InfoHub Logo

Kompúterde is júrgizýdiń ereksheligi
Aqparattardy qujatta saqtaýǵa baılanysty kez - kelgen basqarýshylyq qyzmet jáne kez - kelgen basqarýshylyq sheshim mindetti túrde qujattyq nysanada tirkeledi.
Eger qujatty jasaý ádette qurylymdyq bólimshelerdiń basshylary men mamandarynyń fýnksıalary bolyp tabylsa, onda olardy rásimdeý, tártip boıynsha, hatshyǵa nemese basqarmanyń qujattyq qyzmet etý (BQA) qyzmetine tapsyrylady.
Búginde kompúter qujattardy jasaýdyń jáne saraptaýdyń negizgi quraly b. t.
Qyzmettik qujattardy rásimdeý standarttarmen tártipke keltirilgen jasalý tásiline táýelsiz.
Barlyq qyzmettik qujattar belgilengen rekvızıtterdi paıdalana otyryp standarttyq úlgilerdegi qaǵazda rásimdeledi.
Qujatty kompúterde jasaý jáne rásimdeý osy qujat ázirlengen bazadaǵy nysandy shaqyra otyryp bastalady. Bul sizdiń uıymda ázirlengen, biregeılenirilgen qujattyń belgilengen nysany, uıymnyń blankasy nemese taza paraq bolýy múmkin.
Ózimizge málim, bizdiń elimizde qyzmettik qujattar úshin SQU (Standarttaý jónindegi halyqaralyq uıym) qabyldaǵan, atap aıtqanda A nysany (qaǵaz paraqtarynyń kólemi) paıdalanylady. Jıi qoldanylatyny A4 jáne A5 nysandary.
Shetelderde qaǵazdardyń – Letter (8 ½*11 in, ıaǵnı 21. 59*27. 94 sm) jáne Legal ( ½*14 in, ıaǵnı 21. 59*35. 56 sm) nysandary keń taraǵan. Kompúterlik baǵdarlamada, onyń ishinde beıtaraptandyrylǵan baǵdarlamada (orys tilinde) «úndemeý boıynsha» qondyrǵy retinde otandyq standarttarǵa sáıkes kelmeıtin qaǵazdardyń nysany, jıeginiń kólemi jıi beriledi. MS Word - ta jumysqa kiriserde qaǵazdyń – A4 210*297 mm kólemin aonatý qajet.
Qaǵaz nysanyn ornatqannan keıin qujattardyń jıegin aıqyndaý qajet. Qujattar jıeginiń mynadaı kólemin belgileý usynylady:
• Sol jaq jıek – 35mm (3, 5sm)
• Oń jaq – kem degende 10mm (1sm)
• Joǵarǵy jaq – 20mm (2sm)
A4 nysandaǵy qujattar úshin tómengi jıek – kemi 20mm (2sm)
A5 nysandaǵy qujattar úshin (148x210mm) tómengi jıek ádette kemi 15mm bolyp belgilenedi.
Bet parametrleriniń derekteri qujattardaǵy odan ári jasalatyn barlyq jazbalar úshin bekitiledi.
MS Word úlgisindegi mátindik redaktorda jasalatyn kez - kelgen jańa qujat belgili bir negizde – «shablonda» orna - lastyrylady. Shablon únemdeý boıynsha qujattardy rásimdeý parametrleriniń keıbir jıyntyqtaryn qamtıtyn taza paraq bolýy múmkin.
Osy jerde jáne budan ári qoldanylatyn «únemdeý boıynsha» termıni kórsetilgen parametrler, eger paıdalanýshy ózge parametrlerdi tikeleı tapsyrmasa, jańadan jasalatyn barlyq qujattarda paıdalanylady.
Shablondar sondaı - aq standartty mátinge, grafıkke, erekshe bezendirýge jáne jalpy qujattarda jıi kezdesetinderdiń barlyǵyna ıe bolýy múmkin. Basqarý jaǵdaılaryn qaıtalandy kórsetetin shablondardyń jıyntyǵy qujattardy ázirleýge, olardy rásimdeýge, biregeılendirýge degen ýaqytty aıtarlyqtaı qysqartýǵa, demek – qujattardy qabyldaýdy jeńildetýge múmkindik beredi.
Uıymdardyń basym qujattary, onyń ishinde barlyq shyǵys qujattary blankada rásimdeledi. Sondyqtan, shablondardy jasaýdy uıym blankalaryn jasaı otyryp bastyǵan oryndy.
