InfoHub Logo

Men murt qoıǵaly qashan! E-e, nesin aıtasyz, murt máselesi óz aldyna úlken bir problema! Olaı deıtin sebebim, kóresini jurttan emes, murttan kórdim. Mádenıetti, ádepti tanys kisiler «Murtty jigit»,— deıdi. Al, keıbir mysqylshyl dyrdýbaılar «Eı murt»,— dep támam jurttyń aldynda aıqaı salyp, aptarıhańdy aırandaı tógedi. Jeke óziń kele jatsań meıli ǵoı. Keıde qyzben degendeıin...

Murt degenimiz — ústińgi erin men qos tanaýdyń aralyǵyna bitken, ne sút qorektiler tegine, ne ósimdikter tobyna jatpaıtyn óz yrqyna jiberseń shyrmaýyqtaı qaýlap ósetin tártipsiz bir dúnıe! Saǵattyń qos tilindeı tyltıǵan bul kópirdiń paıdasynan zıany kóp-aý deımin.

Áli esimde, avtobýsqa minip, bir kúni qyzmetke bara jatyr edim, eki kózi tuzdaı egdeleý bir kisi maǵan shúılige ketti.

— Áp, pálem, tústin be qolǵa?! Murtyńdy birtindep turyp julaıyn ba, osy?!

Men ań-tańmyn. Avtobýs ishindegi jurt eleń ete qaldy. Álgi úırek tumsyq beıtanys adam qaıta tóndi.

Esińde me, meni krovatqa arqanmen matap tastap, aýzyma shúberek tyǵyp, kolhozdyń qyrýar almasyn mashınaǵa tıep, tapa-taltúste urlap ketkeniń? Qaıda álgi sybaılas chechen jigitiń?.. Jańylmasam aty Mahmut bolar. Sen solaı dep daýystaǵansyń...

Men qorǵana bastadym.

— Siz, joldas, keshirińiz... Meni basqa bireýge uqsatyp tursyz ǵoı deımin.

— Dýraka ne valáı! Qymbattym, men seni murtyńnan tanyp turmyn. Jaltarýyn qaraı gór óziniń!..

Jurt dabyrlap ketti.

— Mádenıetti jigit qoı!

— Tapqan ekensiń uryny...

— Kimde murt joq deısiń?!

— Ha-ha-ha!!!

— Abzaly, jigitten keshirim suraǵanyńyz jón bolar...

Sóıtip, qyp-qyzyl páleden áreń qutylǵanym bardy. Mine, kórdińiz be, tildeı murt úshin úıdeı daý-damaıdyń tutana jazdaǵanyn?

Osy oqıǵadan soń, ótkir ustaramen murtymdy sympıtyp qyryp tastaǵym-aq kelip edi, amal neshik, «sen murtyńdy qyrsań asylyp ólemin»,— dep jas jubaıym kónbeı, bezerip turyp aldy.

Endi birde, park ishinde mynadaı bir kezdeısoq, óte qyzyq kezdesý boldy. Bir beıtanys jigit iltıpatpen ıilip sálem berdi de, shap etip qolyma jarmasa ketti.

— Bala-shaǵańyz aman ba? Densaýlyǵyńyz taza ma?..

— Shúkir.

— Qalaı, jeńgeı aman-esen bosandy ma? Shildehana jaqsy ótken bolar?

— Jaqsy ótti.

— «Volgańyzǵa» garaj tabyldy ma?

— Tabyldy.

— Álgi, ishkish Járkembaı ólip qaldy deıdi, ras pa?

— Qaıdam...

— Kýrortqa qashan barasyz?

— Belgisiz.

Pýtevka kerek bolsa maǵan zvandańyz... Sýhýmı, Vatýmı, Sochı, Gagrı, Fotı... Bári de daıyn. Qalaǵanyńyz...

— Raqmet, aınalaıyn!

