InfoHub Logo

Qazir ne kóp? Baspa kóp. Qazir ne kóp? Sol baspalardan shyǵyp jatqan kitap kóp. Qazir ne kóp? Óleń kóp... Búginde olardyń bárin qadaǵalap, bárine baǵa berý múmkin emes... Sonymen birge ol kitaptardy, memlekettik tapsyrystan tys, óz aqshalarymen shyǵaryp jatqandary qanshama?! Olardyń kóptigine qýana otyryp... keıde qatty toryǵyp, kúıinesiń. Sol topan kitaptardy qarasań , ádebıetke degen talaptyń tómen túsip ketkenin, talǵam-tarazynyń búlingenin kóre turyp qalaı kúıinbessiń. Óleń degen qasıetti uǵym erikkenderdiń ermegine aınalyp bara jatqandaı. Ǵumyry óleń jazyp kórmegen, onyń tabıǵatynan múlde maqurym adamdar, zeınetkerlikke shyǵyp alyp, balalary, nemese jaqyn-jýyqtarynyń demeýimen, tom-tom óleń kitaptaryn shyǵaratyn bolyp aldy. Sodan búginde qasıetti óleń qadiri de , aqyn qadiri de qashyp barady. Taǵy bir ókinishtisi, sondaı talaptyń kemip, talǵamnyń búlinýiniń kesirinen, óleńdi ómirim dep biletin aqyndar da rýhanı qatty zardap shegýde. Aıtylmaıdy. Atalmaıdy. Kóńilden de, kózden de tasa qala beredi...

Sondaı aqyndardyń biri, óleńge de , ómirge de shyn peıil adal qyzmet etip kele jatqan Bolat Sharahymbaı. Bir baıqaǵanym onyń kózi kóregen. Qulaǵy saq. Jany sergek.

Son-o-ý aspan astynda...
Qazyǵurttaı tektilimniń kúrsingenin estidim,
Keýdesiniń túbinde dúrsilderin estidim,
Bozatany boz jýsan bozdaǵanyn estidim,
Júreginiń túkpirin qozǵaǵanyn estidim,
Qarǵybaýsyz qara bult ashynǵanyn estidim,
Naızaǵaıy narttaı bop shoshynǵanyn estidim,
Bezip júrgen... daýasyz bezgeldegin estidim,
Bos shelekteı dúnıeniń bezbenderin estidim.

Kári Qazyǵurttyń kúrsingeni men onyń keýdesindegi dúrsilderdi, naızaǵaılardyń shoshynǵany men dúnıe bezbenderiniń bos shelekteı dańǵyrap ketkenderin estı alatyn aqyndy qalaı sen sergek deı almaısyń?! Zaman lebin, ýaqyt demin tylsym túsinikter arqyly sezine bilý, sol arqyly seniń janyńda da qupıa bir qubylystardyń shoǵyn úrlep, otyn tutatyp jiberý aqynnyń aqynynyń ǵana qolynan kelse kerek. Shyn óleń — qashanda qupıa. Onda tipti arbap alatyn sıqyrlyq, bir sátke bolsyn esińdi alyp dýalap tastaıtyndaı magıalyq qýat bolýy ábden múmkin. Óıtkeni ol jansyzǵa jan, tilsizge til bitire alady. Shyrpysyz ot jaǵyp, qashaýsyz tas jara alady. Eń bastysy, aqyn soǵan sendire bilýi kerek. Máselen, Ciz aqynnyń “Qazyǵurttyń kúrsingenin estidim” degen sózine , sóz joq birden senesiz. Eshqandaı kúdik, kumánsiz birden qabyldaısyz. Ony cezgende de, sanańyzdyń arǵy túkpirinde jasyryn jatqan túısik arqyly sezesiz. Óıtkeni Qazyǵurt azap pen mehnattan turatyn ǵasyrlar kýási. Oǵan ýaqyt pen zamannyń qaıǵysy men qasiretiniń taby sińgen. Olaı bolsa, Qazyǵurt qalaı kúrsinbesin. Ol kúrsinisti Bolat Sharahymbaı qalaı estimesin?!

