap, nobaı-naqyshyn naqtylap úlgergenin, sýyrtpaqqa salyp synaıtyn stılimen birer apta abaılap baıqaıtynyn, odan soń baryp sýyryp alyp, qaıta jóndeıtinin, ábden óńdep bolǵanda, shtabtyń keıbir múshelerine oqytatynyn baıandap ótti. Ortanshy jýrnalıs óziniń búkil tájirıbesi men qalam qarymyn kandıdattyń qarsylastaryna qarata jumsap baǵatynyn málimdedi. Eki qarsylastyń ótken ómirbaıandarynan qazbalap tapqan birneshe bultartpastaı faktileri bar. Olar daýys berýge bir apta qalǵanda bomba bolyp jarylmaq. Úshinshi, jasamys jýrnalıs qysyla-qymtyryla, kúmiljı mińgirlep, janaryn jańa búrlegen shashyratqylardan shashyraǵan nurly sáýlelerden ajyrata almaı, kandıdattyń kúreskerlik keıpin bederleıtin birdeme jazbaq ýádesin berýge májbúrlengen.

Bárin qaıtaryp, bulaq basynda kandıdatyńyzdyń bir ózi ǵana kidiristep qalǵan. Onyń sebebi bylaı edi. Ózi bul óńirde emes, ózge taýdyń baýraıynda týyp-ósken bolatyn. Tómengi synyptardyń birinde oqyp júrgende, ákesi qala jaqqa káttá bastyq bolyp aýysyp, aýyldan birjolata kóship keterde, bastaýdyń kózin birge ashyp, arshysqany baǵanaǵy bas qosýdyń bel ortasyna taman oıyna oralyp, ereksheleý elestep, sanasynan shyrmatylyp shyqpaı-aq qoıǵany. Qaraýytqan qoımaljyń uıyqpen, qıyrshyqtanǵan qummen jáne shıyrshyqtanǵan ajyryqshóptiń taramys tamyrlarymen tastaı qatyp, bitelip qalǵan bulaqtyń bastaý kózin ákesimen qatarlasa, ózgeshe áýestikpen tazalaǵany-aı sondaǵy. Ákesi de shyp-shyp terledi, bul da býsanyp, qatty ystyqtady. Buta taıaqpen jáne qolmen ǵana áreket etken ákeli-balaly ekeýiniń eńbekteri esh ketken joq. Qaınar kózder shúńettene laılanyp biraz jatty. Birte-birte shet-shetten shyp-shyp terdeı tunyq tamshylar móltildedi. Bara-bara olar bir-birine qosylyp, shymyr-shymyr qaınap qoıa berdi. Qýanǵany-aı sondaǵy!

Áldeqashan, múlde umytylǵan sol bir sát osy joly oıyna kenet oralyp, kúni keshegideı kózine elestegenin qarańyzshy endi.

Ol jyldardan bermen qarata qanshama sýlar aǵyp ótti ómir-ózen arqyly. Kandıdatyńyz nesheme kez-kezeńderdi keıin serpip, sońynda qaldyryp, artqa tastap úlgerdi. Depýtat bolmaqqa bel baılaǵanǵa deıin bárin de bastan keshti emes pe? Iá-ıá, bárin, bárin de! Árıne, shúkirshilik te kerek, joqtyq-juqanalyqty bilmedi. Jetimdik-jaýtańkózdiktiń beti ármen, olar óz basyna túse qoıǵan joq. Óz qatarlarynan ylǵı da alda boldy. Oq boıy ozyq júrgeni ras. Tozyq kıim kımedi, jylytpa tamaq ishpedi. Sonda daǵy, erkelikke elirmedi, totaılyqqa berilmedi. Áke ónegesi, sheshe tárbıesinen be, ósken ortasy, oqyǵan aınalasynan ba, kim bilsin.

Basshylyqqa erte ilikti. Barsha baspaldaqtardan ótken, osynaý ordaly da qordaly kúıine birte-birtelep jetken. Tórt qubylasy túgel, irgeleri nyq, uıqysy qanyq, kúlkisi anyq sıaqty. Aıhoı, at ta boldy, ataq ta boldy, dańq pen dúnıe de, dos pen joldas ta, ot pen oınas ta boldy. Bolmaı qalǵan nárse joqtaı, baıqasa.