Qoldanylyp júrgen GOST - qa saı blank – bul «onda qujattyń turaqty aqparaty jáne aýystyrý úshin bólingen orny kórsetilgen qaǵazdyń standartty paraǵy». Ádette blank degen uǵym mekeme ataýy – qujat avtorlary kórsetilgen
qaǵazdyń taza paraǵyn bildiredi. Qyzmettik qujattardyń avtory – uıymdar, qurylymdyq bólimsheler, laýazymdyq tulǵalar bolýy múmkin.
Mekemeler, uıymdar jáne fırmalar kóp jaǵdaılarda blankalarda ózderiniń emblemalaryn ornalastyrady. Eger uıym emblemasynyń grafıkalyq faıl túrindegi etalondyq keskini bar bolsa, ol emblemany blankashda ornalastyrý úshin paıdalanylady. Bolmaǵan jaǵdaıda, emblema skanerlendiriledi, alynǵan keskin tańdalǵan orynǵa ornalastyrylady. Eger emblema qujattyń joǵary jıegine ornalastyrylsa, ol birinshi bettiń kolontıtýlyna ornalatyrylady.
Prınterde blankanyń keskinimen birge basylǵan standartty qujattyń qoldan jasaýdan qorǵalmaǵandyǵyn este ustaý kerek. Mór bederiniń bar bolýy, sondaı - aq, standartty ofıstik quraldarymen ońaı jasalatyndyqtan, qujat túp - nusaqasyna kepil bola almaıdy. Sondyqtan, birshama mańyzdy qujattar úshin emblemelary bar, baspahanalyq tásilmen oryndalǵan, bederlendirilgen, sý tańbalary bar, kóp tústi basylymmen bastyrylǵan blankalar paıdalanylady. Tártip boıynsha mundaı blankalar baspahanalyq tásilmen nómirlenedi. Birshama eń jaýapty jaǵdaılar úshin qujat blankasynyń keskini qujatpen birge basylýy jáne qujat shablonyna engizilýi múmkin. Qazirgi ýaqytta ofısterde paıdalanatyn standartty lazerlik prınter (600dpi ruqsaty) uıymnyń emblemasy sıaqty grafıkalyq elementterdi qam - tıtyn blankalardy keskindeý úshin aıtarlyqtaı jaqsy sapa beredi.
Tirkeý nómiri Lotus Notes DOS Open qujatty bastapqy saqtaý kezinde avtomatty túrde toltyrylatyn «tirkeý nómiri» jıegi qujat shablonygnyń tıisti ornyna ornalastyrylýy múmkin.
Qujattardy jáne is júrgizýdiń tirkeýdiń kóptegen avtomattandyrylǵan júıeleri uıymdardyń hat - habarlary týraly derekter bazasyn ózine qamtıdy, mundaı jaǵdaıda adresti engizýdi jedeldetý jáne ony jazýda qatege jol bermeý úshin «Adresat» rekvızıti tıisti derekterdiń bazalaryn paıdalaný arqyly toltyrylady. Derekter bazasynda bir uıymnyń birneshe ataýynyń paıda bolýyn boldyrmaý úshin derekter bazasyn kezeń - kezeńde tekserip otyrýy jáne hat - habarlar tizimine tolyqtyrýlar engizýge quqyǵy bar adamdardyń tizimin shekteý usynylady. Ádette bul ispen kiris hat - habarlaryn tirkeýge jaýapty jáne derekter bazasyn uıymdastyrýdyń prınsıpteri týraly habardar adam aınalysady. Ásirese, qujattardy jappaı basyp shyǵarý (nemese faks/elektrondyq pochtameen avtomatty túrde jiberý) kezinde adres ıesi týraly derekterdi paıdalaný tıimdi, al qajet bolǵan jaǵdaılarda – Qurmetti, Qýanyshbek Jaqypuly! nemese Qurmetti, Aıman Ámirzalıqyzy! degen qaratpa sózder qosylady. Jappaı jiberýdi qurý MS Word Servıs menúinde Slıanıe komandasy paıdalanylady. Ázirlik barysynda kóptegen qujattar barlyq múddeli taraptarmen kelisýge jatady. Bul – qujattardyń qoldanyp júrgen zańdarǵa jáne normatıvtik aktilerge sáıkestigin tekserý úshin jasalady, shyn máninde jobany baǵalaý bolyp tabylady.