Aqyn aınala tirshiliktiń tula boıynda bolyp jatqan san qıly qubylystarǵa úńilý úshin, eń aldymen, ózine úńile bilý kerek. Óıtkeni ózińdi tanymaı, ózgeni taný qıyn. Solaı bola tura, ózińdi taný ońaı sharýa emes. Óıtkeni ózińdi taný úshin, ózińdi otqa da, sýǵa da salýǵa týra keledi. Qolyńnan ol kele me?! Áı, qaıdam... Bul kóp aqynnyń qolynan kele bermeıdi. Óıtkeni olardyń kóbi kúpsip, kúmpildep sóıleýge qumar. Daǵarasyn qaǵyp, dańǵazalanyp ketedi. Men ondaımyn, men mundaımyn degende Alataýdy aıyryp, Qarataýdy qaıyryp jiberedi. Ornymen bolsa eken-aý. Orynsyz. Al Bolat Sharahymbaı óz ókinishterin eshqandaı búgip-jasyrmastan jurt aldynda aqtaryp jaıyp salady.

Sezimim bar edi
Býynsyz tilge bylǵatyp aldym.
Tózimim bar edi,
Qaı jerde, bilmeımin, urlatyp aldym.
Shúkirim bar edi
Tirshilik ıtke talatyp aldym.
Úkimim bar edi,
Úzilip-talyp qurǵatyp aldym.
Táńirim bar edi,
Tabansyz tusta tonatyp aldym,
Jaryǵym bar edi,
Jol aıryqtarda joǵaltyp aldym,
Sabyrym bar edi,
Saıqal taǵdyrǵa sabatyp aldym,
Anyǵym bar edi,
Ony da, qurǵyr, sorlatyp aldym.

Bul óleń — ózińe úńildiretin óleń. Oılandyratyn, tolǵandyratyn óleń. Quryqsyz, júgen-aýyzdyqsyz ketken qym-qýyt myna zaman, eń aldymen adamdy aıamaıdy. Janyshtap ezip jiberedi. Tabanǵa salyp taptaıdy. Taptap-taptap bar asyl qasıetterińdi tonap alady. Senbeseńiz, aınala qarańyzshy. Sezimi bylǵanbaǵan, tózimi urlanbaǵan adam bar ma? Shúkirinen, úkiminen aıyrylyp qalǵandar qanshama. Táńiri men jaryǵyn joǵaltyp alǵandarda esep joq. Sabyryn sabatyp, anyǵyn sorlatyp alǵandar she? Munyń bárin kúndelikti kórip, bilip otyrmyz. Aqyn óz boıyndaǵy ókinishterdi jalpy adam, qoǵam boıyndaǵy ókinishtermen jalǵastyryp, salalastyryp, sabaqtastyryp jibergen. Mundaı kezde dármensiz kúıge túsken aqyn baıǵus ne isteý kerek? Dátke qýat taba almaǵan ol, sóz joq, kúıinedi. Kúıinip qana qoımaı, bezinedi. Sondyqtan da ol:

Zamanaýı zapyran
Senen qashyp baramyn.
Tasur-tusyr tapyrań
Senen qashyp baramyn.
Ógeılengen óleńim
Senen qashyp baramyn.
Keregi joq keregim
Senen qashyp baramyn, —

dep bárinen syrt berip, bárin de kórmesteı bop beti aýǵan jaqqa laǵyp ketkendeı bolady da:

Qaıda baram qashqanda?! —

dep amalsyz kúı keship, tuıyqqa tirelgendeı hal keshedi. Biraq aqynnyń ne bolǵanda da, saly sýǵa ketip, úmiti múlde úzilip qalmaıdy.Rýhanı taıanysh, rýhanı ustyn izdeıdi. Olaı etpese, aqyn aqyn bolar ma? Endi ol ózegin órtegen ókinishterin ysyryp tastap, tirelip qalǵan tuıyqtan shyǵyp dúr silkinedi.

Ker maraldaı kelisti
Eńseligi eńisti,
Súıegi asyl súleı-dúr,
Dúregeıdeı dúleı-dúr,
Qandaı edi turysy
Aıbaty jaýyn jasytqan,
Aıbyny qandy tasytqan,
Qaıqaıyp turǵan qylysh-ty.
Alshaıyp júrgen yrys-ty.
Tulǵasyna tamsanyp,
Elesine arbalyp,
Kelbetine qarasań,
Shimirikpes shegir kóz
Óńmenińnen óterdeı
Kókjal jumyr qylysh-ty.
Ýa, Mahambet!

