InfoHub Logo

«Túrkistan» gazeti. Kólbaı Adyrbekulymen áńgime.

3 naýryz, 2005 j

— Temirhan aǵa, Qudaıǵa shúkir, qazaqta aqyndar kóp. Biraq azamat aqyndar az deıdi. Siz qalaı oılaısyz?

— Men seniń bul suraǵyńdy shamaly taratyńqyrap aıtaıtyn. Seniń sózińnen uǵyp otyrǵanym, mynaý. «Qazaqta óleń jazatyndar kóp, biraq aqyndar az». Ádette, tek qazaqta ǵana emes, qaı halyqta da aqyndar az, óleń jazatyndar kóp bolady. Ol zańdy qubylys. Sondyqtan qazirgi óleń jazyp júrgenderdiń talaıy, tipti, aýyzǵa ilinip júrgenderiniń birazy erteń ýaqyt shańy men tozańynyń astynda kómilip qalary kádik. Kádik emes-aý, solaı bolady da. Ony talaı ret ýaqyttyń ózi dáleldep bergen. Ókinishti-aq. Amal ne, ýaqyt bul turǵydan kelgende asa qatal!

Endi seniń suraǵyńa naqtyraq kelsek ıaǵnı, «azamat aqyn» degen tirkesińdi saralap qarar bolsaq, men ózim bul uǵymnan birjaqtylyq kórgendeı bolam. Óıtkeni «azamat aqyn» degen sóz kóbine kóp ýaqyt pen qoǵamnyń úni bola bilgen aqyndarǵa ǵana qoldanylady. Al aqyndar san qıly, san qyrly ǵoı. Bireýleri tabıǵatty, bireýleri mahabbatty, bireýleri adamnyń ishki ıirim-qaltarystaryn, taǵy bireýleri ımandylyqty jyrlaýǵa beıim. Eger olar adam janyn tabıǵatty súıýge, mahabbatty asqaqtatýǵa shaqyryp, adamnyń sana-sezimine ımandylyq uryǵyn egip jatsa, nege olar da azamat aqyn bop atalmasqa. Eger aqyn adam boıynda jerden qyltıyp kóterilip kele jatqan bir tal shópke degen mahabbat oıata bilse, onda ol naǵyz azamat aqyn. Ol aqyn qoǵamdyq silkinister men ýaqyt arpalystaryn jyrlaıtyn aqyndardan bir eli de tómen turýǵa tıisti emes.

Tek aqynǵa qoıylar bir-aq talap bar: ol qaı taqyrypty da talantty jyrlaý. Al talanttyń da úlkeni bar, kishisi bar. Ol endi basqa áńgimeniń sulbasy...

— Abaıdyń poezıasyna qalam tartqanyńyzdy bilemin. Kemeńger aqynnyń:

Atadan altaý,
Anadan tórteý,
Jalǵyzdyq kórer jaıym joq.
Aǵaıyn bek kóp,
Aıtamyn eptep,
Sózimdi uǵar bir jan joq.
Molasyndaı baqsynyń,
Jalǵyz qaldym tap shynym,

— degeni bar ǵoı. Baq-dáýleti otbasyna jetip artylǵan Abaı nege osynshalyq kúızelgen? Sol Abaıdyń zamany men qazirgi zaman qazaqtarynyń sanalarynda, bolmystarynda nendeı ózgerister bar? Álde baıaǵy jartas, bir jartas pa?

— Abaı ómir súrgen zaman men qazirgi zaman aıyrmasy aspan men jerdeı ǵoı.

Abaı — otarshyldyqtyń ábden bel alyp, múlde shegine jetken kezeńinde, qarańǵylyqtyń qalyń túnegi basqan ýaqytta ómir súrdi. Onyń sózin, onyń qasiretin túsinetin adamdar joqtyń qasy edi. Taǵy da Abaı ot-basy, oshaq qasylyq emes, búkil eldiń, búkil halyqtyń muń-zaryn aıtty ǵoı. Al eldiń, halyqtyń muń-zaryn aıtatyn sózder qora-qopsy mańynda qalyp qoıǵan adamnyń qulaǵyna kire qoıýy ekitalaı. Mine, Abaı osyǵan qusa bolǵan. Osyǵan toryqqan. Sózin uǵatyn zerde, sherin bólisetin jan taba almaǵan. Sondyqtan da ol «Molasyndaı baqsynyń, jalǵyz qaldym tap shynym» dep zar ıelegen.

