InfoHub Logo

Tarıh, beıne, oıanǵansha shoshyp, túrshigetin jaman tús

D.Djoıs

Ótken zamandarda shákirti kelip ustazynan surapty. «Qumyranyń ishinde otyrǵan qazdy qalaı óltirmeı alýǵa bolady? — dep. — Álgi qaz otyra-otyra úlkeıip ketken. Shyǵaıyn dese shyǵa almaıdy. Endi sol qazdy maıyp etpeı, ári qumyrany syndyrma qalaı alyp shyǵýǵa bolady?» Osy saýalǵa qulaq salǵan ustazy shákirt júzine uzaq barlap qarapty. Sosyn: «Esimiń kim?» — dep surapty. Shákirt atyn atapty. Ustaz: «Minekeı, qaz qumyradan shyqty», — depti de shapanyn qaǵyp júre beripti. Munyń mánisi — saqaldy kim qandaı pıǵylmen qoısa — jaýap ta solaı shyqpaqshy degeni eken. Dzen pálsapashylarynyń tujyrymy osyndaı.

Taǵy bir mysal sóz. Bir kúni ustazdan aqyl suramaqqa alystan aryp-ashyp jolaýshy jetipti. Ustaz aldyna enýge ruqsat suraıdy. Apta óte ustaz álgi jolaýshyny qabyldapty. Aqylgóıdiń aldyna kelip tize búkken beıbaq aıtypty: «Sizge jalǵyz saýal qoıýǵa alty aı júrip ázer jettim, jolda shólden qatalap atym óldi, qalaǵa kire bergen jerde qaraqshylar tonap qaltamdaǵy aqshamdy tartyp aldy, qabyldaýyńyzdy surap taǵy ashtan-ash esik aldynda apta otyrdym, ábden qaljyradym», — depti. Tyńdap otyrǵan ustaz endeshe sharýańdy aıt depti. Jolaýshy: «Qansha talpynyp eńbek etsem de, erte turyp, kesh jatyp ter tóksem de eshqandaı jolym bolmaıdy, eńbegim janbaıdy, sonyń sebebi nede, aıtyńyzshy osyny suraǵaly keldim», — depti. Ustaz oılanyp otyryp-otyryp: «Artyńa qara», — depti de túregelip bólmeden shyǵyp ketipti. Jolaýshy ań-tań. «Alty aı júrip, qaraqshyǵa tonalyp, kóligimdi aram qatyryp jetkendegi syıym — osy jalǵyz aýyz sóz be?» — dep jylap jiberipti, mańdaıyn qos qoldap toqpaqtapty, tura sap ustaz shyǵyp ketken esikti urǵylapty. Aıqaı-shýǵa ustazdyń shákirti shyǵyp: «E, ne boldy?» — dep surapty. Mán-jaıdy baıandap beredi. Jolaýshynyń saýalyn, ustazdyń jaýabyn qulaǵymen estıdi. Sonda shákirt oıbaıyn salyp otyrǵan jolaýshyny jubatyp, qolyn ıyǵyna salypty, sabyrǵa, aqylǵa shaqyrypty. «Seniń saýalyń da, ustazdyń jaýaby da durys, — depti. — Ustazdyń artyńa qara degeni — sen aıaǵyń salbyrap kókten túse salǵan joqsyń, sen uly tirshilik táspisiniń bir túıir jalǵasysyń, sen áldebir taǵdyrdyń úzigisiń, boıyńda sol taǵdyrdan úzilip qalyp qoıǵan jazmysh — jolyńdy bolǵyzbaıtyn kesir minez bar, álgi minez qanyńmen qosa ilesip júr, eshqashan qashyp qutyla almaısyń, sondyqtan ustazdy emes, osynaý bolmysyńa áýeli qan, sosyn jan bergen tegińdi qarǵa», — depti. Jolaýshy sabasyna túsip, ıini salbyrap, el-jurtyna jaıaýlap qaıtqan eken deıdi.

Qos mysaldan shyǵaryp sóıleıtin bolsaq: qudireti kúshti Jaratqan ıe áýeli adamdy saz balshyqtan qol-aıaǵyn kelistirip jasap bolyp, mańaıyndaǵy áýlıe-ánbıelerge, perishte-perilerge, ibilisterge burylyp sóılepti. «Al, úmbetterim, qazir myna pendeme «sýf» dep úrlep jan beremin, bul aıryqsha qasıet ıesi — Adam degen bolady, túr-tulǵasy, oıy, minezi keleshekte ózime uqsaıdy, osy adamǵa qybyrlap jan bitken kezde báriń qoǵasha japyrylyp aıaǵyna jyǵylyńdar.

Jaratqan ıe osyny aıtyp álgi ǵajaıypqa «sýf» dep dem salyp, jan beripti. Mańaıyndaǵynyń bári jeldi kúngi qoǵasha japyrylyp adamnyń aıaǵyna jyǵylypty. Shette oqshyraıǵan ibilis qana miz baqpastan tura beripti. Jaratqan ıe ashýǵa minipti.

— Áı, sen nege adamnyń aıaǵyna jyǵylmaısyń?

— Siz ony balshyqtan jarattyńyz, meni ottan jaratqansyz. Tegim asyl, sondyqtan jyǵylmaımyn.

— Endi sonda ne istemeksiń?

— Súıgen qulyńyzdyń ómir boıy sońyna túsip, joldan taıǵyzyp, kúná jasatyp, bolǵyzbasyn sońynan ilestirip, óle-ólgenshe buzyp bitemin, soryna júremin.

Myna sózdi estigen qudireti kúshti Jaratqan ıe óz-ózinen shimirkenip, tiksinip qalady. Qazir ibilisti asa taıaǵymen uryp byt-shyt qylaıyn dese ol da óziniń áýre bolyp jaratqan pendesi. Mańaıyndaǵy áýlıe-ánbıeleri, perishteleri ne demekshi? Janynan túńilip, mańaıynan bezip joǵaladydaǵy. Jalǵyzdyq — Jaratqan ıeniń eń qorqatyn nársesi. Ári oılandy, beri oılandy, sosyn sóıledi.

