InfoHub Logo

Maqta terim maıdanyna Makarenko atyndaǵy mekteptiń joǵary klass oqýshylary jyl saıyn qatysatyn. Sol bir jyly da tolyq táýlikke jeteqabyl jol júrip, Shymkent jáne Tashkent shaharlaryn aralap ótip, Jetisaı qalasyna jaqyndaý bir aýylǵa jetip jyǵyldyq. Járdemshilerge arnalǵan jataqhana aýyldyń shetinde eken. Buryndary bastaýysh mektep pe, keńse me, birdeńe bolǵan sıaqty, keıin kele qorjyn-qosqalań bólmeler qosylǵany bilinip turypty. Japyraqtary jalpaq-jalpaq, jemisteri barmaqtaı-barmaqtaı jıdeler qorshaǵan osy mekenjaıdyń aldynda alqynǵan avtobýstar tizildi. Ýlap-shýlaǵan oqýshylar qapshyqtaryn arqalap túsip, Abdyraev aǵaıdyń aıtýymen ajyryq basqan alańqaıda tártipti túrde sap túzedi.

Alystan kelgenderináe, uzaq jol júrgenderine qaramastan kónetoz, kógildir kólikter qaıtadan keri qaraı qaıta bastady. Oqýshy qyzdardyń kópshiligi pyryldaǵan «pazıkterge» muńaıa qol bulǵap, janarlary jasaýrady. Kádimgideı-aq kóńilderi bosap, kózderin súrtip turǵandar da bar. Eki aı ýaqyt maqta jınaý maıdanynda júrmek — jep-jeńil ermek emes. Ótken jyldary pestısıd pen gerbısıd deıtin dárilerdiń áserinen be, balalyq jasap, móldireı aǵyp jatatyn kanaldyń ýly sýynan iship qoıdy ma, joq álde basqa birdeńelerden be, áıteýir, birneshe qyz ben birer uldarymyzdyń búırek-baýyrlary birjolata búlinip, keseldenip qaıtqan. Qos búıregi birdeı iskennen ońalmaǵan segizinshi synyptyń (bıyl toǵyzynshy oqıtyn edi) bir qyzy qys boıy azap kórip, ótken kóktemde aýdandyq aýrýhananyń qyzyl kirpishti, qońyr túnikeli úıinde qaıtys bolǵan. Sonda da maqta jınaý maıdanynan qalyp ketpekke jan balasynyń batyly bara qoımas. Bizdiń jaqta solaıtuǵyn. «Aq altynǵa» qolǵabystan qashý — baıaǵydaǵy Uly Otan soǵysynan qashqanmen birdeı.

Sońǵy avtobýstyń tútini seıile bere Abdyraev aǵaı sóz bastady. Ol kisi aldymen japyraqtary jalpaq-jalpaq, jemisteri barmaqtaı-barmaqtaı jıdelerge kóz tastady. Oqýshylardyń bári túp-túgel solaı qaraǵan.

— Myna jıdeler nelikten jelinbegen? — dedi mektep dırektorynyń orynbasary túp-túzý, tártipti sapqa synaı saýal tastap. Badanadaı-badanadaı, qyp-qyzyl jemisterge ózi de qyzyǵyp ketkendeı tamsanyp qoıdy-aý sonda. — Káne, kim aıtady?

— Men aıtaıynshy, aǵaı, — dedi onynshynyń kózge kóp túsetin, barshaǵa belgili bir oqýshysy.

— Al, aıta ǵoı, — dedi Abdyraev aǵaı.

— Jyl saıyn osy kezde, kúz basynda maqtanyń japyraǵyn joıý úshin defolıasıa jasalady, ıaǵnı ýly dári-dármekter ushaqpen sebiledi. Al myna jıdelerdi maqta dárilegenge deıin jınap-terip úlgere almaı qalǵan. Endi muny múlde jeýge bolmaıdy.

— Jaraısyń, Dúnıemalov! — dedi dırektordyń orynbasary jadyraı kúlimsirep. — Jolyń bolǵyr, rahmet. Túsindińder ǵoı, balalar? Báriń qulaqtaryńa quıyp alyńdar. Jıdeni jeýge bol-maıdy-y-y-y! Qandaı jemis, nendeı kókónis jesek te, taza sý taýyp, jýyp jeýimiz kerek. Al myna jıde degen nárseni jýa almaısyń ǵoı, solaı emes pe? Jýsań, ezilip, myljalanyp ketedi. Sol sebepten múlde jeýge bolmaıdy. Dúnıemalov durys aıtady.

Abdyraev aǵaı budan keıin de birtalaı ýaqyt sóz sóıledi. Búginnen bastap, maqta terim maıdany bitkenshe áskerı tártip jaǵdaıynda jumys isteıdi ekenbiz. Bir-birimizdi, meıli muǵalim bolsyn, meıli oqýshy bolsyn, esimderimizben emes, tek famılıalarymyzben ataıtyn bolamyz. «Abdyraev aǵaı», «Saımasaeva apaı», t.t. degen sekildi. Alǵashqy aptada ár oqýshy kún saıyn kem degende elý keli «aq altyn» jınap tapsyrýy tıis. Norma solaı. Osy normany oryndaǵandar men asyra oryndaǵandar keshki saǵat segizde sap túzep jataqhanaǵa qaıta beredi de, elý kelige jete almaǵandar túngi saǵat onǵa deıin teredi. Oblys kóleminde aýdanaralyq jáne mekteparalyq jarystar jan-jaqty óristetiledi. Makarenko atyndaǵy mektep jyl saıyn aýdan boıynsha aldyńǵy oryndardyń birin batyl ıemdenip keledi. Al bıyl oblys ozattarynyń qataryna iligýdi mindettenip otyrypty. Osyndaı-osyndaı maqsattar men mindetterdi mıymyzǵa sińirip bolǵan soń mektep dırektorynyń orynbasary búıdedi:

— Endi sender tyrp etpesten, bireýiń shetke shyqpastan kúte turasyńdar. Dińkeleriń quryp bara jatsa ajyryqqa otyrýǵa ruqsat. Biz bes-on múınettiń ishinde kimniń qaıda, qalaı ornalasatynyn anyqtap, aıtamyz.

Alaıda Abdyraev aǵaıdyń aıtqany birden oryndala qoımady. Bes-on múıneti birte-birte uzaryp, bir saǵattan asyp, odan da kóbirekke sozylyp bara jatty. Oqýshylar ajyryq tutasqan alańqaıǵa syǵandarsha shashyraı jaıǵasyp, kópshiligi qapshyqtaryna jambastady. Alyp kelgen azyq-túlikterine jaýdaı tıise bastaǵandar da joq emes.

Bir kezde Abdyraev aǵaı, Saımasaeva apaı jáne jaqynda ǵana joǵary oqý ornyn támámdap kelgen jas muǵalim jigit úsheýi dálizden dalaǵa shyǵyp, kúbirlesip turyp aldy. Álden ýaqytta úsheýi birdeı qaıtadan ishke kirip ketti. Kún batyp, salqyndaý samal esýdiń ornyna qapyryq qamap, masa qaptaı jónelgen. Ajyryq alańqaıdaǵy qalyń halyqtan maza qashyp, masa qýyp álekke tústi.

Taǵy da biraz kúttirip, úsh muǵalim qaıta kóringen. Bul joly Abdyraev aǵaıdyń ashýlanǵanyn alystan-aq anyq baıqaýǵa bolar edi. Únemi qyzaryńqyrap júretin jarty judyryqtaı tanaýynyń qattyraq kúreńitkeni ymyrt aldynyń ózinde aıqyn bilinip turdy. Saımasaeva apaı da, oqýshylardyń kóbisi áli aty-jónin tolyq bilmeıtin jas muǵalim de áldenege abyrjyńqy sekildi.

— Ne isteımiz endi?! Neǵyldeısińder maǵan? — dedi Abdyraev aǵaı aıqaılaı sóılep. — Áı, osyndaı da jataqhana bolady eken-aý?! Mundaı úı-jaıdy kórsem, kózim shyqsyn!

— Seksen qyzdy úlken zalǵa biryńǵaı jatqyza bereıik, ul balalardyń birdeńesi bolar, basqa amal joq, — dedi Saımasaeva apaı.

— «Birdeńesi bolaryńyz» qalaı?! — dep odan beter daýys kóterdi mektep dırektorynyń orynbasary.

— Solaı! — dedi Saımasaeva apaı da ún-áýenin údetip, qaıtpas-qaısarlyǵyn ańǵartyp. — Qyzdarǵa jaýap beretin — men!

— Ul balalardy qaıtemiz sonda? Biriniń ústine biri jatpasa, syımaıtynyn kórip tursyz ǵoı, Saımasaeva joldas?!

— Oıpyrmaı, men sizge qazaqsha túsindirip turǵan joqpyn ba? Qyzdar qýyqtaı-qýyqtaı tórt bólmege báribir syımaıdy. Qaıta sál de bolsa ul balalardyń jóni keledi.

— Qandaı jóni?! Qaı jóni? Aıtsańyzshy sony anyqtap! Sonan keıin bar ǵoı, Saımasaeva hanym, qyzdarǵa men jaýap beremin, uldarǵa sen jaýap beresiń degen sóz bolmaıdy! Bildińiz be? Budan bylaı estimeıin mundaıyńyzdy, bildińiz be? Bárine — bárimiz jaýaptymyz. Al bárińe myna men — myna basymmen (aǵaı basyn sál qısaıtyp, suq saýsaǵymen nuqyp-nuqyp qoıǵan) jaýap beremin. Bildińiz be?!

— Bildik, aǵaı, bildik, — dedi Saımasaeva apaı. — Báribir, qyzdarǵa men kóbirek jaýaptymyn.

Abdyraev aǵaıdyń ashýy amalsyzdan basylmaqqa qaraı bet aldy. Aýylymyzdaǵy qıqy-jıqy qatyndarǵa uqsamaıtyn, uzyn boıly, tipti jup-jumyr moınyna deıin tip-tik, appaq bolyp turatyn Saımasaeva apaıdy birese «joldas», birese «hanym» deýiniń ózi — mektep dırektory orynbasarynyń maıqana maıdandaǵy jeńilisi. Apaıymyz da aǵaıymyzdan áldeqaıda basymyraq túskenine masattanyp, alaıda mastanbaı, jıyrylyńqy júıkesinen biraz salmaqty bylaıyraq alyp tastady. Jumsaryńqy kúıde jas muǵalimge burylyp:

— Siz ne aıtasyz, jas ustaz? «Asyl — tastan, aqyl — jastan» degen emes pe? — dep, zeınetkerlikke shyqqysy kelmeı júrgen Abdyraev aǵaıdy jáne bir «nokdaýnǵa» túsirdi. Jas muǵalim jurt kútkendeı qyzaraqtamastan, sasqalaqtamastan:

— Bólmelerdiń ornalasýy shyn máninde túsiniksizdeý jaǵdaıat bop turypty. Qyzdardy negizgi zalǵa jatqyzyp, ul baldardy qalǵan bólmelerge kirgizip kórelik. Artylǵandaryna dálizdiń bir jaǵyn ıkemdeýge bolar, bálkim, — dedi.

Abdyraev aǵaı qaıtadan qaınady:

— Áı, shyraq! Dálizdiń edeni beton bop, betti shyrmap turǵan joq pa? Byltyr beton edenge saban tósep jatqyzamyz dep, birtalaı balanyń búıregin aýyrtyp, bir qyzdy óltirip tynbadyq pa? Ne dep tursyń óziń?! — dep órshelene órepkip baryp basylǵan.

— Aldymen oqýshylardy osy úıge kirgizip kórelikshi, — dedi Saımasaeva apaı.

— Sóıtelikshi, aǵaı, — dedi jas muǵalim.

Osy kezde qazan-oshaq, aıaq-tabaq, otyn-sý tıelgen tozyńqy telejkasy bar traktor kórindi. Kógildir «Belarýsqa» tirkelgen telejkanyń ústinde tıtan-samaýyr soraıa zoraıady. Artynsha qyzyl «Moskvıchpen» bólimshe basqarýshysy jetken.

