InfoHub Logo

Meniń beıshara gúlderim múlde solyp qalypty, – dedi Ida. – Keshe keshkilik sonshalyq ádemi edi, endi, mine, qyljıyp jatyr. Nege bulaı? – Ol dıvanda otyrǵan stýdentten osylaı dep surady.

Qyz stýdentti óte jaqsy kóretin. Óıtkeni ol tańǵajaıyp áńgimelerdi maıyn tamyzyp aıta beretin jáne aǵashtan jonyp, ishinde kip-kishkentaı bıshiniń beınesi bar júrekshe, gúl, esik-terezesi ashylyp-jabylatyn keremet saraılar sekildi oıynshyqtar jasaıtyn. Stýdent óte bir kóńildi jan edi.

— Bularǵa ne bolǵan? – dep qaıtalap surady da, qyz solyp qalǵan bir shoq gúldi kórsetti.

— Ne bolǵanyn bilesiń be? – dedi stýdent. – Gúlder túnde bı keshine barǵan, sharshap qyljıyp jatqany da sondyqtan.

— Gúlder bılemeıdi ǵoı! – dedi kishkentaı Ida.

— Bıleıdi! – dedi stýdent senimdi únmen. – Tún jarymda qarańǵy túsip, bárimiz uıqyǵa ketkende, olardyń bir-birimen qalaı bılegenin kórseń, sonshalyq ǵajap!

— Olardyń bıine kishkene balalardyń barýyna bola ma?

— Nege bolmasyn, – dedi stýdent, – kishkentaı merýert gúlder men dástúrgúlder de bıleıdi ǵoı.

— Eń ádemi gúlder qaı jerde bıleıdi, a? – dep surady Ida.

— Sen qalanyń syrtynda, ǵajaıyp gúlder ósetin baǵy bar, jaz kezinde patsha keletin álgi úlken saraı turǵan jerde bolmap pa ediń? Qolyńdaǵy nandy kórip, soǵan júzip kelgen aqqýlardy umytyp qaldyń ba? Mine, dál sol jerde naǵyz bı keshteri ótip turady!

— Men keshe mamammen birge sol jerge bardym, – dedi kishkene Ida. – Biraq aǵashtarda birde-bir japyraq qalmapty, baqta da jalǵyz tal gúl joq. Olar qaıda ketti eken? Jazda sonshalyq kóp edi!..

— Olardyń barlyǵy da saraıda! – dedi stýdent. – Patsha men onyń qyzmetshileri qalaǵa kóship kelisimen barlyq gúl ataýly baqtan saraıǵa qashyp barady. Sol jerde olardyń saýyq-saırany bastalady. Baryp kórseń ǵoı, shirkin! Eń ádemi eki raýshan gúl taqqa otyrady, bular patsha men onyń zaıyby. Qyp-qyzyl qoraz aıdarly táj gúlder olardyń eki jaǵyna turyp alyp, ıilip, tájim etedi. Bular nókerler. Sonan soń tolyp jatqan ádemi gúlder keledi de, bı keshi bastalady. Teńizshiler beınesindegi kip-kishkentaı súmbil ıek, jylan qıyq bıkeshter esepti kógildir tústi shegir gúldermen bıleıdi, al qyzǵaldaqtar men úp-úlken sary lalalar – kári kempirler sekildi bıdi syrttaı qyzyqtap, tártipti baqylap turady.

— Patsha saraıynda bılegeni úshin gúlderge eshkim uryspaı ma? – dep surady, kishkentaı Ida.

— Bul týraly eshkim de bilmeıdi ǵoı!– dedi stýdent.

Ras, keı kezde túnniń bir ýaǵynda qolynda bir top kilt bar kúzetshi shal kelip ketedi. Kilttiń syldyryn estigen sátte gúl ataýly terezege tutylǵan uzyn perdeniń tasasyna jasyrynyp qalady da, kishkentaı sańylaýdan urlana qarap turady. «Myna jerden gúldiń ıisi ańqyp tur ǵoı», – dep mińgirleıdi shal. Biraq eshteńe kórmeıdi.

— Mine, qyzyq! – dedi kishkentaı Ida qol shapalaqtap. – Olardy men de kóre almaımyn ba sonda?

— Kóre alasyń, –dedi stýdent. – Endigi barǵanyńda terezege qarasań jetip jatyr. Men búgin ol jerden úp-úlken sary lalagúldi kórdim. Ol ózin saraıda turatyn bıkeshteı sezinip, dıvannyń ústinde kerbez kerilip jatty.

