InfoHub Logo

Baýyrjan Babajanuly barynsha qarapaıym jazady, sheshen jazady, bir sózben aıtqanda, qazaqy aqyn. Tabıǵaty qazaqy. Bizde qazaqy jazýdy, qazirgi zaman qubylysynan kesh qalyp qoıǵandaı, ýaqyt kóshine ilese almaı qalǵandaı, kóne stıl, eski súrleýdi shıyrlap júrgen sıaqty kóretinder bar. Baýyrjan týraly olaı oılaý kúná. Ol tipti de zaman qubylystarynan da, ýaqyt kóshinen de syrt qalǵan aqyn emes. Qazaqy kórineıin dep óleń joldaryna qaptaǵan arhaızmderdi arqalatyp ta qoımaıdy.

Onyń ereksheligi sonda — qandaı bir kúrdeli uǵymdy da qazaq janyna jaqyn etip qoryta biletindiginde. Ol sóz izdep, ony jamap-jasqap jatpaıdy, sózdiń ózi tabıǵı túrde quıylyp jatady. Iaǵnı, qazaqy sıtıhıalyq minez. Qaı óleńin oqysańyz da, odan kókirek saraıyńdy ashyp jiberetin dalanyń ańqyldaǵan jeli esip, nóserden keıingi jýsannyń kermek ıisi burqyrap qoıa beredi. Onyń óleńderindegi mundaı qazaqı jaıdary minez ulttyq taqyryptardy jazǵanda ǵana emes, múlde basqa taqyryptardy jyrlaǵanda da, atap aıtqanda, «Eskendirdiń múıizi», «Súleımenniń júziginde» de anyq kózge uryp turady. Máselen, sol «Súleımenniń júzigin» alaıyqshy. Bul óleńde Baýyrjan jurttyń bárine belgili oqıǵany habarly sóılemdermen baıandap jatpaıdy. Odan osy zamanǵa saı fılosofıalyq mán-maǵyna izdeıdi. Izdegende de naqty áreket arqyly, ıaǵnı Súleımenniń júzigin qolyna kıip alyp sóıleıdi.

Qaıran basym bolǵan kezde bir álek
Jalǵaı almaı bir oılardyń úzigin,
Paıǵambardan qalǵan maǵan mura dep
Taqtym qolǵa Súleımenniń júzigin.
Sodan keıin kúnder keshtim qyzyqty eń,
Qushaǵy ystyq Baqtyń aýylyn mekendep.
Sáýle túsip, jazý shyqty júzikten
«Baıqa, bala, bul kúnder de óter» dep.

Taqyrypty qazaqsha qorytý, ıaǵnı qazaq uǵymyna jaqyn, qazaq uǵymyna sińimdi etip berý degen osy. Áıtpese, Súleımenniń júzigindegi mátinde «baıqa, bala», degen tirkes joq qoı. «Baıqa, bala, bul kúnder de óter» degen tirkes qazaq úshin áldeqaıda salmaqty, álde qaıda uǵynyqty.

Árıne, Baqyt degenińiz de baıansyz. Ol da tas tóbeńde bulbuldaı tamyl jytyp saırap, totyqustaı myń qubylyp turady da, kúnderdińkúninde basyńa bir sańǵyp ushyp ketedi.

Attan tústim, tústim dushpan toryna,
Azap shektim, ıt ómirden jerindim.
Dalbasalap qarap edim qolyma
Bul kúnniń de ótetinin uǵyndym.

Álbette, Baýyrjandy qınaıtyny óz basynyń hali emes. Ony qınaıtyn jaıt, kókirekteri aıaqqaptaı-aıaqqaptaı bop, keýdelerine nan pisip, ysqyryqtarymen jer jaryp, jeti qabat taralǵyny qatar úzip jibererdeı bop shirenip, kózderin shel basqan asyp-tasqandar. Solardy kórip turǵan Baýyrjan:

Sońyna ergen kóp ıtine úrgizip
Endi tize batyrmas dep myna elge,
Tym bolmasa tússe kókten bir júzik
Kıgizer em, shirkin, ana bireýge... —

deıdi. Óleń bitti. Biraq oqyrmandy tolǵandyratyn, tolqytatyn tolǵaqty oı qaldy. Jalǵandy jalpaǵynan basyp júrgen sol shirengen shirkinderdiń qoldaryna seniń de Súleımenniń júzigin kıgizgiń kelip ketedi.