Maqta terim maıdanyna asa alys aýdannan kelip otyrǵan járdemshilerdi jaıǵastyrmaq haqynda Jetisaıdyń janyndaǵy belgili bólimsheniń basqarýshysyna hám birtalaı ýaqyt bas qatyrýǵa týra keldi. Seksen qyz, sóıtip, negizgi, úlken bólmege jatatyn boldy. Saımasaeva apaı jeńiske jetti. Endi ul balalardy qalaı ornalastyrmaq kerek? Olaı da oılasty, bylaı da bas qatyrysty. Bolatyn emes. Tórt-bes bólmeniń eni men uzyndyǵy ary da ólshendi, beri de ólshendi. Qadamdap ta, qulashtap ta ólshendi. Qaryspen de, súıemmen de ólshendi. Qadamyńyz ben qulashyńyzǵa da, qarysyńyz ben súıemińizge de senimsizdik bildirilip, áldeqaıdan lıneıka tabylyp, aldymen metrlep, desımetrlep, sosyn santımetrlep ólshendi. Metrlerińiz ben desımetrlerińizge, tipti santımetrlerińizge de kúdik keltirilip, keńshar tarapynan kómekshilerge bólingen tósenishter tóselip, qıyrdan qomshalanyp jetken kórpesheler jaıylyp, oqýshy balalar is júzinde qatar-qatar jatqyzyldy. Shalqalap ta, etpettep te. Oń jambastap ta, sol jambastap ta. Aqyrynda qorytyndysy shyǵaryldy. Bastaryn túıistirip, ıyqtaryn tıistirip jatqannyń ózinde, báribir, onnan astam ul bala syımaı qalady.

— Sanıtarlyq normaǵa saı kelmeıdi, — deıdi Saımasaeva apaı tóbesine tikireıte túıip alatyn shashyn syǵymdap.

— Sol normaǵa qaı jaǵymyz saı kep jatyr? — deıdi bólimshe basqarýshysy esinep qoıyp. — Baıaǵyda, bala kezimizde, qaıta qara kórpeniń astynda bes-altaýymyz qushaqtasyp birge jata berýshi ek. Baýyrmal ek.

— Eki balanyń arasynan eki elideı sańylaý qaldyrmasaq, obal shyǵar, synyq súıemdi bylaı qoıǵanda, — deıdi Abdyraev aǵaı ashýlanbaýǵa tyrysyp, alaqanyn jelkesine, sonsoń jarty judyryqtaı tanaýyna aparyp, kúreń tarta salýǵa beıimdeý murnyn sabyrǵa shaqyryp.

Qaıtpek lázim? Ne istemek kerek? Barsha jurttyń basy qatqan. Sońǵy bólmeniń ishin ólshemekke ádeıi jatqyzylǵan segizinshi synyptyń oqýshylary da ábden sharshaǵan. Qaıta-qaıta jatqyzyp-turǵyzýdan mezilene ezilip, qalǵyp-múlgýge kóshken. Baıaǵyda, súndetke otyrǵyzarda, tap osylaı, tizile, shalqalaı jatqyzylǵandary keıbireýleriniń esterine túsip ketip, kúlimsiregen bolady.

Aqyldasýshylardyń amaldary taýsylyp, tómendegideı tujyrymǵa toqtaldy. Ol bylaı edi. Seksen qyz jatatyn úlken zaldyń bir sheti onshaqty adamdy ornalastyrýǵa bolatyndaı bostuǵyn. Syımaǵan sabazdar sonda jatqyzylady. Árıne, aqyldasýshylardyń arasynda, oılasýshylardyń ortasynda taǵy da talas pen tartys óris alǵan. Qyz balalar men ul balalardy birge jatqyzýǵa muqym-múlde tyıym salynǵany, mundaı jaǵdaıdyń, atalmysh jaǵdaıattyń eshqandaı etıkaǵa, pedagogıka qaǵıdalaryna, tálim-tárbıe talaptaryna sáıkes kelmeıtini qaıta-qaıta aıtyldy. Ókinishke qaraı, ózge jol joq.

— Tún ortasy aýyp barady, kún shyǵar-shyqpasta balalardyń biri qalmaı, júıek-júıektiń basynda turýy kerek, — dedi bólimshe basqarýshysy. — Alǵashqy kún bolǵandyqtan, aýpartkomnyń adamdary tekseredi ǵoı. Tezdeteıik.

— Olaı bolsa, jaz! — dedi dáliz ortasynda turǵan Abdyraev aǵaı shańq etip. Kesh áletinde áskerı tártip jarıalaǵany endi esine túskendeı, ábjil qımyl, áıdik qozǵalys tanytyp, jańa kelgen jas muǵalimge suq saýsaǵyn shoshaıtqan. — Jaz dep turmyn men saǵan! Saımasaeva hanym, beri jaqyndańyz. Eń momyn, eń qyz minezdi ul balalardyń tizimin tap osy qazir, taban astynda jasaımyz. On balanyń ispiskisin tizip, qyzdar jatqan bólmeniń bir shetine jaıǵastyramyz!

Obaly neshik, osy máseleniń ózi odan ári qaraı da ońaıǵa túspegen. Eń momyn, eń jýas, qyzdaı syzylyńqy ul balalardyń uzyn sany, qansha sanap, saralaǵanmen segizden aspaǵan. Sol mólsherde tabandap turyp alǵan. Aqyldasýshylar aqyrynda, sol segizge toqtaǵan shaqta shyǵys jaq aspan bozara bastaǵan.

Dáliz boılaı qaıtadan sapqa turǵyzylǵan er balalardyń aldynda Abdyraev aǵaıdyń aıtqany, shamamen alǵanda, mynadaı edi. Jataqhana jaman emes. Budan da nashar, edenderi túgeldeı kógereńdegen sement, nemese bedireıgen beton bop keletin úı-jaılar mańdaıyna jazylǵan mektepter de az emes. Al Makarenko atyndaǵy mekteptiń oqýshylaryna bólingen mekenjaıdyń dálizinen basqa bólmeleriniń edeni túp-túgel taqtaı eken. Tup-tutas syrlanǵan eken. Jetisaılyqtarǵa júdá rahmet. Tek bir ǵana kiltıpan bop turypty. Ul balalar syıyńqyramady. Osyǵan oraı, qyzdar jatqan negizgi, úlken zaldyń bir shetine segiz ul bala ornalastyrylmaq. Erekshe eskeretin nárse sol, qyzdar turatyn bólmege jatý er balalarǵa eren jaýapkershilik júkteıdi. Temirdeı tártip, mináıi mádenıet kerek. Bıazy bolmaq lázim. Osy jaǵy eskerile kele, tárbıeli, tártipti ári úlgili, úzdik oqýshylardan segiz ul bala qyzdar zalyna ótkizilmek.

Mektep dırektorynyń orynbasary osy mánzeldes mándi máselelerdi aıtyp bolyp, segiz oqýshynyń famılıalaryn ataıtynyn, olardyń saptan shyǵyp, dálizdiń zal jaǵyna tizilip turýy tıistigin eskertti.

— Aıtýǵanov, — dedi Abdyraev aǵaı. Bul — myna men. Segizinshi synyptaǵy eń jýas, eń bıazy balalardyń biri bolǵandyqtan, ári alfavıt boıynsha alda turatyndyqtan, birinshi shyǵyp, dálizdiń sol buryshynda soraıdym sonda.

— Arynbekov, — dedi Abdyraev aǵaı. Sál buıralaý, jumsaq qara shashyna oqta-tekte maı jaǵatyndyqtan, jyltyrap turatyn, oıly kózin kóbinese bir núkteden aıyrmaıtyn klastasym meniń janyma jaqyndady.

— Áripbaev, — dedi mektep dırektorynyń orynbasary. Tor kóz, qyzǵylt jeıdesiniń jaǵasyna sál uzyndaý, yrǵaı moınynyń jartysyn jasyrǵysy kelip, jýastar tizimine ilikkenine namystanyńqyraı qyzaraqtaǵan klastasymyz da bizge qosyldy.

— Botanov, — dedi dırektordyń orynbasary. Burynyraqta basyna jara shyǵyp, teri aýrýlaryn emdeıtin aýrýhanada shashyn túgel túletip túsirip, qaıta ósirgendikten, burynǵy buıra-qalyń qońyr kekili surǵylt-suıqyltymǵa aınalǵan, biraq bulshyq etteri bult-bult etetin epsekti de epti, mekteptegi sportshylardyń qatarynan sanalatyn dosymyzdyń bir ezýi qulaǵyna, ekinshi ezýi betiniń jarty shamasyna jetip, máz bop keledi.

— Jabaǵıev, — dedi Abdyraev aǵaı. Algebradan góri geometrıa men fızıkanyń shym-shytyryq esepterine júırikteý, jelkesin qası beretin Jabaǵıev asa salmaqty, baısaldy túrde, eresektershe adymdaıdy.

— Qoıbaǵarov, — dedi Abdyraev aǵaı. Shıbarqyt shalbarynyń yshqyryn shymshı ustap, kópe-kórneý bir kóterip qoıǵan Qoıbaǵarovtyń qarqyny tym baıaýtuǵyn. Mektep dırektorynyń orynbasary shydamsyzdanyp. — Áı, jýas-jýas degenimiz — jaıbasar bol degenimiz emes, búıte berseńder, maqtanyń normasyn qalaı oryndaısyńdar sender? — degendi qosty.

— Serperov, Tuıaqov, — dep eki klastasymyzdy egizqatar qosaqtap aıtty aǵaıymyz. Buǵan áskerı tártipti ájepteýir saqtap, túp-túzý turǵan oqýshylar birdemde bosańsyp, dý kúldi. Sebebi, Tuıaqov pen Serperovti balalardyń bári derlik: «Tuıaq Serperov» dep birge aıtatyn edi.

— Aǵaı, toǵyzynshy men onynshy klastar nege eskerilmegen? — dedi Dúnıemalov demokratıalyq jaıly jaǵdaıdy jyldam paıdalanyp. Shynynda da, momyn degen segizdiń bári túp-túgel bizdiń segizinshi synyptantuǵyn.

— Dúnıemalov! — dedi Abdyraev aǵaı. — Kóp sózdi qoıyp, baǵanaǵy telejkadan túsirilgen dúnıege ıe bol. Janyńa óziń qalaǵan bes balany al daǵy, tıtan-samaýyrǵa shaı qoıyp, qazan-oshaq ornatýǵa kirisinder. Sholpan týar shaq jaqyn. Basqalaryń bir saǵat kóz shyrymyn alyńdar. Qalǵan áńgimeni tańerteńgi lıneıkada jalǵastyramyz. Saımasaeva hanym, segiz bala — sizge, qabyldańyz. Jas muǵalim, siz ózgelerin muqıat qadaǵalańyz.

Sálden soń seksen qyzdyń syrly álemine ertegi dúnıesine engendeı, kibirtikteı kirip kete bardyq. Segizimiz birdeı shet jaqqa taman, úlken zaldyń aǵarańdaǵan qabyrǵasyna qaraı jatpaqqa jantalasamyz. Sony baıqaǵan Saımasaeva apaı sybyrlap, sham jaqpaı-aq, aıdyń sáýlesimen, juldyzdardyń jaryǵymen, alfavıt boıynsha ornalasýdy tapsyrdy.

— Alfavıt boıynsha bolǵanda qalaı, apaı? Qabyrǵadan bastap pa, álde qyzdar jaqtan ba? — dep suraýǵa májbúrlendim men.

— Qyzdar jaqtan, — dedi qýshykeshtigi ustap ketetin Botanovymyz Saımasaeva apaıdyń aldyn orap.

— Jaraıdy, Botanovtyń aıtqanyn oryndaıyq, — dep sybyrlady Saımasaeva apaı. — Ortada jatqandyqtan, osy balalardyń tártibine túgeldeı sen jaýap beresiń. Túsinikti me, Botanov myrza?