— Óz qolymdy ózim kespeımin. Súıgen qulymnyń boıyna tózim degen erekshe qasıet sińirem. Tózimi myqtylar sen sekildi ibilistiń bále-jalasynan, japsyrǵan sor minezimen, kúnásimen, azǵyrǵan azabymen óle-ólgenshe tiresip, alysyp ótetin bolady. Tózim — jalǵyz serigi. Erik-kúshi myqty degen súıgen qulym adamshylyq qabiletin joıyp almaı, senimen teke-tiresýge jaraıdy.

Jaratqan ıe osyny aıtyp pendesiniń boıyna «sýf» dep tózim qasıetin sińirdi. Dúnıe dúnıe bolyp jaralǵaly jumyr basty pendeniń oıyndaǵy ekiudaı minez: biri jamandyqqa bastap turatyn — ibilis azǵyrýy, biri jaqsylyqqa bastap turatyn — perishte sabyry ylǵı kereǵar tiresip, ıtjyǵys túsip, birde shalys basyp, birde ózin-ózi azapqa salyp ómir boıy kúresip ótetini sodan eken. Qudireti kúshtiniń bar qolynan kelgeni — súıgen qulynyń boıyna tózim sińiripti, qandaı bále-jalaǵa, qıyndyq, shyrǵalańǵa, azap pen arpalysqa tózip jeńip shyǵar dep úmittenipti. Úmitsiz saıtan degen. Kisi úmitpen kúneltedi. Búginnen erteńim jaqsy bolsyn deıdi. Keýdesinen jany shyǵyp ketkenshe tańdaıynan úmittiń tátti dámi ketpeıdi. Adamdy san ǵasyrlar boıy tabıǵat bergen syıynan ajyratyp almaı, adamshylyq sıpatyn joımaı, adastyrmaı, qalyń tuman arasynan alyp shyǵyp kele jatqan minez — tózim!

Al dúnıe dúnıe bolyp jaralǵaly adamdy azdyramyn, tozdyramyn dep qyr sońynan qalmaı, súrkil salyp kele jatqan ibilistiń eń myqty qarý-jaraǵy, adamǵa jumsaıtyn quraly — ózimshildik!

Osy ózimshildikti adam boıyna mysqyldap sińire bersem, sábı kúninen ana sútimen boıyna engizsem eńbegim esh ketpeıdi dep nyq sengen. Ózimshildik — túbinde tiresýdi týǵyzady. Ózim bilem minezi — órkókirek basshylardy dúnıege ákeledi. Ózim ǵana degen teketires ıt minez ǵajaıyp sútteı uıyp otyrǵan otbasynyń shańyraǵyn ortasyna túsirgen. «Ózim, ózim» degennen baılyq sýalǵan, saýshylyq quryǵan, ný toǵaıdy qyzyl tildi órt alǵan, jer jutaǵan; ózim degen nyq senimnen el men eldiń arasynda qandy janjal soǵys bastalǵan; ózim uǵymy — balany ákeden, ákeni baladan aıyrǵan; túptiń túbinde «ózim, ózim, ózim, ózim» dep júrgen talaı pende jalǵyz basy sopaıyp, jurtta adasqan ash kúshikshe qańǵyp qalǵan. Sol ázázil ibilis aıtatyn kórinedi: «ıa, Jaratqan ıe, jar bola gór, osy ózimshildik minez turǵanda bul adamzat kóshin byt-shyt etip, typ-tıpyl ǵyp, adastyryp baryp zamanaqyrǵa aparamyn», — dep. Ózimshildik óristegen saıyn perishte, áýlıe-ánbıeler áýleti bez-bez etip, jandaryn qoıarǵa jer tappaı jalbarynar: «ıa, Jaratqan ıe, mynadaı tyǵyryq, taıǵanaq zamanda galaktıkanyń qaı túkpirinde júrsiń?.. Súıgen qulyń quldyraǵannan quldyrap qınalýǵa aınaldy, rýhy kemip, jany juqaryp, minezi azaıyp bara ma, qaıdam, qol ushyńdy bere kór, kóbirek tózimińdi syıla», — dep góı-góıledi.

Jaratqan ıeden taǵy da ústeme tózim tileıdi. Túbi tózimi myqtylar jeńedi deıdi.

Kógildir álemde bir túıir kóz jasyna uqsap domalaq jer dóńgelenip júzedi. Jaratylys ózinshe, Jaratqan ıe ózinshe, ekeýi eki basqa dep sóıleıtin bilimpazdar tabylar. Kimniń aýzyna kimder qaqpaq bolǵandaı. Áıtse de bilimpazdy, bilimsizdi bultartqyzbas uly zań bar. Ol myna kógildir álemniń, domalaq jerdiń ushy-qıyrsyz sheksizdikte júrip, tozań sekildenip oıran botqa bolyp ketpeıtini, beıbereket haosqa aınalmaıtyny. Jerdiń kúndi aınalýyna keleıik — ıa bir mınótke, ıa bir sekýndke aýyspaı, aınymaı dálme-dál mezgilinde qıyr keńistiktiń sol núktesine, dál mejesine kelip uly jaryqqa búıirin tosatyny ǵajaıyp. Jyl on eki aı ishinde galaktıka tórinde mańyp-mańyp baıaǵy ekpinmenen kún keńistigine shyǵyp, aıdalaǵa qańǵyp ketpeı, dál jarty jylda qudiretteı tartylys kúshimen óz orbıtasyna qaıta aınalyp keletini ǵajaıyp. Baıaǵy mezgiline dálme-dál jetetini keremet. Uly jaryqtyń tartylys zańy, tepe-teńdik zańy, bir shoǵyr juldyzdyń jańa ómirge qoparylyspen kelip jatsa, endi kelesi shoǵyrdyń surapyl jarylyspen tozańǵa aınalyp keń álemge tarap jatý zańy... bári-bári... zańdylyq ataýly... uly yrǵaq — qudiretti kúshti pármenniń baryn dáleldeıdi. Bireýler muny karma deıdi, kelesi bilimpaz uly jaryq deıdi, myna bizder úshin Jaratqan ıe. Kúnderdiń kúni bolǵanda zaman ózgerer, áıtse de ilkimdi zańnyń ózgermesi aqıqat.