Al qazirgi zaman múlde basqa. Alaqandaı úıińniń ishi aqparat quraldaryna tolyp tur ǵoı, gazet-jýrnaldar, teledıdar, radıo, ınternet. Eliń, jeriń týraly, ultyń týraly aıtylyp jatqan jurt sózin ne oqyp, ne tyńdap otyrasyń. Aıtaryń bolsa, sol quraldar arqyly jer-jerge tarap jatady. Árıne, aqparat quraldarynyń urpaq úshin orasan keri áseri de bar. Ulttyq sanany kúıretip, ulttyq rýhty omyryp, ımandylyqty lastap, búldirip jatqandary da bar. Olarmen kúres te ońaı kúres bolmaı tur. Beınebir qazir biz syn saǵatta ómir súrip jatqandaımyz...

Abaı zamany men bizdiń zamanymyz, múlde salystyrýǵa bolmaıtyn, eki túrli bola tura, jan kúızelter ortaq máseleler sol qalpynda qalyp tur. Máselen, Abaıdyń «Birińdi, qazaq, biriń dos, kórmeseń, istiń bári bos» degen sózi dál búginge aıtylǵan sózdeı estilmeı me?! Búgingi kúnniń eń ózekti máselelerine qyzmet etetin, ony qoparyp kórsetetin sózderdi Abaıdan júzdep, myńdap tabýǵa bolady.

Syrttaı qaraǵanda tehnologıasy ábden jetilgen bul zamannyń tanym-túsinigi sol qalpynda qalǵandaı. Qulaǵy túrik, kózi ashyq túsinetin adamdar kóp sıaqty, biraq rýhy bıik ult bola almaı jatyrmyz...

— Taıaýda aqyn Amanhan Álim maǵan: «Jurt Oljasty áýlıe aqyn deıdi. Bos sóz. Quldyq pikirdiń shyrmaýynan shyǵa almaı júrgenderdiń aıtqany. Al men joqqa shyǵardym. Bilemin, erteń meniń de jazǵandarymdy bireýler byt-shytyn shyǵarady. Solaı bolýǵa tıis. Tipten oǵan qýanýymyz kerek» — dedi. Siz osyǵan ne deısiz?

— Bul aýyzeki aıtyla salǵan áńgime shyǵar. Aýyzeki aıtyla salǵan áńgimege túsinik berý qıyn. Óıtkeni aýyz-eki áńgimede ártúrli kóńil-kúı bolady.

Onyń ústine ol bir-aq adam týraly aıtyp tur ǵoı. Oljas týraly. Árıne, Oljasty da joqqa shyǵarý múmkin emes. Óıtkeni ol tek ádebı ǵana emes, tarıhı da tulǵa. Ony eshkim syzyp tastaı almaıdy. Onyń óleńderi de, qoǵamdyq jumystary da kezinde ataýly oqıǵalarǵa aınalǵany ras. Oǵan bárimiz kýá bolǵanbyz. Ol kezderde, nesine jasyramyz. Oljas esimi urandaı estiletin. «Az ı Iasynyń» ózi qandaı dúbilis týdyrdy. Onyń eńbegi, taǵy da qaıtalap aıtam, tek ádebı ǵana emes tarıhı oqıǵa boldy.

Biraq keıingi kezde nesin jasyramyz. Oljas múlde basqa Oljasqa aınaldy. Ol óz ultynyń múddesin qorǵap, óz ultynyń rýhyn kóterýdiń ornyna, qaıta sol óz ultynyń namysyna tıetin, janyn aýyrtatyn sózder aıtatyn boldy. Onyń budan eki-úsh jyl buryn Qazaqstanda orys tili qaǵajý kórip jatyr dep shý kótergeni bar. Sodan keıin basylǵandaı bolyp edi, endi burynǵydan da beter adam aýzy barmaıtyn aýyr sózder aıta bastady. Áıtpese, onyń qazaq halqyn basqa ulttar qursaýlap ustap turmasa ózdiginen el, ózdiginen memleket bola almaıdy deýi ne sóz? Sondaı-aq, onyń 400 jyl boıy orystar da qazaq eliniń táýelsizdigi úshin kúresip qan tókken deýi naǵyz shekten shyqqan óreskeldik. Bul — qorlaý. Ultty, azattyq úshin kúresip sháıit bolǵan búkil árýaqtardy qorlaý.

