InfoHub Logo

Ádebıetimizdi túletip-jańǵyrtqan, órisin keńeıtken, órkeshin bıiktetken altyn kezeńderdiń biri — alpysynshy jyldar ekenin, búginde eshkim de joqqa shyǵara almaıdy. Ol jyldary taý sýyndaı ekpindi, dalanyń jelindeı tegeýrindi ádebıetke kelgen qýatty jańa tolqyn ǵana emes, solarmen birge olardyń aldyńǵy aǵa urpaq ókilderi de dúr silkinip túlep, qoǵam men adamnyń buryn aıtylmaı, ashylmaı kelgen tereń qabattaryn qoparyp, áleýmettik ómirimizdiń toń bop siresip jatqan qyrtystaryn úńgip, múlde jańa izdenister men úrdister alyp kelgeni barshaǵa aıan. Rýhanı ómirimiz bolmys-bitimi eren, múmkindik qarymy keń, talanttary zor, ilim-bilimi bar iri tulǵalarmen tolyqty. Osynshalyqty aıbarly, aýyzyn aıǵa bilgen qýatty ádebı kúsh jınaqtalǵan tusta jas aqyn men jazýshynyń daýysy jurtty eleń etkizýi qıynnyń qıyny bolatyn. Ol úshin ádebıetke jańa sóz, jańa tynys alyp kele alatyndaı talant ıesi bolý kerek edi. Qudaıǵa shúkir, ondaı talant ıeleri, az da bolsa, bar bop shyqty. Solardyń biri, sóz joq, Dúısenbek Qanatbaev der edik. Ol aqyn áıgili «Adyraspanymen» jurttyń bárin jalt qaratty:

Dala — ańyzaq qaptaǵan
Altynnan qazir sý syıly.
Ómirde tynym tappaǵan
Qyp-qyzyl shaǵyl sýsıdy.
Jalbaryn, jalyn, ól meıli
Tatyrmaıdy aspan nár.
Tek oǵan kóńil bólmeıdi
Shóldegi adyraspandar, —

dep bastalyp,

Isi men kermek dámi úshin
Ony eshkim kózge ilmeıdi.
Sonda da buzbaı bolmysyn
Ózinshe ol da gúldeıdi.
Dalanyń doly jeli de
Julqıdy adyraspandy.
Sonda da ol óngen jerinen
Eki el ajyraspaıdy.., —

dep aıaqtalatyn joldar, shyn máninde, barsha oqyrmandy tánti qaldyrǵany ras. Óıtkeni qarapaıym ǵana oryndalǵan bul óleńniń ózeginde úlken mán men maǵyna jatyr. Ol mán men maǵyna týǵan jerge degen, dalaǵa degen mahabbat pen uly súıispenshilik. «Jarbaıy ǵana julyp, torǵaıy ǵana qonatyn» tula boıy ótteı ashshy adyraspan ekesh adyraspannyń ósken jerinen eki el ajyraspaıtyn qaısar minezi, sóz joq, kóp adamdy oılandyryp tolǵandyrary sózsiz.

Osy óleńnen keıin-aq Dúısenbeı Qanatbaevtyń poezıadaǵy juldyzy janyp júre berdi. Dúnıege «Aq pyshaq birin shaýyp, birin úzip jatqan» «Adaı» men buryn-sońdy bizge beımálim, tyń áýen men tosyn sazǵa toly «Dútar sazdary» keldi. Bul jyrlar da óleń súıer qaýymnyń esine tasqa qashaǵandaı bolyp sińip qalǵan jyrlar.

Endi sol dýtar sazdaryna qulaq túreıik. Qandaı gáp, qandaı syr sherter eken.

Qalaýyn tappaı qasqaıa tosqan qyrǵynnan
Alapat jaýlar atynyń basyn myń burǵan.
Uldarym meniń janymen únsiz qoshtasyp,
Namysy úshin shyńǵyrǵan!
Aıtýly batyr aıyqpaı ketken aıbardan
Aryndy bulaq atqylaı shapqan qaınardan.
Jarq ete qalǵan qaıqy bel almas qylyshtar
Qarańǵy túnge aı bolǵan!

Osy bir shýmaqtyń ózinen-aq túrkmen jurtynyń qaıtpas qaısar ór minezi men asqaq rýhyn tanýǵa bolady. Kóz aldyńa aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap typyrshyp bir ornynda tura almaıtyn kileń bir aqalteke mingen, eli men jeriniń namysy úshin “janymen únsiz qoshtasýǵa” daıar aqberen atpal azamattar tizilip tura qalady.

Olardyń qolyndaǵy jarqyldaǵan almas qylyshtar qarańǵy túnge aı bolǵandaı. Tula boıyń jel kernegendeı dýyldap, óz-ózińnen qýattanyp, qaırattanyp bara jatasyń.

