InfoHub Logo

«Bastaý sózimizde» aıtqanymyzdaı «Altynkópirlikter» ataýynyń avtory — Maraltaı Raıymbekuly. Sóz joq, osy altynkópirlikter ishinde jurttyń kózine jaı oǵyndaı jarq etip alǵash túsken de osy Maraltaı. Men Maraltaı óleńderimen toqsanynshy jyldardyń basynda Mańǵystaýda júrgen kezimde tanysa bastaǵam-dy. Onyń sol óleńderinen-aq men á degenge má degeli turǵan shálkes shamshyldyq, ıilip-búgilýdi bilmeıtin, neni oılap tursa sony aqtara salatyn erkebulandyq, shúrippesi qaıyrýly turǵan myltyqtaı kim-kimdi de seskentip tastaıtyn ses baıqaǵandaı edim.

Sózine tánti bop júrgen Maraltaıdyń ózin 1996 jyly Jazýshylar odaǵynyń ekinshi hatshysy qyzmetine kelgen kezimde bir-aq kórdim. Ol kez — «Abaıdan Maraltaıǵa deıin» degen tirkestiń de shyǵa bastaǵan kezi. Aınalaıyn Maraltaıdyń da aspan asty jer ústine syımaı dúrildep-aq turǵan shaǵy eken. Artyndaǵysyn bir teýip sespeı qatyryp, aldyndaǵysyn bir qaǵyp japyryp jiberetindeı tarpań. Iaǵnı, bir óleńinde ózi aıtqandaı ol kez — Maraltaıdyń «bótelkeniń qasynda» júrgen kezi eken. Al «bótelkeniń qasynda» júrgen adam aǵany neǵylsyn, jaǵany neǵylsyn, qyzmetińdi neǵylsyn, quzyretińdi neǵylsyn. Ondaı adamǵa attyń ústi túgili tanktiń ústinde otyrǵan kisiń de, pishtý.

Shynyn aıtý kerek, sol bir tusta, jastardyń ishinde meniń ábden «ner-vime» tıip, júıkemdi tozdyrǵan da osy Maraltaı boldy. Men de qaı bir jibekteı esilip, túbitteı tútilip, bir lyp etip, bir jylp etip turǵan jumsaq adammyn, Maraltaıdyń «qoı» degen sózge toqtamaı, «men qoı emespin, men arystanmyn» dep shatynaǵan kezinde, meniń de qaı-qaıdaǵy jynym qozyp, tula boıymnan tikireıgen tikender men soıdıǵan shóńgeler ósip shyǵa keledi. Biraq, qudaı qalap, nesheme ret shekissek te ketisken tusymyz bolmapty. Maraltaı erteńine-aq tap bir naǵashysynyń úıine kelgendeı kabınettiń esigin shalqasynan ashyp jaırańdap jetip keledi. Men de jaıylyp sala berem. Artynsha-aq álgi shálkestigi qaıtadan bastalady...

Áıteýir, abyroı bolǵanda, kúnderdiń-kúninde Maraltaı da «bótelkeniń qasynan» bosanyp shyqty-aý.

Onyń «bótelkeniń qasynan» bosanyp shyǵýy da bir hıkaıa. Ol bir kúni, shaqyrmasa da, búkil respýblıka jurtshylyǵyna belgili, qadirli aǵaıynyń toıyna barǵan ǵoı. Sısterna bolmasa da, bóshke-bóshke syra, ózen bop aǵyp jatpasa da qalaýly turǵan deste-deste araq pen sharap. Maraltaıjan sol bóshke-bóshke syraǵa qaıta-qaıta súńgip, qalaýly turǵan deste-deste araq pen sharapqa qaıta-qaıta aýnap-qýnap qumardan bir shyǵyp, aqyrynda qulap tynbaı ma?! Erteńine kózin ashsa — aıdala... Keshegi bóshke-bóshke syrasyn da, deste-deste araq-sharabyn da, solarmen birge júretin qyzyq-shyjyǵyn da ilestirip, kıiz úı bitkenniń bári kóterilip kóship ketipti. Bir sózben aıtqanda, Maraltaı jurtta qalǵan. Sodan shekesi balǵamen soǵyp jatqandaı solqyldap, tili aýzyna syımaı salaqtap, ilbip otyryp bir qaraǵa iligedi de áýpirimmen aman qalady. Sonda ǵana Maraltaı myna bótelke degen «dospen» dál qazirden bastap at quıryǵyn kesispese, kúni erteń kereksiz jyrtyq shúberekteı nemese túbi túsken shelekteı birjola jurtta qalatynyn sezedi. Sezedi de «aqańmen» ant berip qoshtasady. Sodan beri Maraltaı araqty aýzyna alǵan emes. Bul endi týa bitti tula boıyna bitken minez beriktigi.