Jaratqan ıeniń jer betindegi elshileri — áýlıe-ánbıeler góı-góıin salyp shýlasyp jalbaryna beripti, kúnderdiń kúni álgi shýyl álemniń basqa bir qıyrynda zań jasaýmen sharshap júrgen Jaratqan ıeniń qulaǵyna jetipti. «Apyrym-aý, — depti, — domalaq jerdegi úmbetterim osynsha nege atymdy jıi atap jalbarynady?.. Yrǵaq pen kelisimdi buzyp shekten shyǵyp ketpedi me eken?» Jasyl jerdiń júzine qaraılap nuryn túsiripti.

«Nege shýlasyp kettińder?» — demeı me...

«Qudireti kúshti Jaratqan ıe, ottan jaralǵan ibilis kúsh alyp, des bermeı, pendelerdi shetinen aınytyp buzýǵa aınaldy, bala ákeniń saqalynan alatyn boldy, jas qyzdar tánin satyp, kúnáǵa belshesinen batty, tyıý, toqtam, uıat, uly jaryqtan úreılený jaıyna qaldy...»

«Súıgen qulym — adamzatym qaıda júr betpaqtarǵa tyıym bolmaı?»

«Qudireti kúshti Jaratqan ıe, balshyqtan jaralǵan ol pendeńiz ibilispen alysa-alysa, bettese-bettese ábden qaljyraýǵa aınaldy, kúnnen-kúnge kúshi ketip sharshaýǵa bet aldy».

«Tózimin nege qarymta qylmaıdy?»

«Tózimi týlaq, senimi synap, aqyly azap bolǵaly qashan. Bir amalyn tappasańyz jer betin aram pıǵyl, azǵyn oılar jaılap, jasyl jerdi órtep qurtpaqshy, qutyrǵan ibilis asqyndap áýlıege topyraq shashýdy shyǵardy». Mynany estigen jaratqan ıe sheksiz álemniń tórinde qulazyǵannan qulazyp, eleske, saǵymǵa, nurǵa aınalyp jerdiń betin jeti ret sholyp shyǵypty. Bir bosaǵadan qandy kóripti, kelesi bosaǵadan jalańash tándi kóripti... qıyr dalada, tóbeshik ústinde eki tizesin qushaqtap toryǵyp otyrǵan adamzat balasynyń janarynan aıyqpas muńdy sezipti. Oılanyp-oılanyp, bolmas depti. Adamzatqa kómekshi etip uly senim ókili — paıǵambardy jibereıin. Jel, jaryq, sý, qum, tereńdik, keńdik, bıiktik degenderdiń qasıetin boıyna sińirip, kelbetin adamǵa uqsatyp paıǵambar jasaıyn depti. Sonymen dúnıedegi jeti nárseniń qasıetin boıyna jınaǵan, adam keıpine túsken paıǵambar dúnıege kelipti. Jaratqan ıeniń pármenimen kádimgi pende keıpine enip, jeti qat dúnıeniń yrǵaǵy men ymyrasyn terip jazǵan kitabyn qoltyqtap jer betine túsipti deıdi. İbilispen alysyp qaljyraýǵa aınalǵan adamzatqa qol ushyn berip kómektesýge dát qylyp. «Iá, pirim, ıá, arýaǵym, sátin sala gór» dep jaıaýlap, aıańdap jolǵa shyǵypty. Qıyr saharada júdep-jadap jaıaýlap kele jatqan nur beıneli kisini kórseńiz — ol paıǵambar.

Bireýdi-bireý túsinip bolmaıtyn dańǵaza, dabyrasy mol sóz bazarynda momaqan ǵana kitap qoltyqtaǵan jolaýshyny shyramytsańyz — ol paıǵambar. Qapylysta qatelik jasap, endi jóndeımin, betimdi týralyqqa baǵyttaımyn dep qaradaı taǵdyrymen alysyp, azap kórip, qınalǵan, toryqqan kisiniń janyna jýyqtap, qaradaı jurtty izgilikke, adamshylyqqa ıkemdep sharshap qaljyraǵan Muhammedti, Isany, Qorqytty, Don Kıhotty, epeteısiz Don Kıhot sekildilerdi kóre qalsańyz — paıǵambarlar áýleti sol.

