InfoHub Logo

Osy toptama maqalalarymnyń bas jaǵynda Ámirhan Balqybek týraly jazǵan pikirimde men onyń tym sarań jazatynyn eskertkendeı sóz aıtyp, biraq sarań jazýdyń tipti de aıyp emes ekenin, solaı bola tura, qolyna qalamdy jıirek qolǵa alǵanyn qalaıtynymdy bildirgendeı bolyp em. Bul tolqyndy oqı kele, sarań jazý «aýrýy» olardyń bárine de tán ekenin uqtym. Aldy qyryqqa kep qalǵan, baıaǵy bizder sekildi qyspaq pen qursaýda, ıaǵnı qatyp-semip qalǵan, syqıǵan standartta emes, alasapyrany da, alys-julysy da kóp qym-qýat, alaquıyn dúnıeniń ishinde júrse de nege sonshalyqty sarań jazatyndaryna túsinbeı-aq qoıdym. Qudaı-aý, óleń deıtin birde jamyrasa tabysyp, birde jaǵalasa tebisip jatqan myna qatal da qazymyr ýaqytpen shappa-shup ustasyp, qoıan-qoltyq tartysqa túsetin sonshalyqty ushqyr janr emes pe?! Árıne, ne bolsa sony jaza bermeý kerek, ne bolsa sonyń jeteginde kete bermeý kerek, ne bolsa sony eshqandaı elekten ótkizbeı, ishki qýat-qarymyńda qorytyp almaı, dúmbilez qalpynda óleń ete bermeý kerek. Munyń bári túsinikti. Deı turǵanmen... Deı turǵanmen...

Biraq, solaı bola tura, bul tolqynǵa súısingenim, olardyń ár qaısysynyń óz joly, óz daýysy bar. Bir-birine múlde uqsamaıdy. Shyǵarmashylyq ara-jikteri bir-birinen alshaq-alshaq jatyr. Biri men birin tipti de shatastyryp almaısyń.

Osy «sarańdardyń» qataryndaǵy Nurjan Qýantaıuly da óleń degen kúre tamyrdaı dańǵyl jolǵa óz soqpaǵymen kelip qosylypty. Bul jerde biz jol men soqpaq metaforasyn tekten-tek aıtyp otyrǵan joqpyz. Óıtkeni onyń «Kúmbir» kitabynyń alǵashqy betindegi óleń «Jolda» dep atalypty. Bul óleń — aqynnyń ózin qanaǵattandyrǵan, kóńilinen shyqqan alǵashqy óleńderiniń biri bolsa kerek. Óleńdegi «súreńsiz kúnniń sút qosqan shaıǵa bir qanǵan Anama uqsap ashylyp qapty qabaǵy», «qoǵa men qamys úńilip turdy japyrlap, etekti kesip esile aqqan ózenge» degen joldar, sóz joq, jas aqynnyń ári sergek, ári baıqaǵyshtyǵyn kórsetse kerek.

Nurjan qıadaǵyny qapy jibermeıtin baıqaǵysh qana emes, sol kórgenin qarshyǵadaı qaǵyp túsetin alǵyr. Taǵy da ol kórgenderiniń bári qazaq janyna jaqyn. Ulttyq kolorıtke baı.

Sary shaldyń taramdalǵan
saqalyndaı
Oshaqta ot kólbeńdeıdi jel lebimen.
Kim-kimdi de qyzyqtyratyn jandy sýret.

Jalpy, Nurjan sózben sýret salýǵa sheber-aq. Taǵy da ol sýretterdiń bári sondaı naqty, boıaýy sondaı qanyq. Sonymen birge, ol sýretterdiń bári de ýaqyt tabymen kómeski tartyp kónermeıtindeı. Beıne bir olardyń bári jańa ǵana, seniń kóz aldyńda salynǵandaı. Tipti ustasań qolyńa boıaýy juǵyp qalardaı nemese naqty bir zattyń taby alaqanyńa seziletindeı. Oqyp kóreıik.

Ańdaýsyzda aspanǵa nuryn shashyp
Nálisindeı etiktiń... Aı qaǵyldy.

Nemese:

Bulaqtyń sýy búıiri qyzyp bıledi
Qaqpaqyl qylyp qaırańda malta tastardy.

Nemese:

Jańa sytylǵan terisi qusap soǵymnyń
Kókjıek sonaý kólbeń de kólbeń bý bolyp.

Nemese:

Aqsha bulttar tútinindeı múshtiktiń.

Nemese:

Jaıyp qoıǵan órege aq maltadaı
Aýyl úıi kóringen aǵarańdap.