Sol-sol eken onyń áp-sátte tula boıyn keremet bir kúsh-qýat kernep bara jatty. “Aıbaty jaýyn jasytqan, Aıbyny qandy tasytqan” baba Mahambet osyndaı bolǵanda, men kim bolmaqpyn? Mahambetteı uly rýh bar kezde, moınyma sý ketip, bozymbaı, bolbyr tirshilik keshýim qalaı? Aqyn endi lap etip janyp, jarq etip, jalt oınatyp shyǵa keledi. Endi onyń ekpini seldeı dúleı, jóńkilisi seńdeı qýatty.

Sen — tasqaıraq, men — kekpin,
Sen — adyrna, men — oqpyn,
Sen — shaqpaq ta, men — otpyn,
Sen — bozqoza, men — shoqpyn,
Sen — ,
Salpynshaq
Men — doıyrmyn altyn sap.
Sen — kók súńgi boılattyń,
Men — kók baıraq baılattym.
Baılatqannyń belgisi:
Mahambet atty batyrdyń,
Mahambet atty aqynnyń
Sarqytyn ishken
Tfá! Tfá!
Qaıraýly
Qazyǵurttyǵy qaıraqpyn!

Ótken zamannyń ólmes rýhyn boıyna quıyp alǵan aqynnyń kózi endi burynǵydan da jiti, burynǵydan da ótkir. Endi ol myna zamannyń jeriniń shetinde, jeliniń ótinde. Onyń kózinen eshteńe de qalys qalmaq emes. Endi ol bárin-bárin de jany men júreginen burynǵydan da góri molynan ótkizip, molynan qorytýy kerek. Mundaıda týǵan jerdiń árbir aǵashynan da qutyryp turǵan ýaqyttyń minezin tanı alatyn qasıetke ıe bola bilgen jón.

Qaıraty qaıtqan , qajyǵan
Jel turdy.
Aýyl. Keshqurym.
Qamystyń sherli daýsynan
Sybyzǵy únin estidim.
Dıirmen — jel jetti eńkildep,
Aýyzdy saldy alqymdap.
Qara tal turdy selkildep,
Kári emen ketti qalshyldap.

Bárin asap, bárin un qylyp tartyp jatqan ýaqyttyń dıirmen — jeliniń ekpininen sen de selkildep, sen de qalshyldap bara jatasyń.

Bolat Sharahymbaı, negizinen, ózi kórgen qubylystar men áreketterin dál osylaı beınelep bergendi qalaıdy. Taǵy da ol beıne sýretteri jasandylyqtan ada, sonshalyqty janǵa jaqyn, sonshalyqty tabıǵı. Muny aıyrý úshin mynandaı mysal keltire keteıin. Máselen, úıińdegi temir shúmekten tyrs-tyrs etip tamshy tamyp turǵanyn tyńdap kórińizshi. Sálden keıin-aq ol sizdiń mıyńyzdy shaǵyp, júıkeńizge tıe bastaıdy. Áriberiden keıin qajytyp , sharshatady. Endi jańbyrly kúngi terezeńizdi tyrs-tyrs etip qaǵyp turǵan tamshynyń únine qulaq túrińiz. Áser múlde basqa. Janyńyz da, júıkeńiz de demalady. Aıyrmasy jer men kókteı.

Sondyqtan da men aýzyn ashsa kómeıi kórinetin Bolattyń tabıǵı bolmys-bitimine de, sol bolmys-bitimnen týǵan óleń-jyrlarǵa da qyzyǵyp qaraımyn.

Shyn aqyn — ózi ómir súrip júrgen qoǵamnan tys ómir súre almaıdy. Tipti onymen bite qaınasyp birtutas bolyp ketedi. Iaǵnı qoǵam derti — onyń óz derti. Mundaıda ol dúnıeni qarań qaldyryp, múlde túńilip sóıleýge haqyly. Osy shaqpen sóılenetin ol óleńderden Siz ótken shaqtyń taǵdyr-talaıyn da kóre alasyz. Iaǵnı osy shaq pen ótken shaq birge quıylǵan. Ajyratyp, aıyra almaısyz. Ótkennen osy kúndi, osy kúnnen ótkendi tanyp-bilesiz. Oqıyq.

