InfoHub Logo

Jarasqan, jel úp etse kebiri men soryn kebekteı sýyryp shyǵa keletin, aptaby men ańyzaǵy qandaı ystyq bolsa, aıazy men borany sondaı yzǵarly Syrdarıanyń Aralǵa quıatyn kóp salasynyń bir saǵasynda týypty. Qandaı bir uly ózen bolsa da, ózi quıatyn teńizdiń orasan qarsylyǵyna ushyraıdy. Aǵyp kelgen aǵysymen teńizge kire almaıdy. Dál kirer tusta tarqatylǵan arqannyń ushyndaı, nemese, báıterektiń tamyryndaı bolyp taram-taram, atyraý-atyraýǵa bólinip, jan-jaqtan synalap suǵynyp kiredi. Sóıtip qana teńiz qarsylyǵyn jeńedi. Sol ózen men teńizdiń ustasyp tutasatyn salasy ádette, býyrqanyp, burqyrap jatatyn, eń bir qaýipti, eń bir qaterli tusy. Ol jer tek ózen men teńizdiń ǵana arpalysyp-arbasyp jatqan tusy emes. Tushshy men Ashynyń da, ıaǵnı tushshy Syrdarıa men ashshy Araldyń da arpalysyp, arbasar jeri. Qumy bir sýyryp, kúni bir qyzdyryp, borasyny betińdi temirdeı qaryp, aıazy súıegińdi shaǵyp jiberetin, Ashshy men Tushshy arpalysyp jatqan sol óńirdiń minezi qandaı bolsa, Jarasqannyń minezi de dál sondaı edi.

Sondyqtan da ol, ómirde de, óleńde de qalqyp sóılemeı, qarpyp sóıledi.

Tipti ol siltengen qylyshtaı kesip te sóılegen joq, óńmenge tike qadalatyn kezdikteı tesip sóıledi.

Ol kóp jebeniń biri bolǵan joq, kóbe sóger jebe boldy.

Ol eshkimnen taısalǵan joq, odan — shynashaqtaı bolsa da — jurt taısaldy.

Men osy jerde kezinde kóp adamnyń qulaǵyna jetpeı, kóp adamnyń kózine ilinbeı qalǵan Jarasqanǵa arnaǵan óleńimdi keltire ketkendi jón kórip turmyn.

Jarasqanym, dara tulǵam,
Sende sezim, oı shynyqqan.
Bilem seniń
Jaratylǵan
Tula boıyń qaıshylyqtan.
Shart ketetin sheshim kútpeı,
Sózge biraq turaqtysyń.
Náziksiń sen ósimdikteı,
Báıterekteı qýattysyń.
Aqtarylyp bulaq qusap,
Keıde kenet irkilesiń.
Turasyń sen shyraq qusap,
Naızaǵaıdaı silkinesiń.
Jaılaý bolyp kósilesiń,
Sonsoń qaıta qaıralasyń.
Túbitteı bop esilesiń,
Tikenekke aınalasyń.
Keıde úıdi umytasyń,
Keıde úıge qamalasyń.
Ot sıaqty jylytasyń,
Oq sıaqty qadalasyń.
Ózińdi men múlde bildim,
Qaıshylyqty qubylyssyń.
Óz erkińmen — bul ómirdiń! —
Balyn ishpeı ýyn ishtiń.
Jaıyp kele jatyrsyń sen,
Júregińdi dastarqan qyp,
Jaryp kele jatyrsyń sen
Ózińdi óziń tas-talqan qyp.

Men biletin Jarasqannyń minezi osyndaı edi.

Ol bul aldamshy qý ómirdiń ózine sýyq qarap, qaırylmastaı syrtyn berip bara jatqanyn bile tura taǵy bir minez iriligin kórsetti. «Qulyptas» kitabyn jazdy. Endigi áńgime sol kitap jaıynda bolmaq...

