InfoHub Logo

Káribaı Ádemi Bolatqyzy
Oral qalasy, BQMÝ shetel tilderi kafedrasy, 4 kýrs stýdenti
Kısmetova Galıa Nagıbýdaevna
Oral qalasy, BQMÝ ped.ǵyl.kandıdaty, dosent, ǵylymı jetekshi

Jad - bul psıhıkalyq ómirdiń, bizdiń sanamyzdyń negizi. Ol bizdiń bolashaǵymyz úshin ótken tarıhymyzdy saqtaıtyn sıqyrly qorapsha. Kez kelgen qarapaıym nemese kúrdeli qyzmet (oqý, jazý, ózinniń jeke áreketindi oılaý) mynaǵan negizdelgen: qabyldaý beınesi tipti birneshe sekýndqa bolsyn jadta saqtalady. Eger bizdiń jadymyz joq bolsa, biz bir de bir sóılemdi túsine almaıtyn edik, sebebi sońyna deıin oqyp bitpeı jatyp, onyń basyn umytyp qalamyz. Eger jad jeke faktiler men jaǵdaılar arasyndaǵy baılanysty saqtamasa, bizdiń sezim múshelerimizden kelgen aqparat paıdasyz bolar edi. Jad kóp jaqty. Jadta arsenal sekildi,  ómir boıy  saqtalatyn belgili sózder qory, aqparat, túsinik, beıneler bar. Olar jalqy esimder, áke men ana beınesi, ana tili, adamnyń dúnıege kelgen jeriniń erekshelikteri men qasıetteri jáne t.b. Munyń bári uzaq merzimdi este saqtaý.  Degenmen, este saqtaýdyń  qysqa merzimdi túri de bolady. Mysaly, gazet satyp alýdy umytpaý nemese ata-anamyz tapsyryp ketken jumysty umytpaı oryndap qoıý t.s.s. Biraq, bir kún ótti jáne osy kúnge baılanysty jaǵdaıattar sol jerde qaldy. Olaı bolsa, aqparat sekýnd ne mınýt saqtaldy, uzaq saqtalǵan joq. Este saqtaýdyń osyndaı túri qysqa merzimdi este saqtaý dep atalady. Degenmen, qysqa merzimdi este saqtaý uzaq merzimge aınalýy múmkin. Fotosýretten buryn kórgen kisini,  kóshede ketip bara jatyp kóretin bolsaq, onyń beınesin qatesiz tanı alatyn kezder bolady.

Biz ártúrli sezim múshelerimiz, sonyń ishinde kórý, estý, ıis sezý, dám sezý arqyly aqparattar alamyz. Soǵan sáıkes kórý, estý, ıis sezý jáne dám sezý jadtary bólinedi. Sonymen qatar, adamnyń qandaı aqparatty este saqtaǵanyna baılanysty mynadaı jad túrlerin kórsetýge bolady: sózderdi este saqtaý (aýyzsha jáne verbaldi este saqtaý), beınelerdi este saqtaý  (beınelik este saqtaý), qozǵalystardy este saqtaý (qozǵalmaly este saqtaý), kóńil-kúı, sezim, ýaıymdy este saqtaý (emosıonaldy este saqtaý), keńistikte ornalasqan zattardy, ýaqyt úzindilerin, sandardy jáne t.b. este saqtaý. Sonymen, jad- kúrdeli psıhıkalyq úrdis, ol biz buryn qabyldaǵan, oılaǵan jáne jasaǵan áreketterimizdi saqtaıtyn jáne izin qaldyryp, kerek kezde qaıta jandandyratyn qabiletke ıe.

Jadty zertteý kóptegen ǵasyrlar buryn bastaldy jáne osylaı bola tura jad árdaıym oqý úrdisimen (ıaǵnı, aqparattardyń jınaqtalýy) baılanysta boldy. Mysaly, ejelgi grekter, aqparat qandaıda bir materıaldy zat retinde basqa túsedi jáne mıdyń jumsaq bóliginde  iz qaldyrady dep eseptedi. HH ǵasyrdyń basynda telefon jelileriniń paıda bolýymen baılanysty este saqtaý qaǵıdalary da osy qurylǵylardyń áreket etý mehanızmine negizdelip túsindirildi. Aqyrynda, genetıka jáne molekýlalyq bıologıanyń damýy, genetıkalyq aqparatty saqtaý mehanızminiń ashylýy, jadtyń mehanızmin bıologıa turǵysynan túsindirýge jol ashty. Jadtyń bir túriniń mehanızminde molekýlárlyq negiz bar dep boljaıdy.