Ýytym ý boldy.
Rýhym kúl boldy.
Keń dúnıem tar boldy.
Kórgen kúnim qor boldy.
Mıymdy sý aldy.
Júregim tonaldy.
Eki kóz tórt boldy.
Ózegim órt boldy.
Aspan da adasty.
Juldyzym joǵaldy.
Namysym nas boldy.
Búıregim tas boldy.
Shyndyǵym sheıit boldy.
Eldigim ǵaıyp boldy.
Yrysym ketti.
Órisim ótti.
Talqanym shyqty.
Biterim bitti...

Bul — eskertý-óleń. Óıtkeni, ne bolǵanda da, búgingi kúnimiz, dál osyndaı kúırep, qurdymǵa ketken joq qoı. Degenmen, aqyn degen keıde jurtty osylaı shoshytyp ta sóıleý kerek. Shoshytyp, úrkite sóıleýdiń yqpaly keı-keı kezde qaırat beretin sózderden de zor bolady. Dalaqtap ketken etek-jeńińdi tez jıyp, quz basyndaǵy qyrandaı tas-túıin bop otyrý úshin kerek. Bul óleńdi eskertý-óleń deıtinimiz sodan.

Qarap otyrsaq, Bolat Sharahymbaı mahabbat taqyrybyna da az óleń jazbapty. Ol óleńderdi oqyp otyrsaq, mahabbatynyń eren qýatqa, tasqyndy ekpinge ıe ekendigine kýá bolasyz. Ón boıynan úlken silkinis, iri bulqynys laq etip aqtarylyp tógiledi. Alaǵaı da bulaǵaı alasapyran kúı keshedi.

Ózime ózim jasaı almaı aıla túk,
Jaryqtardy jaryp kelem jaıratyp.
Bir qudiret júregimde jatqandaı
Asyr-tasyr qara qazan qaınatyp.
Bitti bári,
Otqa túspeı, órtenbeı!
Bul dúnıeniń rahaty bekerdeı.
Myń yshqynyp, orynyma myń qonam,
Óz denemnen ózim shyǵyp keterdeı.

Osyndaı údiristi, osyndaı atqaqtaǵan sezim silkinisinen keıin, ǵashyǵymen kezdesken aqynnyń kóńil-kúıi qalaı boldy deısiz ǵoı.

Keýdeń kelip keýdeme tunshyǵa ma-aı,
Odan álsiz...
Ádemi ún shyǵama-aı:
Kólge tamǵan tamshynyń sholpyly sıaqty;
Meniń sorly sezimtal solqylym sıaqty.
Aqqýdyń suńqyldaǵany sıaqty,
Bulaqtyń sylqyldaǵany sıaqty.

Ún men ymnyń sezimtal perneleri birinen soń biri jymdasa órilip, birinen soń biri jamyrap tógilip jatqandaı netken jarasymdy áýen men áýezder! Qylymsyǵan qylyqty notalardyń qyl ishektegi náp-názik, jip-jińishke dybystaryndaı.
Osy bir shúpildegen móp-móldir sezim tunyǵynan meıiri qanǵansha simirip alǵan ol Hantáńiri taýyna kóz salyp basqasha tolqynys pen tebireniske túsedi.

Beý, tarpań minez tarlan taý,
Mańǵaz-mańǵaz nar shókken.
Bizden de ol bir qalǵan taý,
Ótken kúndeı jalt etken.
Ómir, baqsam jol eken
Jalǵyz aıaq, jol soqpaq.
Shyndyq degen sol eken:
Aıyryq joldyń boıynda,
Kóne shahar Almalyqtyń oıynda
Bar men joqty baıaǵy
Júretuǵyn salmaqtap.
Keńsaı jaqqa qarasam,
Tizbek-tizbek shubatylǵan qalyń el
Bir júredi, bir toqtap.
Aspan jaqqa qarasam,
Qus ushady bulǵaqtap.
Zaman, seni qaıteıin?!
Qyryq buraý qobyzymnyń zarynan
Qyryq jamaý jasqa toldy etegim.
Taýǵa daýys shyǵarsam,
Óz daýysym Ózimdi
Qaıtalaıdy.
... Ne etemin?!
Aý — ý — ý, Hantáńiri — i — i...

Aqyn janyn jaryp shyqqan zaman men ýaqyttyń búgingi monology ǵoı bul. Bárimiz qulaq túrip tyńdap turmyz...

---