Jergilikti jelilermen jaraqtalǵan qazirgi ofısterdiń negizgi basymdyqtarynyń biri – qujattardy kelisýdi jedel - detý jáne jeńildetý b. t. Ol qujattyń dáıekti baǵytyn belgileý ne belgilengen kelisim tizbesine sáıkes ony bir mezgilde barlyq múddeli adamdarǵa jiberý arqyly júrgiziledi. Eger dáıekti túrde jiberý belgilense, onda odan keıingi árbir resenzent oǵan deıin qujatty qaraǵan qyzmetkerdiń eskertpesin kóredi. Túzetýdiń bir qyzmetkermen aıaqtalýy, kelisýge berilgen tizimde kórsetilgen basqa qyzmetkerge qujatty avtomatty túrde berýmen jalǵasady. Qujatqa túzetýler, qosymshalar jáne qysqartýlar engizý bastapqy mátindi joıýǵa ákelip soqpaıdy. Qujatta kim qandaı tirkeý engizgeni tirkeledi. Ár qyzmetkerdiń engizgen túzetýi ár túspen belgilenedi. Qujatty barlyq múddeliadamdar qaraǵannan keıin ol proseske engizgen atqarýshyǵa avtomatty túrde qaıtarylady.
İs júrgizýdiń avtomattandyrylǵan júıelerinde, baǵyttandyrý modýlderinde qujattardyń ár túrli jáne túrliligi úshin kelisýshilerdiń aldyn - ala jasalǵan tizimine sáıkes bul proses avtomatty túrde júzege asyrylady. Mysaly: kelisim - shart avtomatty túrde býhgalterıaǵa, zańgerge jáne kelisim - shart úlgisine táýeldi – basqa múddeli bólimshelerge túsedi.
Avtomatty júıe qujattyń ótýine baqylaýdy, eger qujat qaısy bir bólimshede bógelip qalǵan jaǵdaıda eskertýdi júzege asyrady. Belgili bir qujatqa ruqsat beretin tulǵalardyń tizimin basshy bekitýi tıis. Bul tek qujatty jasaýdy jedeldetip qana qoımaıdy, qatelerdi boldyrmaýǵa múmkindik beredi.
Basqarý qyzmetinde oryn alǵan standartty emes jaǵdaıdy kórsetetin jeke mátinde qujatty jasaýdy talap etetin jaǵdaılar kezdesedi. Kompúter mundaı qujatty jasaý kezinde dn kómektesedi.
Qujatty ázirleýdiń birinshi kezeńi – mundaı úlgilerdegi máselelerdi sheshýdiń tártibin aıqyndaıtyn normatıvtik - ádistemelik qujattardyń zańdyq bazalaryn zertteý ekeni málim. Qujattardy ázirleýdiń bul kezeńi zańdyq bazalarynyń kúrdeliligine, ońaı qol jetkizbeıtindigine jáne zań shyǵarý materıaldaryn izdeý jumystary boıynsha kóp eńbektenýdi qajet etetin jumystardy júrgizý qajettiligine baılanysty jıi nazardan qalyp otyrdy. Qazirgi ýaqytta jan - jaqty zań shyǵarý jáne normatıvtik - ádistemelik qujattardy qamtıtyn kóptegen zań jáne quqyqtyq derekter bankteriniń bar bolýy qujattardyń ázirlený sapasyn aıtarlyqtaı arttyrýǵa múmkindik beredi.
Qujatty jasaýǵa ázirleýdiń ekinshi kezeńi – osy másele boıynsha munyń aldyndaǵy qujattardy, osyǵan uqsas máseleler boıynsha qujattar men sheshimderdi zertteý b. t. Qujattardy irikteý problemasy kóp jaǵdaıda ázirlenip jatqan qujattyń durystyǵyn, qarama - qaıshy emestigin jáne tolyqtyǵyn aıqyndaıdy. Tirkeýdiń kártishkelik júıesi kezinde qujattardy taqyryptyq irikteý pándik - taqyryptyq kártishkelermen shekteletin jáne jumsalǵan aıtarlyqtaı eńbek tolyq qaıtarymyn bermeıtin. Tek tirkeýdiń kompúterlendirilgen júıesi ǵana qujattar men avtomattandyrylǵan izdeý arasynda baılanys ornatý arqyly tapsyrylǵan másele boıynsha barlyq qajetti qujattardy is júzinde tabýǵa, al qujattardyń mátinderin tolyq saqtaý júıesi kezinde – barlyq qajetti aqparatty ekranǵa birden shyǵarýǵa múmkindik beredi.
