InfoHub Logo

Ol sharshady. Shynymen-aq sharshady. Ázelden aınalysqan sharýamnan aınymaspyn degen sertinen de qajydy. Kúnnen- kúnge qadiri qashyp, syıly bolýdan qalyp barady. Aıtqan ýaǵyzy, úıretken ilimi ke­dergisiz ónip-kóktep, keneýsiz-aq jaıylyp edi. Sarqylmas sýat tapqandaı jeti yqylym shóldep kelip, tegis bunyń sózine bas qoıǵan. Eńbegi janǵanǵa, biraq tynysy keńimedi. Beınettiń zeınetine qýana almaǵan — sirá, dúnıedegi anyq sormańdaı. Nege bulaı boldy — sebebin ishi biledi. Jaqsydan da, jaman­nan da lázzat ala almasyn boljaıdy. Eshteńege qýanbaıdy, qabyrǵasy qaıysyp, esh­teńege qaıǵyrmaıdy da. Aqyldyń, aıla­nyń, túpsiz tereń bilimniń túbi — bir muń. Al bul, kemeńger bilik, talmas jiger ıesi edi. She­shendiginde, ótimdiliginde, adamǵa ju­ǵymdylyǵynda ólshem bolmaıtyn. Kóz baılaıtyn sıqyry, aıtqanyna uıytyp, oı­la­ǵanyn qyldyrar qudyreti bar dep, abyz atandyryp, ańyz qyldy el. Ras ta shyǵar… Boıyndaǵy sol maqtaýly qasıetterdiń eshqaısysy, biraq, janyna qanaǵat, tynym syılaı almady. İshindegi bir úńireıgen qorqynyshty qara qýys tolmaı-aq qoıdy. Osy ýaqytqa deıin bir sát tynym tappaǵany, áreketten qol úzse-aq, sý túbine keterdeı ma­zasy qashyp, degbiri tozǵany da sodan ekenin sezedi… Oǵan qylar qaırany taǵy joq…

Adam tabıǵatyn, dúnıe syryn tereń túsingendik ony eshkimge, eshteńege senbeıtin kúmánshyl etti. Adam — álsiz. Odan úmit joq. Aıaqtap kelgende, bári — nápsiniń dosy, qul­qynnyń quly… Bunyń adam janyn synaýǵa negizdelgen tylsym ilimi taıaq shanshysań, jaıqalyp daraq shyǵatyn osyndaı tamasha pálsapalyq qunarǵa tústi. Sondyqtan yr­qyna ońaı qulap, jetegine qulshyna ere­tin pende ataýly bunyń qunsyz oıyn­shyǵyna aınaldy. Sondyqtan basyna shalma orap, qansha abyz pishindenip ýaǵyz aıtqanda da, adam balasynyń eń tereńdegi, eń aıaýly degen sezimderi uıalap jatqan jan túkpirine indete túkirip qoıyp, mysqylmen kúlgen bir saıqymazaq otyratyn ishinde. Soǵan qara­mastan, buǵan degen jurt yqylasy tańdan­dyrǵan. Óz iliminiń qarapaıym qoıshy-mal­shy, ańǵal sábıge deıin uǵynyqty bol­ǵa­nyna jáne ony úlken demeı, kishi demeı — tegis jumyla, qýana ıgergenine kóńili tolǵan. Sirá, adam balasy úshin munyń ili­minen ońaı, munyń ýaǵyzynan tartymdy dúnıe joq.