— Al, saý bolyńyz,

— Qosh..!

Tanysam qudaı ursyn! Amal joq, beıtanys jigittiń suraǵynyń yńǵaıyna qaraı jaýap berýge týra keldi. Úılengenimizge bes-aq aı... «Jeńgeı bosandy ma?» — deıdi... Oı, toba-aı! Járkembaı degen kim?.. «Volga» túgil jaman velosepedim joq.túsinsem, buıyrmasyn!

Kórdińizder me, bul máselege de sózsiz, murttyń qatysy bar. Alǵashqy oqıǵaǵa qaraǵanda, bul ánsheıin tódı-sódı bir gáp qoı!

Nesin aıtasyz, munan keıin de murt jaıly talaı-talaı alapat qaqtyǵystar boldy.

Azyn-aýlaq sharýam bolyp, bir kúni jańa bastyǵymnyń aldyna bardym. Ol býaldyr tartqan sýyq kózimen maǵan oqtana bir qarap, ázili me, álde kekesin gábi me, tótenshe bir turpaıy suraq qoıdy.

— Shyraǵym, murnyńnyń astyndaǵy qaraıǵan ne pále? — dedi ol saýsaǵyn oqys shoshaıtyp.

— Kórmeı tursyz ba, murt qoı! — dedim men yzalanyp.

— M-mm, solaı murt de... Sen, neme, shyraǵym, on toǵyzynshy ǵasyrdyń sáýegeı serileri sıaqty tasyraqtaısyń. Men seni tártipke shaqyryp otyrmyn. Búginnen bastap tanaýyńnyń astyndaǵy murtty qurt. Qulaǵyńnyń túbindegi kódedeı bakenbardyny da qurt! Eski zamannyń irip-shirigen salt-sanasyn qazirgi jańa urpaqqa úlgi tutý úlken qylmys! Saqal-murtyn sapsıtyp ósirmese de, qyz-qyrǵyn erkek qaýymyn jaqsy tanıdy. O jaǵynan qam jeme, shyraǵym...

Men bastyǵymnyń bas-aıaǵyna kóz júgirttim, qý daladaı surqaı bet-álpetine ómirbaqı bir qylshyq bitpegen naǵyz tul kóseniń ózi eken! Jyp-jyltyr basy «Medeýdiń» muz aıdynyndaı. Tek qana jalpaq tanaýynyń tesiginen eki-úsh qońyrqaı qylshyq boı kórsetip turdy. Saqal-murttyń taqsiretin tartqan beıbaq neme menen óshin alyp otyr-aý,— dep oılap qaldym. Jurt degenińiz qyzyq-aý osy! Ámese, bireýdiń tánine shyqqan jún-jurqada ne sharýasy bar deımin-aý! Bir jaqsy jeri, tanaýdyń astyna bitken shynashaqtaı murttyń salmaǵy bóten bir adamǵa túspeıdi ǵoı...

Degenmen, murtekeń meni talaı-talaı taqyrǵa otyrǵyzyp júrdi-aý! Qorǵap qaıteıin, men odan san ret japa shektim.

Bir kúni áıelimmen restoranda otyr edim, zaldyń at shaptyrym osynaý bir múıisinen daıashy qyz jetip keldi. Kelgen boıy óreskel orynsyz sózder aıtyp, meniń jer-jebirime jetti.

— Saǵat tastap nesıege araq ishýdi bilesińder, á! Al aqshasyn ýaqtyly tólemeısińder. Senderde uıat bar ma, osy? Káne, aqshańdy tólep, saǵatyńdy al. On bir mánat beresiń. Bol, jyldam!

«O, sumpaıy» degendeı áıelim meniń betime bajyraıa qarady. Murtpen tórkindes mundaı-mundaı hıkaıalardyń talaıyn bastan keshirgen, ysylǵan pende emespin be, záredeı sasqam joq, murtymnan kúldim de, baıyppen jaýap sóz aıttym.