Nemese:

Saly sýǵa ketken kóktiń
Eńsesi
Eski tonnyń etegindeı salbyrap.

Mine, osylaı jalǵasa beredi, jalǵasa beredi. Árıne, bul sýretterdiń bári derlik ǵylymı-tehnıkalyq tóńkeris zamanynyń shynjyr tabany jerin taptamaǵan, soraıyp-soraıyp turǵan turba óńeshteri kógine kókala tútin quspaǵan týǵan jerdiń tunyp turǵan kelisti kelbetteri. Biraq sol aıshyqty sýretter men ádemi kórinisterdi kóterip turǵan ol sulý aımaqtyń da suńǵyla tarıhy bolmas pa? Árıne, kórgen kózdi suqtandyryp, aıtqan aýyzdy tamsandyryp jiberetin sol ǵajap kórinisterge toly bul aımaq ǵasyrlar boıy osyndaı tamyljyǵan qalpynda turmaǵan eken, ol jer de talaı-talaı qandy oqıǵalardyń kýási bolyp, basynan talaı-talaı tartysty oqıǵalardy ótkergen eken...

Endi aqyn da óziniń qylqalamyn kóz ben kóńildi qatar arbaıtyn sary ala, jasyl boıaýlardan aryltyp, qara ala, qanqyzyl boıaýlarǵa malyp alady.

Torǵaıy ushqan sor dalam,
Tolǵamaly naıza tolǵatar erdeı qomdanam.
Tutam emshekteı tý bıe úshin nar babam,
Tuttaı balanyń turmysy úshin nar babam
Basy qaıda qalmaǵan?
Salqar tarıhty saıyna tyǵyp sar dalam:
«Qarasha jurttyń qaı sózderin qarmanam»,
Qadiri qashqan, qahary asqan zamanda
Qazaǵym qaıda aýmaǵan.

Endi aqyn boıynda ne nársege de, qandaı qubylysqa da tarıhı kózqaras qalyptasa bastady. Aqyn boıyndaǵy tarıhı kózqaras degen kategorıany naqty bir tarıhı aıada ǵana qarastyrýǵa bolmaıdy. Bul jerde ol uǵymdy qaı taqyryptyń da arǵy astaryna úńilip, tamyryna boılap, qyrtysyn arshyp, tegin tanýǵa umtylý dep qaraǵan jón. Iaǵnı Nurjannyń kórý aıasy aýqymdalyp, dúnıe tanymy men kóńil kókjıegi keńı tústi degen sóz. Iaǵnı, endi ol qylt etip kóringendi kánigi fotograftaı syrt etkizip túsire qoıatyn nemese kózdi arbap turǵan kórinisti shuǵyl túrde kóshire qoıatyn peızajısen góri, taqyrypqa aınalǵan materıaldyń arǵy jaǵyna, ishki álemine zer sala bastady. Sol áreket, sol jolǵa túskennen-aq myna jaryq dúnıeniń sheti de, shegi de joq ekenine kózi jetip, onyń dramasy men tragedıasy andyzdap shyǵa keldi. Aqyn endi qıametten de qıyn sol dúnıeniń ishine kirdi.

Kókjıektiń kemeri,
Kózimdi meniń aldama.
Shegi bar jerdiń dep edi,
Sheksiz eken-aý jalǵan, á?
Kókjıektiń kemeri
Kózime qarar suǵyna.
Jalyqpaı-aq el senedi
Jalǵannyń jalǵandyǵyna.
Kókjal taǵy qaıda bar?
Kózime aıtshy, syr búkpe.
Dıirmen qusap aınalar
Dúnıesi de, tirlik te.

Dúnıe shyrkóbelek aınalýda. Taǵy da dıirmen qusap. Alapat aınalys. Dándeı basyńdy undaı úgitip tartyp jibermek. Kókjıekti, kókjıektiń kemerin ol buryn da kórgen bolatyn. Ol kezde kókjıektiń kemerinde bulyń-bulyń etip jatatyn «saǵymdy maltyp barsam ba» dep ádemi bir oınaqy qylyq kórsetip, týǵan jerge degen ańsar sezimin ǵana bildirip qoıǵan-dy. Sóıtse, tabıǵat kókjıeginiń kemerinen góri, ómir kókjıeginiń kemeri áldeqaıda aýyr da qıyn bolyp shyqty.