* * *

Bul kitaptyń tutas aty «Qulyptas nemese eki dúnıe: fánıden baqıǵa deıin» dep atalady. Ol kitaptyń alǵashqy beti «Qabirstan qaqpasyndaǵy jazý nemese kitapqa kilt» degen óleńmen ashylypty. Baıqadyńyz ba, Jarasqan «Qabirstan» deıdi. Kez-kelgen pendeniń qulaǵyna sup-sýyq bop estilip, tula boıyn aıaz qaryǵandaı túrshiktiretin «qorym» men «zıratty» «Qabirstan» dep, ıaǵnı keshegi ótken ata-babalarymyz ben búginde ótip jatqan zamandastarymyzdyń kóship baryp, qonys teýip jatqan jeri men eli dep qaraıtyndaı. Aqyn olardy turmys pen túndiktiń astynan ketse de tirshilikten túpkilikti ketken joq dep turǵan joq pa? Shynynda da bul ómirden ótken-ketkenderdiń kúndelikti tánin kórmesek te, janyn sezinbesek, sát-saıyn yryǵymen júrmesek te, rýhymen ómir súrmesek ulttyq tirligimizdiń tamyr-talshyǵy baıaǵyda semip, kóńilimizdiń ishindegi janyp turǵan shyraq áldeqashan sónip qalǵan bolar edi. Ony Jarasqannyń ózi de aıtypty:

Únsiz-túnsiz tas qoı! — deme.
«Qullytas!»
Úlken-kishi qulyptastar astynda:
Tirlik jatyr!
Taǵdyr jatyr!
Tarıh jatyr birtutas!

Aqyn bul joldardy ómiriniń sońǵy kezeńinde ómir yzǵary men ajal tyrnaǵyn búkil bolmys-bitimimen, tula boı, jan-júregimen ábden sezingen, kóp uzamaı aq kebin kıip aqyretke attanar kezin bilgen kezde, ózin ózi aldarqatý nemese ılandyryp jubatý úshin ǵana jazyp otyrǵan joq, seniń erteńgi ólimiń búgingi ómirińniń jalǵasy bolatynyn uqtyrý úshin jazyp otyr. Abaıdyń ózi de bireýi shalǵaıyńnan tartyp, bireýi óksheńdi basyp, bireýi jaǵańnan jarmasyp, endi bireýi alqymyńnan alyp múlde jer ústinde júrgizbeýge aınalǵanda «ólim barda qorlyq joq» dep ólimdi baıyz tabatyn panasy tutyp, taǵy bir óleńinde

Adamzat — búgin adam, erteń topyraq,
Búgingi ómir jarqyldap aldar biraq.
Erteń óziń qandaısyń, bilemisiń,
Ólgen úshin týǵansyń, oıla shyraq, —

demeıtin be edi. Jarasqan oıy da osy oılarmen kindiktes.

Olar jer astynda tek jatqan joq, bizdiń búgingi de, erteńgi de tirshiligimizdiń, taǵdyrymyzdyń, tarıhymyzdyń tamyry sol árýaqtar jatqan topyraqtan qunar tartyp, qýat alyp jatyr. Bizdiń jigerimizdi janyp, namysymyzdy qaırap, rýhanı qaırat berip tur. Olaı bolsa, búkil qazaq dalasyn bizben birge jaılap jatqan qabirstan dep atalatyn qara ormandaı qalyń eldiń tirlik, taǵdyryn búgingi kúnmen qatar qoıyp, nege jyrlamasqa?

Sondyqtan Jarasqan osy kitaby arqyly kúni keshe eliniń taǵdyry qyl ústinde turǵan aýmaly-tókpeli za­manda arystandaı arpalysyp, jolbarystaı jaǵalasqan arystarymyz — Á.Bókeıhanov, M.Shoqaıuly, M.Ty­nyshpaev, T.Rysqulov, Sh.Qudaıberdiuly, M.Dý­latuly, J.Aımaýytov, A.Baıtursynov, M.Jumabaev, taǵy basqalarmen birge dúnıeden ótken óz zaman­dastarynyń sondaı-aq óziniń boıyna bitken sol baıaǵy, ne tarpyp, ne qarpyp alatyn minezimen ishtar men jaǵympazdyń, ósekshi men kúnshildiń qulyptastaryna jazý jazyp qana qoımaıdy, olardyń bolmys-bitimi men keskin kelbetine, keshegi jáne búgingi rýhanı tirshilikteri men taǵdyr-taýanyndaryna úńilip, fılosofıalyq tujyrym jasaıdy.