Jalpy, Baýyrjan sózdi asa qasıetti uǵym, ıaǵnı, dúnıeniń altyn dińgegi, asyl qaǵıdasy dep biledi. Ol erterekte jazylǵan «Sóz» degen óleńine kıeli kitaptaǵy «áýeli sóz bolǵan» degen tirkesti epıgraf etip alýynyń ózi sodan bolsa kerek.

Maqsat basqa, ózge arman,
Bolmysym da... kónerdi.
...Atamyzdan sóz qalǵan,
Ne qaldyram men endi?
Sap, sap, kóńilim — bozjorǵam,
Joq nársege nalyma.
«Eń áýeli sóz bolǵan»,
Sóz bolady sońy da!

Ras qoı. Adamdy shyr etip jerge túskennen áýeli sóz kútip alady, sońǵy saparǵa attanarda sóz shyǵaryp salady. Sondyqtan da, sóz qadirin bilý degen sóz — óz qadirińdi bilý degen sóz. Óz qadirińdi asqaqtatam deseń, onda sen sóz qadirin asqaqtat. Óıtkeni myna dúnıe sózben ǵana ólshenedi, sózben ǵana baǵasyn alady. Ómirdiń alaǵaı da bulaǵaı alasapyran tirshiligine de, adam janynyń jyqpyl-jyqpyl túkpirlerine de qoǵamda bolyp jatqan aq tútek, qara quıyndy qubylystary men sapyrylystaryna da tek sóz arqyly úńile alasyń.

Nesin aıtasyń, qazir bizdiń kúnimiz, qashanǵydaı, «qasqyr baılap ustaǵandaı qorada» bolyp tur ǵoı. Ylǵı bir bitpeıtin de qoımaıtyn arbasýmen, ańdysýmen kún keship kelemiz. Sodan baryp san soǵyp opynasyń, tipti omaqasa qulap, bir jaq qabyrǵań opyrylyp qulaǵandaı bolasyń. Olaı bolmasa, aqyn:

Men, men edim, men edim,
Taýǵa aınaldym, tóbe edim.
Egemendi el boldym,
Endi máńgi jaıqalady jelegim
... dep edim.
Biraq, biraq azat, darqan elime
Tilim kerek bolmady.
Dilim kerek bolmady.
Dál osylaı kete berse egerde
Meniń daǵy bolar ma eken keregim?! —

demes edi ǵoı. Dál qazir bárimizdiń janymyzdy jep, etimizdi ezip, súıe-gimizdi kemirip jatqan suraq osy ǵoı. «Men, men edim, men edim» dep júrgen myna eldiń keregi bar ma ózi?! Áı, qaıdam... Óıtkeni «Qazaqty aldaý» deıtuǵyn bir oıyn bar, Qazaqstan deıtin memleketimde»... sol oıynnan «oıynymyz osylyp» ketpese ıgi edi...

El men jer taǵdyryn oılaýmen qabarjyp júretindikten be, joq, álde o bastaǵy tabıǵı bolmys-bitiminen be, Baýyrjannyń eń bir jaqsy kóretin mezgili — Kúz. Kúzdi mol jyrlapty. Tipti ol kúzdi adam keıpine engizip, ony shálkes minezdi, doly, dúleı qımyldy Qudaǵaı retinde qabyldaıdy.

Sálem berdik, tórge shyq, Kúz-qudaǵaı,
Qurmetimiz qalǵan ba, sizge unamaı?
Qabaǵyńnan qaımyǵyp, ketti shyǵyp
Qyz minezdi jaz deıtin bizdiń aǵaı.
Dańǵyratyp bult-nóker shelekterin
Jeliktirer anaý jel jelókpeni.
Ájemizdiń órmegin kúrt úzipsiz,
Sál sabyr et, qudaǵaı, o netkeniń?
Bizdiń árbir isimiz kúná syndy.
Órshelene jaıasyń qulashyńdy.
Jekjat jónin bilmeıtin el emespiz,
Aqylǵa kep, ber endi bir ashýdy.
Qaıyń shashyn julypsyz, obaldaǵy-aı,
...Buryn qalaı kelgenbiz abaılamaı.
Biz eńkeıgen saıyn siz shalqaıasyz
Minezińiz, apyr-aı, qalaı-qalaı?