Oljastyń bul ospadar sózderin kezinde sizderdiń gazetterińizdiń betinde Bolathan Taıjan, Ázimbaı Ǵalılar ádemi aıtyp berdi.

Qazir qazaq halqynyń ózin-ózi syılaıtyn zıaly qaýymy Oljasqa úlken renjýli.

Nege ekeni belgisiz, áp-ájepteýir, ult úmitpen qaraıtyn keıbir azamattar Oljasqa nege tıisedi dep, ony qorǵaýǵa áreket jasaýda. Olarǵa aıtarymyz, Oljas qansha Oljas bolsa da ulttan úlken emes. Olardyń sony uqqandary jón. Qaıta olar, Oljasqa shyn jany ashysa, ony jónge shaqyrsyn.

Amanhan da saǵan osyny aıtqysy kelgen bolý kerek dep bilem.

— Aqyndardyń eki túri bar. Jazba aqyny, aıtys aqyny. Bir qyzyǵy jazba aqyndarǵa aıtys aqyndaryn maqtaı bastasań keıbiri betterin tyrjıtady.

— Aıtys — álemde sırek kezdesetin, sırek kezdesetin emes-aý, basqa elderde joq óner — qazaq pen qyrǵyzdyń ǵana mańdaıyna jazylypty. Biraq, solaı bola tura, jańa sen aıtqandaı oǵan qolyn silteı salatyndar da, murnyn shúıirip, qaraıtyndar da tabylady. Taǵy da ol qol silteıtinder men murnyn shúıirip qaraıtyndar, negizinen, osyndaı sırek kezdesetin asa qundy ulttyq ónerine qamqor bolýǵa tıis zıaly qaýym arasynda kóp. Ókinishti-aq. Solar jan-jaǵyna, álemniń ár túkpirine kóz salyp qarasa qaıtedi dep oılaımyn. Ispannyń tereodorlary qyzyl shúberek ustap buqalarmen shaıqasady, amerıkandyqtar móńkigen buqalardyń ústinde júredi, fransýzdar áteshter talastyrady, taǵy da átesh olardyń ulttyq sımvoly, al irgemizdegi ózbekter bódene talastyrady. Sol elderdiń zıaly qaýymdary ol oıyndardy kinálap, sókpeıdi. Qaıta olardy ulttyq ónerimiz dep maqtan tutady. Solardy kúndelikti kórip, bilip otyrǵan zıaly qaýymdarymyzdyń óziniń eń úzdik ulttyq ónerine álgindeı mensinbeýshilik tanytýy uıat-aq. Qudaı-aý, bul sóz jarysy ǵoı, sóz aıqasy ǵoı. Al sóz — bar ónerdiń bastaýy! Ony, ol ónerdi biz baǵalaýymyz kerek. Árıne, onyń da jetpeı turǵan olqy tustary bar bolýy múmkin. Solardy jetildire túsýge atsalysýymyz kerek.

— Iran-Ǵaıyp daý joq myqty aqyn. Kezinde sol aǵamdy bes ret sybaǵasynan qaǵyp, memlekettik syılyqty bermeı qoıdy. Ol: «Ataǵy maǵan kerek, aqshasy bala-shaǵama kerek», — dep júrip, altynshy ret usynǵanda zordan aldy-aý áıteýir. Sarapshylar nege sonsha qıanat jasady? Álde syılyqty óleńine emes, adamyna qarap bere me?

— Basqa bir kúdik qalmas úshin birden aıtaıyn: Iranbek bul syılyqqa tolyq laıyqty adam. Bul suraqqa jaýabymdy osylaı bastap otyrǵan sebebim, bul syılyqqa laıyqsyz bireýler usynylyp ta jatady, tipti solardyń, biren-sarany bolsa da, keıbireýleri alyp ta jatady. Biraq men seniń osy syılyq jolynda Iranbektiń «ózegi talyp, ishteı mújilip, júıkesin tozdyrdy» degen sózderińe onsha qosyla qoımaımyn. Onyń «ózegin taldyryp, ishteı mújilip, júıkesin tozdyratyn» máseleleri basqa dep bilem. Ult taǵdyry, ımansyzdyq, qoǵamdaǵy keleńsizdikter. Onyń júıkesi tozsa, osy máselelerge tozady.

