InfoHub Logo

Búgingi tańda óziniń ulttyq topyraǵynda tamyr sap, ata-baba dástúrinen qunar tartyp, bitim-bolmysyn joǵaltpaǵan respýblıkadaǵy búkil ısi qazaqtyń bári Júrsin Ermanovty jaqsy biledi. Óıtkeni onyń aýdıtorıasy óte keń, óte úlken. Júrsin, eki kúnniń birinde, ultymyzdyń eń ıgi dástúrli óneriniń biri aıtysty júrgizip, sán-saltanaty kelisken alyp Saraılardyń qaq tórinde myńdaǵan, al teledıdarlar arqyly mıllıondaǵan kórermenderdiń aldynda otyrady. Búginde halyqtyń Júrsinge degen yqylas-iltıpaty da, qurmet-qoshemeti de aıryqsha. Ony qazirgi zamannyń aýyrtpalyǵyn ózinen de úlken alaqapshyqqa salyp bazar jaǵalap júrgen áıelder de, tepse temir úzer kezinde eki qolyn qaltaǵa sap jumyssyz teńselip qalǵan azamattar da, stýdent-oqýshylar da, zıaly qaýym da, bir sózben aıtqanda, úlken-kishi túgel biledi. Men ózim oǵan talaı kýá boldym. Ásirese qarapaıym halyq Júrsin turǵan jerge qoǵadaı japyrylyp, qamystaı ıiledi.

Árıne, ol qurmet-qoshemettiń bári tek Júrsinniń jeke basyna ǵana kórsetilip jatqan qurmet-qoshemet emes. Eń aldymen, ol qurmet eldiń eń ozyq dástúrleriniń biri — Aıtysqa kórsetilip jatqan qurmet. Ony, qudaıǵa shúkir, Júrsinniń ózi de jaqsy uǵyp, jaqsy sezinedi.

Shynynda da, qazirgi kezde ulttyq dástúrli ónerimizdiń ishinde jurtshylyqtyń janyn jaýlap, júregin baýrap alǵan aıtyspen úzeńgi qaǵystyryp teń shaba alatyndaı óner joq. Al shyǵyp jatsa, onda onyń túk te ábestigi bolmas edi. Óıtkeni ulaǵatty dástúrlerdiń qaı-qaısysy da bizge kóptik etpeıdi. Olar, qaıta, bizdi burynǵydan da qýattandyryp, burynǵydan da rýhtandyryp, burynǵydan da baıyta túsedi. Óıtkeni halyq boıyna da, jeke adam boıyna da, eń aldymen, dástúr arqyly ulttyq namys, ulttyq jiger kiredi.

Al dástúrin joǵaltqan el — bárin joǵaltady. Dástúrsiz el de, adam da «usharyn jel, qonaryn saı biletin» qańbaq pen ebelekke aınalady.

Munyń bárin biz nege aıtyp otyrmyz? Keıingi kezde, anda-sanda bolsa da keıbir adamdar aıtysqa degen ózderiniń ushqary pikirlerin sezdirip qalyp júr. Ókinishti-aq. Eger ondaı pikirler kúni erteń etek alyp ketse basqany bylaı qoıǵanda, ultymyzdyń tirshiligine kesapatty kesirin tıgizeri sózsiz. Kim bolsa da, pikir aıtar kezde aınalaǵa bir qarap alǵan jón.

Jaqynda bir gazetten japondyqtardyń salt-dástúri týraly maqala oqydym. Olardyń óz salt-dástúrine degen qurmeti bárimizge beseneden belgili ǵoı. Meni, ásirese, eleń etkizgeni, shet elge oqýǵa baratyn jasóspirimder japon dástúri týraly arnaıy emtıhan tapsyrady eken. Óıtkeni dástúr — tamyr. Kógerem, ónem degen el de, adam da tamyrsyz ómir súre almaıdy. Súrse de, ulttyq bolmystan jurdaı bolady. Al bizdiń shet elderge oqýǵa ketip jatqan balalarymyzdyń kóbisiniń qaıtyp oralmaıtyndyǵy óz tilin shala-pula bilip, qunarynan nár almaıtyndyǵynan.