Bul óleńge túsinik berip jatýdyń ózi artyq. Sýret — óleń. Obraz — óleń. Eshqandaı talqylap, taratyp jatpaı-aq bári ap-aıqyn. Bul óleńniń taǵy bir kózge uryp turǵan ereksheligi barynsha qazaqy minezinde, ıaǵnı qazaqy oryndalýynda. Sol úshin de ádeıi keltirdim, Baýyrjannyń sózden ózimizge etene tanys sýret sala biletin sheberligine tánti bolǵandyqtan. Áıtpese, Abaıdyń «Qys» óleńinen bastap jyl mezgilderin adam keıpine keltirip sýretteıtin óleńder, Qudaıǵa shúkir, jetip artylady.

Negizinen, Baýyrjan kúzdi ózimniń kóńil-kúıimniń aýa raıy, jan quby-lystarymnyń klımaty dep biledi.

Móldir bulttan párenji jamyldy Aı da,
Sharshady ǵoı... aspan sál damyldaı ma?
«Jylama endi, súrtkin, — dep — kóz jasyńdy»
Aqyl aıtar kúzge eshkim tabylmaı ma?
Men-aq aqyl aıtar em, túsin, biraq...
Bireý alyp ketkendeı kúshimdi naq.
Aıqaılaımyn, daýysym shyǵar emes,
Tur óıtkeni, meniń de ishim jylap.
Kóńildiń kóp boıaýy ońar sherden,
Bizge-daǵy kóp adam bolar sengen.
Sol senimnen shyǵaıyq, jylama, kúz,
... Aldymenen sen toqta, sodan soń Men.

«Kóńiliniń kóp boıaýy sherden ońyp» ketken Baýyrjannyń ishin qanjylatatyn jaǵdaıattar kóp bolyp tur. Tym kóp. Óıtkeni «shyndyǵyńyz búginde tuldyry joq tul jetim». Óıtkeni ol «mystan-ómir qolynan kózemenen qaıǵy ishken». Óıtkeni ol:

Danǵazanyń býyna mań dala mas,
Japyraqsyz qýrady orman-aǵash.
Kirpigine qan qatyp qoǵamyń tur.
Úmit kútken urpaǵyń ol jalańash.
Armanymen qondyrǵan aıǵa óleńin
Adaldyqtyń ár kezde baıraǵy ediń.
Etik satyp erteńiń bazarda júr,
Endi kúniń ne bolar qaıran elim? —

degen etin ezip, súıegin úgitip jiberetin aýyr suraqtyń astynda júr. Qaı jaǵyna qarasa da eńsesin basyp, jan-júregin talap, sezim talshyqtaryn otap jiberetin kórinisterdi kóre-kóre kóńili ábden qaıtqan aqyn «baqytsyzdyq pen aqynda bar ma eken álde úndestik» degen zil batpan tujyrymǵa keledi.

Men bul maqalamdy Baýyrjannyń óz óleńimen aıaqtaǵym kelip tur. Óıtkeni ol óleń kóbimizdiń qazirgi kóńil-kúıimizdiń eń kerekti pernesin dál basyp, sher-muńymyzdyń shegin der kezinde qaǵyp jiberetin jup-jumyr qalpynda, aıaq-qoly balǵadaı bop týa salǵan óleń eken.

Júregimdi bılegende nala-muń,
Hal-jaıymdy suraı berme, qaraǵym,
Qulaı-qulaı taýsylǵan bar amalym,
Kúrsinýden kúlge aınalǵan janarym.
Laýlaı almaı, byqsyp janǵan shalamyn.
Qarashanyń bulty-syndy túnergen
Qara kózden qan aǵyzyp kúlem men.
Janarynda qaıǵy jýsap, muń órgen
Qara túnniń úrpinen men jyr emgem.
Sodan bolar kóńildiń kóp keteýi,
Meniń janym — kóńilsizdik mekeni.
Qıalymnyń qanjylaǵan janary,
Armanymnyń jasqa tolǵan etegi.
Kókiregimde kúrsingende sherli óleń,
Sábı-muńdy besigimde terbep em...
Óz sezimin ózi óltirip jerlegen
Qandy qoldy qatygezbin men degen.
Hal-jaıymdy suraı berme sen menen.

---