Adam balasy álsiz bolýǵa qandaı qabi­letti, qandaı yjdahatty! Oılap qarasa, ar­mansyz ustaz bolypty, artyna qara-qu­rym shákirt ertipti. Bir qyzyǵy, aldynan ótip, dáriske jetikkender kele-kele dáreje salǵastyryp, munyń ózin elemeı ketti. Us­tazǵa degen alǵys sezimi, shákirttik iltıpat, izet, qurmet degendi olar uqpaı-aq qoıdy. Bir ókinishi — osynyń syryn bile almady. Bál­kim, ózi ustaz aldyn kórmegendikten be eken?! Álde ondaı ónege bul taratqan ilim-ǵylymǵa jat dúnıe me… Eń aýyry, ne zamannan bergi úzdiksiz beınet, tynymsyz eń­bektiń nátıjesinde ekiniń biri bunyń shákirtine aınalǵan shaqta, ol endi qısapsyz kóp bilgishtiń ishinde óziniń birte-birte kereksizge aınala bastaǵanyn sezdi. Kimge nasıhat aıtyp, jón siltese de, «ózim de bi­lem» dep, júre tyńdaıtyndy shyǵardy. Bu­nyń aqyl-keńesine zárý, shynynda da, eshkim qal­maǵan sıaqty. Endi qaıda barady? Kimge ýaǵyz aıtyp, kimniń jigerin janıdy, kimniń júregin jaýlaıdy? İshindegi azynaǵan qara qýystan qashqan tynymsyz áreketinen tyıylsa, talqanynyń birjola taýsylǵany. Aqy­lyna, biligine, qajyryna senip, aıtqan sertine jetkende — dúnıeni óz ilimine uıy­typ, óz qalaýyna jekken kezde — tirligi ma­ǵy­nasyzǵa, ózi kereksizge aınaldy. Budan aýyr jaza, taǵdyrdyń budan artyq soqqysy bola ma?! Bunyń ólmestiginen endi ne qaıyr?!

Biraq qansha qapa bolsa da, ol moıymady. Sheksiz, úmitsiz muńǵa batyp otyryp, osy kúnge deıin kezgen jerlerin, aralaǵan el­derin oıǵa alǵan… Aqyry, túnek túbinen bir sáýle kóringendeı boldy. Dúnıeniń qıyr shetinde, qalyń taýdyń tar ańǵarynda uılyqqan bir shaǵyn aýyl esine túsip edi. Jeri shúıgin, eli momyn, bereke, qut qonǵan qonys. Biraq bunyń ilimine tym yqylassyz, aqylǵa da, qımylǵa da shaban, kerenaý qaýymnyń qalaı shaıqasa da, shyrqyn buza almaı-aq qoıǵan. Uıyǵan mımyrt, beıbit tirshiligin kúıttep, munyń degenine kónbedi, aıtqanyna júrmedi. Mundaǵy jurt aqy­lynyń kemdiginen, sezim-túısiginiń do­ǵaldyǵynan, tipti, ósek-ǵaıbat aıtý, aldaý, kún­deý degendi bilmeıtin. Jigeriniń azdy­ǵynan iship-je­minen artyq dúnıe de jımaıtyn, Qıanat degennen habarsyz, tatý-tátti, maýjyraǵan ma­­myrajaı meken edi. Qarap turyp ishiń pysar-dy. Osynaý uıqyly-oıaý óli tirshilikke jan berip, qozǵaý sala almaı, adam aıaǵy basqan jerdiń bárinde ilim jaıyp, ónege shashqan abyzdyń mańdaıy taýdyń tar ańǵa­rynda alǵash tasqa tıgen… Endigi isi solar­men bolsyn! Bul — áli kerek… adamdarǵa!

Osy oıdan boıy dúr silkinip, dúnıeniń qıyrynda, qalyń taýdyń qatparynda jat­qan elge asyǵys attandy. Qus bolyp ushty, balyq bop júzdi, bóri bop jortty — baıaǵy aýyldyń qyr jelkesinen oqshıǵan bıik shoqynyń basyna qas qaraıa kep ilikti. Sonda kórdi: aıaǵynyń astynda jaryǵy samaladaı samsaǵan, kósheleri órmekshiniń toryndaı shatysyp, qyzyldy-jasyl ottary shýlap aqqan ulan shahar jatty. Óz kózine ózi sen­bedi. Bir kezderi saı túbinde uılyqqan aıadaı eldi meken uzynynan quldap etekke, tyrmysa órlep taý basyna sozylyp, eni — qos qaptaldaǵy jota basyna qaraı jaıylyp, aýmaqtanyp, sáýletti ǵımarattary syńsyǵan bazarly, dýly kentke aınalypty. Keshegi momyn aýyl, mojantompaı el qaıda?! Ótkir kózi qala qoınaýyn tintkilep, kóshe-kósheni aralap, úılerdiń arasyn súzip shyqty. Jarnamalar! Álem-jálem, túrli-tústi, jaınaǵan alýan otty jarnamalar!.. Qyzyqqa, lázzatqa, qumar oıynǵa shaqyrady… Úrip ish, shaıqap tók! Ýaqyt — aqsha, ómir — bazar: janyńdy ke­pilge qoı da, qaıtarylmaıtyn nesıe al! Barlyq jarnamanyń, shamamen, aıtary — osy… Júregindegi olqysy tolmas qara qýys endi azynaı ashylyp, qara túndeı ulǵaıyp, arylmas muń bolyp basty. Qala syrtynda qaraýytqan bıik shoqynyń basynda otyryp, qaıǵymen túndi ótkerdi. Tań ata, taýdan qıalap túsip kele jatyp, eshki baǵyp júrgen bireýge kezikti. Kóńili áldeneden dámetip:

— Sen kimsiń? — dep surady.

— Masǵut…

— Masǵut bolsań, — bul, qolymen shahar jaq­ty nusqady, — analardyń ishinde nege joq­syń?

— Maǵan kereksiz dúnıeniń bári sol jaqta, — dedi Masǵut.

— Sendeıler kóp pe?

— Bar…

— Olar ne isteıdi?

Masǵut qulashyn jaıyp, taýdyń sala-sa­la­syn, qalanyń ar jaǵyndaǵy qıyrsyz jazyqty aınaldyra nusqady:

— Mal baǵady, egin egedi, sý jaǵalap ká­sip qylady. Toıshy — toı toılaıdy, qoıshy — qoı kúzetedi degendeı…

Kıimi júdeý. Ózi aryq. Momaqan júzin tómen salyp, munyń kelesi suraǵyn kútip tur…

— Osy jerdiń turǵylyqtysysyń ba?

Masǵut basyn ızedi.

— Mynaý ne qala?

— Bizdiń eldegi saýyq-dýman, qumar oıyn ortalyǵy. Biraz jyl boldy ǵoı…

— Osy arada bir shaǵyn aýyl bolýshy edi… Turǵyndary qaıda?

— Jartysy qalaǵa kirip ketti. Qalǵany — men sıaqtylar, — dedi Masǵut.

— Men aýyldaǵylardyń bárin tanýshy edim… Seni bilmedim ǵoı?

— Men onda bes-altylardaǵy bala bolatynmyn… Al siz… ózgermepsiz…

Bul tańyrqap, ári ájeptáýir kóterilip qal­dy. Qaraıgór… el-jurtynyń esinde eken áli…

— Basqalar da meni umyta qoımaǵan shyǵar?.. Qalaı oılaısyń?

Masǵut ıyǵyn kóterdi.

— Kim biledi… Keıinnen sizdiń shákir­tińiz­bin degender qaptap ketti ǵoı… Myna biz sıaqty kemaqyl, kórzeıinderge olardyń da shamasy kelmedi. Degenmen, shákirtterińiz sheber eken, jarty aýyldy qalaǵa ertip áket­ti…

Ym-m… Opasyz shákirtteri, aqyry, munda da aldyn oraǵan eken. Buǵan barar jer, basar taý qaldyrmaıyn degen eken… İshtegi qap-qara qusa qaıta kóterildi. Sýǵa keterin bilse de, tal qarmaǵandaı, qajyp:

— Sen maǵan shákirt bolasyń ba? — dedi esh qaıransyz, úmitsiz únmen. — İlim úırenseń, myna eshkińnen de qutylar ediń, ústińdegi kıimiń de bútindeler edi.

Masǵut tómen qarap, yrjıyp kúldi. Qo­lyndaǵy taıaǵymen jer shuqylap turyp:

— Jo-o… Áýre bolmańyz, — dedi. — Bizge — ilim qonbaıdy. Alla-Taǵala osylaı jaratty… Qalybymyzdan asyp qaıda baramyz? Onsyz da… myna qalanyń ákiminen bastap, aýla sypyrýshysyna deıin — sizdiń shákirt­terińiz emes pe… Meni qaıtesiz…