Jarasqan aldymen «Arystar amanatyn» jazyp, olardyń aýzyna mynadaı sózder salady:

Kim edik?
Kim boldyq biz?
Halyq tanyr!
Áıteýir umtylǵanbyz jaryqqa bir!
Marqumbyz — bárimiz de bolashaqqa
Jer degen — Adamzatqa Alyp qabir!

Aqyn aldyńǵy oıyn burynǵydan da qazyp tereńdetip, burynǵydan da salmaqtandyryp aýyrlata túsken. Moıynǵa túsken qyl buǵaýdan, aıaqqa salynǵan temir kisennen arylý úshin bizdiń ata-babalarymyzdyń qaı jerge qany tógilmeı, qaı jerde basy qalmaǵan.

Sondyqtan sen basyp júrgen jerdiń ár pushpaǵy solardyń kóz jasymen, qanymen sýǵarylyp, sen basyp júrgen jerdiń ár sharshysynda solardyń súıegi jatyr. Ata-babalaryńnyń súıegi! Sondaı-aq kúni erteń óziń de topyraqqa aınalasyń. Máńgilik eshteńe joq. Qanshama zerlep mazar turǵyzsań da, ol da kúnderdiń kúni ótkende jermen jeksen bolady. Urpaq sońynan urpaq keledi. Jer-anamyzdyń omyraýyna kirip, toǵan men topyraqqa aınalyp ketken seniń súıegiń jatqan jerde de shalǵyndar jaıqalyp, baý-baqsha ósip, eginder kóktep, ormandar shýlap turady. Keshe de solaı bolǵan, erteń de solaı bolady. Óıtkeni taý da shógedi, kól de tartylady, sel de tógilip, seń de kóshedi. Olaı bolsa, ár bir qyltıyp ósken ósimdikte, ár bir butaqtan úzip alǵan jemisińde, sen tastar ár bir dán men sen otqa jaǵyp jylynar ár bir aǵashtyń ózeginde solardyń kóz jasynyń kermegi men qanynyń qyzýy bolýy ábden múmkin. Sodyqtan da aıaǵyńdy ańdap bas, óıtkeni sen Alyp qabir ústinde júrsiń! Jumyr basty pendeniń bárine Arystar atynan aıtylǵan amanat bul!

Jarasqan arystarymyzǵa arnaǵan jyrlarynda sátti túr tapqan. Men, árıne, bul jerde býyn sanyn aıtyp otyrǵan joqpyn. Tásildi aıtyp otyrmyn. Ár arystyń qulpytasyna qashap jazylatyn (avtor oıynsha) sózder eki-úsh shýmaqtan aspaıdy. Ol shýmaqtar qara áriptermen terilgen. Olar ári qaraı aqyn tebirenisimen tabıǵı túrde jalǵasyp ketedi.

Aqyn bul tebirenisterinde «asyl arystarymyz-aı», «qabyrǵaly tulǵalarym-aı», dep bastalyp «sumdar men zymıandar senderdiń kózderińdi qartty-aý» degen sıaqty jurttyń bári biletin, bári aıta alatyn, shyndyǵy bolǵanmen, dýaly aýyzdardan dýasyz aýyzdarǵa kóship ketetindikten shynaıylyǵyn joǵaltyp bara jatqan jattandy sózderge barmaıdy. Qaıta olardyń jan dúnıesine tereńirek úńilip, ómir, tirshilik týraly, eli men jeri haqyndaǵy ishki tolǵanystaryn alyp shyǵýǵa den qoıady. Máselen, Álıhan Bókeıhanovqa arnalǵan óleńinde

Sumdardyń eserligi — óltirmeıdi,
Myńdardyń óltiredi — Mesheldigi.

