InfoHub Logo

áEger biz búgingi úlken keńistik pen ýaqyttyń ózindeı qazaq ádebıeti dep atalatyn úlken uǵymnyń qabyrǵasy qalyń, irgesi berik, ortadan oıyp turyp shańyraq kótergen Dýlat Isabekov shyǵarmalaryn zaman men ýaqyt qursaǵynda paıda bolǵan shyǵarmalar desek, onda bizdiń bul sózimizge eshkim daýlasa almas edi. Olaı bolsa, biz de oqyrman retinde Dýlat Isabekov shyǵarmalary jaıynda az-kem pikir bildirgendi jón kórdik. O basta-aq toqsan torapty, qyryq shıyrly adam minezi men qulqy, onyń peıili men pıǵyly arqyly áleýmettik ómirdiń qatpar-qatpar astarlaryna úńilip kele jatqan jazýshy bul «Aı-Petrı aqıqaty» kǵitabynda da sol shyǵarmashylyq konsepsıasynan bir eli taımapty. Qaıta, ony burynǵydan da shıryqtyryp, burynǵydan da shıratyp jiberipti. Adam jany men áleýmettik qatpar astarlarynan burynǵydan da óristi, burynǵydan tereń mán men gáp taýypty. Taǵy da, jazýshy ol tereń mán men gápti shym-shytyryq oqıǵa, alys-julys arpalystan emes, kúndelikti qarapaıym ómirden, tipti, kerek deseńiz, qarabaıyr tirshiliktiń ózinen izdeıdi. Kúrdeli oı aıtý úshin kúrdeli kompozısıa da, tipti, kúrdeli sóılem de qurap jatpaıdy. Keıbir jazýshylardaı oqyrmanyn shana súıretkendeı azapqa salyp qoımaıdy. Ne bir astarly aýyr oılardyń ózin sizge sonshalyqty ońaı uǵyndyryp, jeńil qabyldatqyzady.

Kitap esigin ashqan boıda kózge túsetin «Ókpek jolaýshy» dep atalatyn shyǵarmasymen az-kem suhbattasyp, onyń aıtar oıyna úńilip kóreıikshi. Ómirdiń ózindeı qarapaıym osy bir shyǵarmada birde bir artyq qımyl, birde bir jasandy áreket joq. Shyǵarmanyń tigilgen kıimi de, turǵyzylǵan qurylymy da kúndelikti tirshilikten kóshirilip alǵandaı tabıǵı.

Asyly, shyn jazýshy jurt aıta bermeıtin oıdy, jurt kórsete almaıtyn áreketti eshkim mán berip, eshkim den qoımaıtyn sátterden taba alsa kerek. Óıtkeni jurttyń bárin jalt qaratqan oqıǵadan jurttyń bárine belgili oıdy aıtý túk emes. Myqty bolsań, jurttyń bári mán bermeıtin tustan, jurttyń bári den qoıa bermeıtin sátten gáp izde. Ómirdiń tylsym qatparlaryna úńilý degen, mine, sol bolsa kerek.

«Ókpek jolaýshy»... Úlken qalanyń ejelgi aýdandarynyń birindegi kóne úıdiń eki bólmeli páterinde endi ǵana zeınet demalysyna shyqqan Zeınep atty jesir áıel ómir súrip jatty.Búkil ǵumyryn ómirdiń yzǵarly ótinde ótkizip kele jatqan bul áıeldiń mańdaıynyń sory bes eli, beınetiniń qalyńdyǵy bes batpan. Kúıeýinen aırylyp, baýyrynan órgen tórt balany adam qataryna qosam dep, onyń kórmegen qorlyǵy, kótermegen júgi joq. Ómir súrýdi ol tipti rahat dep, baqyt dep uqpaǵan. Ómir súrýdy ol ǵumyr boıy kúres, tirnektep júrip násip terý dep uqqan. Qaıyrymy joq bul tirshiliktiń qańtardaı qatal qabaǵynyń astynda júrip, shıetteı tórt balany aıaǵynan turǵyzyp, qatarǵa qosý ómirlik muratym, pendelik paryzym dep bilgen. Sol úshin ol boıyndaǵy bar qýatyn sarp etip, qanyndaǵy bar qyzýdy sarqyp bergen. Onsyz da ómiri óksikpen ótken, aqyrynda tórt balasy tórt jaqqa ketip, soqa basy ǵana qalǵansomadaı áıeldiń kúnin kórer ǵana tam-tum yryzdaǵy bolǵanmen, kórer qyzyǵy bári bir bolmaı shyqty. Jaratqan qudaı, eń bolmasa, tórt balaǵa ne bereke, ne bátýa bermeı qoıdy. Endi, mine, solardyń kúıigine órtenip, taǵdyrdyń tabasyna shyjǵyrylyp otyrysy mynaý.