— Botanıkalyq baqtaǵy gúlder ol jerge bara ala ma? Eki ara tym alys qoı!

— Qoryqpaı-aq qoı, – dedi stýdent. – Kerek bolsa olar usha da alady. Sen óte ádemi qyzyl, sary gúlderge uqsaıtyn aq kóbelekti kórip pe ediń? Olar da bir kezde gúl bolǵan. Óz sabaqtarynan úzilip, bıikke yrshyp, qanat sekildi qaýyzdaryn qaǵyp-qaǵyp qalyp usha jónelgen. Olar óte ádepti bolǵandyqtan osyndaı baqytqa ıe bolǵan. Árıne, olar túnde ǵana ushpaıdy. Al basqalary kúndiz de sabaqtaryna jabysyp, qımylsyz otyrady. Olar bolsa ushyp júredi. Usha-usha qaýyzdary da aqyry naǵyz qanatqa aınalady. Seniń óziń olarǵa talaı ret qyzyǵa qaraǵan da shyǵarsyń. Aıtpaqshy, Botanıkalyq baqtaǵy gúlderdiń patsha saraıynda bolmaýy da múmkin. Bálkim, olar ár kún saıyn álgi saraıda saýyq-saıran ótetinin bilmeıtin de shyǵar. Men saǵan keıinnen profesordyń ózi tań qalatyn áńgime aıtaıyn. Sen ony bilesiń, bizben kórshi turady ǵoı. Sonymen onyń baǵyna barǵanda kez kelgen gúldiń bireýine patsha saraıyndaǵy bı keshi týraly aıt. Ol basqa gúlderge jetkizedi de, barlyǵy qashyp ketedi. Baqqa kelgen profesor onda birde-bir gúldiń qalmaǵanyn kórip, ne bolǵanyn túsine almaı ań-tań qalady.

— Ol basqalaryna qalaı aıtady? Gúldiń tili joq qoı.

— Árıne, joq, – dep kelisti stýdent. – Degenmen olar bir-birimen ymdasyp ıshara arqyly túsinisedi. Sál ǵana samal soqsa olardyń teńselip, jap-jasyl japyraqtarynyń qalaı jelpildeıtinin talaı ret kórmep pe ediń. Osynyń ózi qandaı tamasha! Bir-birimen sóılesip jatqan sekildi.

— Al profesor olardyń ymdasýyn túsine me? – dep surady kishkentaı Ida.

— Árıne! Tańerteń baqqa kelgen ol úlken qalaqaıdyń teńsele qozǵalyp, kózdiń jaýyn alardaı qyp-qyzyl qalampyrǵa ısharat jasap turǵanyn kóredi. Qalaqaıdyń: «Sen sonshalyq súıkimdisiń, men seni súıemin», –dep turǵanyn túsingen profesor ony salyp qalady. Qalaqaıdyń qylqandarynyń qalaı ekenin bilesiń ǵoı, ol profesordyń qolyn shaǵyp alady. Osydan keıin ol álgige tıisýdi qoıǵan.

— Mine, qyzyq! – dep Ida kúlip jiberdi.

— Qaıdaǵyny aıtyp, balanyń basyn qatyrýǵa bola ma? – dedi osy úıge qonaqqa kelip, dıvanda manaýrap otyrǵan keńesshi.

Ol stýdentti jaqtyrmaıtyn, únemi kúńkildep, sógip otyratyn. Ásirese onyń aǵashtan jonyp jasaǵan qolyna júrek ustap, darǵa asýly turǵan adam (júrek urlaǵany úshin darǵa asylǵan) nemese murnyna kúıeýin mingizip, taıaqta otyrǵan mystan kempirdiń músini sekildi kóz tartarlyq oıynshyqtaryn kórgende keńesshi qarap otyryp búlinetin.

— Qaıdaǵyny aıtyp, balanyń basyn qatyrýǵa bola ma? Bunyń bári bos dalbasa! –deıtin ol árqashan.

Biraq stýdenttiń áńgimesi Idanyń kókeıine myqtap ornyqty, ol kúni boıy gúlder týraly ǵana oılaýmen boldy.

«Gúlder bıden sharshaǵan soń qaljyrap qalǵan eken ǵoı».