Bizde dástúrli ónerimizdiń órkenıetke ilese almaı qalǵan qarańǵylyqtyń nyshanyndaı kóretinder jetip jatyr. Al baıqap qarasańyz, sol órkenıetti elderdiń ózegin ustap turǵan dástúr ekenin baǵalaý qıyn emes. Qaı jaǵynan bolsyn moıyny ozyq degen amerıkandyqtardyń móńkıgen buqanyń ústinen túspeı, fransýzdaryńyz qoraz talastyrǵanyn qoımaı, qyzyl shúberekti ıspandyqtaryńyz buqamen saıysyn tastamaı kele jatqan joq pa?

Munyń bárin biz, árıne, áńgimeniń oraıy kelgennen keıin aıtyp otyrmyz. Óıtkeni Júrsin Ermanovtyń búkil rýhanı tirshilik-tynysy dástúrli ónerge, sonyń ishinde aıtysqa baǵyshtalyp ketti. Sondyqtan dástúr týraly, aıtys jaıly aıtyp jatsaq, onda Júrsinniń de rýhanı eńbegi jaıynda áńgime bolyp jatyr dep uqqan jón.

Aıtys — qazaq pen qyrǵyzdan basqa elde joq aıryqsha qundylyq. Bizdi erekshelendirip turatyn dástúrli óner. Japondyqtar aıtady eken: «eger bizdiń dástúrimizdi basqa elder túgel túsingen kúni japon ulty qurıdy» dep. Osy sózdiń astarynda kóp mán jatyr. Bizdiń aıtysymyzdy tipti aýylymyz aralas, qoıymyz qoralas degen ózbekterdiń ózderi túsine bermeıdi. Bir mysal. Ońtústik Qazaqstan oblysynda Saıram degen aýdan bar. Eldiń tabany, negizinen, ózbekter. Budan onshaqty jyl buryn aıtysqa kilt betburys jasalynyp jatqan kezde Saıramnan bir de bir aıtysker aqyn shyqpaǵan ǵoı. Ótkennen qalǵan josparshyldyq pen naýqanshyldyqtyń qursaýynda ósken oblys basshylarynyń biri muny bir tózgisiz jaǵdaı dep oılasa kerek, sol kezde aýdan basshysy bolyp júrgen ózbek jigitin shaqyryp alyp, «sender nege aıtyspaı jatyrsyńdar» dep máseleni tótesinen qoıypty. Sózdiń maǵynasyn jóndi túsine almaı qalǵan ózbek jigiti sasyp qalyp «Ámeki, biz aıtyspaımyz, biz «hup!» deımiz? — dep oń qolyn tósine basyp, basyn ıgen eken.

Iaǵnı, dástúrli óner — bizdi rýhanı baıytatyn ulttyq qazyna-qundylyǵymyz ǵana emes, bizdi qorǵap, qorǵalap turatyn rýhanı qorǵanys-bekinisimiz.

Mine, elýge kelip otyrǵan Júrsin Ermanov osyndaı asa ıgilikti, sonymen birge búgingi tańda bárimiz asa zárý, asa dilgir bolyp otyrǵan dástúrli ónerge sanaly túrde qyzmet etip keledi. Ol bul ónerli iske jumys taba almaı qalǵandyqtan, nemese ermek úshin baryp otyrǵan joq. Qudaıǵa shúkir, Júrsin Ermanovtyń bilim-paıymy da, ıntellektýaldyq qýaty da, uıymydastyrýshy, iskerlik qabileti de óz qatarlastarynyń kóbisinen kósh ilgeri. Onyń bárin bylaı qoıǵanda ol qazaqtyń búgingi tańdaǵy belgili aqyny ǵoı.

Júrsin Ermanov — sonaý jetpisinshi jyldardyń basynda qazaq eliniń shoqtyǵy bıik qasıetti jerleriniń biri Ulytaýdan kelip, qazaq poezıasyna qosylǵan aıtýly aqyndarymyzdyń biri. Onyń óz qatarlastarynan bir ereksheligi Almatydan oqý bitirgennen keıin de Jezqazǵanǵa baryp biraz jyl jumys istegendigi. Eldiń qalyń ortasynda bolyp, onyń rýhanı qunaryn boıyna da, oıyna da barynsha molynan sińirgendigi. Sondyqtan bolsa kerek, onyń óleńderinde ulttyq boıaý-naqyshtar, baı ajarly beıneli sózder, keńistikte alqynbaı kósiletin keń tynys, asqaq sóıleıtiń bıiktik jatady.