Árıne, bes ret usynylyp, ala almaı qalý adamdy sharshatsa, sharshatatyn shyǵar. Biraq oǵan basqa-basqa, dál Iranbek moıyp, jasyp qalmaıdy. Jalpy ol, men ony jaqsy bilem, op-ońaı moıı qoıatyn jigit emes. Oǵan parasat-paıymy da, jigeri de jetedi. Jalpy syılyq bireýge erte, bireýge kesh kele beredi. Ol da bir kartanyń oıyny. Kúni erteń-aq, ol syılyqqa kimniń qansha ret usynylǵany da, kimniń kimnen erte, kimniń kimnen kesh alǵany da umtylady. Tek fakt qana qalady. Memlekettik syılyqty laýreaty.

— Memlekettik syılyq taǵaıyndaýdyń qajeti bar ma? Osy kúni onyń qajeti joq deıtin pikirler de aıtylyp júr.

— Memleket bolǵannan keıin Memlekettik syılyq bolǵany durys dep bilem. Bul dástúrge aınalyp ketken úrdis. Pálenbaı degen elde eshqandaı mundaı úrdis joq eken, tólenbaı degen elde mynadaı nárse joq eken deýden-aq sharshadyq. Sóıtip júrip qanshama nárselerden aırylyp baramyz. Olarda joq bolsa, joq bolsyn, biraq bizde bar bolsyn. Al álgindeı sózderdi byqsytatyndar, negizinen, usynylyp syılyq ala almaı qalǵandar, nemese ǵumyry syılyq alýǵa shyǵarmashylyq kúsh-qýaty jetpeıtinder. Solardyń bireýi eger, ǵaıyptan-taıyp, syılyq ala qalsa, syılyqtyń keregi joq dep aıtýdy birden doǵarady. «Joǵarydaǵy tanystaryn arqalanyp, sol ataq úshin jazatyndardy» bilmeımin de, joǵarydaǵy tanystaryn paıdalanyp, ortaqol shyǵarmalarymen-aq ataq alyp ketkenderdi bilem.

Jalpy, shyǵarmashylyq adamy úshin memlekettik syılyq maqsat bolmaý kerek te, al seniń talantyńdy, shyqqan bıigińdi baǵalap jatsa, odan bas tartýdyń qajeti joq.

— «Jas Alashqa» Qadyr Myrzalıevtiń «Iirimi» úzdik-sozyq jarıalanyp jatyr. Shynyn aıtsaq osy «essege» el ishinde kereǵar pikirler kóp. «Iirimniń «Óz ultyńdy jaqsy kórmeı aǵaıyn...» degen sońǵy bóliginde «Já-digóı» dep ataǵan óleńin qosa beripti.

Ultshyl bolsam,

Birinshi ǵyp úıime.

Mýrom qyzyn túsirem be kelin ǵyp?!

Qadyr aǵam, nege ózge ulttyń qyzyn kelin etip, túsirgenimen aqtalady. Qazir ult tazalyǵyna qolymyz jetpeı jatqan joq pa. Sol kelinnen órbigen urpaq shynaıy qazaq bola alady ma? Kúmánim bar.

Ultshyl bolsam,
Júrer me edim,
Ádemi
Taqıamdy aıyrbastap qalpaqqa?!
Qunanbaı da, Abaı da, Shákirim de taqıa kıgen. Taqıa da qalpaq ta qazaqtyń kıeli bas kıimderi emes pe?
Meniń qanym talaı qannan quralǵan.
Biraq áste paıda izdemegen urannan!
Sendeı jandar «ultshyl» deıdi eken dep,
Men halqymdy jaqsy kórmeı tura alman!

Shýmaqtyń sońǵy úsh tarmaǵy túsinikti. Al birinshi jolyn qalaı túsinýge bolady. Jalpy ataqty aqyn áldekimniń ultshylsyń degenine nege osynshama aqtalǵan. Álde saqtanǵany ma?

— Qazir, óziń aıtqandaı. «Iirim» týraly ártúrli kereǵar pikirlerdiń bary ras. Bireýler qoshtaıdy, bireýler moshqaıdy degendeı... Men de «Iirimdi» oqyp otyryp, ol shyǵarmanyń bir jerlerin qabyldaımyn, bir jerlerin qabyldamaımyn. Ol endi meniń, oqyrman retindegi, óz quqym. Qadyr Myrzalıevtiń de avtorlyq quqy bar. Iaǵnı, qalaı jazǵysy kelse, solaı jazady. Al shyǵarmanyń bolashaq taǵdyryn ýaqyt sheshedi. Al ýaqyttyń atynan sóıleýge meniń azamattyq quqym joq. Biraq talqylap taldaýǵa árkim erikti.