Ida oıynshyqtary jatqan kishkene stolǵa keldi. Stoldyń tartpasynda ár túrli oıynshyqtar óte mol edi. Sofı esimdi qýyrshaq óz tóseginde uıyqtap jatqan, Ida oǵan:

— Tósekten turyp, búginshe jáshikke túnep shyǵýyńa týra keler, Sofı. Beıshara gúlder syrqattanyp qalypty, olardy seniń tósegińe jatqyzsaq, bálkim, jazylyp kóter, –dedi.

Sóıtip qýyrshaǵyn tósekten julyp aldy. Sofı óz tósegin ózine bıletpegeni úshin Idaǵa jaqtyrmaı bir qarady da úndemedi.

Ida gúlderdi tósekke jatqyzyp, ústin kórpemen durystap japty da: «Qozǵalmaı jatsańdar shaı beremin, tańerteń sender múlde jazylyp ketesińder», – dep ýáde ótti. Sonan soń kún túspesin dep shymyldyqty japty.

Stýdenttiń áńgimesi esinen shyqpaı qoıdy, tósegine jatqan soń da terezeni túgel alyp jatqan perdeniń tasasyna jasyrynǵan qyzǵaldaq, súmbil sekildi mamasynyń súıkimdi gúlderine qaramaýǵa shydamy jetpedi. Súıkimdi gúlderge qarap jatyp: «Men bárin bilemin, túnde senderde bı keshi bolady», – dep kúbirledi.

Gúlder eshteńe bilmeıtindeı qımyl-qybyrsyz tura berdi, tipti birde-bireýi sybdyr etken joq. Biraq kishkentaı Ida olardyń bı keshine baratyndyǵyna esh kúmándanǵan joq.

Tósekke jatqanmen Ida uıyqtaı almaı uzaq ýaqyt gúlderdiń qalaı bıleıtinin kóz aldyna elestetýmen boldy. «Meniń gúlderim shynymen-aq patsha saraıyndaǵy bı keshine bardy ma eken?» – dep oılady. Osy bir tátti oıǵa berilip jatyp uıyqtap ketti.

Tún ortasynda kishkentaı Ida kenetten oıanyp ketti. Túsinde ol ár túrli gúlderdi jáne munyń basyn túkke turǵysyz birdemelermen qatyrǵan stýdentti sógip jatqan keńesshini kórdi. Ida jatqan bólmedegi stolda shyraǵdan janyp turǵan, ákesi men sheshesi uıyqtap jatyr eken.

— Meniń gúlderim qalaı uıyqtap jatyr eken, bileıinshi, – dep oılaǵan Ida jastyqtan basyn kóterip jartylaı ashyq turǵan esikke qarady. Osy sát oıynshyqtary men gúlderi qalǵan bólmede áldekim jaılap qana fortepáno oınap jatqan sekildendi, mundaı áýendi ol eshqashan estimep edi.

Rasynda da, gúlder bılep jatyr! – dep kúbirledi Ida. – Shirkin-aı, óz kózimmen kórer me edim!

Biraq ákesi men sheshesin oıatyp alarmyn – dep qaýiptenip, ornynan turýǵa batyly jetpedi.

— Gúlder osy bólmege kirseshi,– dep tiledi ol.

Biraq gúlder onyń bólmesine kirmedi. Jańaǵy ásem áýen baıaý ǵana qalyqtap tur. Sonshalyq súıkimdi, ǵajap áýen! Ida shydaı almaı jaılap tósekten tústi de, aıaǵynyń ushymen basyp baryp, jartylaı ashyq esikten ekinshi bólmege kóz saldy. Ǵajaıypty kórip, ańtarylyp turyp qaldy.

Ol bólmede shyraǵdan janyp turmaǵanmen kúndizgideı jap-jaryq edi. Endi terezeden aı sáýlesi túsken jerge qyzǵaldaq pen súmbil gúl eki qatarǵa sap túzep tura qalypty. Terezeniń aldynda topyraq toltyrylǵan túbekten basqa eshteńe qalmaǵan, gúl ataýlynyń bári jerge túsip ketipti. Ár túrli gúlder asa bir jarastyqpen bılep júr, olar birde dóńgelenip, endi birde beıne bir qol ustasqandaı jasyl japyraqtary bir-birine jabysyp, shyr aınalady. Fortepánoda úp-úlken sary lalagúl oınap otyr. Muny Ida jazdygúni kórgen de shyǵar, bálkim. Stýdenttiń bir rette «Ah, ol Lına bıkeshke qandaı uqsaıdy» degeni áli esinde. Sonda barlyǵy da stýdentti mazaqtap kúlgen. Al dál qazir lalagúl shynynda da Lınaǵa uqsaıtyn tárizdendi. Onyń roıálda oımaýy Lınaǵa qatty uqsaıdy eken, ol da sopaqsha kelgen betin birese ońǵa, birese solǵa buryp, áýenniń yrǵaǵyna saı basyn shulǵyp otyratyn. Idany eshqaısysy baıqaı qoımaıdy.