Boldy. Bolǵan bári de. Minekıińiz, endi barlyǵynyń ónimin terer, jemisin kórer kez kelgendeı. Jaman emes jemister. Olqy da emes nátıje. Bári de bolmaı qalǵan joq. Búginderi de eńsesi túsip, eńkish tartyp, bazardan qaıtpaqqa bettedim demes. Mundaı jasta tyńnan tynys ashyp, osyǵan deıin almaǵan asýlaryna yrshyp shyǵyp, yrǵyp minip jatqandar da joq emes. Keıbir kemel elderde elý besińizdi áli de tym jas sanap, el basyna otyrǵyza bermes.

Sonymen, osy depýtattyqqa nelikten boı usyndy ózi? Maqsaty qandaı, múddesi neshik? Jurttyń bári julqyna qulshynyp jatqan soń, bul da dúrmekke erip, dúbirge ilesip baıqamaqqa umtyldy ma? Kim bolsa sol saılanyp jatyr ǵoı, biz de bir kóreıikshiniń keri me? Oblys deńgeıindegi talaı-talaı laýazymdardy ıelendi, budan ármen bıiktetpes. Bizden de basqalar bar ǵoı dedi biraz buryn oılanyp. Bıznesti de kórdi, endigi jerde taǵy da taqqa dámelenbesten, depýtattyq dodaǵa qosylmaqqa bel baılaǵany ma? Qazaqty qalqalanyp, halyqty arqalanyp, qý qara bastyń qamyn ǵana kúıtteıtinderdiń qataryn kóbeıtpek pe bul daǵy? Iá-ıá, solaı shyǵar, sirá. Anaý bir bıikterge but arta bastaǵan balalaryna, shálkem-shalystaý basa beretin shalalaryna sol jaqta, bıigirekte júrip qorǵan bolmaq maqsut shyǵar munyki? Qazirgi kezeńde, búgingi zamanda kim bul ózi? Iá-ıá, kimmin deıdi osy? Halyqtyń qamyn jegen, qazaqtyń qamytyn kıgen keıiptegi róldi oınaı ala ma bul? Oınaǵanda qandaı! Óp-ótirik oılaǵanda qandaı?! Anaý zamannyń aqyrǵy tusyn kórdi emes pe? Halyq úshin, el úshin dep júrip, sol sorlylardy tobyr sanaǵannyń, topyr-topyr tobyr dep eseptegenniń biri ózi ǵoı, ózi. (Ol aınala-tóńirekke alaqtaı qarady, tereń-tereń saılardyń teriskeı betkeılerinde kóleńkeler qaraýyta qoıýlanyp barady eken). Sol jyldarda, sol kezderde she, tobyrlyq tym tıimdi tuǵyn. Tyrp-tyrp etip tek tirlik tyndyra berse, tynymsyz tympyldap júgire tússe, buıryqty buljytpasa, ámirińdi táńirindeı kórse. Oılanbasa da, tolǵanbasa da, oı-sanaǵa salmasa da. Ókim. Ókimet. Qaýly. Qarar. Buıyrý. Oryndatý. Biraýyzdan qoldaý. Bir kisideı daýys berý. Qarsylyqsyz qýattaý.

Bir kisideı daýys berý. Ha-ha-hah!

Kórdi ǵoı osylardy.

Kez-kezeńder kelmeske ketti.

Myna zaman bólek, jańa kezeń erek.

Zań túzelmeı, zaman túzelmes dep oılaıtyndardyń da az emestigin jaqsy biledi bul. Osyǵan deıin depýtattyqqa ótip ketkender she, solar saılaý asa ádil, keremet kemel júrdi desetin. Ótpegenderdiń ótteri aýzyna quıylyp, shyndyqtyń joqtyǵyn jyrlap, zar ılep, zapyran qusatyn. Saılaý týraly jańa zań shyqty da, talaılardyń tabanynan shań shyqty. Endi qaıtpek kerek? Munyki qandaı kúıde? Kandıdattyń ımıjin meńzep otyrypty dá.