Suraǵyńa naqty jaýap bermes buryn aıtarym, Qadyr Myrzalıev óz ultyn bar jan-tánimen, shyn nıet, bar bolmys-bitimimen súıetin aqyn. Onyń bul qasıetin úlken de, kishi de, qasy da, dosy da moıyndaıdy. Bar nárseni bar, joq nárseni joq, talasty nárseni talasty, talassyz nárseni talassyz dep úırengenimiz durys. Ne bolǵanda da, Qadyr Myrzalıevtiń «Iirimi» talasty nárse. Ony ózi de bilip, uǵyp otyrǵan shyǵar. Al onyń «Dala dıdary» talas týdyrmaıtyn talantty shyǵarma bolatyn. Ol shyǵarma ultyna degen zor mahabbat, úlken súıispenshilikten turatyn óleńderden quralǵan edi. Eger Qadyr Myrzalıev sol shyǵarmasynan keıin eshteńe jazbaı qoısa da ádebıette máńgi qalar edi. Qadyr aǵamyz sol shyǵarmasynan keıin de kesek-kesek týyndylar berdi. Taǵy da olardyń kóbi ulttyq múddege, ulttyq sanaǵa qyzmet etip tur...

Endi seniń suraǵyńa naqtyraq keleıin. Sen Qadyr aǵamyz «ultshylsyń» degen sózden nege sonsha qorqady degendeı oı aıtasyń. Aldymen bul óleń meniń paıymdaýymsha, Keńes zamanynda jazylǵan. Al, Keńes zamanynda onyń qaı kezeńinde bolsyn, «ultshylsyń» degen sózden ótken qaralaý bolmaıtyn. Ol tusta «ultshyl» degen sóz «nasıst», «fashıs» degen sózderdeı estiletin. Iaǵnı, ol qarǵys tańbasyndaı qabyldanatyn. Kezinde otyzynshy, qyrqynshy, tipti berirektegi elýinshi jyldar osy sóz qara jarqanattaı bop boıyna jabysqan adamdar atyldy, jer aýdaryldy, túrmege jabyldy. Iaǵnı, ol sóz — eń úreıli, eń qorqynyshty sóz boldy. Ony sen óte jaqsy bilesiń. Qýǵyn-súrginge túsken, atylǵan, asylǵan adamdar týraly kóp, ári kelistirip jazyp júrsiń. Keıinnen, Keńes zamanynyń qyraýly, qatal qabaǵy jibidi-aý degenniń ózinde, bul sózben aıyptalǵan adam moraldyq qýǵyn-súrginge túsetin: qyzmetten qýylatyn, partıa qatarynan shyǵarylatyn, jalpy adamdyq, kisilik qatarynan alastatylatyn. Qadyr aǵamyzdyń shyǵarmashylyq órleý kezeńin kóre almaǵan bir zamandasy ony osy «ultshyl» degen sózben qaralap joǵary jaqqa aryz jazyp jibergen ǵoı. Jalǵyz Qadyr Myrzalıev emes, onyń talaı-talaı talantty zamandastarynyń ústinen osyndaı aryzdar jazylǵan. Tipti ol kisilerdiń tizimi jasalǵan. Olarǵa qaýipti, kúdikti adamdar dep qaraǵan. Eger ol aryz aınalysqa túsip ketse, Qadyr Myrzalıev otalyp keter edi. Bala-shaǵasy qańǵyp dalada qalar edi. Ózin osy jolmen qorǵamasa, endi qaıtip qorǵaıdy. Qalaı shyryldamaıdy.

Saǵan, bul jerde, taǵy bir eskerte ketetin másele, Qadyrdyń aıtyp otyrǵan qalpaǵy, qazaqy qalpaq emes, «shlápa» ǵoı.

Sonan keıin sen, aqynnyń «Meniń qanym talaı qannan quralǵan» — degen sózine kúmán-kúdikpen qaraısyń. Seniń óz oıyń ózińshe, al meniń oıymsha, bul joldarǵa kúmánmen de, kúdikpen de qaraýǵa bolmaıdy. Eń móldir degen shynynyń ózi shyny qalpynda jaralmaıdy ǵoı. Talaı-talaı qospalar qosylyp, qorytylyp baryp dúnıege keledi. Qytaıdyń da, orystyń da, fransýzdyń da, tipti alys aralda jatqan japonnyń da qandary talaı qannan quralǵan. Bul baıaǵyda ǵylymı da, tarıhı da dáleldengen nárse. Oǵan bola daý shyǵarýdyń qajeti joq.