Qujatty ázirleýdiń úshinshi kezeńi – naqtyly sıtýasıalar boıynsha derekter jınaý b. t. Bul kezeńde derekterdiń alynǵan bazalarymen qatar uıymda, mekemede jáne fırmada ázirlengen derekter bazalary paıdalanýy múmkin.
Qujat qarapaıym mátin túrinde usynylýy múmkin:
Tablısa aqparattardyń kórnekiligi men qolaılylyǵy úshin jaqsy nysan b. t. Úlken ensıklopedıalyq sózdikke saı tablısa (polsk. tablica, lat. tabula – taqta, tizim) – belgili bir júıege keltirilgen málimetterdiń tizbesin, sandyq derekterdi; málimetti, tizimdemeni bildiredi. Mátindik sıpattaǵy aqparattardaǵy tablısalar tikeleı MS Word - ta tıisti baǵdarlamamen baılanystyryla saqtala otyryp kóshiriledi, ol qujatqa engizilgen derekterdi jańartýǵa jáne redaksıalaýǵa múmkindik beredi. Tablısanyń túrli - tústi bezendirilýin qabyldaýdy jeńildetedi.
Dıagram (grek. diagramma – beıneleý, sýret, syzba ) – kólemniń ara - qatynasyn kólnekililikpen kórsetip beıneleý. Dıagramnyń keń taraǵan nusqasy gıstogramma (grek. histos, bul jerde – baǵana jáne... grama), ıaǵnı baǵanaly dıagram. Gıstogramma aralas tik buryshtardyń jıyntyǵyn bildiredi. Dıagramny sandyq kórsetkishteri bar tablısalardyń negizinde ońaı jasaýǵa bolady. Tablısa tikeleı MS Word - da jasalýy múmkin, eger kórsetkishterdi ózgertý, tablısalardyń mánin esepteý jáne derekterdi qaıta esepteý qajet bolsa MS Excel paıdalanylady. Qajetine oraı ondaǵan nusqalardyń ishinen dıagramlardyń kez - kelgen qolaıly túrin tańdap alýǵa bolady.
Dıagram, tablısalar, sýretter jáne basqa da elementter avtomatty túrde nómirlenýi múmkin. Bul jańa element qosylǵan kezde nómirleýdiń avtomatty túrde ózgerýin jáne tıisti tablısalar men dıagramlarǵa jasalǵan siltemelerdi qujattyń mátinine engizýdi júzege asyrýǵa múmkindik beredi.
Mátindik redaktorlar jazý mashınkalaryna qaraǵanda mátindi rásimdeý úshin aıtarlyqtaı mol múmkindik beredi. Atap aıtqanda: taqyrypshalardy jazýǵa, abzastyq shegerimderdi jasaýǵa, mátin joldary arasyndaǵy ulǵaıtylǵan keńistikterdi joıýǵa, jýan qariptermen, kýrsıvpen bolip, mátindi jáı jáne qosarlanǵan syzyqtarmen syzyp kórsetýge, qariptiń kólemi men úlgisin ózgertýge, mátinniń syrtqy úlgisin jaqsartýǵa jáne mazmunyn qabyldaýdy jeńildetýge múmkindik beredi. Alaıda, bir qujatta túrli garnıtýralardaǵy qaripterdiń kóp sanyn paıdalaný orynsyz dep sanalady, ol qujatty oqýdy qıyndatady.
Bir kompúterden ekinshi kompúterge beriletin qujattar uıymnyń barlyq kompúterlerinde birdeı bolyp kórinýi úshin birkelki orys qaripteri ornatylǵan. Mańyzdy sátteri bólip kórsetý úshin mátinde túrli - tústi bezendirýdi paıdalanýǵa bolady.
Mátindi ázirleý kezinde sınonımder, antonımder, túsindirme sózdikter, al mátinderdi shetel tilderinde daıarlaǵan kezde – aǵylshyn - orys, orys - aǵylshyn nemese tıisinshe nemis, fransýz tilderindegi sózdikterdi paıdalanýǵa bolady. Olar tańdalǵan sózdi sózdiktiń tıisti babynda sol sátte qaraýǵa múmkindik beredi.