Sol paıǵambar jumyr jerdiń betindegi taryqqan kisige járdem jasaıyn, erteńgi kúnine senim jalǵaıyn dep qarapaıym pendeniń keıpine túsip el aralap kele jatady. Qalanyń keń kóshesi syqyrlaǵan aqpannyń aq qar, kók muzy. Asyǵa aıańdaǵan adamnyń aıaǵynan aıaldama sytyr-sytyr etedi. Shaǵyn avtobýsqa japa-tarmaǵaı umtylady. Adam keıpindegi paıǵambar naqa qyzmetine asyqqan pendege uqsap ushqasyp sirińke qorabyndaı selkildegen dóńgelekke ázer mindi. «Jol aqysyn tóleńder!» degen ashshy daýys árádik qulaqty kesedi. Paıǵambar jalaqy, teńge degendi estigen emes, kımelep, óńmeńdep tóngen kondýktorǵa ne aıtaryn bilmeı, qapelimde aýzyna jóndi sóz túspeı kúmiljigen qalpy úreıi ushqan. Jurtqa izgilikten sham jaǵamyn dep júrip bálege qalǵan bolarmyn dep oılaǵan. Jelimshe jabysqan qyzyl kóz páleden qalaı qutylar?! Ózin-ózi jurt kózinshe múlde qorash, ebedeısiz sezinip, endi qaıtem dep jany qysylǵan mezette, zyrqyrap ushyp kele jatqan avtobýs pysh toqtady. Dóńgelektiń jeli ketti, ári qaraı júre almaımyz dep júrgizýshi bezek qaqty, jurt syrtqa qotaryldy. Qoltyǵyna qorap qysqan, sur plashynyń jeńine azdap boıaý juqqan seldir saqaldy júdeý jigit munymen qosyla tústi. «Keshigetin boldym, — dep bilegin sozyp saǵatyna qarady. — Sýretshi edim, alty aı aıaǵymnan sabylyp júrip ashqan kórmeme búgin shetel kásipkeri keletin edi, unasa — birer keskindemeni satyp almaqshy bolǵan, endi qaıttim?» Bir ornynda typyrshyp tura almaı shıryǵyp ketti. Túńilgen syńaımen shońqıyp turǵan avtobýstyń dóńgelegin tepti. Kelesi kólik jýyq arada kele qoımaıdy. Qarap turyp bul jaryqtyq sýretshini músirkep aıap ketti. Jol jıegine jedel umtylyp, qol kótergen, kónetoz jeńil kólik zyr etip toqtaı qaldy. «Min, — dedi — sýretshi jigitke, — kórmeńe keshiktirmeı jetkizip salaıyn». Sýretshi qýanyp ketti. Jer basyp júrgen kádýilgi paıǵambar ekenin qaıdan bilsin, aýyldan kelgen, qaltasynyń túbi tesik keńqoltyq qazaq bolar dep oılaǵan. Artqy otyrǵyshqa quıryq basqany sol: «Kórgen kúnimizdi ıtke bermesin, myna naryq zamany óner adamdaryn qaıyrshy etti, qaıyrshy bolmaǵanda nemiz qaldy? — dep zar kúıine túsip alady, — osydan on-on bes jyl buryn qarnymyz ashsa kósemderdiń keskinin salyp, qaltamyzǵa aqsha toltyryp alshań basyp júrýshi edik,... endi, mine, eshkimge keregimiz joq, boıaýdyń ózi de ýdaı qymbat, Máskeý, Rımnen kásipkerlerge ákelip ústeme baǵa qoıyp satady. Qaltyrap júrip jıǵan-tergenimizdi salyp kenep, aǵash sáki satyp alýdyń ózi azaptyń azaby... tosyn taqyryp taýyp kúndi túnge, túndi kúnge ulastyryp qylqalamdy qıalǵa jetildirip keskindegen sýretti «ýh» dep bitirgen kezde jańa qorlyq bastalady. Mádenıet mınıstrligi «Satyp alýǵa qarjymyz joq» dep at-tonyn ala qashady. Kórkemsýret qory búdjetten eshteme tambaǵan soń baıaǵyda jabylyp tynǵan. Kórme uıymdastyrýǵa taǵy da tanystyq, joǵarydan pármene, súıemel qajet. Birin tapsań, kelesisin taba almaısyń, bir pushpaǵyna tartsań kelesi pushpaǵy úzilip túsetin tirshiliktiń sońynan súmeńdep sharshaısyń. Sýret salmaı taǵy tynysh otyra almaısyń Ólip-talyp ómirge ákelgen ónerińdi qajet etip jatqan jáne jurt joq. Aılap-jyldap jalaqy almaǵan naǵyz taqyr kedeıge aınalǵan jurtty bylaı qoıalyq, joǵaryda, ár mınıstrlikte syqasyp otyrǵan sheneýnik ónerińe pysqyryp qaramaıdy. Áı, qaıda laǵyp bara jatyrsyń, júırigińdi bur. Baıtursynov kóshesine, ıá, aıta berseń qasqyrdy jalmaǵandaı bolasyń. Jolyma qarap otyrǵan otbasymdy qalaı asyraımyn sonda, a, aıtshy?»

Myna tosyn saýaldan paıǵambar sasyp qaldy. Óziniń ońyp otyrǵany shamaly. Júreginiń jylýyn bólip bermese, qaltasynda kók tıyn joq. Kókten túserde qajet bolyp qalar dep Jaratqan ıeden suramapty, ol jaryqtyq muny jumyr jerde nendeı surqyltaı kútip turǵanyn oılap, baǵymdap jatpapty, «jol bolsyn» dep shyǵaryp salypty. Sýretshi munyń búıirinen túrtedi.

— Aıtshy ómir-jasymdy óksitip kásip etken ónerimdi qaıtemin bala-shaǵamdy asyraýǵa jaramasa?

— Taǵdyryńdy tarazylap kór.

— Álde jalańash zınaqorlyqty keskindep jan baǵamyn ba?

Myna sózden paıǵambar shoshyp ketti, aıaq astynan pendeni ibilis ıektedi me dep qaýip qylyp, aldyna, artyna abaılap qarady.

— Jalańash bókselerdi kelistirip keskindep bazarǵa satyp kórsem qaıtedi?

— Tifá, tifá! Betbaq, atama ondaı báleni! Qarap otyryp osynshalyq ar-ımandy saýdaǵa salardaı basyńa ne kún týdy, bátshaǵar!