— Túsinikti bolǵanda qandaı! Sonda jeteýi birdeı maǵan baǵynady ǵoı? Rahmet, apaı, — dep shabyttana tústi denesi shymyr, sózi mir klastasymyz.

— Osy sen onsha jýas emessiń-aý! Abaılaǵyn, aınalaıyn, — dep toqtam saldy Saımasaeva apaıymyz.

Júregim bir kitapta jazylǵandaı-aq: «túm-túp», «túm-túp», «túm-túp» ete solqyl qaǵady. Qyzdar jaǵynan ornalasýǵa májbúrmin.

Qol sozym ǵana jerde...

Qyz jatyr.

Kim ekenin bilmeımin.

Aıdyń sáýlesimen, juldyzdardyń jaryǵymen saǵymǵa býylǵan seksen qyzdyń sıqyrly álemine tutas-túgel kóz jibermek tipti de múmkin emes. Qol sozym jerdegi jalǵyz qyzdyń ózine jóndep qaraı almaı, Arynbekovtiń ıyǵyna tumsyǵymdy taqap, kózimdi jumdym. Uıyqtap ketippin. Tátti bir tústiń hıkaıasy endi-endi bastala bergende:

— Turyńda-a-a-ar! — degen daýys estilgeni. Keshqurymǵy qapyryqqa jurtymyzdyń býynǵany qalaı, qyraýy qylaýlaǵan tańerteńgiliktiń sonshama sýynǵany qalaı?! Dep tańdanbasqa lajymyz kem. Dúnıemalovtyń komandasy saqyr-suqyr qaınatqan tıtan-samaýyrdan ystyq sý urttap, aýyldan ákelgen azyq-túligimizdi qaýjańdasyp bola bere lıneıkaǵa turystyq. Seksen qyzdyń bári derlik jup-juqa fýtbolka men sholaqtaý «trıko-shalbar» kıip alypty. Ádemi emes deı almaısyń. Tańerteńgi qyraýly sýyqqa tońyp, dir-dir etedi bári. Dirildeýleriniń ózi ǵajaıyp. Basqalardy qaıdan bileıin, óz basym túndegiden beter uıalyp, uzaq qaraı almaımyn-aý. Basymdy kóterip, bir sholyp shyǵamyn daǵy, kózimdi taıǵanaqtatyp taıdyryp ala qoıamyn áıteýir.

Abdyraev aǵaı men maqta ósirýshilerdiń brıgadıri Ósimbaev degen kisi saptyń aldynda sóz sóıledi. Ol kisiler óz sózderinde Otanymyz úshin asa zor strategıalyq mán-mańyzy bar «aq altyn» jınaý naýqanynyń atqarar róline toqtaldy. Bul shaqta anaý Arqada, tyń tósinde: «Birde-bir masaq dalada qalmasyn!» — degen uran tastalsa, myna Myrzashól óńirinde: «Bir talshyq maqtany ysyrap etpeıik!» — degen devız kóterilip otyrypty. Myna men, ıaǵnı alfavıt boıynsha birinshi turatyn Aıtýǵanov: «Oıpyrmaı, búkil tyń ólkesindegi keń dalada qalaıynsha birde-bir masaq qalmaıdy?» — dep, ile-shala: «Ár qadam saıyn san talshyq maqta ybyrsyp jatqanda, bir talshyq maqta qalaıynsha ysyrap bolmaıdy?» — dep qaıran qalatynmyn sonda. Oryndalmas maqsatty, iske eshqashan aspaıtyn mindetti uran etip tastaıtynymyz, devız etip kóteretinimiz qalaı?! Dep ańqıatyn aýzym.

Abdyraev aǵaı men Ósimbaev degen kisi «aq altyn» jınaýdyń normasy, ár kelige tólenetin eńbekaqy jáne úsh mezgil beriletin ystyq tamaq, apta saıyn bolatyn kıno men monsha jáne t.t. týraly da aıtyp ótti.

— Myna Myrzashóldiń, jalpy Jetisaı tóńireginiń sýy sizderdiń aýdandaryńyzdyń sýyndaı emes, aınalaıyndar, — dedi maqta ósirýshilerdiń brıgadıri Ósimbaev. — Kanaldar men aryqtardyń sýlary sizderdegideı syldyrap-aq, móldirep-aq aǵyp jatyr. Alaıda, aınalyp qana keteıinder, aldanyp qalmańdar. Bizdiń aryqtarymyz ben kanaldarymyzdaǵy sý — sý emes, ý ǵoı, ý. Ano-o-oý, joǵarydaǵy qyrǵyz, tájik, ózbekten bastap dárilenedi, ýlanady, aqabaǵa aınalady, aınalaıyndar. Sondyqtan myna soraıyp turǵan samaýyr-tıtandy kórip tursyńdar ma? Kórip tursańdar, osyndaı-osyndaı soraıǵan samaýyrlardy maqtalyqtyń basyna da, qyrmannyń qasyna da qaınatyp qoıamyz. Tek qana tıtandardyń quıyl-tegil shúmeginen qaınaǵan sý ishińder, qalǵan sýǵa jolamańdar. Jaraı ma? Dárigerler de keler, aqyl-keńesterin berer. Olarǵa deıin men daǵy aıta túseıin dep jatyrmyn, aınalaıyndar.

Óstip sóılegen Ósimbaevty bizdiń mekteptiń oqýshylary shynymen-aq qatty unatyp, Aınalaıyn aǵaı dep atap ketken.

Kún shyǵar-shyqpasta, keshegi bólimshe basqarýshysy aıtqandaıyn, maqtalyqtyń shetinde, qyraýly kúzdiń ótinde, júıek-júıektiń basynda qaz-qatar tizilip turdyq.

Sol — sol eken, maıdan bastaldy da ketti. Alǵashqy aptada esimizdi jıa almadyq. Seksen qyz ornalasqan ásem álemdi de, qaıda jatqanymyzdy da umytqandaımyz. Súrinip-jyǵylyp júrip, normany oryndaýǵa janushyra jumylamyz. Túski tamaqty isher-ishpes taǵy da «aq partyqty» asynyp alyp, «aq altyn» jınaýǵa kirisemiz. Normany oryndasaq, keshki saǵat segizde súıretilip sapqa qosylyp, jataqhanaǵa qaraı aıańdaımyz. Tıtyqtap, tamaq ishýge ázer jaraımyz. Seksen qyzdyń shet jaǵyndaǵy ornymyzǵa qulaı ketip, tuıaq serperge shamamyz kelmesten, tastaı qatamyz. Sumdyqtaı kóretin sózimiz — qylqıma qulqyn sáridegi: «Turyń-da-a-a-ar!» — degen aıqaı.

Ekinshi aptada esimizdi jınaı bastadyq. Eki-úsh ret normany oryndaı almaı, búkil mektebimizge, qala berdi qyzdarymyzǵa kúlki bolyp túnge qalǵannan keıin, ondaı kemshilikke jol bermeýge aınaldyq. Qol-aıaǵymyzdyń syrqyrap, belimizdiń syzdap aýyrǵany basyla bastady. Túski tamaqtan soń biraz-biraz tynystap, demalýǵa deıin baryp qaldyq. Ondaıda Aınalaıyn aǵaı — brıgadır Ósimbaev eńbek tárbıesine baılanysty áńgime shertedi. Úıme-tóbe maqtanyń bir búıirinde jantaıyp jatatyn Abdyraev aǵaı, jińishke aryq jaǵasyndaǵy tut aǵashynyń túbinde tyrnaǵyn boıaıtyn Saımasaeva apaı, jergilikti adamdarmen teń quqyqty tarazban qyzmetine taǵaıyndalǵan jas muǵalim — úsheýi de Ósimbaevtyń baıaý daýsymen shertiletin baısaldy baıandardy uıyp tyndaıdy.

— Qaýashaqtaryńa birdeńe bardy ma? — deıdi Ósimbaevtyń áńgimesi aıaqtalǵanda Abdyraev aǵaı.

Bul — maqta termekke turyńdar degeni.

Mine, túski tamaqtan keıingi bir saǵattyq úziliste Aınalaıyn aǵaıymyz qozanyń qaýashaǵyn aqtaryp, maqtanyń shıtin sanap otyryp, bıylǵy jazdyń nazyn hıkaıalaýǵa kiristi.

— Bıylǵy jazda maqtalyq túgilim kanaldar da qurǵap qala jazdady ǵoı, —deıdi Aınalaıyn aǵaıymyz. — Joǵarǵy jaqtaǵylar sýdy jóndep jibermeı, keńirdegimizden qysyp, alqym túımeden qylǵyndyryp qurtty. Birde qas qylǵandaı-aq, qańsyp turǵan kún raıy kúrt buzyldy. Alǵash aýa bulyńǵyrlanyp, aınala keńistiktiń tynysy taryldy. Artynan azdap jańbyr jaýyp, aspan astynda alýan aǵystar aıqasqanmen, jerdiń shóli, báribir qanbady. Odan soń jel turyp, sirkiregen silimtik tamshy sap basylǵan. Kenetten kútpegen jerden, kútpegen jaqtan burshaq degenińiz borap kep bersin-aı. Burshaq bolǵanda, kádýilgi taýyqtyń kishigirim jumyrtqasyna barabar. Taldyń butaǵy synyp, tuttyń shybyǵy maıysyp jatty. Terektiń japyraǵy julmalana julynyp tógildi. Tal butaǵy, tuttyń shybyǵy, terektiń japyraǵy deımiz-aý, olarda nemiz bar, mynaý maqtalyqta, qazir, aınalyp qana keteıin, sender terip júrgen «aq altyn» alqabynda kósek baılap úlgergen qozalardyń butaqtary baýdaı túsip qıyldy ǵoı, ne kerek?! Búkil brıgadamyzdyń on úsh múshesi túgeldeı ashyq dalada, aspan astynda júrgen edi. Burshaq tópep jaýsa da, kishigirim júmyrtqalar tas-borandaı atqylasa daǵy, qaıran bastaryn qos qoldarymen ǵana qorǵashtap, qımylsyz qatyp qalǵandaı tura berdi, tura berdi, tura berdi. Burshaq basylǵan soń bir-birine birsin-birsin jaqyndaı bastaǵan. Bári oılasyp alǵandaı, ot basyp alǵandaı, yrshyp-yrshyp túsip, bastaryn shaıqasady. Birese qıylyp túsken kósekti ustaıdy, birese biraz ýaqyt ótse de kishireıe qoımaǵan burshaqty ýystaıdy. Burshaq kóp pe, qozanyń qıylyp túsken kósegi kóp pe, aıyra almaı, ajyrata almastan alasurady. Bári, brıgada músheleri túgeldeı maǵan taıanyp keldi. Taıanyp kelgenimen, til qatýǵa qaımyqty. Báriniń de bastarynan, shashtarynan, betterinen burshaqtyń sýy sorǵalaıdy. «Basyńyz qanap qalǵan ba?» — dedi biri samaıymdy saýsaǵymen súrtip. «Ósimbaevtyń mıy shaıqalypty» degen ósek te shyqqan sonda, aınalaıyndar. Só-ó-ó-óı-tip ósirgen «aq altynymyz» ǵoı bul, balalar. Biraq asyra silteýden aýlaq bolǵanymyz abzal. Densaýlyqtaryńa qarańdar. Abaılańdar, aınalaıyndar. Qazirgi jas óskin balalardyń kóbi maqta maıdanynan aýrý taýyp jatyr. Abaılańdarshy, aınalaıyndar...