Psıhologtar este saqtaýdyń 4 túrin bólip kórsetken. Olar qozǵalmaly, beınelik,aýyzsha-logıkalyq, emosıonaldyq. Ǵalymdar P. Lındseı jáne D. Norman este saqtaý júıesiniń 3 túri bar dep esepteıdi.

1. Sensorly aqparattyń ózindik izi. Bul júıe 0,1-0,5 sekýnd aralyǵynda naqty jáne tolyq álem beınesin este saqtaıdy.

2. Sensorly deńgeıde ótip jatqan aqparatty, túsindirmeli jaǵdaıattardy este saqtaıtyn qysqa merzimdik jad. Sensorly este saqtaýdyń izderi birneshe sekýndtyń onnan bir bóligin saqtaıdy jáne ony uzartýǵa múmkindik joq.

3. Uzaq merzimdi este saqtaý. Júıelerdiń ishindegi eń mańyzdysy jáne kúrdelisi. Onyń syıymdylyǵy sheksiz. Birneshe mınýt ishindeustalyp turǵan barlyq nárse uzaq merzimdi este saqtaý júıesinde tabylýy tıis.

Tatána Nıkıtına «Kak razvıt památ, ılı zapomınaem bystro ı legko» degen kitabynda, este saqtaý bul «... is-áreket aıaqtalyp qoıǵannan keıin, titirkendirgish jaıly aqparat saqtaý» ekenin aıtady. Jolda jatqan iz sekildi tereń ári naqty bolýy múmkin nemese birden joǵalyp ketedi.  Adamnyń aqparatty este saqtaı almaýynyń kóptegen túrleri bar. Olardyń negizgi sebepteri mynalar:

- nazardyń jetkiliksiz bolýy.

- este saqtaýdyń negizgi zańdaryn qadaǵalamaý.

- este saqtaý úshin aqparattyń kúrdeliligi, sonymen qatar, onyń nashar uıymdastyrylýy.

- nashar damyǵan tabıǵı jad.

Jadta birneshe úrdister júrip jatatyny belgili: este saqtaý, saqtaý, qalpyna keltirý. Osy úrdisterdiń árqaısysy áreketke qosylǵan bolsa, neǵurlym tabysty túrde júzege asdy. Este saqtaýdyń beriktigi, utqyrlyǵy tıimdiligi «sýbektiniń kelesi qyzmetine tıisti materıaldyń qatysý dárejesi qandaı, aldaǵy maqsatqa jetý úshin onyń mańyzy qandaı»  ekenimen anyqtalady. Sondyqtan, este saqtaý «birtekti kópshe túrde este saqtaý emes, kerisinshe ártekti aǵyp jatqan qyzmet» retinde túsindiriledi (A. A. Smırnov). Oılaý jáne este saqtaýdyń ózara qatynasynda másele týyndaıdy, sebebi, « problemaly jaǵdaıdyń sheshimin boljaıtyn kez –kelgen oıǵa qonymdy áreket ótken tájirıbege súıenedi » (V. P. Zınchenko).

Joǵaryda aıtylǵandardan oqý úshin mynadaı mańyzdy qorytyndy shyǵarýǵa bolady: «oılaý-este saqtaý», «áreket-este saqtaý» birlikterindegi birinshi komponent bastaýshy bolyp tabylady. Ondaǵy bastaýshy degenimiz este saqtaý jumysy men oılaýdyń jumysy arasyndaǵy qanadaıda bir tepe-teńdiktiń saqtalýy tıis degendi bildirmeıdi, este saqtaý jumysy oqshaýlanǵan, qyzmetten bólek túrde múlde bolmaýy tıis.

Oqytýda eriksiz túrde este saqtaý mehanızmine súıengen tıimdirek.

Psıhologtar eriksiz eske saqtaýdyń óte tıimdi bolýy múmkin ekenin buryn aıtyp ketken,  ol eske saqtaýdyń tómen sanaty emes ekenin atap ótti, sondaı-aq, erikti este saqtaý sekildi tájirıbeni bekitýdegi mańyzdy qural. Atap aıtqanda, P.I.Zınchenko prodýktıvti eriksiz este saqtaýdyń qajetti sharty sýbektiniń obektimen (oqýshynyń materıalmen) ózara árekettesýi bolyp tabylady dep jazdy. Tapsyrmalardy oryndaýǵa  kedergi keltiretin nemese jeńildetetin, ıaǵnı,  qandaı da bir nátıjege qol jetkizý úshin mańyzy bar nárseler eriksiz túrde este jaqsy saqtalady.  Aıtýǵa úıretýde dál osyndaı uıymnyń barlyq múmkindigi bar ekenin oılaýǵa bolady. Oqý maqsattaryn tujyrymdaý muǵalim arqyly júzege asatyn bolǵandyqtan, eske saqtaý úrdisin  basqarý múmkinidigi de bar.