Kúndelikti ómiri kúıik pen kúızelisten turatyn osy áıeldiń úıine kúnderdiń kúninde aıaq astynan sonaý Qyrymnan Saqa eline ushyp bara jatqan ókpek /tranzıtti/ jolaýshy Aıtóre sap ete qalsyn. Ol Almaty aeroportynan ushar aldyndaǵy úsh saǵatty paıdalanyp, óz ómiriniń eń qyzyqty da, qasiretti shaǵy ótken, budan jıyrma jyl burynǵy shańyraǵynyń bosaǵasyna bir syǵalap ketpek boldy. Ol páter Zeınep turǵan páter bolyp shyǵady. Aıtóre minezi ashyq, jany keń Zeıneppen sóılese kele tez til tabysady. aýa raıynyń qorlaısyzdyǵyna baılanysty ushaǵynyń ushýy keıinge qaldyrylǵan Aıtóre Zeıneppen uzaq áńgimelesip, sher tarqatady. Burynǵy páterindegi bul otyrys jıyrma jyl burynǵy aýyr azapty kezeńderdi onyń esine eriksiz salady.

Aıtóre Zeınepke bılik dese, adamdyq pen ımandylyqty attap, ar-ojdandy aıaq asty etip kete beretin, qolyna baqan alyp, bas jarar baqastyqqa ǵana emes, qarsylasyn qasiretke uryndyrar áreketke barýǵa júzi janbaıtyn qorqaý haıýandyqty jany ezile otyryp áńgimelep beredi. Sol bılikke talas jolyndaǵy qorqaý haıýandyq aqyrynda onyń jalǵyz balasyn mert etedi. Taǵy da ol qorqaý haıýandyq balasyn haıýandyqpen óltirgen bolyp shyǵady.

Osy jerde jazýshynyń ómirlik úlken fılosofıasyna den qoımaý múmkin emes. Taǵdyr qatygezdiginiń qurbany bolǵan Zeınep bári bir óziniń týǵan jer, týǵan elinen ketpeı qalǵan. Taban aýdarmaǵan. Al adam qatygezdigi taǵdyr qatygezdiginen áldeqaıda qaterli, áldeqaıda qanquıly eken. Sol adam qatygezdiginiń tepkini Aıtóreni jerdiń sheti — túý Iakýtıadan bir-aq shyǵarady da, áıelin jyndandyryp, aqyrynda ony, artynda mola da qaldyrmaı, adastyryp óltiredi. Adam qatygezdiginiń qanshalyqty soıqandy qubylys ekenin osydan-aq bile berińiz.

Osy taǵdyr men adam qatygezdigimen qatar óriletin Zeınep balalarynyń boıynan kórinetin, jalǵyz qalǵan anasyna degen meıirimi joq qatygezdik bar. Bul — asa qaterli qatygezdik. Óıtkeni ol urpaq boıyndaǵy, erteńniń boıyndaǵy qatygezdik qoı. Urpaq boıyndaǵy ol qatygezdik qaıdan, neden paıda bolǵan?! Qalaı paıda bolǵan? Apyr-aý, Zeınep balalaryna ana sútimen birge búkil janynyń qýatyn, júreginiń jylýyn bergen joq pa edi?! Olardy kóz aldynan bir sátke de qaǵys qaldyrmaı ótkizgen joq pa?! Solar úshin otqa da, sýǵa da túskeni qaıda?! Sonda ol qaıdan shyqqan qatygezdik? Sóıtsek, ol qatygezdiktiń túp tamyry, ósken topyraǵy áride, ıaǵnı urpaqty halyqtyq dástúrden tys, ulttyq ǵuryptan bólek ómir súrgizýde eken. Baǵamdap qarasaq, dástúr men ǵuryp degenimiz ár adam saqtaýǵa tıisti ádep jınaqtary ǵana emes, halyqtyq meıirim men qaıyrymnyń qasıeti sińgen qasterli uǵymdar bolyp shyqty. Bir sózben aıtqanda,halyqtyq meıirim analyq meıirim qosylǵanda ǵana tolyqqandy urpaq ósip shyqpaq. Onsyz ósken urpaq bári bir rýhanı múgedek, rýhanı jartykesh bolyp qalmaq. Biraq muny Zeınep tym kesh uqqan. Ol búginde bir kezdegi ájesiniń ekiqabat áıelderdi jolǵa shyǵarmaıtyn ádetin, «úıde týmaǵan áıeldiń balasy meıirimsiz bolady» degen qatal ustanar qaǵıdasyn qaıta-qaıta eske alyp qana qoımaı, onyń úlken fılosofıalyq máni men maǵynasyn endi ǵana sezgendeı. Dástúrdiń jórgeginde óspegen, ǵuryptyń besiginde terbelmegen bala óz ultyna ǵana emes, anasynda da jat, bógde bop ósedi. Mine, Dýlat Isabekov shyǵarmalarynyń tereń taǵylymy!