Aınalaıyn aǵaı osylaı deıtin. Ósimbaevtyń óstip sóıleıtini Abdyraev aǵaıdyń áskerı talabyn ájepteýir jumsartatyn. Osyndaı-osyndaı áńgimelerdiń áserinen shyǵar, segizinshi synyptyń oqýshylary úshin maqta jınaýdyń normasy azaıtylyp, otyz bes kelige deıin kemitildi. Normasyn aldyn ala jáne asyra oryndaýshylar keshki saǵat segizde emes, altydan asa bere jataqhanaǵa qaraı sapqa turmaı-aq qaıtatynǵa aınaldy. Oryndamaǵandar túngi onǵa deıin emes, segizge deıin tyrbańdaıtyn bolǵan. Báribir, alǵashqy onkúndiktiń qorytyndysy boıynsha Makarenko atyndaǵy mektep aýdan kóleminde aldyńǵy oryndardan kórinip, aýyspaly týdy jeńip aldy. Aýdanymyz da oblys boıynsha ozattardyń qataryna ilikken. Abdyraev aǵaı alǵa qoıǵan maqsat ta, mindet te oryndaldy. Tý alǵan kúni ol kisi ýdaı mas bop júrdi.

Birde normany besin aýa bitirgen bir top qyz tym erterek qaıtqan edi. Olar jataqhanaǵa baryp jýynyp-shaıynyp, typ-tynysh tyrnaqtaryn tazalap, rahattanyp otyrmaqtyń ornyna Jetisaı qalasyna qarata bettegen.

Bul — oqys oqıǵatuǵyn.

Tórt-bes shaqyrymdaǵy shaǵyn shaharyńyzdyń ózi — alystaǵy aýdannan kelgen, stansa da kórmegen kómekshiler úshin úlken qala. Onshaqty qyz Jetisaıdyń jataǵan úıleri jypyrlaǵan shetki kóshelerine kirip, ary da, beri de júgirisip júrisedi.

— Adasqan joqpyz, á?! — desedi bári jamyrasa jymyńdasyp. — Qalada júrsek te adaspadyq á?! Kelgen jaǵymyz kanaldyń arǵy beti ǵoı.

Qyzdar qaltalaryn qaǵyp-silkip, tıyn-tebenderin jıystyryp, balmuzdaq alady, samsa alady. Bári keremetteı kóringen shahardyń tep-tegis trotýarymen, arǵy sheti men bergi sheti atshaptyrymdaı ańǵarylǵan asfált kóshemen jáne biraz júrińkirep, taǵy da bir-birine:

— Adaspadyq-á?! Buryn bilmegen, kóz ashyp kórmegen qalamyzda adasyp ketpeı, aman-esen júrmiz á, qydyryp! — desedi jymyńdasa qýanyp. — Áne, kelgen jaǵymyz, mine — kanalymyz.

Balmuzdaq jep kele jatqan Bátes deıtin, bizdiń segizinshi synypta oqıtyn qyz kenet shyńǵyryp jiberip, jıekjoldyń shetine domalap kulaı ketedi. Jetisaı qalasynyń kóshesi bos deýge bolatyndaı eken, úlken-kishiniń bári derlik maqta terim maıdanynda ǵoı. Bizdiń qyzdar ne isterin bilmeı, búrisken kúıi zar ılep shyńǵyryp jatqan Báteske qarap, bári sostıyp turyp qalady. Birte-birte bir-ekeýi Báteske qosyla jylap, toǵyzynshynyń qyzy ǵana aınalaǵa júgirip, adam shaqyrady. Ótip bara jatqan máshıneniń birin toqtatyp, áli de bebeýlep, sý terge túsken Bátesti súıemeldep mingizip, aýrýhanaǵa alyp barady. Aýrýhanaǵa qalaı kiredi, bizdiń klastasymyz Bátestiń bebeýlegeni birden basylady. Áldebir jeriniń syrqyrap pa, syzdap pa aýyrǵany sap tıylady. Tekserip baıqaıtyn tusqa jetkenshe teri de qurǵaı bastaıdy. Dáriger kelgenshe mektebimizdiń onshaqty qyzy oqys oqıǵany oıǵa sala saralap úlgerip, saý etip syrtqa qaraı qashady.

Adasady-aı alaıda!

Jetisaı qalasynyń qaı jaǵynan shyǵaryn bilmeıdi-aý bizdiń qyzdar.

— Adastyq-aý, abaılamaı, — desedi on shaqty qyz shúpirlese toqtaı qalyp. — Kanal qaı jaqta edi? Qalaǵa kelip kirgen tusymyz qaı shama edi?!

— Kórmegen qalamyzda, bilmegen shaharymyzda adaspadyq-á, dep maqtanyp masaırap ek, masqara boldyq-aý, — desedi qaıta-qaıta osharylǵan on shaqty qyz. Taǵy da toǵyzynshy klastyń esti qyzy eseptep-eseptep jiberip, birese bulyńǵyrlanyp batyp bara jatqan kúnge, birese bulttan bir shyǵyp, bir kirip turǵan reńsizdeý aıǵa qarap-qarap alady daǵy:

— Aýyl ana jaqta, kanal myna tusta, — dep kesim aıtady.

Ne kerek, normasyn elden erek oryndap, jurttan bólek erte ketken sol qyzdar jaıaý-jalpylap járdemshiler jataqhanasyna jetkenshe, tún ortasyna taıanyp qalǵan.

Keshki lıneıkadaǵy túgendeý-tústeý tusynda oryndary oısyrap turǵan bir shoǵyr qyzdyń joq ekenin bilgende, Saımasaeva apaı shoq basqandaı yrshyp túsken. Abdyraev aǵaı adyraıyp kep-kep qaraǵan. İshkenderi irińge, jegenderi jelimge aınalǵan aǵaılar men apaıdy aıap, ásirese seksen qyzdyń shetinde jatatyn segizimiz úregeılene úrpıistik. «Eı, bizdiń segizimiz túgelmiz be ózi?» — dep qoıady Botanov myrza tut aǵashynyń ıirqobyz, quj-quj butaqtaryn shynyqpaq maqsatta shaýyp otyrǵan kúıi. — Áı, Aıtýǵanov, jeteýiń de barmysyńdar?

— Jeteýimiz de din amanbyz, jelkemiz qıyla qoımas,—deıdi meniń ornyma jaýap berýge áýes Jabaǵıev.

— Tuıaq Serperler tym-tyrys qoı? — deıdi Botanov.

— Tuttyń túbinde shahmat oınap otyr ekeýi, — deıdi Qoıbaǵarov.

Abdyraev aǵaı joǵalǵan qyzdardy izdemekti uıymdastyrý úshin bólimsheniń keńsesine ketti. Saımasaeva apaı jetpis shaqty qyzdy zirkilimen-aq jelkelep, zalǵa qýyp tyqqan.

Búgingi bıge tyıym salyp, adyra qaldyrǵan Abdyraev aǵaıdan habar joq.

Tún ortasyna taıap qalǵan shaqta on shaqty qyzymyz aqyryn basyp, aıaq dybystaryn bildirmeı ǵana bir-birlep kire bastady. Biraq bár-bári bilip qoıǵan. Áldebir shýyl ma, gýil me, qorjyn-qosqalań bólmelerdi bir aralap baryp, bizdiń zalda tunshyqty. Saımasaeva apaı ornynan ushyp túregelip, tóbesinde únemi tip-tik bolyp shoshaıyp turar túıýli shashy biz kórgeli beri tuńǵysh ret qısaıyńqyrap:

— Qane, turyńdar mynda! — dep buryshty nusqap buıyrdy.

Qısaıyńqyraǵan shashyn qaıta túzep, joq qyzdardyń tizimin ishinen oqyp, ishteı túgendedi. Sodan soń:

— Áı, áteńe náletter! Saýsyńdar ma? — dedi.

Bir shoǵyr qyz ún-túnsiz.

Alystan baıqap otyrmyn, bizdiń Bátestiń mandaıy tership, aıdyń seldir sáýlesimen, juldyzdardyń nurymen jáne solǵyn shamnyń jaryǵymen sál-pál jyltyraıdy. Qarakóleńkeleý tusta turǵandyqtan, qońyrlyǵy bilinbeı qaraqoshqyldanyp kórinetin qoıý shashynyń bir syǵymdaıy samaıyna jabysypty. Sharshańqy sıaqty-aý bizdiń Bátesimiz. Kózderiniń aldy kóleńkelenip turǵany nesi eken?!

— Áteńe náletiler! Saýsyńdar ma deımin men senderge?! — dep doldandy Saımasaeva apaı. Sonshalyqty symbatty, súıkimdi, uzyn boıly, jup-jumyr moınyna deıin appaq, tip-tik kórinetin apaıdyń sýmańdaǵan sup-sýyq sózderdi seksen qyz ben segiz uldyń kózinshe kógereńdep turyp soqqanyna senbeıtindeısiń.

— Saýsyńdar ma deımin men senderge?! — dep ysyldady Saımasaeva apaı.

Qaıran qyzdar sonda «saýsyńdar ma?» degenniń mán-maǵynasyn muqym-múlde túsinbegen syńaıly. Mundaı-mundaıdy tergeý tezine túskenderden góri sot zalynda otyrǵandar tezirek paıymdaıdy ǵoı. Shoǵyr qyz shynynda da túsine qoımapty. Bizdiń de birazymyz onsha uǵyńqyramaǵanbyz. Bizdeı mılaýlarǵa uǵyndyrǵan Botanov boldy-aý sonda.

— Tóbeles bolǵan joq, apaı. Saýmyz, — dedi toǵyzynshynyń qyzy. Qalǵan qyzdardyń bári bizdiń segizinshi synyptantuǵyn. Olar ún qatqan joq, biraq «Saýsyńdar ma?» degendi túp-túgel: «Tóbelesten tyspyz, taıaq jeýdan amanbyz» dep túsinip turypty.

Saımasaeva apaı joǵalyp tabylǵan qyzdardyń jer-jebirine jetip, jarty saǵattan astam ýaqyt urysqannan keıin on shaqtysyn túgeldeı kartop tazalaý jumysyna jekti.

Abdyraev aǵaıdyń qaı kezde oralǵanyn da, on shaqty qyzdyń qaı shamada qaıta kelip jatqanyn da bilmedik biz.

Sol oqıǵadan son, qyrsyq kóbeıe bergentin. Eki-úsh kún óter-ótpeste soraıǵan samaýyr-tıtan qulap ketip, Dúnıemalovtyń bir aıaǵy men bir qoly kúıip qaldy. Jedel járdem shaqyrylyp, Jetisaıǵa jóneltildi. Arada apta aýnap túser-túspeste ymyrt qarańǵylyǵyn paıdalanǵan bireýler dúkennen qaıtyp kele jatqan Áripbaev pen Qoıbaǵarovty ondyrmaı taıaqtap ketti.

— Áı, Áripbaev! Dúkende neleriń bar? Qoıbaǵarov, qalaı ǵana qarańǵydan qoryqpaı shyǵa qaldyń-a dalaǵa? — deıdi ǵoı Abdyraev aǵaı kúıip-pisip.

— Aǵaı, opamaı men syqpamaı alǵaly baryp ek, beti-qolymyz jarylyp ketip, — dep kúmiljıdi Qoıbaǵarov pen Áripbaev.

Ekeýi de eskileý tilde sóıleıtinderdiń sortynan. Opamaı degenderi — unamdy krem, syqpamaı degenderi — unamsyzdaý vazelın. Mektep dırektory orynbasarynyń tergeýi kezinde Áripbaevtan opamaıdyń, Qoıbaǵarovtan syqpamaıdyń ıisi burqyrap turdy. Áripbaevtyń kózderi kógerip, qastary jarylǵan. Koıbaǵarov oń qolyn moınyna asyp alypty. Oqýshylardyń densaýlyǵyn tekserip turatyn aýyl feldsherine sensek, sol qoly shıbarqyt shalbarynyń yshqyryn kótermekten bosaı bermeıtin bul klastasymyz bir apta boıy maqta terip jarytpas.