Onyń ústine, Qadyr Myrzalıevtiń balasy ǵana emes, búginde mańdaıymyzǵa basyp táý etetin qanshama arystarymyz da orys qyzdaryna úılengen ǵoı. Endi solardy da aıyptaımyz ba?

Bul «ultshyl» degen sózdi aýyzǵa alǵannan keıin ol sóz týraly oıdaǵymdy aıtyp keteıin. Bul sóz negizinen, keıinnen Keńes zamanynda shyqqan sóz. Oǵan deıingi aýyz ádebıetimizde de, jazba ádebıetimizde de bul sóz joq. Bul sóz — ishine úreı men qorqynysh kirgizip alǵannan keıin jasalynǵan sóz. Endi bul sóz — máni men maǵynasyndaǵy úreı men qorqynyshtan arylyp, jaqsy maǵynaly sózge aınalýy tıis.

— «Egemen Qazaqstan» gazetiniń birinshi betine ara-tura bir óleńińiz jarıalanyp keledi. Solardyń birin rýno jazýlaryna arnapsyz. Onyń bir árpin naızaǵa, bir árpin jebege, bir árpin qamshyǵa uqsatyp, ár berip, oqyrman oıyn túrkiler tarıhyna qaraı tartasyz. Sóz joq óleń rýhty kóteredi. Meniń Tarazdaǵy Mekemtas aǵam: «Júz jyl óter, eki júz jyl óter, meıli úsh júz jyl óter. Bári bir keıingi urpaq sol túrkilerdiń rýno jazýlaryna qaıta oralady» deıdi. Óleńińizge qaraǵanda siz de sol oıda sekildisiz. Al qazirgi qoǵamdyq pikir latyn árpine kóshsek deıdi.

— Men, laıym, Mekemtas aǵamyzdyń aıtqany kelse eken, deımin. Ol kisi de «Júz, eki júz, úsh júz» degen sózderdi tekten-tek aıtyp otyrǵan joq. Óıtkeni dál qazir bizdiń oǵan ulttyq sanamyz da, qulqymyz da daıyn emes. Bul máseleni qazir eki-úsh-aq adam kóterip júr. Iaǵnı, jalpy ulttyq rýhanı deńgeıge kóterile qoıǵan joq. Tek armandaýǵa ǵana bolady.

Meniń oıymsha, búginde latyn árpine kóshken durys. Nege? Biz saıası táýelsiz memleket bolǵanmen, nesin jasyramyz, rýhanı táýelsiz memleket bola almaı jatyrmyz. Kóp-kóp máselede áli de táýeldimiz. Latyn árpine kóshý, eń aldymen, sol rýhanı táýeldilikten qutylýdyń bir joly, bir adymy. Bireýler ol úshin asyqpaý kerek deıdi. Men ol pikirge qosylmaımyn. Bul is neǵurlym tez atqarylsa, soǵurlym jaqsy bolar edi. Ultymyzdyń rýhanı erkindigi úshin jaqsy bolar edi.

— Temir aǵa, osy bizde shyn mánindegi opozısıa bar ma? Jurt «Aq jol» partıasyna solaı qaraýshy edi. Endi olardyń birligi qojyrap qalǵan sekildi. Keshe Respýblıka Prezıdenti N. Nazarbaev halyqqa arnaǵan Joldaýynda oppozsıanyń da jaqsy oılaryn paıdalanaıyq dedi. Jalpy Siz opozısıa týraly qandaı pikirdesiz? Túbinde opozısıalyq baǵyt ustanǵyńyz kelmeı me?

— Sońǵy suraǵyńnan bastaıyn. Opozısıada bolý degen sóz — belgili bir opozısıalyq partıaǵa kirý degen sóz. Men, birden aıtaıyn, eshýaqytta da, eshqandaı partıaǵa kirmeımin. Nege? Óıtkeni, qandaı bir partıanyń bolmasyn óziniń ıdeologıasy bolady. Partıaǵa kirgennen keıin sol ıdeologıaǵa qyzmet etýiń kerek. Iaǵnı, qaı partıaǵa kirseń de erkiń shekteledi. Qarsy jaqtyń jaqsy jaǵyn da jaqtyrmaýǵa týra keledi.