Dúısenbek Túrkmenstanda dúnıege kelgen. Túrkmendermen eń bir súıektes, tilektes aǵaıyn-týystaı bop qoıan-qoltyq alǵaýsyz aralasqan. Ol eldiń minez-qulqyn da,salt-dástúrin de, ádebıeti men mádenıetin de, tarıhy men ańyz áńgimelerin de boıyna jas kezinen molynan sińirip ósken. Sodan bolsa kerek ol túrkmen halqynyń uly klasık aqyny Maqtymqulyny jerine jetkize aýdaryp shyqty. Ol endi bólek áńgime. Dýtar sazyn taǵy bir tyńdap kóreıikshi. Ne der eken.

Oıy-qyry oımaqtaı-aq osy aımaq,
Kórmedi-aý bir shattyǵyna masaırap.
Tý dalamdy týlaq etti qaıteıin
Mynaý qyrǵyn, mynaý soǵys, at oınaq.
Taýdy tóbe, qaırań qylǵan kólshikti
Bul oıranǵa shydar emes jer tipti.
Al qaırat qyl, qaıran bahshym, serigim
Astyńdaǵy aq tabanyń mertikti.
Qansyracań namysyńdy tirek et!
Aq almaspen jaý júregin irep ót!
Ne bop qaldy? Jer qushtyń ba, ant atqyr
Kóter basty! Otyrma olaı júrelep.
Budan daǵy tul bolǵanym kóp jaqsy.
Kókiregimdi babaýratpaı kel, bahshy.
Erkek bolyp jaýdan qorǵaı almadyń
Endi áıel bop týǵan jerge tók jasty.

Bul óleń tý dalasyn týlaq etip, taýyn tóbe, kólshigin qaırań qylǵan, oıran sońynan oıran salǵan laǵnet atqyr otarshylarǵa qarsy aıtylǵan óleń. Erlikke, órlikke úndeý. Biraq óleń ókinishpen , nalamen aıaqtalady. Qaıran erler qaptaǵan qalyń jaýdan jeńilip tynady. Sol kezde dýtar da suńǵaǵyn sozyp jiberip syńarynan aırylǵan aqqýdaı suńqyldap qoıa beredi: “erkek bolyp jaýdan qorǵaı almadyń, endi áıel bop týǵan jerge tók jasty.” Netken qatal úkim, netken aıaýsyz jazǵyrý! Naǵyz túrkmendik rýh!

Men balań, jas kezimde Dúısenbek Qanatbaevtyń qasynda eń kóp júrgen, birge bolǵan adamdardyń birimin. Onyń turmystyq tirshiliktegi basynan ótkizgen taýqimetteri men qýanyshtaryn da, ómirge degen, ónerge degen kózqarastaryn da bir kisideı jaqsy bilem. Qalamynan týǵan búkil shyǵarmalarymen túgeldeı jete tanyspyn. Birden aıtaıyn, nasıhatynyń azdyǵyna qaramaı, men ony qazaqtyń búgingi tańdaǵy úlken aqyndarynyń biri dep bar daýsymmen aıta alam.

Olaı bolsa, maǵan Dúısenbek Qanatbaevtyń negizgi taqyryby — qandaı taqyryp, ustanar ustanymy ne, tamyr salǵan topyraǵy qaıda jatyr, onyń ónerdegi konsepsıasyn ne dep bilesiń degen saýaldar qoıylyp jatsa, men olardy zańdy saýaldar der edim. Meniń oıymsha, Dúısenbek Qanatbaevtyń eń negizgi taqyryby da, shyǵarmashylyq taǵdyry da — sahara keńistik, uly Dala. Ol ondaǵan jyldar boıy búkil sanaly ómirin qalada ótkizip kele jatsa da, óziniń adyraspany sıaqty dalasynan eki eli ajyrasyp kórgen emes. Onyń jyrlaryndaǵy qaıǵy men qasiret te, dúrmek pen dúbir de, sor men zobalań da, meıirim men qaıyrym da sol ulan ǵaıyr keńistik ústinde, uly dala tósinde ótedi. Ol tipti asqar Alataýǵa maqtanysh sezimmen qarasa da keńistikte turyp maqtanady. Biraq ol eshýaqta da sol asqar taýlardyń ıyǵyna shyǵyp ap óziniń baıtaq dalasyna bıiktep qaraǵan emes.