Kúnderdiń kúninde: «Júıek-júıekke salatyndaı taqta (maqta egistigi ǵoı) qalmady, qaıdan terseńder de ózderiń bilińder, tek normany oryndaý kerek» degen nusqaý berildi. Segiz ul men bir Bátes (klastas qyzymyz ǵoı) Qaraqas-Arqas kanalynan bólinip, ózen sekildene buralyp aǵatyn úlken aryq boıyndaǵy bitik maqtanyń ishinde júrdik. Botanovtyń bilmeıtin bálesi joq, aryq boıyndaǵy taqtada qoza bıik, qaýashaq iri, «aq altyn» salmaqty bolmaq. Aıtsa, aıtqandaı-aq eken, eki saǵattyń ishinde aq «partyqtarymyzdyń» aýzy-murnynan maqta tógilip, qaryndary qampıyp shyǵa keldi. Buryndary túske deıinniń ózinde toltyra almaı tyrbańdap, tarazyǵa apararda arqamyzǵa laqtyryp tastap, laqsha sekirip júre beretinbiz. Endi eshqaısymyz da kótere alatyn emespiz.

— Bátestiń tergeni bárimizden kóp eken, tarazyǵa jetkizýge kómektesýimiz kerek,— dedi Botanov. — Men arqalaımyn, al bir-eki bala qala tursyn, óz maqtama qaıta oralamyn, úsh-tórteýimiz birge qaıtamyz. Kimder qalady?

Arynbekov tuńǵıyqtana túıilip, aýa raıy buzylýǵa bet aldy. Ózgelerimiz syr bermedik. Óıtkeni Bátesimizdiń bir jarym esedeı artyq maqtasyn kótermek túgilim, ózimizdikin jetkizý qıyndaý bop tur. Botanovpen tek qana Arynbekov taıtalasa alar. Moıyndamasqa lajymyz kem.

— Biz de bir kisideı júk kóteremiz, — dedi tistengen Arynbekov tutasqan tuttar men qaraýytqan qarataldarǵa qarap.

— Qoıyńdar, — dedi Bátes sonda syńǵyrlap. — Jartysyn tógip tastap, qalǵanyn ákete bereıin. Jarymyna jarty saǵattan soń qaıtyp oralamyn. Bireýiń ilesip kelersińder, urlap kete qoımas.

Segiz ul túgel tym-tyrystanyp, oılanyp qaldyq.

— Jaraıdy, aldymen sý iship alsaq bolar edi, qanymyz keýip ketti ǵoı, — dedi Botanov.

Bárimizdiń tańdaılarymyz birden ýdaı ashyp, shytynaı jarylyp, qaq-qaq aıyrylyp jóneldi-aý sonda. Shynymen-aq bir jutym sý ishpesek, júre de almaıtyn, kúle de almaıtyn, «aq partyqtarǵa» tolǵan «aq altyndy» arqalaı da almaıtyn sıaqtymyz. Tuıaqov pen Serperov tipti taqyr jerge otyra ketti. Qoıbaǵarov pen Jabaǵıev byltyrǵydan qalyp qoıǵan bir shekim qozapaıaǵa jantaıdy.

— Sýdy qaıdan tabasyń qazir? — dedi Áripbaevtyń úni áreń shyǵyp, uzyn keńirdegi shodyraıyp.

— E, mine, janymyzda móldirep aryq aǵyp jatqan joq pa? — dedi Arynbekov qyrsyqtyǵynan aryla almaǵan kúıi.

— Aınalaıyn aǵaıdyń aıtqanyn umytpaıyq, aǵaı-e-en, — dedim men. Iaǵnı, Aıtýǵanov.

— Kóreıik te bıikke shyǵyp. Eń bolmasa, aýyz shaıyp jan shaqyrýǵa bolar, — dedi Botanov bitimgershilikke moıyn usynyp.

Bárimiz bıikteý tusqa kóterilip, qarasora qaptaǵan qabaqtan syldyr-syldyr aǵyp jatqan aryqtyń sýyna suqtanǵanbyz. Móp-móldir, tap-taza.

— Ólsem de ishemin, — dedi Jabaǵıev esepti tez shyǵaratynyndaı taq etkizip.

— Men de, — dedi Qoıbaǵarov yshqyryn bir kóterip koıyp, qaraýytqan qalyń ernin jalap.

— Biz de, — dedi Tuıaqov pen Serperov.

Móldireı aǵyp jatqan sýǵa qaq-qaq jarylǵandaı qup-qurǵaq tańdaımen, kireýkelengen kózben qur qarap tura berý múmkin emes-ti.

— Bıteıik, — dedi Botanov bul rette de biletindigin baıqatyp, kósemdigin kórsetip. — Bátestiń oramalyn sý betine tósep sol arqyly súzip isheıik. Azdap qana tańdaı jibiteıik sóıtip.

Muńǵıyqtana tuńǵıyq tartqan Arynbekov jótkirine býlyqqan. Ózgelerimiz Báteske burylǵanbyz. Botanovqa tutas tańyrqap, túgel moıyndaǵanbyz. Aryqtyń tunyp aǵatyn, typ-tynysh tusyn taýyp alyp, Bátestiń oramaly (qyzyl ala edi ǵoı) arqyly sý ishkenbiz. Sylqyldatyp turyp. Obaly ne kerek, Botanov: «Al-favıt boıynsha bastaıyq», — degen. Árıne, men de mázbin, Arynbekov te azdap qana jumsaryp jibigendeı kóringen. Bir qyzyǵy sol, bárimiz iship, Bátesti umytyppyz. Ol eń sońynda ishken.

Biraq buljytpaı oryndalýǵa tıisti tártipti buzyp, aǵyn sýdan ishkenimizdi eshkimge de aıtpadyq. Eshteńe ete qoımas, tolyq táýlikke jeteqabyl júretindeı jerde qalyp qoıǵan aýylymyzda aǵyp jatqan sýdyń bárine birdeı bas qoıyp, aýzymyzdy batyryp, qylq-qylq, sylq-sylq simire berýshi edik qoı. Dep oıladyq. Bátestiń oramaly barlyq zıandy, zardamdy nárselerdi joıyp jibergen shyǵar, sýdyń ýyn ótkizbegen bolar, bárimiz de aýyrǵan joqpyz ǵoı. Deıtinbiz. Al Bátestiń qalǵan maqtasyna Botanov pen Arynbekov birge ketken. Árıne, ortalarynda Bátes. Ózgelerimiz typyrshyp, bir qyzaryp, bir bozaryp, Bátesimizdi qyzǵanyp, túski tamaqqa deıin maqta termeı qoıǵanbyz.

Tórtinshi álde besinshi aptanyń aıaq jaǵyna taman Botanov pen Arynbekov Qaraqas-Arqas kanalynyń boıyndaǵy eń bıik jerde qatty tóbelesken. Eshqandaı kýá joq bolǵandyqtan, ekeýara jekpe-jekte qaısysynyń basym túskenin bile almaı, dalmyz. Botanovtyń boıy myqyrlaý, biraq shyp-shymyr, shynyqqan bala ekendigin áńgimemizdiń bastapqy bir tusynda tuspaldaǵanbyz tam-tumdap. Al Arynbekov múńǵıyqtanyp, kóp ýaıymdaıtyn bala bola tura, muzsharyqtaı ótkir qyrlary kóp. Bulardyń ekeýi de Báteske ǵashyq edi. Qaraqas-Arqas kanalynyń boıyndaǵy jekpe-jektiń basty sebebi — sol. Báteske bárimiz ǵashyq edik. Bizdiń klastaǵy on eki qyzdyń on biri bir tóbe daǵy, Bátestiń bir ózi basqa tóbe. Seksen qyz sylańdaǵan sondaı álemde bola tura segizimizdiń kóńilimizde de, kókeıimizde de, kóz aldymyzda da óz klastasymyz ǵana eken-aý sonda! Aıtpaqshy, maqtadaǵy alǵashqy tún she, seksen qyz jatqan zalǵa segizimiz birdeı, ertegi dúnıesine engendeı kirip kep-kep ketkenimizde she?! Qol sozym ǵana jerde jatqan qyz... Ózimizdiń Bátesimiz bolyp shyqqan.

Alfavıt boıynsha birinshi bolmaǵandaryna Botanovtyń da, Arynbekovtiń de ishteri kúıip, órtenip kete jazdaǵan. Áripbaev ta, Jabaǵıev te, Qoıbaǵarov ta, Serperov pen Tuıaqov ta Báteske ǵashyq emes edi deı almaspyz. Alǵashqy aptada sharshap-shaldyǵyp, aıaq-qolymyz syzdap, belimiz syrqyrap, tıtyqtaýdan tas bop qatyp uıyqtaǵanymyzdy da eskertip óttik-aý. Birde Bátespen kóp bılegenimdi, sol túni kópke deıin kúbirlesip, kúlgenimizdi Botanov pen Arynbekov ańǵaryp, bále bolǵan. Bátestiń ózi: «Áńgime aıtsaı», — degende ǵana ǵoı, áıtpese qol sozym jerdiń ózinen qaraı almaı, qoıý-qońyr, up-uzyn burymdarynyń ushyn ýysta-a-a-p uıyqtaǵym keletinin oılaǵanymnyń ózine uıalyp, Botanovtarǵa burylyp jatatynmyn.

Botanovtyń qyzǵanyshy eshbir negizsiz eselenip, Saımasaeva apaıǵa sybyrlady ma, qaıdam. Úshinshi aptada seksen qyz ben segiz uldyń arasyndaǵy shekara máselesi qaıta qaralyp, tiksandyq ákelip qoıyldy. Tiksandyqty tik kóterip ákep qoıǵan Botanov myrzanyń tikeleı ózituǵyn.

Birte-birte seksen qyzdyń shetinde shep quryp jatqan segizimiz de baıaǵy bıazylyǵymyzdan arylyp, eń jýas, eń momyn, qyzdaı syzylyńqy minezimizden jańylyp, túni boıy kóz ilmeıtinge kettik. Normany da ázer-ázer oryndap, túske áreń-áreń ilinip, besin aýa Qaraqas-Arqas kanalynyń boıyndaǵy qalyń qara taldyń arasynda qoryldap turyp uıyqtap alatynǵa aınaldyq. Aýdan boıynsha «aq altyn» jınaýdyń jospary túgili, mindettemesine deıin artyǵymen oryndalyp, Makarenko atyndaǵy mektep merziminen áldeqaıda erte qaıtady degen qýanyshty habar jetkendikten, Abdyraev aǵaı áskerı tártipti túgel ózgertip, «tynysh júrseńder boptyǵa» kóshken. Ózi jıi-jıi iship alatyndy shyǵardy. Tek tańerteńgi jáne keshqurymǵy túgendeý-tústeý ǵana burynǵysha qatań júrgiziledi.

Seksen qyzdyń ishindegi segiz ul túni boıy kóz ilmesten kúrsinemiz-aı kelip. Kóbinese bir-birimizdi jaqtyrmaı, ózimizben-ózimiz ózgeshe qıalǵa berilip, alabóten ahylap-úhileımiz. Keıde ekeý-ekeý, úsheý-úsheý shúıirkelese shúńkildesip, segizimizdiń birdeı bas túıistire sybyrlasatyn shaqtarymyz da bolady. Birde Botanov ekeýimiz sybyr-kúbirge berilip, elitip jatqanbyz.

— Saǵan bir sekret aıtaıyn ba? — dedi Botanov ádettegishe bir ezýi bir qulaǵyna jetip, ekinshi ezýi betiniń bel ortasyna baryńqyraı toqtam taýyp. — Saımasaeva apaı jurttyń bári tegis uıqyǵa ketkende, tysqa shyǵyp joǵalady. Tuttyń túbinde qyzyl máshıne kútip turady. Áne, sol-la-aı.

— Uıatsyz ekensiń ǵoı, ustazymyz týraly osylaı aıtqannan uıalsań qaıtedi?! — dep qapalanyp qalǵam sonda.

Bir-eki kún ótkende kózdi ashyp-jumyp, uıqysyz ǵana jatqanda, Botanov búıirimnen bir túrtti. Shoshyp oıanyp, shamdanǵanymdy jasyrmadym.