Shynynda da solaı emes pe? Bizdiń túbimizge jetip kele jatqan ózegimizge kirip úgip, tamyrymyzǵa túsip qıyp kele jatqan jegi qurt — osy Mesheldik qoı. Rýhanı Mesheldik. Bul sózder búginde aktýaldi. «Úndemegen úıdeı báleden qutylady» degen jyly-jumsaq prınsıptiń ishine kirip ap, esik-terezeni tars jaýyp, dúnıe tóńkerilip jatsa da kózdi jumyp, qulaqty basyp, «Sen tımeseń men tımen badyraq kóz» dep moınyn ishine tyǵyp otyratyndarymyz az ba? Men, árıne, bul jerde aıqaı-súreń, daý-damaı, daýryqpa dańǵazalyqty aıtyp otyrǵam joq. Esti adam óz úıinde aıqaı-súreń salmaıdy. Biraq, sol esti adam bosaǵasynan surqıa kóz qadalyp, tabaldyryǵynan zymıan sóz attap bara jatsa qarap otyra almasa kerek. Qarap otyryp qaldyq pa, onda bitkenimiz. Boıyn tiktep, basyn kótere almaıtyn rýhanı mesheldik pen rýhanı súmelektikti kez kelgen kesapatty sum, eki keshtiń arasynda kóshetin jyn-periler sıaqty ıektep, esinen shatastyryp omaldyryp otyrǵyzyp ketedi. Omalyp qalǵannyń ornynan turýy qıyn. Sondyqtan da bizdiń eń qaterli jaýymyz ózimizdiń boıymyzdaǵy rýhanı mesheldik. Bul rýhanı dert. Ol dertten aıyqpaı, el bop ketýimiz qıyn. Óz boıyndaǵy osy bir qaterli dertti halqymyz erteden bilse kerek. Óıtkeni bul aýrýdyń aty da kóp. Qarańyzshy: boıkúıezdik, nemquraılyq, salǵyrttyq, selsoqtyq, nemkettilik, salbókselik, enjarlyq, beıtaraptyq, ynjyqtyq, kónbistik... izdeseń áli de tabyla berýi múmkin. Sumdardyń eserligi ár ýaqty da bolady, bizderdiń sorymyz myńdardyń mesheldigi.

Jarasqan arystarymyzdyń ishki tolǵanystaryn ashýmen birge, olardyń sózdermen somdalǵan obrazdaryn jasaýǵa kúsh salypty.

Túpki oıy,
túpki maqsat,
túpki armany —
Tutasyp túrki eliniń jurt bolmaǵy,
Dýalap — daýasyz bir dert sekildi,
Qýalap — qaıda barsa — qutqarmady.

Bul Mustafa Shoqaıulynyń rýhanı keskin-kelbeti.

Demeımin:

«Paıǵambarsyń!»
«Táńirisiń!»
El ózin tanyǵanda —
tanyry shyn!..
Qazaqtyń tekti qany týlap turǵan
tarıhtyń sen bir — kúre tamyrysyń.

Bul Muhametjan Tynyshbaevtyń tarıhı bolmys-bitimi.

Azabyn sezinseń de joldyń jyraq,
Kózdegen armanyńdy kórdiń murat!..
Emessiń «halyq jaýy» qany tamǵan,
Keńestiń anyq jaýy boldyń biraq.

Bul Maǵjan Jumabaevtyń qaısar beınesi.

Árıne, bul jerde Jarasqan somdaǵan búkil arystarymyz ben óz zamandastarynyń obrazdaryn túgel tizip shyǵý múmkin emes. Tipti mindet te emes.