Sýretshi munyń tap bulaı aıaq astynan ashýlanǵanyn kórip ári tańdandy, ári qysylyp qaldy. Jalańash áıeldi salamyn degende ne tur dep oılady. Kún kórý úshin jurt ne istemeı jatyr? Aýylda eki qolyn syıǵyzarǵa jer tappaı, tepse temir úzgendeı sandalyp qalǵan jastar turǵyn úı basqarmasyna tirkelip aýla sypyrýshy bolypty. Qaladan júz shaqyrymdaı jerden sabylyp jetip kóshe boıynda sýyqqa tońyp piste satyp turǵan kelinshek qanshama?! Esikpe-esik turatyn soǵys ardageri zeınetaqysy nan men sútine jetpegen soń baldaǵyn kósteńdetip tańǵy saǵat besten turyp «Karavan» saýdalaýǵa shyǵypty. «Joǵarǵy aqyly jumys izdeımin» dep óspirim qyzdar jarnama berip jantalasady, sondaǵy joǵarǵy aqylysy — qaltaly erkekterge buıyryp, qaltasyn qaǵý. Sýretshi ataǵymen qaıtip kóshe sypyryp, bótelke jınaıdy. Vokzalǵa baryp jurttyń júgin tasyp, tıyn-teben tappaqqa bel býyp edi — burynnan júkshi bolyp bas qurap úlgergen býra sandy jigitter quıryqtan teýip qýyp shyqty. Kór qazý qolynan kelmeıdi, tárjimashy bolaıyn dese — aǵylshynsha, arabsha bilmeıdi, úı jóndeýge ep-sebi joq, ǵylym qorǵaıyn dese — qarjy tapshylyǵyna ushyrap, ǵylym akademıasy jabylyp, nebir maıtalman bilgish ǵalymdar kúnkóris qamyn kúıttep shetelge qashyp, ıa basqa kásipke aýysyp jatyr. Jaqynda aýrýhanasy jabylyp, qyzmetinen qysqaryp qaǵan áıelin, tizesi tesilgen shalbarmen mektepke baryp júrgen balasyn qalaı asyraıdy. Qaıtpek kerek? Munyń salǵan sýretteri janaryn jerge salyp, suryqsyz, súreńsiz kúnkóristiń sońynan sham alyp túsken myna jurtty nege eleń etkizbeıdi? Álde eleń etkish elgezek jandar jer betinen áldeqashan joǵalyp úlgergen be, álde qylqalamnyń qudiretteı sıqyry, aljasyl, alqyzyl boıaýynyń qasıeti kemı túskeni me? Kóz aldynda qubylyp reńin ashyp turatyn keń dúnıe nege munsha suryqsyz tartyp, reńi qashyp ketken. Aspan júzin torlaǵan jabaǵy bult nege tarqamaıdy? Osy oımen janyndaǵy serigine saýal qoıǵaly oqys burylǵan. Qaptalynda otyrǵan kisi kádýilgi adamǵa uqsamaıdy, betine bor jaqqandaı aǵaryp, janary jasyldanyp túsiniksiz ǵaıypqa uqsap sanasyn dý etkizgeni, denesi túrshikkeni.

— Al, aǵataı, kelip jettim, túsemin, — dedi sýretshi aptyǵyp, — jaqsylyǵyńyzdy óle-ólgenshe umytpaımyn!

— Jolyń bolsyn, jigitim, — dedi paıǵambar júzin jylytyp. Sýretshiniń budan bylaı joly bolatynyna nyq sendi, óıtkeni ketip bara jatqan jigittiń eńkish jaýyrynynyń ortasynan nur kórindi, bul nur aq tileýli paıǵambardyń beısharaǵa ilese ketken asyl nıeti bolatyn. Jeńil mashınanyń ıesi buǵan ala kózimen qarap: «Al, qaıda buraıyn? Qansha tóleısiń?» — dep digirlep yzǵaryn tóge sóıledi. Bul kókeń qapelimde sasyp qaldy. Dittegen mejeli jeri joq, onyń ústine qaltasy bos. Ne demekshi?!

— Alla razy bolsyn, túsemin qazir.

— E, jolaqyńdy qolyma sal, kem degende jeti shaqyrym saldyrladym, ánebir sambyrlaǵandy salyp ap.

— Aqshadan quralaqan edim, aq nıetimmen batamdy beremin.

— Ne-emene, — dep mashına ıesiniń ashýdan janary shytynap shyǵa keldi, — aldaıtynyń, arbaıtynyń men emespin. Beltemirmen shekeńdi shaǵamyn. Bata degen qurǵaq sóz, sóz eshkimge dári bolmaıdy, qonbaıdy... byljyramaı... baryńdy salasyń...

Júrgizýshi aıtýyn aıtsa da júrek basyn áldekim jumsaq alaqanymen sıpaǵandaı sezilip, kúrt ózgerip, júzi jylyp, ashýy basylyp, báseńsip qaldy. Báseńsıin degen joq-aý, myna qaptalynda momaqan otyrǵan kisiniń susy basyp, degbirin aldy. Nege bulaı kúrt ózgergenin ózi de bilmeıdi. Úlken kisiniń úni jumsaq, kúńgirlep tym alystan estiletin sekildi.

«Soryń qalyń sen de bir beıbaqsyń, keshe ǵana inińniń qyrqyn berdiń, avtobýs aıdap júrip mıyna qan quıylyp ólgen, áıeliń kópten naýqas, sol naýqasqa dári satyp alatyn birdeme tabyla ma dep jaman mashınańdy saldyrlatyp kóshege shyqqansyń. Birinshi qol kótergen jolaýshy mas eken, dúnıeni tóbeńe tóndirip, basyńdy qatyryp on teńgeni ázer ustatty, ekinshi júrginshi alqynyp reńi qashqan múgedek, sybyrlap sóılep, dittegen úıin tappaı kóp sandalyp, qyzyl tústi kýáligin kórsetip, jolaqy bermeı — ol daǵy túse salyp joǵalǵan, úshinshi ushyrasqan meniń syńaıym mynaý... Ne deıin? Aqyryn kútseń, sabyr etseń — áıeliń jazylady, osydan jyl buryn qatty ushynyp ultabarynyń bezi qabynǵan, myna táspini sýǵa qaınatyp úsh ret súzip ishse — jazylady, ýaıym etpe, qapalanba. Eń ǵanıbeti — adamshylyq aq nıetińdi joǵaltyp alma, pendem».

«Pendem» degen sózden kólik ıesiniń tula boıyn aıtýy joq jyly lep sharpydy. «Qudaı-aý, bul ne degen keremet» — dep tań qaldy. Esin jınap saýal qoıamyn degenshe bolǵan joq, álgi kisi buǵan táspini ustata sap túsip júre berdi. Ǵaıyptan paıda bolǵan jolaýshynyń kózine shalynýy qandaı tutqıyl bolsa, jyljyp júre berýi de sonshama jyldam. Jan álemin keremetteı qýanysh kúıi jelpidi, aq qar, kók muz bolyp jatqan jaryq dúnıe jasyl boıaýǵa malǵandaı ǵajaıyptanyp shyǵa keldi. Ótip jatqan júrginshiler basyn ıip sálemdesedi, kóktegi nur shýaǵyn shashyrata tógedi. Kóńili jadyrap, arqalanyp, qýattanyp, armany oryndalǵan adamsha ıyǵy kóterilip qaldy. Jaman mashınasynyń esigin solq etkizip ashyp jiberdi.