Eger jattyǵýlardyń barlyq túrleri oqýshylarǵa este saqtaýǵa tikeleı nusqaýlar berilmeıtin bolsa, biraq este saqtaý sóıleý qyzmetiniń nátıjesi bolyp tabylsa, ol burynǵy sóıleý tájirıbesin jandandyryp, qazirgi zamannyń tájirıbesin baıytady, basqasha aıtqanda, eski jáne jańa sóıleýde qajetti formany alady: esepke alýdy talap etetin únemi jańalylyq, este saqtaý men saqtaýdy yntalandyrý, materıaldy jańǵyrtýdy qajet etedi.

Sonymen qatar, jańashyldyq sabaqtyń ádistemelik mazmunyn quraýshy retinde oqýshylardyń qyzyǵýshylyǵyn qamtamasyz etetin negizgi faktorlardyń biri ekenin atap ótken jón. Bul jerde oqý materıaldarynyń jańa mazmunyn, sabaq túrleriniń jańasyn (sabaq-ekskýrsıa, sabaq-baspasóz konferensıasy jáne t.b.), jumys túrleriniń jańashyldyǵyn (tanymal túrlerdi almastyrý jáne jańalaryn engizý), jumys tabıǵatynyń jańashyldyǵy (sabaq, sabaqtan tys, úıirmeler jáne t.b.) - basqasha aıtqanda, oqý prosesiniń barlyq elementteriniń turaqty (aqylǵa qonymdy shekterde) jańashyldyǵy.

«Oqytyp jatqan aqparat oqýshyǵa túsinikti ári qyzyqty bolý úshin, eki nárseden aýlaq bolyńyz: oqýshyǵa ol bilmeıtin jáne túsine almaıtyn nárseler týraly jáne ol nashar, keıde muǵalimnen kóp biletinin aıtpańyzdar»-dep jazdy L.N.Tolstoı. Eger muǵalimder synypta gazetterden, jýrnaldardan, radıodan, teledıdardan alynǵan materıaldardy qoldanatyn bolsa, bul shúbásiz durys, sebebi eshbir oqýlyq zamanǵa ermıdi. Al zamanaýılyq - aqparattylyqtyń mindetti komponenti, sabaqtyń jańashyldyǵy.

Materıaldyń aqparattylyǵy — tárbıelik qundylyqqa, oqýshylardyń damýyna áser etetin, sabaqtyń áserli bolýynyń mańyzdy alǵysharttarynyń biri bolyp tabylady. Aqparattylyqtyń jetispeýshiligi, onymen baılanysty «rýhanı» estelikter, sondaı-aq, bul kórinbeıtin qubylys emes, óıtkeni daıyn adamnyń oılastyrylmaǵan asımılásıasymen qatar, oılaýdyń tıisti sıpatyn ózine sińirý múmkin. «Oılaý organyn ajyratý adam denesiniń basqa organdaryna qaraǵanda áldeqaıda jeńil jáne ony emdeý óte qıyn. Al keıinirek múldem múmkin emes. Mıdyń jáne aqyl-oıdyń buzylýynyń «durys» tásilderiniń biri - bilimniń resmı jattalýy» (Volkov G.N.). Sonymen qatar, «balalyq shaqtyń óte baı múmkindikterin jibermeý úshin, múmkindiginshe shyǵarmashylyq oılaýdy maqsatty túrde erte damytý kerek».

Bul zamanaýı shet til sabaǵynyń ádistemelik mazmuny. Joǵaryda aıtylǵandardan kórinip turǵandaı, barlyq negizgi uǵymdar bir-birimen baılanysty jáne bir-birine táýeldi: olardyń biri saqtalmasa, kommýnıkatıvtik oqytýdyń búkil júıesin buzady. Sondyqtan negizgi mindet - kommýnıkatıvtik negizdi onyń barlyq salalarynda saqtaý. Sabaqtyń mundaı ádistemelik mazmuny onyń tıimdiligin qamtamasyz ete alady.

---