Kitaptyń ekinshi bólimi «Ýaqytqa ýáj» dep atalynypty. Ol bóliminde aqyn ejelgi tarıhı eskertkishter men tarıhı tulǵalardy óleńine ózek etip bastapty. Ol jyrlarynda da aqyn el men jerdiń qasıetimen qosa qasiretin, muńy men zaryn, baǵy men soryn jyrǵa qosady. Bul jyrlar kezinde baspasóz betinde jarıalanyp, oqyrman qaýymnyń yqyldas-iltıpatyna bólengenin bilgendikten, olarǵa toqtalyp jatpaımyn.

Meniń bul jerde azdap bolsa da sóz etkim kep turǵany Jarasqannyń buryn esh jerde jarıalanbaǵan kólemi shaǵyn ǵana «Sortopyraq» tragedıalyq poemasy.

Túsin balam. Meni de túsin balam.
Syrtym shýaq bolǵanmen,
ishim — boran...
Kópten beri tús kórmeı ótip edim
keshe túnde kórgen bir túsim jaman!

Sonymen aqyn ne tús kórgen deısiz ǵoı. Aqyn túsinde bul dúnıelikten o dúnıelik bolyp ketken. Á degende ol balalyqtyń bazaryna kirgendeı bolady. Anasymen kezdesedi. Biraq qol sozym jerde turyp bir-birine jete almaıdy. Anasy qansha meıirlenip tursa da «reńinde renish» bar ekenin kóredi. Bala júregine muń túsedi. Sol kezde

Seskenbeı de, saspaı da, saqtanbaı da
sekirmeı de, kúlmeı de, shattanbaı da,
Qarsy aldyma bir sábı jetip keldi
Jalǵyz kózi jarqyrap qaq mańdaıda!

Kele sap túıdek-túıdegimen suraq qoıǵan sol sábı aqyn júregin alaı-dúleı etedi. «Týǵan joqpyn... demek men ólgen joqpyn» deıdi ol. Poemadaǵy búkil tragedıanyń kilti osy sózderde. Kepken týlaqtaı bop tartyla-tartyla sortopyraqqa aınalyp bara jatqan Aral óńiriniń apatty tragedıasy. Sol sortopyraqqa qursaǵynda tunshyǵyp qanshama urpaqtarymyz jaryq dúnıeni kórmeı o dúnıelik bop ketip jatyr. Qursaqtan shyqpaı. Iaǵnı, ol týǵan joq, sondyqtan ólgen de joq. Biraq ol o dúnıede óńmenińnen ótetindeı jarqyraǵan jalǵyz kózimen qadalǵan tergeýshi bop aldyńnan shyǵady eken.

«Fánı» degen ne nárse — bilmeımin men,
«Sábı» degen ne nárse — bilmeımin men, —

deıdi. Dúnıege kelmegen sol sábı. Et-súıekten jaralǵanyń ras bolsa, deneń túrshigedi, tóbe-quıqań shymyrlaıdy. Osy bir tula boı tirshiligin astan-kesteń etip, oı-sanasyn oıran etken osy bir kórinisten «Kóke» degen sóz qutqarǵandaı bolady. Biraq aqyn taǵy da azapqa túsedi. Sóıtse, oǵan qaraı «beımezgilde mert bolǵan qulynshaǵy» quldyrap ushyp keledi eken. Aqyn jany taǵy da tas-talqan. Biraq talqy munymen taýsylmapty. Endi aqyn aldynan «baqılyq aqsaqaldar» shyǵa keldi. Báriniń de aıtatyny Aral qasireti. Aqyndy jan-jaǵynan qaýmalap suraqtardyń astyna alady. Aqyn janyn qoıarǵa jer tappaı qınalady...

Sonymen aqyn aıtary ne? Onyń aıtary: aqyn tek osy dúnıede ǵana emes, o dúnıede de qasiretti eken. Óıtkeni ol fánı dúnıede pendelerdiń aldynda, o dúnıede árýaqtardyń aldynda da jaýap berýge tıisti eken. Aqyn osylaı oı túıedi.

Sóıtip aqyn mısıasyn burynǵydan da aýyrlata túsedi.

... Men úshin Jarasqan qasiretti de azapty mısıasyn atqarýǵa o dúnıege asyǵys attanyp ketken sıaqty.

---