— Áı, min mashınaǵa, qaıda asyǵyp tursyń, zamatynda jetkizip salaıyn, — dep aıqaı saldy. Aıaldamada búrseńdep jolaýshy jolaıtyn emes, aıaǵyn tors-tors urystyryp qoıady.

— Qoryqpa, tegin jetkizip salamyn!

Anaý senbegen syńaı tanytyp janaryn jypylyqtata qaraıdy.

— Aqsha almaımyn, jarqynym, — dedi bul jaırańdaı kúlip.

Aıaldamada siresip turǵan túsi sýyq kisi syqyrlaǵan denesin ázer jınap kabınaǵa keptele engeni qyzyq.

Paıǵambar jurtqa júreginen jylý bóle júrip qalany kezip kóp sandalar ma edi! Shamaly sharshaǵany sezilip, páske kidirip, úlken qaraǵash túbindegi oryndyqqa tize búkti. Aýa tarylyp ketkendeı. Kóshe ústin basyp jatqan kókala tútin kún sáýlesin erkin túsirmeıdi. Máshıne shýyly taý ózeniniń saryly sekildi. Qulaqty kesip, júıkeni qajap tynshytpaıdy. Shekesi túse shanshyp aýyrady. Tóbesine tóngen alyp aǵash qys boıyna tósekte jatyp sarjambas bolǵan qart kisideı syqyrlaı qozǵalady. Aptadan soń naýryz. Kóshe jıegindegi súr qardyń jıegi jylapty. Az-kem tynystaǵan paıǵambar alys álemdik tartylysta ushyp júrgen rýhy bıik, bolmysy myqty turǵylastaryn saǵynǵandaı keýdesin kere-kere tynystady. Aspan álemine uzaq súzildi. Aıaǵynyń basyna órmelep tirshilik izdegen ash qumyrsqaǵa kózi tústi. Mańaıynda tynymsyz ótip jatqan adamdardy maıdalanyp, beıshara bop ketpesin dep Jaratqan ıe elshi etip jibergen soń — pendelerdiń jaı-kúıi ǵoı myna qumyrsqaǵa uqsaıdy eken dep ishteı músirkedi. Bul baıǵustardy azǵyrýshylar, adastyrýshylar kóp. Adal júrip, anyq bas, nesibeńdi uqsatyp terip je dep úıretýdiń ornyna aldyn kes-kestegen ázázil: «ómir súrýdiń ońaı jolyn úıretemin, aryńdy satsań da teńge tap, mansabyń úshin eshqandaı kisini aıama, kez kelgen pendeniń taǵdyryn baspaldaq ete bil», — dep kúnde suńqyldap, qulaǵyna sybyrlap azdyrýǵa beıil. Ázázildiń jolyn kes-kesteımin dep ózi de qaljyraýǵa aınaldy. Tizesine órmelep shyqqan qumyrsqany qulatpaı, saýsaǵymen aqyryn shymshyp aǵashtyń qabyǵyna shyǵaryp joǵarylatyp jiberdi. Álgi jándik sýyq topyraq betinen qorek tappaı ábden súlelegen eken. Aǵash qabyǵynyń japsaryna ilinip, boıy jylyp, qorek qylar áldene tapty ma, qýysqa ene salyp qozǵalyssyz qaldy. Jany jaılandy. Baıaǵyda, baıaǵyda deıdi-aý, osydan pálen myń jyl buryn ómir súrgen Ysqaq paıǵambardy kápirler qapylysta qolǵa túsirip, aıaǵyn kisindep, tereń zyndanǵa salady. Zyndan ishinde jatyp jaryqtyq ashyǵady, taryǵady. Jarasyna shybyn qonyp, qurt túsip, jaraqaty asqyna bastaıdy. Denesine engen qurt qanyn soryp, áldenip úlkeıe kele jerge qulap túsedi eken. Sonda Ysqaq paıǵambar: «Bul baıǵusta ne jazyq bar, nesibesin denemnen aıyrýǵa jaratylǵan ǵoı», — dep álgi domalap túsken jándikti alyp jaraqatyna qaıta órmeletip jiberedi eken. Sol sekildi bireýdiń nesibesi kelesige júrmeıdi. Kisige jasaǵan qıanat is-tússiz ketpeıdi.

Dúnıede ózgermeı qalatyn jandy nárse ekeý ǵana. Biri — shybyn, ekinshisi — egeýquıryq. Bulardy Jaratqan ıe ishi pysyp nalyp otyrǵan kezde «ómiri ózgerme» dep qarǵap jaratqan desedi. Osydan úsh myń jyl buryn ótken faraonnyń máıitin ashqyna kezde ishinen dál osy kúngideı qara shybynnyń qańqasy shyǵypty. Zaman óte dınozavr kesirtkege, baýyrymen jorǵalaýshylar qusqa aınalyp jatqanda shybyn qurǵyr esh ózgermegen. Jer betinde ǵylym damydy, adamdar aıǵa bardy, muhıt túbin tesip munaı alýǵa beıimdeldi, bes shaqyrym jerden judyryqtaı torǵaıdy sezetin sáýle ustaǵysh oılap tapty, áıtse de egeýquıryqty jeńe alatyn kúsh joq. Nesheme ý dári jasap qoldanǵanymen maqulyq denesi beıimdele qalady, atom bombasy jarylǵan kezdegi myń rentgendik sáýleni sezbegendeı qaqań qaǵyp kete beredi. Jaratqan ıeniń «ómiri ózgerme» dep nalyp otyryp jaratýynda úlken gáp bar ma, bálkim?!

Qara shybyn — keýdeden shyǵyp keter adam janynyń sulba sýreti, egeýquıryq bolsa — zalaldy beıneniń jıyntyǵy, ázázildiń jer ústindegi kórinisi desedi.