— Meni uıatsyz degen siz be edińiz, Aıtýǵanov aǵaı? — dedi ol múláıimsı sybyrlap.

—Iá, y-ym, biz bolamyz, ar-uıaty azyraq oqýshym, — dedim men.

— Onda dybysyńyzdy shyǵarmaı, jyldam kıinińiz, aǵaı, — dedi Botanov. — Tez-tez!

Kıinbeske bolmas, kónbesińe qoımas. Botanovtyń daýsyndaǵy bula bir sıqyr bultartpas.

Sálden soń ekeýimiz sekeńdeı sekirip, jasyryna júgirip otyryp, sap-salqyn kúzdiń jap-jaryq túninde, jıdelerdiń túbinde turdyq. Ajyryqty alańqaıdyń arǵy jaǵyndaǵy qyzyl máshıne jaryǵyn jaqpaı, alaıda jyljı almaı qınalatyndaı. İshinde bizdiń Saımasaeva apaı, al syrtyndaǵy áldekim aıtarlyqtaı abyrjyp, sasqalaq qaǵatyn sıaqty. Aqyry, aı astynda qyzaryńqyraǵan máshıne jyljymaı-aq qoıdy-aý.

— Qap-aı, a?! — dedi erkek qystyǵa, kijine yzalanyńqyrap. Saımasaeva apaı da syrtqa shyǵyp, aq júzin aıdan jasyryp, biz jaqqa qarata burylyp turdy.

— Siz de qaıtyńyz, men de qaıtaıyn, — dedi apaı.

— Joq, nege qaıtamyz? Qaıtpaımyz! — dedi máshıneniń ıesi. — Abdyraevty ábden ishkizgem. Dúnıe-álem shyrt uıqyda. Ekeýimiz ǵana oıaýmyz, ekeýimiz ǵana...

Qyzyl máshıneniń ıesi bizdiń apaıymyzdy qushaqtady-aý. Súıgen de sekildendi. Kózimiz buldyrap ketti me, janarymyz jasaýrap ketti me, birdeme bop barady, áıteýir. Qaraptan-qarap otyryp, qyzǵanady eken dá adam. Apaıdy.

— Tanydyńyz ba, aǵaı?—dedi Botanov birtúrli rahat sezimge berilgendeı esinep qoıyp.

— Kimdi? — deppin ǵoı men sonda.

— Aı, Aıtýǵanov aǵaı-aı?! Aıtýǵanov aǵaıym-aı, aǵataıym-aı! — dedi Botanov. — Kimdi deıdi ǵoı maǵan baryp. Er-kek-ti!

— Joq. Kim ol? — dedim men.

— Bólimshe basqarýshysy emes pe? Shynymen-aq ańǵarmaı tursyz ba, Aıtýǵanov aǵaı, jok álde ańqaýsynyp ańqıasyz ba?

— Iá-ıá, máshıne sol kisiniki. Daýsy da...

Qushaqtasqan kúıi kelisti me, súıisken kúıinde sybyrlasty ma, ekeýi topyraǵyn seldir-bozǵylt qyraý basqan aqtandaq jolmen aýyl baǵytyna bettedi. Jaryqtan jasyrynyp, qarakóleńkeleý tustardy tandap, urlanyp ketip barady. Únsiz ǵana uǵynysyp, biz daǵy ilespekke bekindik.

Mekteptegi úlken úzilistiń shamasyndaı ýaqyt ótkende olar «Aralas taýarlar» dúkeniniń janyndaǵy bıik-bıik jáshikter jınaýly turǵan tusqa taıap, toqtasty. Saımasaeva apaı tuttyń túbinde turyp qaldy da, bólimshe basqarýshysy eki kisiniń boıyndaı etip jınalǵan jáshikterdiń tasasynan kórinbeı ketti. Mektebimizdegi kishi úzilistiń ýaqytyndaı merzim jyljyp-sýsyp bara jatqan shaqta qarny barlaý, qaratorylaý bólimshe basqarýshysy tuttyń túbine qaıta oraldy.

— Qoryqpa, — dedi bizdiń apaıymyzdyń qolynan tarta jónelip. — Júdá jaqsy jer taptym. Ádeıi arnap ázirlegendeı eken, aınalany túgeldeı jáshikpen qorshap qoıǵan. Ortada tarazy bar, taqtaı tósek bar. Qatyp ketkenin qarashy. Qaraýyly ózimizdiń adam edi, qaıtaryp jiberdim. Janym meni-i-iń-ń...

— Bálesin qarashy! — dedi Botanov qos judyryǵyn túıip, tompaq betiniń tusyna deıin kótere kijinip. — Bu bólimshe basqarýshysy degen bálelerdiń báriniń de barlyq jerde de aýyzdarynyń salýy bar, tósekteri salýly turady bilem ǵoı, ózi a?!

Bólimshe basqarýshysy bizdiń Saımasaeva apaıymyzdy «Ja-nym-janym!» — dep jetelegen kúıi bıik-bıik jáshikterdiń arǵy jaǵyna alyp kete bardy. Aı sáýlesi sál-pál solǵyn tartyp juldyzdardyń jaryǵy kómeskilengendeı me, qalaı ózi? Dep oılap edim, Botanov búıirimnen baǵanaǵydan beter qatty túrtti-aý, aıqaılap jibere jazdadym.

— Júr! — dedi ol.

— Qaıda?

— Jáshikterdiń ara-arasynan kıno kóremiz.

— Jyndandyń ba, nemene?!

— Osylaı qala beremiz be endi?

Kenet Botanovtyń búkil denesi qalshyldap qoıa berdi. Baıaǵy jara shyǵyp jazylǵan basynyń ishi saqyrlaı qaınaıtyndaı. Qaıta shyqqan suıyq-seldir, juqa shashy tikireıýge tyrysatyndaı, bir kóterilip, bir basylatyndaı.

Taban astynda men de dirildep-qaltyrap jóneldim-aý sonda.

— Qoı, qaıtaıyq, — dedim dirilimdi baspaqqa bar kúshimdi jumyldyryp.

— Joq, qazir baryp anaý taý-taý jáshikterdi túp-túgel qoparyp qulatam!

— Ne bolady sonda?

— Masqara bolady, ekeýi taýdyń astynda qalady. — Botanov áli de basylar emes. Baram dese, bara salar bále ǵoı bul. Ne istemek kerek? Qandaı amal bar? Oılan, Aıtýǵanov! Dep qaıraımyn ózimdi.

— Taý qoparyp, jáshik qulatyp, dúnıeni qıratpaı-aq qoıalyq, — dedim men Botanovtyń óz mánerine salýǵa tyrysyp. — Bir ashýyńdy aǵataıyńa bere ǵoı bul joly. Jaraı ma?

— Sonda ne demekshisiz, Aıtýǵanov aǵaı? — dedi tistenýinen tanbaǵan ol. — Bárin kórip, bárin bilip turyp, súmireıgennen-súmireıip, salbyrap qaıta bermekpiz be?!

— Jaraıdy endi, ekeýi shyǵp qalsa, qazirgimizden beter qınalyp qalarmyz. Odan da bar ǵoı, máshınesine baryp, byt-shyt qylaıyq. A?!

— O! Oh! Mynaýyń myqty eken! Júr, dabaı! — dep kóne ketti Botanov.

Sodan júgirgennen-júgirip otyryp, tut aǵashy men jıdelerdiń, tal men terekterdiń qaraýytyńqyraǵan qalqalaryn qýalap, jataqhananyń janyndaǵy ajyryqty alańqaıdyń shetindegi qyzyl máshınege jetkenbiz. Bizdiń aýylda tompaıyp-tompaıyp jatatyn, ár attaǵan saıyn súrindire beretin tas ataýlydan túk joq qoı, túk te joq. Dúnıemalovtyń dúnıe-múlkine qol suǵýǵa týra kelgen. Botanovtyń ózi butap-kesken tut kespeltekter kádege asqan. Qyzyl máshıneniń byt-shytyn shyǵarmasaq ta, biraz búldirip, tórt dońǵalaǵyn soldyryp, boldyryp baryp uıqyǵa kiriskenbiz.

Bir joly maqtalyqtan qaıtyp kele jattyq. Sharshańqylaý edik. Aınala surǵylttanyp, aspan bulttanyp, kanaldyń boıyndaǵy ıreleń jolmen kıreleńdep kóńilsizdeý kelemiz. Bet-júzi tútigińkiregen Botanov birden burylyp, búıdedi:

— Aı, Aıtýǵanov! Alfavıt boıynsha aldasyń. Arynbekov te alda. Ońashada aıtyp qoıaıyn, búgin ústerińnen asyp túsip Báteske baramyn.

— Qoıshy-eı!

— Solaı. Baramyn degen soń baramyn. Arynbekovtiń bir jaqsy jeri bar, basy jastyqqa tıdi, bitti. Óledi de qalady. Al sen bar ǵoı, bilmegen bop jatasyń.

— Baramyn deısiń, á?!

— Iá, baramyn Báteske!

— Ne... neǵylasyń sonda?

— Neǵylasyń degeniń neń? Janynda jatyp syrlasamyn. Sóılesýim kerek.

— Ózimen kelistiń be?

— Joq! Birden baramyn. Ne bosa o bosyn, sóılesý kerek.

— Óziń bil, maǵan báribir.

— Sen meni túsingin, — dedi ol sál basylyńqyrap. — Anaý Arynbekov jynyma tıip júr. Saǵan da, qalǵan sýmuryndarǵa da tıtimdeı renishim joq.

— Sonda men de sýmuryn bop shyǵa keldim be?

— Jo-o-oq, senen basqalardy aıtamyn. Alfavıt boıynsha «A»-dan bastalǵandarda arman joq qoı, arman joq.

— Alǵashqy kúni alfavıtti aıtqan — óziń, endi kelip ólerdeı ókinip turǵan — taǵy óziń. Syrlassań, syrlas. Sóılesseń, sóıles. Shekarada oryn jetkilikti ǵoı, — dedim men.

— Aıtýǵanov aǵaı — naǵyz narqasqa jigit tá-á-á! — dedi ol.

Aıtqanynan qaıtatyn Botanov pa, Arynbekov alańsyz uıyqtap ketken shaqta, ekeýmizdeı eki «jotadan» asyp túsip, qansha ójet, qanshama batyl bolǵanymen, meniń janymda biraz ýaqyt dir-dir qaǵyp jatyp, aqyrynda seksen qyz ben segiz uldyń arasyndaǵy shekaradan ótińkirep baryp tynshydy-aý. Qasaqana qyzdar jaqtan jótelder estildi. Onynshynyń ba, toǵyzynshynyń ba maqtashy sulýlaryna sýyq tıip qalǵan-aý. Jótelgende de jarysa jóteledi-aı tipti. Olar basyla bergende, Jabaǵıev pa, Qoıbaǵarov pa, bireýi sandyraqtap sóıleı bastady: «Maqtanyń ishine sý topyraq salyp, salmaǵyn kóbeıteıik te», — deıdi. Joq, Jabaǵıev emes, Qoıbaǵarov eken.

Júregimniń dúrsili kúsheıdi. Jańa ǵana Bátesimizdi qatty qyzǵanyp, betim dýyldap jatqandaı edim, endi Botanov úshin ýaıym jeı bastaǵandaımyn. Ne sóıler eken, qalaı syrlasar eken? Bátesimiz nendeı minez, qandaı qylyq kórsetpek? Daýystary estile me, estilmeı me?