Qudaıǵa shúkir, qazaq poezıasynda sheksiz keńistik — Dala beınesi az jasalynǵan joq. Dalanyń shóli men kólin, qystaýy men jaılaýyn, joly men jotasyn, sortańy men maısasyn, taǵdyry men taýqimetin, jany men malyn, qusy men ańyn kórsetetin poetıkalyq polotnolar dúnıege keldi. Iaǵnı, álemdik poezıada bolyp kórmegen óleń tilimen jyrlapturǵan tutas galereıa jasaqtaldy. Men bul jerde «Álemdik poezıada bolyp kórmegen» degen sózdi bostan bos aıtyp otyrǵam joq. Asyryp ta aıtyp otyr dep oılamańyzdar. Shyny solaı. Al endi bul sózime kúmán keltirseńizder, qane, aıtyńyzdarshy, qaı el, qaı ulttyń poezıasynan, qazaq aqyndaryndaı Dala obrazyn jasaǵan, Dala beınesin asqaqtatqan jyrlardy tabar ekensiz. Taba almaısyz. Tek biz ózimiz tanyta almaı jatyrmyz.

Mine, osy alyp galereıadan Dúısenbek Qanatbaevtyń dala týraly shyǵarmalary da ortadan oıyp turyp oryn alǵanyna eshkim de shák keltirmese kerek. Ol óz shyǵarmalary arqyly Dala obrazyn tyń teńeý, ajarly boıaý, tosyn sýrettermen tolyqtyrdy. Dala tósinde bolyp jatqan san túrli, san qıly qubylystardy múlde jańasha, múlde bólek, eshkimge uqsamaıtyn qalypta qaǵazǵa túsire bildi. Ózinshe kóre aldy, jáne ózinshe kórsetti. «Kıiz úı» óleńine kóz júgirtińizshi. dala ózgerip, jańǵyryp jatyr. Onyń tósine basqa qareket kelip, ózge tirshilik ornyǵýda. Árıne, ǵasyrlar boıy qanǵa sińgen salt-dástúrlerden, qasterli qasıetterden aryla qoıý, olardan qol úzip múlde enshi alyp kete qoıý ońaı emes. Biraq ómir óz degenin istemeı qoımaıdy. Kúni ótkenniń kókireginen ıteredi, kúshi qaıtqannyń tóbesinen basady. Árıne, mundaı kezde aqyn da aýytqymaly alasapyran kúı keshedi. Ol óziniń osy bir aýmaly-tókpeli kóńil kúıin bir kezde keńistikti aq jumyrtqadaı bop mekendep turǵan kıiz úı taǵdyry arqyly beredi. Jańa ómirdiń ekpinin boıyna sińirgen «ózi shaıqap ósirgen túlekteri» kıiz úı — aq jumyrtqany kelmeske jiberdi. Aqyn qamyǵýly. Aqyn qımas sezimniń qushaǵynda. Biraq ol dál osy jerde kúrt ózgeredi. Óıtkeni aqyn salt-dástúrdi qorǵaýshy ǵana emes, sonymen birge jańa ómirdi qoldaýshy da:

Biz onyń eski jurtyn syzyp turyp,
Ornyna saraı saldyq qyzyq qylyp.
Osylaı er jetkende qanattylar
Samǵaıtyn jumyrtqasyn buzyp shyǵyp.

Bul tek jubatý emes, árıne. Bul joldardyń astarynda talaı-talaı syr, talaı-talaı gáp jatyr.

Menińshe, Dúısenbek dalany ózi kóterip, ózi arqalap júrgen sıaqty. Olaı demeske amalym joq. Óıtkeni ol:

Men seni júrem ylǵı dýmandatyp
Kerek jerde aldyma jaıyp tastap —

deıdi ol.

Onyń dala tósinen tapqan teńeýlerin, obrazdaryn, metaforasyn, shtrıhtary men detaldaryn aıtyp taýysa almaısyz. Aıtpaı taǵy tura almaısyz.

Dala seri, dala sal
Mekeni ǵoı erke eldiń.
Shyr aınalyp qarasam
Ushyndaımyn sırkúldiń.

Bul sýretke áserlenbeý, tapqyrlyǵyna tańdanbaý múmkin be?

Qyr ústinde aıqysh-uıqysh jol jatyr
Batyrlardyń naızasyndaı aıqasyp.

Tutas bir dala dramasy. Oılanasyń, tolǵanasyń. Baǵzy bir zamandarmen eriksiz syrlasyp, eriksiz muńdanasyń. Dúısenbek sýretti áıteýir bir sýret úshin salmaıdy. Ol sýretter, sóz joq, taǵdyr-talaıymdy bolyp keledi.

Anadaıda qarnyn sıpap balbal tur
Bir tostaǵan qalǵan-syndy ishilmeı.