Nurjan aqyn endi kómeıine túskenniń bárin un etip tartyp jiberetin dıirmendeı aınalyp turǵan dúnıe men tirshilik túgili, kúni keshe ǵana mop-momaqan bop montıyp, jup-jumsaq bop jutynyp, óziniń búkil sulýlyǵy men symbatyn syrtyna shyǵaryp jatatyn tabıǵattyń ózinen de drama, tabıǵattyń ózinen de tartys kóretin boldy. Óziniń kóńil-kúıi men kózqarasyn sol tabıǵat qubylystarymen astastyra qarastyryp, óleńin sol qubylystarmen úılestire, úndestire óretin boldy.

Sire, sire, sire qar,
Sire qarda kim ońar.
Siri qalǵan myna biz,
Siz tabyńyz bir amal.
Qara túnniń qaımaǵyn
Aıqaı buzbas, oı buzar.
Ormandy sózdiń aımaǵyn
Ombylaǵan oı buzar.

Aıtylar oıdyń, ishki psıhologıalyq arpalystyń balqyǵan qorǵasyndaı bop quıyla qalǵanyn bylaı qoıǵanda, oryndalýynyń ózi qandaı ádemi. Qulaǵyn keltirip, buraýyn qalaı dál túsirgen. Syńǵyr-syńǵyr, syńǵyr-syńǵyr. Beıne bir ár býyn, ár bir sózge kózge kórinbeıtin quıtaqandaı-quıtaqandaı kúmis qońyraýlar ilip qoıǵandaı.

Aqyn myna tirshilikke burynǵydan da jiti, burynǵydan da sergek qaraıtyn boldy. Kórý de, sonymen qosa kózqaras ta ózgerdi. Bir kezde qaǵylǵan nál sıaqty kórinetin Aıyńyz, endi «bultqa sińgen qaýǵanyń shelegindeı sýǵa batyp bara jatatyn» boldy.

Aldynan «oshaqqa uqsap jurtynda qalǵan moladaı sýyq qystaqtar» shyǵyp, solardy kórgen óziniń de kóńili «qabyrǵasy qulaǵan eski jurttaı qaqyrap» qalatyn boldy. Mahambet aqynnyń: «Ejelgi dushpan el bolmas, etekten kesip jeń bolmas» dep qylyshtaı tilip sóılegenin oqyp, ony kóńiline myqtap toqyp ósken aqyn, endi myna aıar zamannyń sol bir sertteı berik sózden syrt aınalyp ketkenin kórip «ejelgi dushpan el boldy, etekten kesip jeń boldy, teń-teń boldy, teń boldy, teń-teń júgiń jem boldy» dep qamyqty.

Nurjan Qýantaıulynyń taǵy bir meni súısintkeni óziniń bir shyqqan bıiginde qalyp qoımaı, ózine de, ózgege de tosyn, ózine de, ózgege de belgisiz tyń óristerge shyǵýǵa qumarlyǵy. Bul rette ol oqyǵan kózge de, estigen qulaqqa da oqshaý kórinip, tipti oǵashtaý estiletin obrazdar men sóz tirkesterinen de qashpaıdy. Abaı aıtqandaı «qıynnan qıystyrar er danasy» degendeı Nurjan da qıynnan qıystyrady. Qıystyrady degen sózden (tipti Abaıdyń ózi solaı dep tursa da) bireýler shoshyp ketýi kádik. Óıtkeni kóp jurt úshin óleń degen quıyla salý kerek. Olar óleń degeniń de ómir ekenine mán bere bermeıdi. Olaı bolsa, ómir sıaqty óleń de keıde mozaııka sıaqty qurastyrylady. Tek sol qurastyrýda úndestik bolsyn, sendire alatyn qýat bolsyn deńiz. Máselen ol: «Meniń jyrym — sonaý erte kóktemde qasat qardy teýip shyqqan báısheshek» deıdi. «Qasat qardy teýip shyqqan báısheshekti sizdiń, árıne, qabyldamaýǵa tolyq haqyńyz bar. Al men osy obrazdy qabyldadym. Kórinbeıtin proses bolsa da, kórip turǵandaımyn. Taǵy da Nurjan «Almatynyń betine ala plakat jabysyp» turǵanyn kóripti. Muny endi qabyldamasańyz da qabyldaısyz!

Nurjan shyǵarmashylyǵy týraly pikir jazǵan Bekjan Áshirbaev: «Jańa, tyń teńeýler, úırenshikti emes leksıkaǵa umtylý, oqys metaforalar jasaý, sharttylyqtan jalt burylyp ketý Nurjan poezıasynda az kezdespeıdi» depti. Men bul pikirge ábden qosylam.

---