Áne-áne! Sybyr da sybyr, kúbir de kúbir bastaldy. Qunyǵa qulaq túrmekke májbúrsiń, árıne. Aldynda, biraz ýaqytqa deıin sózderi anyq jetpedi. Ah ura ókinip, barmaǵymdy tistedim. Alǵashqy sózderi kerek edi dá-á-á... Mine-mine, endi-endi estile bastady. Botanov batyldana túsken shyǵar. «Men seni unatamyn, Bátes, — deıdi Botanov sybyrlap. — Aıttym ǵoı, sony jóndep jetkizeıin dep em. Bildiń be? Bilip qoı, men seni jaqsy kóremin». «Sony osylaı, osynda, óstip jatyp aıtýyń kerek pe, nemene? Maqtalyqta júrip-aq aıtpaısyń ba?» — deıdi Bátesimiz de sybyrlaı ún qatyp. «Talaı ret aıtpaq bolǵam, myń márte, mıllıon márte umtylǵam. Batylym jetpedi». «Jaraıdy, uıyqtaıyq endi». «Uıyqtaı almaımyn men. Kópten beri kóz ilmeımin». «Nege?» «Bilip tursyń ǵoı, Bátes». «Túk te túsinbeımin. Bilmeımin». «Bilesiń, Bátes. Men seni jaqsy kóremin. Basqalardyń jaqsy kórgenin qalamaımyn. Bireýiniń de saǵan qadalyp qaraǵanyn kótere almaımyn. Bildiń be?» Osy jerde Botanovtyń daýsy kattyraq shyǵyp ketti. «Aqyry-y-yn, — dedi Bátes. — Bildim. Túsindim. Endi uıyqtaıyq, ornyńa baryp jata ǵoı, jaraı ma?

Botanovty qaıtadan jekkóre bastaǵandaımyn. Bátesimizge sál-pál ashýym keletindeı. Úninde azdap qana kelemejdeý joq emes, alaıda jibek jeldeı jap-jaıly, jup-jumsaq. Demek Botanov myrzaǵa ketárisi joq dep oı túıemiz dá-á-á. Dep jynyń keledi dá-á-á.

Ekeýiniń sóılesýi me, syrlasýy ma, qaısysy ekenin qaıdan bileıin, áıteýir kúbir-sybyr odan ary jalǵasyn tapty. Az ǵana kidiristen soń Botanov: «Shash... Shashyńnan bir márte ǵana ıiskeıinshi», — dedi. Týra solaı degenin óz qulaǵymmen estidim. Únin ádeıi ǵana úzip-úzip, ádeıi ǵana dir-dir etkize me, qaıdam-aý! Bátes renjı bastady, onysy daýsynan anyq bilindi. Men ájepteýir-aq rızamyn. Jaraısyń, Bátes! «Qoı endi, qoıa ǵoı! Áıtpese, ashýlanamyn», — deıdi Bátesimiz. «Ashýlanǵanda ne isteısiń?» — «Aıqaılaımyn. Masqara bolasyń.» — «Óziń de masqara bolasyń ǵoı onda.» — «Uıatsyz ekensiń!»

Birazǵa deıin únsizdik ornaıdy. Sonsoń qaıta jalǵasady sóılesý. «Sendikpin deshi, Bátes!» Bátes túregep otyrady: «Qoı endi». «Bir súıeıinshi. Bir-aq ret!» — deıdi Botanov. «Dámeń kúsheıip barady ǵoı seniń.» — «Sendikpin deshi, spakoına júreıin, seneıin sózińe.» — «Aıtpaımyn da, aıta almaspyn da.» — «Óıtpeshi, Bátes! Olaı demeshi. Jatshy. Jatyp áńgimelese bereıikshi. Ótinem, jatshy. Otyryp sóılegenimizdi bireýler kórip, estip qoıyp júrer. Ótinem».

Bátes kúrsinip, qaıtadan jatty. Ekeýi de ún-túnsiz. Úzilis kópke sozyldy. Báribir, uıqym keler emes. Bátestiń kózi ilinip ketken bolý kerek, Botanovtyń ne istegenin qaıdam, qolyn sozdy ma, Bátesimizdiń denesine denesi tıip ketti me, kim bilsin-aı, kim bilsin, qyzdyń daýsynan selk ettim men de. Búkil zal estip qoıǵandaı áser etip, qaıtadan Botanovqa janym ashyp, tyń tyńdap edim, túp-túgel uıqy qushaǵynda sıaqty. «Bátes, — dedi Botanov úzdige ún qatyp. — E-e-emshegińdi... Ja-ja-jalqy ret qana, kóılegińniń s-s-s-syrtynan s-s-s-sıpaıynshy...» Osy sózderdi aıtqanda batyl deıtin Botanovymyzdyń tolqyǵany, daýsynyń dirildegeni sonshalyqty (bálkim, Báteske bul usynys tym-tym tosyn kórindi me eken), úsheýmiz de únimizdi de, tilimizdi de jutyp qoıǵandaı, tunshyǵyp bara jatqandaı kúı keshtik-aý, áste. Aqyrynda Bátes: «Aqyrǵy ret aıtamyn, Botanov! Ornyńa baryp jatasyń ba, joq pa?» — dedi. «Jalqy ret dedim ǵoı?» — «Úshke deıin sanaımyn.» — «Sendikpin deshi, spakoına, typ-tynysh júreıin.» — «Aıta almaspyn. Úshke deıin sanaımyn. Bi-i-ir...» Endi Botanov ashýlanaıyn dedi: «Sendikpin dep keıin de aıtpaýyń múmkin be? Joq, oılanasyń ba?» — «Eki-i-i», — dedi Bátes. «Oılanasyń ba deımin.» — «Joq, eshýaqytta aıta almaspyn. Ú-ú-úsh...» — «Onda men erteńnen bastap anaý toǵyzynshynyń qyzdaryna ketem». «Jolyń bolsyn, jolaýshy.» — «Erteńnen bastap Palymbetova men Palmahanovanyń qaq ortasyna baryp jatam!» Osyny aıtqan Botanov bizdi basa-kóktep ótip baryp, ornyna gúrs etip qulaǵan.

Toǵyzynshy klastaǵy Palymbetova men Palmahanova, keshirińizder, «emshekteri erte shyqqan ekeý» atanǵandar edi. Bylaı qaraǵanda top-tolyq, jup-jýan, biraq emshekteri ol kemshilikterin túp-túgel bolmasa daǵy, biraz-biraz joıyp jiberetindeı. Jurttyń jıi-jıi karaǵyshtaı beretini de sondyqtan-aý. Máseleńkı, bizdiń klastyń qyzdaryna qarasań, Bátesten bastap, bári de taldyrmash, kóılekterinen bolsyn, basqalaı juqaltańdaý kıimderinen bolsyn, óriktiń túıinindeı ǵana birdeńe-birdeńeler bilinip turady ǵoı. Kóp qaraı bermeımiz, uıalamyz. Al anaý ekeýiniki búkil toǵyzynshy boıynsha bólek, tipti ony aıtasyz, onynshynyń boıjetkenderinen de ozyp ketedi.

Botanov birazǵa deıin búlinińkiredi. Shynymen-aq «emshekteri erte shyqqan ekeýdiń» ortasyna baryp, birazǵa deıin aıaldap qaıtyp júrdi. Estýimizshe, eshqandaı da oǵash qylyqtarǵa barmaı, jaı ǵana áńgime aıtyp jatatyn kórinedi. Palmahanova men Palymbetova omyraýlaryndaǵy «órteńgirlerin» kóılekteriniń syrtynan ǵana, aqyry-y-yn ǵana sıpatatyn kórinedi. Saımasaeva apaı qonaqqa jıi-jıi ketip qalatyndyqtan (jurttyń bári osylaı oılaıdy), onynshynyń qyzdary da erigip, bizdiń Áripbaevty áketetin ádet tapty. Áripbaev syndy synyptasymyzdyń saıası-sezgirlik erekshelikteri jetip-artylatyn. Armán anekdottarynyń ózinen alpys shaqtysyn ásirelep aıtady. Bul — bir. Dúnıe júzinde, jer sharynda qansha memleket bolsa, solardyń báriniń astanasy qaı qala, prezıdentteri nemese premerleri, áıtpese bıleýshi partıalarynyń bas hatshylary kim, bár-bárin biledi. Bul — eki. Álem qurlyqtarynda qandaı iri-iri ózender bar, olar qaı teńiz ben qaı muhıtqa quıady, qandaı-qandaı sarqyramalar saryldaıdy, solardy da túp-túgel sanamalap, sýrettep bere alady. Bul — úsh. Ánekıińiz, Áripbaev solaı. Já, jeter endi osy da.

Keshqurym kún bulttanyp, jel turyp, Qaýys taýy baǵytynan qara sýyq soqqanda, uıqy-tuıqy kúıdegi jataqhananyń ishindegi tiksandyqtyń túbinde bizdiń Bátesimiz ánebir kúngideı, Jetisaı qalasynyń kóshesindegideı, taban astynan typyrlap qulap, jan daýsy shyǵyp shyńǵyrdy-aı. Eldiń kóbi jınalyp qalǵan. Abdyraev aǵaı iship kelip, uıyqtap jatqan. Jýyq mańda esin jınamas. Saımasaeva qabaǵymen-aq halyqty qýyp jiberip, jas muǵalimdi aýyl keńsesine jumsady. Eki-úsh qyzdy ǵana janyna alyp qaldy. Bátes bebeýleıdi-aı kelip. Saımasaeva apaı súıemeldep basyn kóterdi. Sýyǵan shaı ishkizdi. Syǵalap kózimizdi salyp, synalap qulaǵymyzdy tosamyz.

— Apaı, anada she, Jetisaıǵa ketip qalyp, keshikkenimizde she, sonda da Bátes týra óstip qulaǵan, — dedi toǵyzynshynyń pysyq qyzy.

— Áteńe náletter! Sonda nege aıtpadyńdar?! — dep apshyp-shapshyp jónelgen Saımasaeva apaıymyz sonda.

Bizdiń Bátesimizdi jedel járdem máshınesi Jetisaıǵa alyp ketti. Saımasaeva apaı jáne eki qyz ilesti. Keıin estidik qoı, Bátestiń aýrýyn «prıstýp pochek» dep taýypty. Qazirshe qaýipti emes, alaıda abaılap, kútinip júrmek lázim. Dep jubatypty. Aýdandyq aýrýhanada oryn joq bolǵandyqtan, dári-párilerin jazyp berip, jataqhanaǵa qaıtarypty. Úsh kún maqta terimge shyqpaý úshin arnaıy anyqtama jazylypty. Maqta jınaý maıdanynan qaıtqannan keıin, aýyl-aýdanyna baryp, durystap emdelý kerektigin eskertipti. Sonda da Saımasaeva apaıymyz asa saqtyq jasap, qyraǵylyq tanytyp, aýdandyq aýrýhanadaǵylarǵa senimsizdik bildirip, bizdiń Bátesimizdiń betinen otyn shyǵaryp, perzenthanaǵa da aparyp teksertipti. Bul sumdyqty estigende, nendeı kúıge túskenimizdi eske alǵymyz joq.

Kúbir-sybyr kóbeıdi.

Bátesimiz birden ózgerdi.

Úsh-aq kúnde úndemestiń naǵyz ózine aınalǵan.

Bir adamnyń betine qaramaı, qaraı almaı, qaraǵysy da kelmesten, meńireıip maqta tere beretin boldy. Bátesimiz maqtaǵa shyqpaǵan úsh kúnniń ishinde segizimiz birdeı saǵynyshtan jarylyp kete jazdaǵanbyz.

Úsh kún ótkende biz basqa Bátesti kórip ek.

Segizimizdiń birdeı ishterimiz qan jylap, qaltyrap ek.

Qaýashaqtyń tikenekteı ushymen alaqanymyzdy tilgilep otyryp, kúńirene kúrsinip ek.

Bizdiń Bátesimizdiń túr-túsin, boı-basyn, qasy-kózin, erni-murnyn — eshqaısysyn sýyrtpaqtaı sýrettep, kelistire kestelegim kelmeıdi. Osy áńgimemizdi kem degende myń adam oqıtyn shyǵar, neǵypty sonsha. Sol myń adam kóz aldyna asa sulý, keremet kórkem, aıryqsha aqyldy qyzdy elestetsin. Dep ótiner edik. Sonda myń ǵajaıyp tizilip turar. Al endi, sol myń keremettiń eń-eń ǵajap jaqtaryn biriktirseńizder, bir Bátestiń boıynan bári-bári tabylar...