— Bıkesh, siz qatelesip turǵan bolarsyz?

— Jaltarmaı-aq qoı, shyraǵym, men seniń murtyńnan tanımyn. Qasynda bir sulý kelinshek bar edi, ony da bilemin.

Daıashynyń myna sózinen keıin jubaıymnyń eki kózi shaqshıyp, bet-álpeti tútigip ketti, ánsheıin. Qap, myna shómelebas búldirdi-aý!

Men kelinshegime qaraımyn. Kelinshegim maǵan qaraıdy. Al daıashy qyz bolsa «bol, boldyń» astyna alyp, terisine syımaı qabynyp tur.

— Mılısıonerdi shaqyraıyn ba, joq jaqsylyqpen...

Men qatty sastym.

— Bıkesh, siz...

Sózimdi aıaqtap úlgire almadym, dál osy sát, murty bar bir bógde jigit daıashy bıkeshtiń ıyǵyn qaqqylady. Jigit mińgir-mińgir etip, áldenelerdi aıtyp jatty. Múláıimsip, syzylyp kúlip te qoıady. Qaltasynan ámıanyn alyp, aýzyn asha bastady... «Saǵat ıesi osy bala bolar-aý dep topshyladym ózimshe.

Daıashy qyz maǵan buryldy da:

— Keshirińiz— dep taıyp turdy.

Búıtken «keshirińizi» bar bolsyn. Eki ortada, aırandaı uıyp turǵan semá shyrqyn buza jazdady-aý, erli-zaıyptylar arasyna ot jaǵyp!

Oh, bul murt jaryqtyqty qoısańyzshy, júddá, zyqymdy shyǵardy. Sol bátshaǵardń arqasynda san pálege dýshar boldym ǵoı. Nesin aıtasyz, murt hıkaıasy munymen de tynǵan joq.

Shamasy demalys kúni ǵoı deımin, bir joldasymmen kóshede kezige kettim. Mekteptes dosym edi, qoıarda qoımaı úıine ertip apardy. Zaıybymen tanystyrdy, boıjetken baldyzymen tanystyrdy. Ne kerek, baldyzy súıkimdi hám sybatty qyz eken. Tolyq baltyr, qaz omyraý , mol myqyndy, qypsha bel. Uzyn sózdiń qysqasy bir jutym qaımaqtaı. Ásirese maǵan tamaǵynyń astyndaǵy meńi unady.

«Astanalyq» aq telpek stolǵa kep qonjıdy. Mańdaıynan ot shashqan taıpaq taban rúmkalar bir-birimen shúıirkelesip, syńǵyr-syńǵyr kúlip, aıaǵy aspannan kelip jatty. Shólmek ishindegi suıqyltym zat ortaıǵan saıyn biz molaıyp baramyz. Tipti, zoraıyp ta baramyz-aý deımin! Joldasym da qyzdy, men de qyzdym.

«Boıynda Arystyń»... degen qyz áýeni asqana jaqtan emis-emis estiledi. So jaqqa barýǵa sebep taba almaı, qıpaqtap men otyrmyn. Shylymynyń, kúlin rúmkasyna qaqqylap qyzara bórtip, ábden raqatqa batyp dosym otyr. Az sátten soń qorylǵa basty ol.

Osylaı dyryldap otyrǵanymyzda sham túskir sóndi de qaldy. Men súıretilip, asqanaǵa qaraı bettedim. Qyzdyń qolynan ustap, ózime qaraı tarttym,— úndemeıdi. «Meńi osy tusta bolar»,— dep, tamaǵynan ıiskedim,— búlk etpeıdi. Belinen qapsyra qushaqtadym,— myńq eter emes! «Qonaǵyńnan uıalsaıshy»,— dep qymsynyp qana qoıady. Qyz sózine mán bergem joq, albyraǵan erninen súıip-súıip aldym. O-o, sumdyq-aı, dáp sol mezette kózimniń oty jarq ete qaldy. Kózimdi alaqanymmen basyp «razrády bar qýdyń soqqysy ǵoı»,— dep otyra kettim.