Al maǵan ulttyq ıdeologıadan úlken, ulttyq múddeden úlken ıdeologıa joq. Qazir ulttyq múdde máselesi óz deńgeıinde jóndi kóterilmeı jatyr. Kóterilse de, jetkiliksiz. Al ulttyq múdde máselesin, eshqandaı partıaǵa kirmeı-aq, aıtyp ta, jazyp ta júrmin. Jalpy qoǵamdaǵy keleńsiz jaǵdaılardy aıtý úshin qalaı da bir opozısıalyq bolsyn, opozısıalyq emes bolsyn, bir partıaǵa kirý mindetti emes. Sondaı partıaǵa kirip alyp ta eshteńe bitirmeıtinder kóp. Qoǵamdaǵy keleńsizdiktermen kúreskenniń bárin opozısıa deıtin bolsaq, onda Abaı da, Mahambet te, Pýshkın de, Baıron da óz zamandarynyń oppozısıonerleri bop shyǵady. «Bolmasań da uqsap baq» degendeı osy uly adamdardyń ustanǵan jolynda bolǵym keledi. Budan da túsinikti bolý úshin aıtaıyn, eger ǵaıyptan-taıyp qazirgi opozısıalyq kúsh bılik basyna bara qalsa men olarǵa da opozısıa bolam. Men tipti qazirdiń ózinde opozısıaǵa opozısıamyn. Óıtkeni olardyń baǵdarlamasynda da, Konstıtýsıa jobalarynda da ulttyq múdde az qamtylǵan. Naqty, jurttyń dálirek aıtqanda, ulttyń rýhyn kóteretindeı eshteńe taba almadym. Jalpy qazaq halqynsyz, onyń múddesin alǵa shyǵarmaı birdeńe bitirem deý áýreshilik. Endi budan bylaı bılik basyndaǵylar bolsyn, opozısıada bolsyn ulttyq múddeni «kózir» etip ustamasa, jeńiliske ushyraıdy. Qazaq halqyn kózge ilmeı saıasat jasaımyn deý — úlken qatelik. Árıne, bári de zań aıasynda bolý kerek. Muny men tekten-tek aıtyp otyrǵam joq. Konstıtýsıamyzda orys tili qazaq tilimen qatar qoldanylady dep jazylǵan ǵoı. «Qatar» degen sózge nazar aýdaryńyz. Iaǵnı, Konstıtýsıa talaby boıynsha, orys tilin qazaq tilimen deńgeıles qoldaný kerek. Odan aspaý kerek. Mine, bizde osy talap oryndalmaı otyr ǵoı. Qazaq tili orys tiliniń shańyna ilese almaı qaldy. Bul — Konstıtýsıany taza burmalaý. Qazaq tili, tek kóz ben kóńildi aýlaıtyn dekortıvti tilge aınalyp barady, aınalyp barady emes-aý, aınalyp ketti. Bul — qater.

Al opozısıa kerek pe, kerek emes pe degen máselege kelsek, ol kerek. Opozısıasyz demokratıalyq qoǵam bolmaıdy. Demokratıanyń eń basty belgisi — opozısıa.

— Aldaǵy saılaýda opozısıa jeńiske jetedi dep oılaısyz ba?

— Bireýlerdiń kóńiline kelse de aıtaıyn, jeńiske jete almaıdy. Nege? Soǵan toqtalaıyn. Árıne, kóp adam Grýzıa men Ýkraınany alǵa tartady. Grýzıanyń ekonomıkasy nashar damyǵandyqtan opozısıa bel alyp ketken bolsyn, al Ýkraınanyń ekonomıkasy damyp kele jatsa da bılik jeńiliske ushyrady ǵoı, sondyqtan da ol faktordy alǵa tartpaı-aq qoıaıyq deıdi. Solaı-aq bolsyn. Biraq, máseleniń úshinshi jaǵy bar ǵoı. Kóp adam sony eskermeıdi.