Buǵan endi ne dersin. Bedireıgen balbal tasqa da jan bitip ketti. Onyń ústine, ol balbal tasta, shyn mánindegi, keń etek, keń qursaq dalalyqtyń minezi jatqan joq pa? Al kıiz úıdiń ornyn aıtsa —

Tek jurty jatyr dóńgelep
Qop-qońyr plasınkadaı.

Kórdiń be, kóship ketken ıesiz úıdiń dóp-dóńgelek jurty da, qop-qońyr plasınkaǵa aınalyp án salyp ketti.

Dúısenbek aqyn úshin «torǵaılar — qanatty qońyraýlar», «sartiken — altyn ıne», «jetiqaraqshy — jeti kúlshe», «kúzgi kıiz úıler malaqaıyn basyna basa kıip alǵan sharýa», «sortańy — sorǵysh qaǵaz», «jylt-jylt etip innen inge súńgigen tyshqandar jandy synaptar» asyǵyp júgirip bara jatqan «bulaqtar — jerdi tepship tigip bara jatqan ıneler», «zý atylǵan oq jylan — elektrospıral», t.t.

Árıne, Dala obrazyn jasaýǵa bar talant qýatyn, bar múmkindik qajyr-qaıratyn sarqa jumsap kele jatqan Dúısenbek Qanatbaev onyń tek joǵarydaǵydaı detal-sýretterin ǵana salyp qoısa kóp nárseniń oryny tolmaı orta tartyp qalǵandaı bolar edi. Óıtkeni, Dala, eń aldymen, taǵdyr, ómir. Adam tirshiligi. Zaman men Ýaqyt keńistigi. Al ol keńistik qanshama qan jutyp, qaıǵy ishken. Qanshama qasiret kórip, muń arqalaǵan. Sondyqtan da «qaıǵyly kúımen tek qana, oıanady áli sol aýyl». Ol keńistikti mekendegen eldi de adamzat, ult basynan ótken taýkimetti oqıǵalar aınalyp ótken emes.

Uly keńistik ústindegi talas pen tartysty kelisim men ketisýdi, kisilik pen kisápirlikti, ımandylyq pen ımansyzdyqty, márttik pen námárttikti shynashaqtaı kezinen kórip, tanyp ósken aqyn, sol keńistikteı keń fılosofıalyq oı aıtady.

Qudaıyńa adal bolý — sol qıyn, —

deıdi. Shynynda da qudaı aldynda adal bolýdan ótken qıyn, odan ótken azapty jol bar ma?! Adal bolý — kisiniń kisisiniń, adamnyń adamynynyń qolynan kelmek. Ol úshin sen qanshama qorlyqqa tózip, qanshama zorlyqty kórip, qanshama zombylyqty basyńnan ótkizýiń kerek. Ol jolda sen qanshama mehnat shegip, qanshama beınet arqalaısyń. Taǵy da sen mehnat pen beınettiń zeınetin eshýaqytta kórmeýiń múmkin. Mine, aqynnyń bir jol óleńi ǵana qanshama júk arqalap tur.

Óziniń keńistigindegi shyńyraýdaı tereń mundaı joldar Dúısenbek Qanatbaev shyǵarmalarynda az emes. Olardy ondap, júzdep keltire berýge bolady. Biraq onyń bárin tizip shyǵý múmkin emes. San tústi, san boıaýly ol joldardy bir-birimen jymdastyryp, bir-birimen úılestirip tutas bir mozaıka, aqynnyń óz tilimen aıtqanda «quraý kórpe» jasaýǵa bolar edi de, sonan keıin:

Aman bolsyn ásem álem búp-bútin
Aman bolsyn quraý-quraý dúnıe, —

dep bárimiz qosylyp tilek aıtar ek.

Dúısenbektiń óziniń dalasyna degen meıirim men qaıyrymnyń orasan moldyǵy sonshalyqty, ol qozynyń kógendelip, botasynyń noqtalanǵanyna da kúıinedi.

Qaýlap shyqqan qoınaýdyń qoltyǵyna
Jibereıin rań men mortyǵyna.
Qaqpaqtynyń tusyna qaqpan quryp
Jol bermespin bóriniń jortýyna.

Aqyn endi uly dalasynyń keńistigine azýly ajal, aýzy qan jyrtqyshty kirgizbek emes. Jyrtqyshtyqtyń aldynda qaqpan bop jatyp almaq.

Dúısenbek bul óleńinde taǵy da dala týraly:

Jete almaǵan esh qyran shyrqaýyna
Shyńyraýyn esh qaýǵa sarqa almaǵan,—

dep tolǵanady.

Biz búgin Dúısenbekke, shyrqaýyna, jete almasań da, qyran bop samǵap, shyńyraýdan, sarqa almasań da, meıir qandyrar jyrlar alyp shyǵa ber demekpiz.

---