Durys… Esine tústi. Buryn da dál mynaý sıaqty topas edi bul aýyldyń turǵyndary. Bir kezderi ózine kómekshi, shákirt bolǵandar myqty shyqty — Masǵuttarǵa shamasy kelmese de, jarty aýyldyń betin beri qaratyp, ke­lege qosypty. Dúnıege kózin ashyp, tal­ǵamyn ushtap, jigerin qaırapty — ómirge qush­tarlyǵyn oıatypty… Oıatqany sonsha, qy­zyldy-jasyldy, ý-da shý, bazarly, dýmandy alyp shahar kúndiz-túni bir tynbaı, qu­myrysqanyń ıleýindeı qaınap alasurady. Mine, ómirdiń máni! Ańsar men murat, arman men tilek, álmısaqtan beri aqıqat izdep adas­qan aqyl-oı… Barshasynyń tıanaǵy — osy shahar! Qudyretti ilim kúshimen adamnyń kúlli álsizdigi, qumary men lázzaty tas qa­byr­ǵa, tas kóshede uılyǵyp, eki ıyǵyn ju­lyp-jep, myna jyn atqan alyp qazanda býy burqyrap, qaınap jatyr, áne!

Osyny oılap, bir sát boıyn masat býǵan abyzdyń kózi qarsy aldynda turǵan Mas­ǵuttyń qalyń qabaǵyna, taıqy mańdaıyna tús­kende, kóńili sý sepkendeı basyldy. Sezimsiz qabaq, sańylaýsyz mańdaı! Bul beıbaqtyń myqtylyǵy da sonda — eshteńe sez­beıdi, eshteńe uqpaıdy… Sezetinder, uǵatyndar, áne, qalada júr jinigip… birin-biri jep… Bul — qoı-eshkiniń sońynda taý kezip, tas basqan saıaq. Munyń myqtylyǵy — aptap pen aıazǵa, jel men jańbyrǵa myńq et­pes taýdaǵy jartastyń betpaqtyǵy. Aı­ǵaılasań, jańǵyryq shyqpaıtyn tomyryq, topas, túıtesiz jartas!.. Myna taý sıaqty, topyraq, tas, sý sıaqty — ózimen ózi, eshteńege eligip, eshkimge eliktemeıtin, eshbir ilimge zárýligi joq hám ishinde eshbir qýysy joq tolyq jaratylystar bolady — mine, myna Masǵut sıaqty biteýler… Bulardy ózgertýge munyń óneri jetpeıdi… Al ana qalada­ǵylarǵa… bul — kereksiz…

Osyǵan qaıǵyryp, Masǵuttyń qapersiz, momyn júzine endi jek kóre, jerkene qarap turyp, kenet kózine kózi túsip ketken. Tula boıy dir ete qaldy. Onyń beıkúná, jýas ja­naryndaǵy sheksiz meıirimdi, adam aıt­qysyz jap-jaryq, jyp-jyly nurdy kó­rip, aza boıy qaza boldy. Qapıada Masǵuttyń aıaly kózindegi eshbir sebepsiz eljiregen nurly shýaqqa tutylyp, ishindegi sup-sýyq, azynaǵan máńgi qara qýys eń tereń túkpirine deıin titirep, qalsh-qalsh etti. Mundaıdy kim kór­gen?! Sol sát: myna nur — túptiń túbi, bu­nyń barsha ilim-ǵylymyn túp-tuqıanymen órtep, kúl qylatyn, túptiń túbi, bunyń ózin de taýdaǵy jartastaı, tabannyń astyndaǵy topyraqtaı sezimsiz, jigersiz, túısiksiz, momyn, topasqa aınaldyratynyn túsindi… Qorash baqtashynyń myqtylyǵy nede ekenin de endi uqty. Birjola túńilip, shoshyp, qaı­terin bilmeı turǵanda:

— Jolyńyz bolsyn, — dedi Masǵut, esh­teńe sezbegen beıqam daýyspen. Munyń ishinde alaı-túleı soǵyp ótken alasapyran, burqasyn-daýyldy estigen de joq. — Qalaǵa kirmeı-aq qoıyńyz. Olar sizdi tas… tas tabylmasa, shirigen kartop, qyzanaq atyp qýýy múmkin. Baıaǵy… atalaryńyzdy qýǵan sıaqty…

Bul, eshteńege túsinbeı, qatty tańyr­qap:

— Ne úshin?! — dedi julyp alǵandaı. — Ke­reksiz bolsam da, eńbegim bar emes pe edi?! Báriniń ustazy emes pe edim men?!

Aryǵan, júdeý, nurly Masǵut endi buǵan birtúrli aıaı qarady.