Dýlattyń kelesi «Tynyshtyq kúzetshisi» atty shyǵarmasy — da ádebıet dep atalatyn qasıetti ǵımarattyń bosaǵasyn ımenbeı erkin attaǵan, oǵan óz ún, óz tirshiligimen ózindik boıaý naqyshymen, ózindik tosyn álemimen kirgen shyǵarma. Bul shyǵarma da adam qolymen jasalynatyn qatygezdiktiń búkil sumpaıy beınesin búkpesiz ashyp kórsetedi. Sonda «Tynyshtyq kúzetshisi» degen qasterli uǵymǵa qyzmet etip, uly áreketke baryp júrgen kim? Ol — Demesin, kádimgi jyndy Demesin. Ol da «Ókpek jel» keıipkerlerindeı qatygezdiktiń qurbany. Bala kezinde basyna aýyr soqqy tıip, delquly bolyp qalǵan jan. Sodan beri onyń boıyna tabıǵat qudireti men búkil jaýyzdyq pen qatygezdik ataýlyǵa qarsylyq, jekkórinish sezimi uıa salǵan. Ol tipti balalarmen soǵys oıyny kezinde de shyn berilip, delebesi qozyp, onyń oıyn ekenin umytyp ketip, Mútandy taıaqqa jyǵyp salady. Boıyndaǵy qatygezdikke qarsy turpaıy dúleı kúsh ony kez kelgen ýaqytta dóreki, tipti qatal áreketterge deıin barǵyzady. Biraq sol qatygezdikke qarsy turpaıy dúleı kúshtiń ózi oqyrman júreginde ári aıaýshylyq, ári qurmet sezimin oıatary sózsiz. Óıtkeni qatygezdiktiń soıylynan jarymes bolyp qalǵan ol jan barsha adamzatty, barsha tirshilik ataýlyny soǵys zulmatynan, jaýyzdyq pen qatygezdikten qorǵap júrmin dep oılaıdy. Oǵan ózi qatty senedi. Shanaǵa at jegip, túni boıy aýyldy aınalyp júredi de qoıady. Onyń qolyna myltyq alyp, kúzetke shyqqan mundaı áreketinen úrkip qalǵan jurt sońynan tynysh uıyqtaıtyn bolady. Óıtkeni ol sýyq qoldy ury-qarylardy da aýylǵa bettetpeı qoıady. Aqyrynda ol qanquıly qatygezdiktiń qolynan opat bolady. Tynyshtyq kúzetshisi degen uly uǵymǵa qyzmet etip, sonyń jolynda janyn pıda etedi. Delquly, áýmeser jannyń osynshalyqty iri áreketi kim kimdi bolsyn beı-jaı qaldyrmasy sózsiz.

Meniń uǵymymsha, Dýlat Isabekov — qazirgi qazaq ádebıetindegi eń úzdik áńgimeshilerdiń biri. Olaı deıtinimiz, onyń shaǵyn áńgimeleriniń ózi úlken qabyrǵaly shyǵarmalar kóterýge tıis júkterdi kńterip turady.

Máselen, «Eski úıdegi jańa qonysty» oqyp shyǵyńyz. Sovhoz ortalyǵynan bólimshege motorıst bolyp kelgen Esirkep, bir kúnniń ishinde-aq butyna tolyp, taltańdap júre almaı qalady. Búkil bir aýyldyń jaryǵy qolyna qarap qalǵan soń ońa ma?.. Kókiregi isip, aınalasynyń bárine aspandap qarap, kópsip sóıleıtin bolyp alady. Áli kelmeıtin jerde de tyrashtyq kórsetip, kúlkige qalady... Biraq ol kúlkini de «maǵan jasalynǵan qysastyq» dep uǵyp, bolyp jatqan toıdyń qyzyǵyn buzyp, jaryq berip turǵan dvıgateldi óshirip tastady. Óziniń tyrash shamshyldyǵynyń toıatyn tabam dep, bireýdiń qyzyǵyn qarańǵyda qaldyrdy. Mine, Dýlat Isabekov osyndaı berekesiz jandy oqyrmanyn kúldire otyryp áshkere etedi.