Shtab músheleri biledi ǵoı, talaı-talaı nárseni. Bile-e-e-edi bárin. Bedel bıik, abyroı asqaq degileri bar. Degenderi kóp. Biraq burynǵy bıikter baıaǵyda-aq birqalypty, birsydyrǵy ǵana uǵym tepseńderine túsip, tym quldılap ketken. Áýelgi asqaq asýlar attap-puttap ótip kete bererdeı jaıdaqtanǵan. Jańarǵan zań, jandanbaq naýqanyńyz janartaýdaı burq etip bastalar birdeńeni shyn tileıtindeı. Áýeleı zaýlap janatyn áldeneni kútetindeı. Ony qalaı tappaqshy, qaıtip tutandyrmaqshy? Ómirbaıannyń, ǵumyr keshken jolynyń qaı tusynan, qandaı jyqpylynan izdemek? Keıbir kemel elderde kandıdattyń ımıjin shyǵandata shyrqatýda otbasy, ásirese áıeli úlken ról atqarady-mys. (Myrs-myrs kúlip, bulaq kózine túkire jazdady). Munyń qatyny kórine ala ma halyqqa? Kúni keshegi tobyr bolǵanda, bir sári edi-aý. Topyr-tobyryń joq qazir, oıanyp kele jatyr olar. Órkenıetti jurttarda kandıdattyń komandasyna otbasy músheleri túgel kirip, ımıjdiń kókesin kórsetedi desedi. Munyń áıeli qalaı kirer komandaǵa? Kir-qońyn jýyp qala berer, árıne. Eki qyz ben eki ul da jutynyp turǵan joq. Qatar aǵar qos qannyń naǵashy jaǵy basymyraq túsken eken de. Keıin tartqan kejegelerdi súırelep ázer serpiltersiń. Onyń ústine otbasylyq komanda degen uǵymdy elimizdiń elektoraty qabyldaı qoımas ázirshe. Bir esepten bul úshin sondaı sana da tıimdi.

Kandıdatyńyz ornynan túregelip, ústi-basyn sypyra qaqqyshtap, máshınesine qaraı aıańdaǵan.

Kotejine keshtetip jetti. Jyly vanada jatqanynda, kenetten kenen oı tústi. Telefonǵa jarmasty. Menedjerin, senimdi keńesshisi men úsh jýrnalısin tańerteńgi saǵat toǵyzǵa shaqyrdy.

Erteńine olar keshikpeı keldi. Bir saǵattaı keńes ótkizdi. Tús kezinde Túrkıaǵa ushady. Burynyraqta da birneshe márte baryp qaıtqan. Investısıa máselesiniń talaı túıinderin sheship, kelisip, keıinge asa tıimdi, tıisti sátterge saqtaýǵa ýaǵdalasqan. Mine, sol sát jetti endi. Imıjdiń janartaýy osyndaı-aq bolar. Bul qaıta oralǵansha úsh jýrnalıs úsh-úshten, alýan janrda, túrli kólemde toǵyz materıal daıyndap, qanattaryn qomdap otyrsyn. Aldyn ala «avans» anaý turypty. (Iekpen ısharalady). Qaı kásiporynǵa qanshadan, qashan jáne qalaı ákelip, qaıtip quıatynyn qupıa ustaıdy ázirshe. Shetelge jalǵyz ózi ketedi. Qajet etilip jatsa, menedjerdi me, senimdi keńesshini me, múmkin ekeýin birdeı me, shaqyrtar. Tek Túrkıamen ǵana shektelmes, Ábý-Dabı arqyly oralýy da bek bálkim.

Kandıdatyńyz óz úıinen ashqaryn shyǵyp, orazasyn aeroportta ashty. Obaly neshik, servısińiz kún ótken saıyn ózgerip, saǵat saıyn óńdenip barady. Kofe ishetin ústelge deıin bólmeniń ishki ıntererine úılesip turypty. Qolyndaǵy tip-tıtimdeı ǵana qutynyń syrtqy sıqyr órnekteri de jalpy dızaındyq ıirimderdiń úıirimderine úndesken. Kúnshýaq qalasynda osylaı da osylaı bolady dese, osydan onshaqty jyl burynyraqta eshkim ılanbas edi.

Ushaqtyń ortan beline otyryp, beldigin baılaı bastaǵanda ǵana janyna mana jaıǵasqan jas kelinshekke kóz qıyqtaǵan. Baısaldy hám baıypty kórinetindeı búkil bolmys-bitimi qoparyla qulaǵan aǵashtaıyn solq ete tústi. Úlken ushaq qosyla qozǵalǵandaı.

Qaıta qaraýǵa qoryqty.