— Ol ras… — dedi, bul joly, tipti bir jum­­­saq, bıazy únmen. — Kúndiz-túni bári siz­­diń úıretkenińizdi isteıdi. Siz úıretken áýen­di salady… Siz baýlyǵan amalǵa jú­gi­nedi. Anaý asta-tók baılyq, tynymsyz qy­zyq, taýsylmas bylyq-shylyq — bári siz­diń ilim-ǵylymyńyzben keldi… Biraq… Eń aıaǵy álgi… ózińiz biletin, qazir esirtki satyp baıy­­ǵan molda Násipke deıin, bul — Qu­daı­dyń bizge bergen ózgeshe nyǵmeti dep bi­ledi… Osynsha myrza Qudaıǵa jaǵamyz, táý­ligine 24 saǵat boıy bilip istegen kúná­miz­di keshedi dep, ýaqty-ýaqtysymen qulshy­lyq qylady. Arnaıy duǵa oqyp… sizdi alastaıdy. Ke­shi­rińiz… Sizdi sonshalyq jek kór­gennen emes… Allanyń rızashylyǵy úshin dep te baıaǵy…
Osynsha jaısyz áńgime aıtqanyna yń­ǵaı­syzdanǵandaı, taıaǵymen jer shuqylap, tu­ryp-turyp:

— Qaıyr-hosh turyńyz! — dedi, aqyry, Mas­­ǵut. — Bir Alla keńshilik qylsyn bári­miz­ge…
Masǵut, momyn janarynan tógilgen se­bepsiz meıirimmen bunyń ishi-baýyryn órteı, álde qaltyrata muzdatyp, taǵy bir qarady da, betkeıdi qıalap, órlep kete bardy. Bul, sol turǵan ornynda qalshıyp, uzaq turyp qa­lyp edi…

* * *

Ol esin jıyp, tómendeı jyljyp, etekke túskende, kún de eńkeıgen. Qalany syrtynan aınalyp ótip, ar jaq sheti munartyp, kók­jıek­ke ulasqan, kógi jaıqalyp, teńizdeı tol­qyǵan keń jazyqty betke aldy. Belýardan keletin bitik egin ishinde qala jaqqa kóz tastap turyp, óziniń dármensizdigin moıyndady. Alǵash ret. Óńin ózi ózgertip, minezin ózi qalyptaǵan myna álemge endi birjola ke­reksiz bolǵanyn anyq uqty. Ras, ǵumyry bos­qa ótken joq — oılaǵanynyń bári iske asty… Biraq kútkeni bul emes edi. Jaratýshysy men qulynyń arasyna jaqqan oty, ulǵaıa-ulǵaıa, jer-dúnıeni qaýsyryp, endi aınala qaptaǵan alapat órtten qaıda qa­sharǵa bilmeı, óziniń de joly kesilip tur… Ol belýardan keletin kók balaýsa, bıik eginniń ortasynda turyp, sharasyz júzi kókke baǵyp, shyr-kóbelek aınaldy. Muzǵa tastap, bıshikpen shyqpyrtqan zyryldaýyq­taı appaq shapanynyń deldıgen etegi úıirile dóńgelenip, aınala berdi, aınala berdi… Aq quıyndaı oratylyp, jerdiń shańyn bur­qy­rata kóterip, tik shanshylǵan kúıi, kúńirene syrǵyp, kókjıekke qaraı alystady… Sheń­berin birte-birte ulǵaıtyp, sheksizge uzaǵan saqına órnekti ǵajaıyp iz qaldy artynda. Ony basqa álemnen, ǵaryshtyń ózge bir qıy­rynan kelgen ushatyn tárelke sıaqty áýe ke­mesinen qalǵan belgi desti keıinnen kór­gen jurt.

Ol — jalǵyz edi. Muńdy edi. Úmitsiz edi.

Osynsha bilermen, osynsha kemeńger basymen, Allasyz dos tappasyn túsinbeı-aq qoıǵan, amalyna senip, ólsheýsizben alysqan, sonyń jazasyna máńgiliktiń aqyrsyz, túpsiz qapasynda maǵynasyz laǵyp, bos qalǵan beıbaq edi ol.

Esimi — Saıtan bolatyn.

---