Al onyń «Eskertkish» áńgimesi úlken áleýmettik júk arqalap tur. Ol bul áńgimesi arqyly jalǵandyq pen ótirik topyraǵynda ósip-óngen, tirshiligi azyp-toza bastaǵan qoǵamnyń bar bolmys-bitimin ashyp kórsetedi. Qarapaıym tirshilik ıesin asqaqtatyp, mereıin ósiretin qoǵamnyń, shyntýaıtyna kelgende, ony jábirleıtin ozbyr qoǵam ekenin bir detal arqyly jerine jetkize sýrettep beredi. Qarapaıym eńbek adamyn asqaqtatamyz degen ıdeologıa bar bolǵany kóbik aýyz dogma ekenin, onyń búkil bolmysy, túptiń túbinde qarapaıym eńbek adamyn, ıaǵnı adamdy qorlaý ekenin uqtyrady.

Jazýshynyń, sondaı-aq, «Konfrontasıa», «Qaraspan prosesi» jáne basqa áńgimeleri de — adam men qoǵam boıyn jaılap bara jatqan boıkúıezdik pen salǵyrttyqqa, shamshyldyq pen jalǵan namysqoılyqqa qarsy sóılep turǵan shyǵarmalar. Sol bir keleńsiz qasıetterdi ol utymdy detal, sátti sıtýasıalar arqyly ájýalap kórsete biledi. Ol shyǵarmalardy oqyǵan oqyrman kúle otyryp — tiksineri, tiksine otyryp — taǵlym alary sózsiz.

Dýlat Isabekovtyń «Talahan-186», «Aı-Petrı aqıqaty» shyǵarmalaryn klasıkalyq deńgeıdegi shyǵarmalar desek, túkte qatelespeımiz.

Men óz basym, osy ýaqytqa deıin, adamdar boıyn jaılap alǵan kúıki usaqtyqtyń tabıǵatyn dál osy «Talahan-186» shyǵarmasyndaı kórsetip bergen shyǵarmany bilmeımin.

Kúnderdiń bir kúninde aýyl adamdarynyń biri apanda ósip turǵan pomıdordy kóre qalady ǵoı. Búkil jan dúnıesin, rýhanı bolmysyn, el men jerge degen bıik mahabbatyn tonatyp alǵan kileń bir kúıki adamdar sol bir apandaǵy pomıdordyń qalaı paıda bolǵanyna, onyń qalaı óskenine, qandaı sortqa jatatynyna bastaryn aýyrtyp, júıkesin tozdyryp, álekke túsedi. Endi olar úshin túzge otyrǵan bireýdiń tezeginen ósip shyqqan pomıdordyń sortyn anyqtaýdan ótken úlken másele, ulaǵatty sharýa bolmaı qalady. Eń sumdyǵy sol, taǵy da bul usaq kúıkilik dertine birer adam ǵana emes, búkil aýyl shaldyqqan. Mine, qasirettiń úlkeni qaıda jatyr?!

Adam janynyń qýys-qýysyna túgel uıa salǵan bul usaq kúıkilik el qamyn, jer ýaıymyn qylǵytyp, búgin men erteńniń qamyn qamdastyrar parasatty otap tastaǵan.

Ondaı kúıki beısharalyq oryn alǵan jerde dalanyń tozańyn shyǵaryp jatqan Semeıdegi jarylys ta, Iran men Irak arasyndaǵy kóntógis te túk emes. Bundaı kezde Pikán sıaqty sorlylar «Áı, ottamaı, aýzyńdy japshy-áı! Ne isterge bilmeı jurttyń basy qatyp tursa, qaıdaǵyny aıtyp qaqsaı beretini nesi?» Bul — pomıdordyń sortyn anyqtaı almaı turǵan Pikán baıǵustyń Bekturdyń ıadrolyq jarylys pen qantógis týraly aıtqan habaryna jaýaby. Asyly, adam janynyń azyp-tozýy osyndaı kúıki uǵym men usaq múddeden bastalsa kerek.

Kezinde baspasóz betterinde óziniń tıisti baǵasyn alǵan «Aı-Petrı aqıqaty» áńgimesi de adam basyna qonar baqtyń qanshalyqty baıansyzdyǵy men oǵan keler sordyń sonshalyqty ońaı ekenin kórseter kórkem dúnıe.

---