Paıǵambar oımen otyryp baıqamapty. Taý beti kúlgin túske malynyp, kún kókjıekke eńkeıip qalypty. Kóp keshikpeı kirpik úıirilip, ińir qarańǵysy túsedi, kóshe shamy jarqyraıdy. Denesi tońazyǵandaı ma, qalshyldap túrshige túskeni. Qoı, á, qarap otyryp sýyqqa urynarmyn, onsyz da qaraǵaıdaı bolyp qatyp turǵan densaýlyq joq, qas qaraımaı turyp boı jylytyp, ál jınap alatyn baspana tabaıyn dep oılady. Seltıip túregeldi. Kóshe jıegindegi kók qaqpaly úıdiń janyna kelip qońyraýyn basty. İshten qyńq etken ún shyqpady, tym-tyrys. Qaqpany tarsyldatyp kep qaqty. Álden ýaqytta tereń túpkirden áldekim jóteldi, tyrpyldaǵan aıaq dybysy estildi. «Bul kim-áı, murajaıǵa keshigip burylǵan qaı nemesiń?» — dep kúńkildep keıip keledi, — murajaı jabyq, áldeqashan qyzmetkerler úıine tarap ketken».

Úı eken dep qaqqany murajaı bop shyqqanyn paıǵambar kesh túsindi. Qaqpa sart ashyldy. Arǵy jaǵynan kostúminiń ıyǵy qoqyraıǵan, sheten qalpaq kıgen, saqaldy jasamys kisi shyqty. Pishini taý halqyna keledi, ótkir janary óńmeninen óte tintı úńiledi. Saqalynyń arasyna saýsaǵyn júgirtip qasydy.

— Ia, eki keshtiń arasynda neǵyp júrgen nemesiń, ǵylym qýǵan qıalı ápendemisiń, álde oıy buzyq reketpisiń? Munda tonaıtyn baǵaly eshteme joq, jazýshynyń ár jyldary túsken keskin-kelbeti, shańǵa batqan, sarǵaıǵan qoljazbasy ǵana.

Paıǵambar shyraqshynyń aýzynan «jazýshy» degen sóz shyǵysymen bul murajaıdyń ıesi kim ekenin seze qoıdy. Sol ıeniń bolmysyn kóz aldyna keltirdi. Kimdi oılasa sonyń arǵy-bergi tarıhyn elestete alatyn qasıeti kemel edi. Minekeı... Qarqaranyń belýardan keletin shalǵynyn keship, basyn oń ıyǵyna qondyryp, 16 jylǵy kóterilis tarıhyn jazamyn dep «Qıly zaman» kestesin kóz aldyna elestetip oı ústinde kóligin syzdyryp kele jatqan jazýshy; ánekeı, ultshyl, alashordashyl degen jalaly atqa ıe bolyp, 31 jyly Tastaqtyń uzynsha qysh abaqtysynda mólıip otyrǵan qalpy; 49 jyly «Abaı» kitabyna Stalındik syılyq alyp arqasynan taý túskendeı, ıyǵy kóterilgen mezeti; 56 jylǵy mártebeli syılyqtyń dastarhan mázirine jınalǵan jurttyń tórinde asyp-tógilip sóılep otyrǵan mezeti. Qasqa mańdaıy jarqyrap jurttan erekshelenedi.

Qalam men qaǵazdy kásip etken bul kemeńgerdiń ómir soqpaǵy birde oıǵa túskendeı, keleside qyrǵa shyqqandaı ıir-qıyr shytyrman. Taǵdyryn óz qolymen qurastyrǵan qurylysshy sekildi. Onda da joqtan, bardan emes, tól topyraǵyna tamyryn tereń jibergen, butaǵy bıik alyp qara aǵashqa uqsaıtyn qasıeti alabóten. Beıneti qatty boldy ma, saýshylyǵy erte syr berip, shashy sırep, asqazany búrip aýyryp, tap mynadaı paıǵambar jasyna jetkende — Reseı astanasynyń operasıa ústelinde, pyshaq ústinde demi úzildi. Jany jahannam tórinde, qurmetti jerde qus qaýyrsyn sekildi elbirep-jelbirep áli ushyp júr, bálkim.

Oı ústinde tunjyrap turǵan jolaýshyny murajaı shyraqshysy unatpady. Bul shirkinniń keshkilik mezgilde qaqpany qaǵyp bir mazalasa, jyly bólmege jaıǵasyp, sháýgim shaıdy aldyna alyp: «A, Qudaıa, bergenińe shúkir», — dep keseni aýzyna apara bergeni sol edi, ońasha jyly-jumsaǵynan bólip eki áýreledi. Qarap turyp ıt jyny qozdy. Sál ashýlansa qalshyldap-dirildep shyǵa keletin aýrýy bar. Buryn mundaı emes edi. Keıingi kezde úlken uldyń álegi-aq sharshatty. Áýeli baıaǵy ata-baba qonysyna kóshemin dep otyrǵan úıinen sý shyqqandaı jelpildedi. Móńiretip eki buzaýly sıyryn satqyzdy. Qos konteınerge dúnıe-múlkin syqastyryp tıep poıyzǵa otyrǵyzyp, batasyn berip: «Al, qosh!» — dep shyǵaryp saldy. Kelini jergilikti ulttan buıyrǵan qazaq qyzy edi, týǵan jerin, baýyrlaryn qımaı, syńsyp jylap qoshtasty. Eki aı óte álgi ul shápkesi qısaıyp Almatyǵa qaıtyp oraldy. «E, ne bop qaldy, tynyshtyq pa?» «Jergilikti qońsydan kelisken sulý tańdap, ekinshi áıel alatyn boldym, taǵy eki sıyryńyzdy satyńyz, áke». «Alda ǵana dońyzdan jaralǵan júgirmek, burynǵy kelin az boldy ma?» «Ózgelerdiń bári eki-úshten áıel alyp jatqanda qatardan qalý tiri ólim, áke». «Namysty el qorǵap, jaýlamaıdy». «Alaqanyma aqsha salyp bermeseńiz urlyqqa túsem, kisi tonaımyn, áke». «Alda ǵana mıǵula neme-aı», — dep sybaı boqtap, ishinen tynyp júrip sıyrlaryn móńiretip satyp mólsherli aqshany taýyp berip tynshydy. Shashynyń kóbin sol ıt ul aǵartty... Qarsy aldynda sostıyp turǵan paıǵambar aıtty: «Sol ulyńyz Kavkazǵa attanyp ketisimen úıińizge qyzyl jaǵalylar tóńirektep kelip, qaǵazdaryn ashyp, tóndire teksergen... aptaǵa jýyq aýylda bolǵanda balańyz Sársenbaıdyń ógizin urlap satypty, qońsy Ivannyń qyzyn zorlaǵan, buzyqtarǵa bas bolyp Shamalǵannyń jınaq kasasyn tonaǵan dep is qozǵaldy. Budan da basqa sumdyǵyn kórip turǵandaımyn». Murajaı shyraqshysy osyny estigende shalqasynan túserdeı bop tań qaldy. «Myna qarsy aldyndaǵy júdeý kıimdi, synyq, janary ótkir, ıyǵy ántek shyǵyńqy jolaýshy kóripkel me, áýlıe me? Mundaı da keremet bolady eken-aý!» dep oılady. «Iá, solaıy solaı, Áýezov bedelin araǵa salyp, jalynyp, jylap júrip qaryzdy jaýyp, balanyń basyn isti bolýdan ázer qutqaryp qaldyń. Ivannyń qyzy zańdy kelinim bolady dep qolhat jazdyń, beıbaq», — dedi paıǵambar jumsaq juǵymdy únmen. Sóılegen kezde daýysy jez qońyraýsha kúmbirlep jan-júıkeńdi bosatady. Shyraqshynyń júregi jylyp, minezi jumsardy, jolaýshynyń aldynda aıaq astynan muqym ózgerip shyǵa keldi. «Qaıbir jetisip júr deısiz, jurtta qalǵan jetim kúshik te bir, men de bir. Áýezovtiń arýaǵyn syılap qana esik qoryp júrmin. İshke enip boı jylytyńyz, shaı qoıyp beremin, ashylǵan arzan qol araǵym bar — ishem deseńiz». Paıǵambar esik aldynda eki oqty bolyp páske kidirdi. «Ataı kórme, jarqynym, jyndy sý iship kúnáǵa belsheden batar jaıym joq».