Kenet úlken kógildir jylan qıaq oıynshyqtar jatqan stoldyń ortasyna yrshyp shyqty da, aýrý gúlder jatqan qýyrshaqtyń tósegine jaqyndap kelip, kórpeni ashyp jiberdi. Bizdiń de bılegimiz keledi degendeı bas shulǵysyp, oryndarynan turyp ketti. Astyńǵy erni opyrylyp túsken kári Kýrılka ádemi gúlderdiń aldyna kelip, bas ıgeni sol edi, olar stoldan yrǵyp-yrǵyp túsip, basqalarǵa qosylyp, kóńildi saıranǵa aralasyp ketti. Olardyń birde-bireýi aýrý gúlge uqsamaıtyn edi.

Kenet áldene sart etti de, áldekim edenge qulap túskendeı boldy. Ida jalt qarady, bul qyzyl tal eken. Óziniń gúlderge bóten emestigin tanytqysy kelgendeı ol da stoldan yrshyp túsipti. Qaǵaz gúldermen áshekeılengen qyzyl tal da kózdiń jaýyn alardaı edi. Onyń ıyǵyna keńesshinikine uqsas keń jıekti qalpaq kıgen balaýyzdan jasalǵan qýyrshaq otyryp alypty. Qyzyl tal úsh birdeı aǵash aıaqtarymen edendi dúńkildete tepkilep, gúlderdiń arasynda erekshelenip, mazýrka bıin bıleı bastady. Al basqa gúlder tym jeńil bolǵandyqtan bul bıdi bıleı almaıtyn-dy.

Kenet qyzyl taldyń ıyǵynda otyrǵan balaýyz qýyrshaq boıyn túzep, qaǵaz gúlderdi shyr aınaldyryp, qatqyl daýyspen:

— Qaıdaǵyny aıtyp, balanyń basyn qatyrýǵa bola ma? Munyń bári bos dalbasa! – dep aıqaı saldy.

Keń jıekti qalpaq kıgen, óńi sup-sur ári adýyn qýyrshaq keńesshiden aınymaı qalypty. Osy kezde qaǵaz gúlder onyń shilmıgen tirseginen salyp-salyp jiberdi. Balaýyz qýyrshaq burynǵy qalpyna túsip, búrisip otyrdy da qaldy. Munyń kúlkili bolǵany sonshalyq, Ida ózin-ózi tejeı almady.

Birde eńsesin kóterip, shirenip, endi birde jıeginen qalpaq kıgen balaýyz qýyrshaq qalpyna túsken keńesshiniń qyzyl talmen birge bılemeske amaly qalmady. Aqyry, barlyǵynyń, ásirese qýyrshaq tóseginen turǵan gúlderdiń ótinishi boıynsha qyzyl tal bı alańynan ketip, balaýyz qýyrshaqtyń jany jaı tapty. Kenet Sofı jáne basqa oıynshyqtar jatqan jáshik dúńkildeı bastady. Kýrılka stol jıegimen júgirip baryp, etpettep jata qaldy da, stoldyń tartpasyn ashty. Sofı ornynan turyp, jan-jaǵyna tańyrqaı qarady.

— Sender bı keshin ótkizip jatyr ekensińder ǵoı, – dedi ol. – Maǵan nege aıtpaısyńdar?

— Menimen bılegiń kele me? – dep surady Kýrılka.

— Menimen bıleıtin kisiniń suryn qara! – dedi de Sofı teris aınaldy. Sonan soń jáshikke otyryp, gúlderdiń ózin bıge shaqyrýyn kútti. Biraq onymen bıleý birde-bireýiniń qaperine kirip shyqpaıtyn tárizdi. Ol qatty jóteldi, sonda da eshkim nazar aýdarmady. Kýrılka jalǵyz ózi áp-ádemi bılep júrdi.