Qoryqty ma, qaımyqty ma?

Aıhoı, at ta boldy, ataq ta boldy, dańq pen dúnıe de, dos pen joldas ta, ot pen oınas ta... Bolǵan bári de. Nátıje nendeı? Ónim qandaı? Je-je-e-mis... Janynda otyrǵan jas kelinshek, ásem áıel — sol ǵoı, sol. Soıyp... Jo-joq, quıyp qaptap qoıǵandaı sol ǵoı, sol. Ol emes bul. Sonyń nátıjesi. Onyń ónimi. Onyń ǵana ónimi emes, sonyń ǵana nátıjesi emes, munyń da, ıaǵnı ekeýiniń de je-mi-si-i-i. Solaı, depýtattyqqa kandıdat myrza. Basqasha bolmaǵy múmkin emes.

Jıyrma jasta edi ol. Otyz eki jasta edi bul. Aýdanǵa basshy bolyp barǵan. Bir kórgennen ólerdeı qulaǵan. Qyz ketárilik kórsetpegen. Aıhoı, boldy ǵoı bári de. Qaıtalanbas ol dáýren, qaıta oralmas eshqashan. Atyna da, ataǵyna da qyzyqpady qyz. Paıdalanbaqqa talpynbady. Rahmet. Myń da bir alǵys aı dıdarly, kúndeı kórikti komsomol qyzǵa. Tek boıyna bitip qalǵan sharanany shyǵynǵa ketirmekke kónbedi, alǵan betinen qaıtpady. Dýyldap ósek, shýyldap áńgime shyqpaı tura, iz-túzin bildirmeı, kóshti de ketti. Ózi ǵana emes, ólmeli sheshesin birge áketken. Qutylǵanyna qýandy. İzdeýge erligi, erkektigi jetpedi, kúreskerligi kemshin-di. Odan keıin de bolmaı qalǵan joq. Boldy. Bireý emes, ekeý emes, árıne. Áldenesheý. Alaıda ol ózgeshetuǵyn. Ony oınas deýge obal-dy. Bólekshetuǵyn. Ketken jaǵyn aıtpady. Bildirmedi, bilmedi. Tek talaı jyldar jyljyp-sýsyp ótkende, esten de shyǵyp ketkende, áldebireýden qupıa-qusnı hat berip jibergen. Eshqashan zıanyn tıgizbeıtinin, eshýaqytta eshqandaı salmaq salmaıtynyn, eshkimge jaq ashpaıtynyn jaza otyryp, tek qyzdy munyń atyna jazdyrǵanyna óte-móte keshirim ótinipti.

Ystambulǵa baratyn ushaqtyń jeti myń segiz júz elý metrlik bıiktikte ushyp kele jatqany habarlandy. Tamaq taratyla bastady. Lajsyz qarady. Lám-lımsiz kúıde kózin aıyra almastan otyryp qaldy. Búıregin bez, baýyryn tas, júregin muz etip ustamaqqa úırengen emes pe, syr bergisi kelmegen. Biraq boı bermesten, bez bógetti, tas qamaldy, muz qursaýdy buza bulqynyp, báribir býlyǵyńqyraı shyqqan diril daýyspen aty-jónin surady.

Aıtty. Aty-jónin tegimen qosa syńǵyrlaı tanystyrdy. Sol eken, sonyń ózi eken, qyzy bop shyqty, shirkin-aı...

Tamaq taratylyp bolǵan. Nan jedi me, aǵash shaınady ma? Et pe, álde tas jutty ma? Kofe urttady ma, ý ishti me? Bilmedi. Sezinbedi.

Ushaqtary Qara teńizdiń ústimen uzaq-uzaq qalyqtady. Kandıdatyńyzdyń oıy odan beter qalyńdady. Ol ózgeshe edi ǵoı, ne kerek?! Odan keıingileri ondaı bolmady. Bola almady. Atyn da, ataǵyn da, dańqyn da, dúnıesin de paıdalanbaqqa tyrysty, órshelene umtyldy, ólermendene qulshyndy. Ósekke ilinbeı qala almady bul. Birine bógesin saldy, ekinshisiniń eptep tilin tapty, úshinshisiniń únin óshirdi...

Shtab músheleriniń tómen etektilerden teperish kórdińiz deýiniń mánisi sol ǵoı. Solar. El de biledi biraz-biraz. Topyr-topyr tobyr emes búgingiler. Qoryqpaıdy burynǵydaı, úrkinshilik joq qazir.