«Kirsem be, álde jónimmen júre bersem be?» dep tolqydy. Myna beıshara qaraýyl ózgelerdiń urys-keris keıisinen, nalasynan ábden qajyp qatybas bolyp qalǵan. Áıtpese arǵy ańǵary adal adam. Qazir ǵoı jaqsy sóz jarym lepesti quı aıt, quı aıtpa, báribir mıyna aqyl qonbaıdy. Álgi qatyn alǵysh qańǵybas uldyń, uıytqytyp ótken ortanyń qarǵysqa beter renishi, zil sózi, ǵaıbaty, ósegi, jubanysh-nalasy bul baıǵustyń júregine jamala-jamala eńsesin ezip jibergen. Syrty dardaı bolǵanymen ishi keýek. Keýdesin kóterip jón sóz aıtýǵa qaýqary jetpeıdi. Jurt nalasy kisini jarymjan etedi.

— Kirsem kireıin.

Murajaı shyraqshysy qýanyshtan júregi jarylardaı mázdendi. Sońynan qaqpany jaýyp, aldyna túsip jol kórsetip balasha quldyrańdady. Batyp bara jatqan kún sáýlesi qańyltyr túnikege boıaýsha salynǵan, qoımaǵa arnalǵan meken-jaıǵa bastap keldi. Aýyzǵy bólmege engizip oryndyq usyndy. Sháınekti toqqa qosty. «Kran sýyna shaıyp ákele qoıaıyn», — dep kese-sháınegin syldyratyp búksheńdep syrtqa jóneldi.

Aıaǵyna jel bitkendeı ári kóńildi, ári epsekti. Qyzaryp batyp bara jatqan uly nur, aýyzǵy bólmede jumsaq oryndyqqa tize búkken ǵajaıyp jolaýshy, jolaýshynyń jyly sózi — jan saraıyn tazartqandaı erekshe izgilik nury qatty minezin jibitken terideı bylbyratyp, keýde tusyn áldebir keremet leptiń jelpip ótkeni... syryńdy aıtqyzbaı-aq bárin kórip, bárin sezip turǵany... o, ǵajaby kóp dúnıe!.. Álgi jolaýshy, aýyzǵy úıge otyrǵyzyp ketken kisisi o dúnıeden qaıyra oralyp kelgen Áýezovtiń ózi bolmasyn?!

Osy oıdan denesi dir ete tústi.

Kúmbirlegen qońyr daýysy, sóılep turyp qos saýsaǵymen murnynyń ushyn shymshı sıpap ótetini, bir shekelep jymıysy, «bá-á-li, solaı bolǵanyńa», «jaryqtyǵym» dep kisini arǵy-bergisinen rentgen sáýlesindeı sezip, bilip turatyny... bári-bári sol jaryqtyq, ımany joldas bolǵyr Muhańa keledi. Júrisi, qımyly esh aınymaıdy. Mańdaıynyń mańǵaz qasqaldaǵy da egiz tamshydaı. Ókshe izin aınalyp, ańyraǵannan ańyrap manaǵy úlken kisi otyrǵan japsar úıge buryldy. Eki-úsh attap esik tutqasynan ustady. Júregi qurǵyr aýzyna tyǵylyp, «álgi kisi qapelimde jylystap joǵalyp úlgerse qaıttim?» degen qaýip oı jelkelep, arqasyna muzdaı ter quıylyp, sý quıǵan sháınegin umytyp, ersileý jymıyp kep esikten úńilgen... sizge ótirik, buǵan shyn, óz kózine ózi qalaı senbesin, úlken kisi múlgip otyr eken. Munyń dybysyn estip, salbyraǵan basyn oń ıyǵyna kóterip, kelisti qońyr daýysymen: «Bá-áli, jarqynym, qaıda joǵalyp kettiń?» — degen sózben qosyla, shyraqshynyń kóz aldynda jumyr jerdegi pendelerdi jelep-jebep, ázázilden arashalaý úshin taý-tasty jaıaý kezip tıtyqtap júrgen paıǵambar kelbeti — Áýezovtiń baıaǵy, jerdegi beınesine aınalyp úlgeripti.

Dúnıede siz ben biz bilmeıtin keremetter kóp, qadirmendi oqyrman!

---