Birde-bir gúldiń ózine kóz salmaǵanyna yzalanǵan Sofı jerge qulap tústi, sol-aq eken, barlyǵy júgirip kelip: «Bir jerińdi jaraqattap alǵan joqpysyń», – dep suraı bastady. Barlyǵy birdeı, ásirese onyń tósegine jatyp turǵan gúlder Sofımen sonshalyq jyly sóılesti. Sofıdyń esh jeri jaraqattanbaǵan edi. Kishkene Idanyń gúlderi sonshalyq tamasha tósegin bergeni úshin alǵys jaýdyryp, ony ortaǵa alyp shyǵyp, bıge tartty, al basqalary qol ustasyp, olardy qorshap, aınala bastady. Qatty kóńildengen Sofı gúlderge qarap, «tósegin olarǵa beretindigin, ózi jáshiktiń ishinde uıyqtaıtyndyǵyn» aıtty.

— Raqmet! – desti gúlder. – Biraq biz uzaq ómir súre almaımyz. Tań atysymen biz birjola ólemiz! Kishkentaı Idaǵa túsindirip aıt, ol bizdi baqtyń ánshi qus kómilgen jerine saqtasyn; jaz kelisimen qaıtadan ósip shyǵamyz, ári budan da ádemi bolamyz.

— Joq, sender ólýge tıisti emessińder! – dedi de Sofı gúlderdi qushaqtap súıdi. Osy kezde esik ashylyp, ishke bir top gúl kirdi. Ida bulardyń qaıdan kelgenin bile almady. Bálkim, patsha saraıynan kelgen shyǵar dep oılady. Eń aldynda bastaryna altyn táj kıgen eki raýshan gúli keledi. Bulardyń patsha men onyń zaıyby ekenin qyz birden túsindi. Ol ekeýiniń sońynda jan-jaǵyna bas shulǵyp, kózdiń jaýyn alardaı ádemi qalampyr men merýert gúlder kele jatyr. Mýzykanttar iri kelgen... ...kóknar men sarǵaldaqtar burshaq qaýyzyn úrleı-úrleı jarylardaı ábden isinip ketken tárizdi, al kip-kishkentaı kókshil qońyraýgúlder men appaq jaýqazyndar beıne bir qońyraý taǵyp alǵandaı syldyrlaǵan ún shyǵarady. Olardyń sońyn ala top-top bolyp ár túrli gúlder kógildir shegirgúl, qyzǵylt sary dástúrgúl jáne basqalary qyzý bılep kirip keledi. Gúl ataýlynyń bir-birimen súıisip, júrip bılegeni sonshalyq ǵajaıyp bir sýret edi.

Aqyry barlyǵy bir-birine tátti uıqy tilep, tarap ketti. Kishkene Ida tósegine kelip jatty. Túni boıy ol tús kórdi. Túsinde osylardyń barlyǵyn qaıtalap kórip shyqty.

Tańerteń ornynan tura salyp, gúlderin kórý úshin stolǵa keldi.

Kórpeni ashyp jiberdi, gúlderi ornynda jatyr eken, biraq múlde solyp qalypty. Sofı da jáshiktiń ishinde qatty uıyqtap jatyr.

— Seniń maǵan ne aıtýyń kerek ekenin bilesin be? – dep surady Ida.

Sofı oǵan túk túsinbegendeı bajyraıa qarap, lám demesten jata berdi.

— Sen qandaı jamansyń, – dedi ashýly Ida. – Olar senimen bıledi ǵoı.

Osydan keıin ol qalpaǵynda ádemi qustyń sýreti bar qatty qaǵazdan jasalǵan qorapty alyp, onyń ishine solyp qalǵan gúlderdi saldy.

— Mine, senderdiń tabyttaryn osy! – dedi ol. – Meniń norveg týystarym kelgen soń kelesi jazda budan da ádemi bolyp qaıta ósip shyǵýlaryn úshin biz senderdi baqqa aparyp kómemiz.

Ionas pen Adolf alǵyr da ójet balalar edi. Ákeleri ekeýine jańa sadaq satyp ápergen-di. Olar jańa oıynshyqtaryn kórsetýge Idaǵa kelgen. Qyz olarǵa solyp qalǵan beıshara gúlder týraly aıtyp, kómektesýlerin surady. Balalar sadaqtaryn asynyp, jol bastady, olardyń sońynan óli gúlder salynǵan qorapty kótergen kishkentaı Ida ilesti. Baq ishinen jer qazdy. Ida óli gúlderdi súıip bolǵan soń, qorapty shuńqyrǵa túsirdi, al Ionas pen Adolf beıit basynda turyp, sadaq atty. Óıtkeni olardyń ne myltyǵy, ne zeńbiregi bolmady ǵoı.

Aýdarǵan B.Muqaev