Qara teńizge qaraǵysy keldi me, qyzy buǵan qaraı buryldy. «Aı, aınalaıyn-aı, óziń ádeminiń ásemi, kóriktiniń kórkemi ekensiń ǵoı, shesheńnen aýmaı qalypsyń-aý!» — dedi ishin ýil, júregin sýyl kernep. Qumyǵyńqy únin ózi de ázer estip, áńgimege tartyńqyrady. Ara-arasynda óziniń qaıda, qandaı maqsatpen bara jatqanyn tam-tumdady. Qyzy kúlimsirep qoıyp (beý-beý-beý, dúnıe jalǵan-aı, quıyp qaptaı salǵany-aı), Túrkıaǵa toqsan tórtinshi jyly qonys aýdarǵandaryn, anasy da, ózi de túrikterge turmysqa shyqqanyn aıtty. Kásipterinen habardar etti. Kúıeýi bir iri korporasıany basqaratyn kórinedi. Qanatyn keńge jaıyp, Almanıada, Bolgarıada, Qazaqstanda, onyń ishinde Kúnshýaq qalasynda da tirlik jasaı bastaǵan eken.

Túser mezet taıandy. Bárin bilip otyryp, ishi túgel ulyp otyryp, kelinshekten sheshesiniń nyspysyn nyqtap suraǵysy kelip ketkenin qarańyzshy. Batpady. Batyly barmady. Syrtqa shyǵyp, qyzy shynymen-aq alystaı bastaǵanda, janushyra qylǵynyp: «Qyzym, anańnyń aty kim, aıtshy!» — dedi. Aıtty. Atyn atady anasynyń. Janary jalt-jult etip qarady kelip, qarady. Alaıda adamdar kóbeıip barady. Itermelegen, ıintiresken nópir jolaýshy aralaryn alshaqtata, qyzyn qashyqtata berdi. Al qyzy she, qaıta-qaıta qaıyrylyp qarady. Áldenýaqta aqyrǵy márte bir buryldy daǵy, júgirip baryp qaratorylaý, qalyń murtty, qalyń qasty, suńǵaq boıly túrik jigittiń qushaǵyna kirip, moınyna asyldy.

Asyl qyzy...

Álde, esil qyzy...

Kandıdat dittegen merziminde, belgilegen mezgilinde, keshikpeı, ýaqtyly oralǵan. Oblysyńyzdaǵy otyzshaqty gazet, tórt-bes telearna túgel shý ete tústi erteńine. «Investısıa!» — desti bári ár alýan daýyspen, túrli-tústi taqyryppen. «Mundaı mólsherde ınvestısıa ákelgen áketaılar men kóketaılar bolǵan emes eshqashan!» — desti olar. Ony ákelip quıǵan kim? Kandıdat. Bizdiń kandıdatymyz! Sizdiń bolashaq depýtatyńyz!

Desedi-aı bári.

Jasyraq jýrnalıs jazýǵa shorqaqtaý bolǵanymen, taqyryp taýyp, at qoımaqqa sheber edi. Ortanshy jýrnalıs barsha basylymdarmen til tabysyp, utymdy uıymdastyrý jumystaryn jandandyrdy. Úılesim izdeýden basqany bilmeıtin úshinshisi «Kúresker» degen ocherk jarıalap, eren erlik jasady.

Al depýtattyqqa kandıdatyńyz she, ol muqym-múlde ózgergentuǵyn. Burynǵydan basqa, bóten-bógde bireý sıaqty. Tipti kandıdattyń ımıjin kún sanap emes, saǵat sanap kótermekke kirisip kep-kep ketken shtab músheleriniń de birazy tańyrqaýly, birazy jabyrqaýly. Depýtattyqqa kandıdatymyzdyń ózin shet eldikter alyp qalyp, bizge «dvoınıgin» salyp jibergennen saý ma desip, qaýiptenetinderi de ras.

Kandıdatyńyzǵa endi búkil dúnıe, jalpy álem, kúlli tirshilik mánsizdenip, dámsizdenip ketken edi. Ózgergeni ótirik emes-ti. Depýtat bola ma, bolmaı ma? Saılana ma, saılanbaı ma? Báribir buǵan.

Nánipátir.

---