Júrsin Ermanovtyń búkil bolmysy — dalalyq bolmys. Dalanyń jórgegine oranyp, dalanyń besigine bólenip ósken onyń jyry da, syry da tipti muńy da — sol Dala. Esilip sóılep, kósilip júretin ortada ósken oǵan qala tym tar, tym shekteýli.

Ot jaqpaımyz kúıelesh kúl shyǵaryp
«Qudyǵymyz» kórgen joq bir sýalyp.
Kórshiń ıtpen sóılesip otyrady
Ilanbasań úıine kirshi baryp.
Eldegiler etkenmen osyny ańyz
Biz ishinde júrgen soń — shoshynamyz.
Tórt qabyrǵa — qystaýyń,
Al jaz shyqsa
Balkon degen jaılaýǵa asyǵamyz.
Ie bolar kezeńde bir ataǵa
Meımanyńa beretin — qur atala.
Jeldegende bararyń — saıajaıyń,
Shóldegende tabaryń — syrahana.

Bárimiz de aýyldan kelgenbiz. Bárimiz de jýsandy dalamyzdy, eldiń aıaly alaqanyn, onyń minez-qulqyn eljirep eske alamyz. Týǵan jer men týǵan elge degen saǵynyshty óleńder bárimizde bar. Biraq Júrsin sol saǵynyshty sezimin ózinshe aıtqan. Osy óleńde «saǵynyshtan ólip bara jatyrmyn», «qystaýyńa qýnap, jaılaýyńa aýnar ma edim» degen aıtyla-aıtyla ábden jaýyr bolǵan bir de bir tirkes joq. Óziniń qaladaǵy tirshiligin mysqyldaı otyryp, dalaǵa degen saǵynyshyn bizdi ábden mezi etken «saǵynyshty jyrlardan» múlde basqa jol tapqan. Sheberlik degen osy.

Árıne, muny aıtqanda Júrsinniń biletini de, jazatyny da aýyl taqyryby eken dep oılap qalmaǵan jón. Onyń eń basty taqyryby Qoǵam men Adam taǵdyry. Olardyń tereń qatparlaryn qoparyp, tylsym qupıa tustaryna úńilip, biz bile bermeıtin, biraq bizge sonshalyqty jaqyn qasıetter men qubylystardy ashyp kórsetedi.

Júrsinde kez kelgen antologıanyń ajaryn kirgizetin «Bas» dep atalatyn úlken fılosofıalyq júk kóterip turǵan óleń bar.

Tıip basym tasqa
Keıde ashıdy mıym.
Dushpany kóp bolsa
Ie bolý qıyn.
Kóreshegin kórmeı
Kirmes, sirá, kórge.
Men ıgenmen jerge
Umtylady Ol tórge!
Qadirimdi kisi
Bile tússin deı me?! —
Oıǵa tolyp ishi
Syqyrlaıdy keıde, —

deıdi.

Óleńniń oryndalýy qandaı?! Tastaq jerdegi tulpardyń tuıaǵyndaı naq, saǵattyń soǵysyndaı dál. Birde bir bógde dybys, birde bir artyq sóz joq. Al kóterer júgi, júregińe túser salmaǵy she?! Mynaý alashapqyn, alasapyran dúnıedegi qym-qýat tirshiliktiń ishindegi adam balasynyń basy birde taý men tasqa soǵylyp eseńgirep, birde «Allanyń dobyna aınalyp» domalap, birde tanaýyn kóterip kekjıip, endi birde tuńǵıyq oıǵa batyp tunjyrap tur. Aqynnyń aıtpaǵy, bul tirshiliktiń osynshalyqty qolaısyz, osynshalyqty dúrbeleńdi, osynshalyqty shym-shytyryqty, shat-shilekeıi shyǵyp; adamdardyń bir-birimen til tabysa almaı júz jyrtysyp, jaǵa ustasyp jatýy, eń aldymen, basqa ıe bola almaýdan. Aqyn sony meńzep otyr.

Aqyndyq ónerinde «jalǵyzdyǵyn serik etken» Júrsinniń qazaq ádebıetine tartý etken qýatty jyrlary az emes, al endigi bereri odan da mol bolaryna biz kámil senimdimiz.

---