Dál búgingi tańda, qazirgi bılik basyndaǵylar óte oralymdy, óte shalymdy, óte ıkemdi bolyp tur. Iaǵnı, ózderiniń áreketterimen opozısıanyń qaı jaǵynan bolsyn aldyn orap ketedi. Kórip otyrsyz ǵoı, opozısıa kótere bastaǵan istiń bárin bılik basyndaǵylar birinen soń birin iske qosyp jiberdi. Áleýmettik jaǵdaılar da, saıası reformalar da júzege asyrylyp jatyr. Bul — ne degen sóz? Bul — bılik basyndaǵylar da demokratıalyq ustanymdarmen jumys istep jatyr degen sóz. Kezinde Grýzıa men Ýkraınada bulaı bolǵan joq. Ol elderdiń burynǵy basshylary qatyp-semgen, siresken júıemen jumys istedi. Ikemdilik tanyta almady. Al bizdegi bılik, dál qazir óte ıkemdi. Demokratıalyq úrdiske laıyqty jaqsy ıdeıany ne oılap tabady, nemese aıtylǵan jaqsy ıdeıany paıdalana qoıady. Sóıtip opozısıalyq kúshterdiń qolyndaǵy «qarý-jaraqtardy» birinen soń birin sypyryp jınap alyp jatyr. Jańa óziń aıtqan, Nursultan Nazarbaevtyń halyqqa arnaǵan Joldaýynda, opozısıanyń da jaqsy oılaryn paıdalanaıyq deýi, jaı kóńil úshin aıtyla salǵan sóz emes ekenine, qazirgi kóp jurttyń kózi jetti. Al mundaı bıliktiń ǵumyry kelte deýge aýyz barmaıdy.

— Sońǵy kezderi «kosmopolıt» degen termın sózi jıi aıtylyp júr. Jýyrda aqyn Muhtar Shahanovtyń «Kosmopolıt qazaqtar» degen óleńi biraz basylymǵa shyqty. Kosmopolıtter shynymen-aq biz oılaǵandaı óz ultyn, tilin, salt-dástúrin jek kóretinder me?

— Sóz joq, kosmopolıt uǵymy biz úshin — óte jeksuryn, sumpaıy uǵym. Estigen kezde, eriksiz tyjyrynyp qalasyń.

Al amerıkandyqtar úshin tipti de olaı emes. Árbir amerıkandyq ózin kosmopolıt sanaıdy.

Óıtkeni olar sol kosmoplıt sózine amerıkandyq rýhty, amerıkandyq ıdeıany sińirip jibergen. Árbir amerıkandyq, eń aldymen Amerıkany asqaq tutady, sol óz eli úshin maqtanady. Kez kelgen merekede kishkentaı balasyna deıin Amerıkanyń jalaýyn kóterip júredi. Olar óz ultynyń tilin, salt-dástúrin aspanǵa kóterip madaqtaıdy. Sonan keıin baryp búkil planetanyń balasymyn dep jar salady. Árıne, búkil planetanyń jartysy solardyń tilinde sóılep tursa, kosmopolıt bolý olar úshin maqtanysh. Qalǵan elder de meniń tilimde sóılesin dep oılaıdy. Oılap qana qoımaıdy, sol úshin bar kúsh-qýatyn jumsaıdy. Sondyqtan da olar kosmopolıtızmdi uran etip kóteredi. Eger búkil planetanyń teń jartysy qazaq tilinde sóılep tursa, men de kosmopolıt bolar em. Biraq jaǵdaı olaı emes qoı. Biz sol kosmopolıtızmge jutylyp ketpes úshin kúresip jatyrmyz. Bizdiń kosmoplıtter amerıkandyq kosmopolıtterden múlde bólek. Amerıkandyq kosmopolıtter óz elin asqaq tutyp baryp, búkil planetanyń perzenti bolǵysy kelse, al bizdiń kosmopolıtter óz ultyn aıaq asty etip, túkke alǵysyz etip baryp búkil planetanyń perzenti bolǵysy keledi. Iaǵnı, amerıkandyq kosmopolıt úshin kosmopolıtızm basqa elderge júrgizetin ústemdik quraly da, al bizdiń kosmopolıt úshin kosmopolıtızm óz ultynyń moınyna quldyq qamytyn kıgizý quraly. Mine, aıyrma qaıda!

Kezinde ınternosıonalızm de orys shovenızmine qyzmet etti. Óz ultynan bezgen, óz ultynyń tilin bilmegen, oryssha oqyǵan, oryssha sóılegen ınternosıonalıst boldy ǵoı. Mine, kosmopolıt te sondaı. Endi kosmopolıtızmnen biz túgili, sol orystardyń ózi qorqyp otyr...

— Áńgimeńizge rahmet.

---