Sham qaıta jandy. Qarsy aldymda eki bilegin sybanyp susty bir áıel tur. Má saǵan bezgeldek, meniń qyz degenim — joldasymnyń kelinshegi bop shyqty. Qarańǵyda qushaqtaı alǵanymda, ol meni óz kúıeýim dep oılap qalsa kerek. Naǵyz soıqan súıiskende bastaldy ǵoı... (Dosym jyp-jylmaqaı kóse bolatyndy.) Mine, taǵy da murty túskir búldirip otyr! Qap, ózime de obal joq, súıip nem bar edi?! Bul ne degen masqarashylyq?! Esitken elden uıat-aý!

Qoı, búıtip jan baǵa almaspyn. Búıtip, ıtshilep kórgen kúnim qursyn. Ár taly altyn bolsa da, quryp ketkir osy murttan qutylaıynshy, basyma bir pále boldy ǵoı ózi. Meıli, qatynym asylmaq túgil, atylyp ólsin! Meıli, qatynym asylmaq túgil, atylyp ólsin báribir.

Osyndaı tujyrymdy, batyl oılarmen úıge qaraı kele jatyr edim, aldymnan qasqa bas ýpravdom shyqty. Saýsaǵymen portfelin barabandatyp, kózderin qybyjyqtatyp, barqyldap sóıleı jóneldi.

— Táshimov joldas, bu qalaı? Páter aqy tólenbegen. Mm-m, gaz, radıo, jaryq... tólenbegen... taǵy ne edi, qudaı-aý?.. M-m... Sizdiń munyńyz — baryp turǵan qylmys emes pe?! Sýatty, salaýatty azamatsyz, azdap uıalý kerek qoı adam degen. Ata saqalyńyz aýzyńyzǵa túskenshe...

Oı-baı, taǵy da, taǵy murt máselesi!.. Qoı, bolmas, aıdyń amanynda osy páleden qutylaıynshy.

Tula boıymdy ashý qysyp, asyǵyp-úsigip úıge kirdim, apyl-ǵupyl sheshine bastadym. Qolyma qylshyldaǵan ótkir ustarany aldym da, saqal-murtymdy sabyndap, aına aldyna otyra kettim.

Álemish-qulamysh atlas halatyn shubaltyp, tórgi bólmeden kelinshegim shyqty, pańdana basyp.

— Nurlanchık, sen znaesh murtyńdy qalaı qıý kerek?.. Men búgin bir etikshi jas armánındy kórdim, murty prosto, ızýmıtelnyı! Kak skazat... Qarlyǵashtyń quıryǵyndaı. Jo-joq, laınerdin, qanatyndaı! Prosto pre-lest!! Al, seniki aýlnyı. Babaılardyń moılaýyndaı. Ty sokratı nemnojko, chýt-chýt. Proshý, a-a-,a?!.

Qaıran zaıybymnyń ótinishi qur beker dalaǵa ketti-aý! Áı-sháıge qaramaı bet-aýzymdy sabynmen kópirshitip, áp sátte saqal murtymdy jaıpap saldym. Eki-úsh mınýttan soń muntazdaı bop shyǵa keldim. Yńyldap án salyp, kebisin tyrpyldatyp jubaıym oraldy. Meni kórdi de kózi sharasynan shyǵyp ketti.

— Ýý-jas , ýý-jas! Ffý»..

Ol es-túsinen aırylyp, dıvanǵa sulq qulady.

Men árıne telefonǵa jarmastym.

— Alo, alo!.. «Jedel járdem be?..» Oıbaı, tez jetińizder, áıelim talyp qaldy!..

Sonymen, ne kerek, murt máselesi birjola tyndy ǵoı.

---