Mine, solaı!

Bátesimiz osyndaı jaratylys edi.

Sol ǵajapty azappen qınaǵan, úsh-aq kúnniń ishinde meńireıtip qoıǵan qıanat degenińiz qandaı qıyn kesapat edi?!

Saımasaeva apaı Abdyraev aǵaıdy da kópe-kórneý bylaıyraq ysyryp, bılikti birjolata alyp qoıǵandaı. Segizimizdi jáne bir keshte beton edendi dálizdiń buryshyna túp-túgel tizip qoıyp:

— Sen segiz ıt! — dedi suq saýsaǵyn bezep. Obaly neshik, saýsaqtary áp-ádemi, súırikteı-súırikteı, sulý edi. Bárimiz qyzyǵyp qarap, shynymen-aq ıt ekendigimizdi moıyndaǵandaı keıip kórsettik. — Áteńe náleti súmelekter! Búginnen bastap, tunshyǵyp ólip qalsańdar da, birińniń ústińe biriń emes, báriń jatsańdar da, erkek balalardyń bólmelerine aýysasyńdar!

— Nege, apaı? — dedi Botanov.

— Qandaı jazyǵymyz bar? — dedi Jabaǵıev.

— Bomaıdy ǵoı, apaı. Ózderi de biriniń ústine biri jatqandaı, — dedim men.

— Óshirińder únderińdi! — dedi Saımasaeva apaı. — Bilemin bárin. Bárińdi de. Báriń Bátes deıtin bálege ǵashyqsyńdar. Kórseteıin men senderge ǵashyq-mashyqtyń ne ekenin. Botanov, sen ne istep júrsiń?!

— Ne isteppin, apaı?

— Kimderdiń, qandaı qyzdardyń arasyna baryp jatyp júrsiń? Ne isteppin deısiń taǵy!

Sonymen, osylaısha batylymyz, birbetkeıimiz dep júrgen Botanovtyń da úni óshti.

— Tórteýiń — toǵyzynshy jatatyn, tórteýiń — onynshy klass jatatyn shetki bólmelerge ketińder! Tup-týra qazir ketesińder. Bes mınót ýaqyt berem, — dedi Saımasaeva apaı.

— Jaraıdy. Biz de biraz nárseni bilemiz ǵoı, — dep kúńk etti Botanov.

Bir jaqsysy, Saımasaeva apaı bul kezde bizdeı ıtterden jıirkengendeı, jıyryla burylyp bara jatyp, estimedi.

— Máshıneniń byt-shyty shyqqanyn bizden kóredi-aý, baıqaısyz ba, Aıtýǵanov aǵataı? — dep sybyrlaıdy Botanov kórpe-jastyǵyn jınap júrip.

Seksen qyzdyń bir shetinde jatqan kúnderimiz ben túnderimiz shyn jumaq eken. Toǵyzynshynyń tobyna qosylǵandarymyz da, onynshynyń ortasyna ornalasqandarymyz da tozaqqa túskenimizdi túsindik. Kórmegen qorlyǵymyz joq. Otyrsaq, opaqpyz. Tursaq, sopaqpyz. Alǵashqyda jatatyn jaǵdaı bolmaı, joǵaryraq klastaǵy er balalardyń aıaq jaǵynda tizelerimizdi qushaqtap, qalǵyp-múlgip otyryp, qulaı ketkenimizdi bilmeıtinbiz. Keıinirekte: «Seksen qyzdyń jumaǵynan shyqqan uldar-eı!» — dep keketip-muqatatynǵa aınaldy. Bári jabylyp kep-kep mazaqqa ushyratqanda, basymyzdyń myń-dyńy shyǵatyn. Ol daǵy túk emes eken, úshinshi-tórtinshi kúnderi taıaq jeýge týra keldi. Qalaı qarańǵylyq ornap, uıqyǵa jatysady, sol sátte-aq bólmedegilerdiń bári (aldyn ala kelisip qoıǵan da) edendi, qabyrǵany dúrsildete sabalap jóneledi de, birinen keıin biri bizdiń ústimizge qonjıa qonyp, tópeleı kep tómpeshteıdi-aı. Tunshyqtyratyndary tipti jaman. Botanov bastaǵan tórteýimiz de, Arynbekov bastaǵan tórteýi de tap osylaı birneshe túndi tamuqta ótkerip, bet-aýzymyz kógerip, unjyrǵamyz túsip, usqynymyz qashyp, aqyrynda Abdyraev aǵaıǵa jalbaryndyq.

— Bizdi birjola bitsin demeseńiz, seksen qyzdyń shetindegi shebimizge qaıta oraltyńyz, — dedi Botanov. — Áıtpese, ekiniń biri — ne ózimiz ólemiz, nemese ózgelerdi óltiremiz.

— Eger kónbeseńizder, qazirden bastap ashtyq jarıalaımyz, — dedi Áripbaev saıası jaǵynan asa alǵyrlyǵyn tanytyp. — Resmı túrde. Jazbasha málimdememiz daıyn.

Abdyraev aǵaı abdyrady. Kóbirek iship júrgenine uıalyńqyrap kibirtiktedi, kúbijiktedi. Sóıte tura Saımasaeva apaımen ońasha jaǵdaıda, jeke-dara suhbattasty.

Jumaq jaǵdaıymyzǵa qaıta oraldyq-aý, áıteýir. Adamdar óz basyna is túsip, azapqa kezikkende máz bola ma, biz Bátesimizdiń ózin de esten shyǵara jazdappyz. Segizimiz qaıta oralǵan sátte onyń sońǵy kezdegi súlesoqtyǵynan sál-pál ǵana sergigenine qatty qýandyq.

Altynshy aptanyń ortasynda oqystaý oqıǵanyń kókesi óz basymnan ótti. Áldebir jaısyz daýystan oıanyp ketip, aınalama qulaq tostym. Jym-jyrt sıaqty. Sálden soń: «Ýh, janym-aı! İshim! İshim áketip barady!» — degen ún shyqty. Á degende Bátes pe dep, janym shyǵyp kete jazdaǵan. Ol emes eken. Bátesten árirekte, jeti-segiz qyzdan soń jatqan bireýi. «İshim-aı! Kómektesińdershi!» — dep jalyndy álgi qyz. Oıpyraı, eshkimniń estimegeni me? Saımasaeva apaı qaıda? «ÝH, óldim-aý!» — dedi jańaǵy qyz álsiregen, álsiz únmen. Shydaı almaı Saımasaeva apaı jatatyn jaqqa súrine-qabyna júgirdim. Ary qaraımyn, beri qaraımyn. Joq. «Apaı! Apaı!» — deımin. Joq! Qyzdyń daýsy jańaǵydan góri jaıyraq, biraq adam aıarlyqtaı jalynyshty kúıde jalǵasyp jatypty. Amalsyz janyna jaqyndadym. Toǵyzynshydaǵy Palmahanova eken. Sozǵan qolynyń dirili aı jaryǵynda anyq ańǵarylǵan. Terge malshynǵan saýsaqtarynan ustap tarta bergenim sol edi, Palmahanovanyń shoshyna shyńǵyrǵan daýsynan dúr-r-r etip, búkil zal oıandy. Botanov bir sekirse, elektrdiń qara túımesine jetpeı me?! Jarq etip sham jandy. Báriniń kóz ashyp kórgendegi sýreti belgili. Bir búıirin basyp shyńǵyrǵan Palmahanova. Onyń janynda tizerlep, aınaýqasqa aınalǵandaı apalaqtaǵan Aıtýǵanov.

Árıne, toǵyzynshynyń qyzy jedel túrde Jetisaıdyń aýrýhanasyna jóneltilgen. Palmahanovanyki baıaǵy bizdiń Bátestiki sıaqty «prıstýp pochek» emes, soqyrishek bolyp shyǵyp, aman-esen aýylǵa qaıtty.

Jetinshi aptada bárimiz de aýylǵa qaıttyq qoı. Makarenko atyndaǵy mektep ujymynyń qýanyshynda shek joq. Árıne, biraz-biraz kóńilderde kirbiń bar. Aǵaılar men apaılardy alystan baqylaý máselesin birjolata doǵarǵam. Botanov ekeýimizdiń bir tańdanatynymyz: «Palmahanova prıstýp bolǵan túni siz qaıda edińiz, Saımasaeva hanym?» — dep aıta almaǵan sıaqty Abdyraev aǵaı. Soqyr ishek bolǵan Palmahanovanyń kesirinen Bátes maǵan birtúrli, sap-salqyn qaraýǵa kóshken. Buǵan balalardyń bári qýanady ǵoı, árıne.

Jańadan kelgen jas muǵalim aǵaıymyzdyń aıtýynsha, kóp uzamaı maqta terim maıdany muqym-múlde ózgeredi.

Jer jekeshelenedi. «Aq altyn» jınaýǵa járdemshi ataýlynyń túk te qajeti bolmaı qalady...

Biraz jyldar jyljyǵanda, jas muǵalimimizdiń sondaǵy boljamy júz paıyz júzege asty.

Bizdiń býynnan bylaıǵy jas urpaq — mektep oqýshylary jarytyp maqta tergen joq.

Biz sekildi bále-bátirleri kóp aýrýlarǵa shaldyqqan joq.

Járdemshilerge arnalǵan jataqhanalar bos qaldy.

Biraq báribir, ıá-ıá, báribir adam balasy shydamastaı azaptardy bastan ótkersek te, «aq altyn» toly «aq partyqtardyń» salmaǵyna janshylyp, soraıǵan tıtan-samaýyrdyń shaıyna qanbaı, qanshama qańsysaq ta, tipti kesapat-kesirleri jetip-artylatyn kesel-dertterdi jamap qaıtsaq ta, báribir, sol bir shaqtardy saryla saǵynýdan tanǵan emespiz. Jetisaı deıtin jumaq qalany da, onyń aınalasyndaǵy aınalaıyn aýyldardy da, taqta-taqta maqtalyqtardyń júıek-júlgelerin de, tizile tutasqan tut aǵashtaryn da, Ósimbaev aǵaı «sýy — sý emes, ý ǵoı» deıtin úlkendi-kishili kanaldardy da osy kezge deıin ańsap, saǵynamyz da júremiz.

Bir baryp qaıtpaqty ylǵı da yntyǵa armandaıtynymyz ras.

Epılog retinde eskertsek, Bátesimiz alfavıt boıynsha menen keıin jazylatyn Arynbekovke qosyldy. Obaly neshik, basqalarymyz buıyǵy tartyp, kóbinese ún-túnsiz qalar shaqtarda, tek Botanov qana Bátesteıin bólekshe qyzǵa ǵashyq bolǵanyn ázil-shynyn aralastyryp, jan adamnan jasyrmaı, jıirek aıtyp otyra beretin.

Qaıran-aı, deseńizshi, maqta terim maıdanynda jabysqan syrqattyń salqyny ma, álde basqa birdeńeniń áseri me, Bátesimiz bu dúnıeden tym erte ketti. Bireýler búıregi desti, bireýler júregi desti. Bir jyl ótkende zaıybynyń artynan Arynbekov te attanǵan. Biraz ýaqyttan keıin olarǵa birbetkeıleý Botanov ilesti.

Erterek ketkenderdi eske alǵan bertinirektegi bir keshimizde segiz bıazynyń tizimine kirmeıtin klastasymyzdyń biri Kenjeǵulovtyń kádimgideı-aq kemseńdep: «Bárińdiki — jaı nárse. Báteske shyn ǵashyq myna men edim ǵoı. Biraq bildirmegem. Sezimimdi sezdirmesten, júregimniń túbinde tunshyqtyryp óltirgem», — degeni, sonsoń ishteı egile ezilip, ún-túnsiz, uzaq óksigeni bar-barshamyzdy qaıran qaldyrǵan.

Qaıran-aı...

---