Minez degennen shyǵady, bir adamdar bolady, ishken kezinde dúnıeni tútip jiberetindeı betpaq bolady da, al erteńine jynynan aırylǵan baqsydaı jýas, betińe qarap sóıleı almaıtyndaı montany keıipke túsedi. Al Maraltaı olaı emes. Ol qashan kórseń de tarpań, qashan kórseń de darqan. Árıne, qazir onyń boıynda jyndy sý urttap alǵan kezdegideı esirik minezdiń juqanasy da joq. Ol esti erke, bula minezdiń aqyny. Iaǵnı, ol týraly Meıirhan Aqdáýlet aıtqandaı: «Bul — ábden qanaý men qaqpaı kórip, qamytqa jegilińkirep kelgen qazaqy óleńniń erkindikke shyqqan kezindegi «tentek balasy».

Búkil álemniń sháýim basty ǵulamalarynan bastap bizdiń Amanhan Álimulyna deıingilerdiń bári aıtyp kele jatqandaı aqyndy aqyn etetin minez, tabıǵı talant minezi. Qaı talant ta óz minezimen týady.

Meniń janym appaq emes, qap-qara.
Qapıada ot tıgendeı maqtaǵa.
Qarap qoıam aınasynan ýaqyttyń,
Mańdaıdaǵy taǵdyr deıtin taqtaǵa.
Tánine orap táliminiń kebinin,
Jalpyldaıdy kóptiń jyqpaı kóńilin.
Jatyrynda qýlyq penen sumdyqtyń
Essiz ósken bala-syndy ómirim.
Júrek sodan jetim jandaı ashynar,
Ashynar da shanshyp, qaıta basylar.
Jalǵyz Jerde jalǵyz ǵumyr keshtim men,
Kózim, sirá, kórge kirip ashylar.
Bala armanym óldi eken dep tereńde,
Bolmas iske qabaǵymdy kerem be?!
Jerge syılap jansyz qalǵan tánimdi
Kókke ketem kóresimdi kórem de!

Mine, minezdi óleń! Áıtpese, «meniń janym appaq emes, qap-qara» dep qaısymyz aıtyppyz. Aıtsaq, bárimiz de maqtadaı appaqpyz. Janymyzǵa shań da qonbaǵan, tozań da túspegen. Tıtimdeı kinámiz de, tyrnaqtaı kúnámiz de joq sıaqty. Osylaı deý adam aldynda da, ar-ujdan aldynda da, Alla taǵala aldynda da baryp turǵan kúpirshilik ekenimen jumysymyz joq. Shyn adam, shyn aqyn ǵana óz boıyndaǵy min men óz basyndaǵy kúnáni jasyryp qala almaq emes. Abaıdyń ózi «at kótere almas minimdi» demeýshi me edi. Jurt boıyndaǵy mindi árkim-aq kóre alady. Myqty bolsań, óz boıyńdaǵy mindi kóre bil! Pendeshilik jasap otyryp, perishteniń aýzynan túskendeı appaqpyn dep keýdeńdi kerip, kókiregińdi urma! Bul opasyz jalǵanda, Qudaı-aý, beıshara pendeshiliktiń qarmaǵyna kim túspedi deısiń, onyń kúl-qoqysyna kim bylǵanbady deısiń! Bul ómirde qýlyqtyń quıtyrqy, sumdyqtyń surqıa joly kimdi adastyrmapty. Óziń adaspasań, ózgeler aldap-arbap júrip adastyrady. Ol da min, ol da kúná. Ondaıda shyn adam ǵana ózin-ózi aqtaıtyn dálel men dáıek izdep ketpeı, ózin-ózi jerden alyp, jerge salyp dattaı almaq. Sondaı jan ǵana ózin-ózi uıattyń ýysyna salyp úgitip, ózin-ózi ardyń daryna asyp qoıa almaq. Sondaı adam ǵana kúırep, kúıinip sóılep, sondaı adam ǵana ashynyp turyp ashyǵyn aıtpaq. Sondaı adam ǵana «kózim, sirá, kórge kirip ashylar» dep ózinen-ózi bezinip, ózinen-ózi túńilip sóz aıtpaq. Sonda ǵana adam jany las bylǵanysh pen kúl-qoqystan arshylmaq.

Maraltaıdyń ózin-ózi bir otqa, bir sýǵa salyp sóıleýi, ózin-ózi kinálap, ózin-ózi aıyptap sóıleýi osy óleńmen ǵana aıaqtalmaıdy. Ol arqasyn qaıta-qaıta doıyrdyń astyna tósep, mańdaıyn qaıta-qaıta soıyldyń soqqysyna tosady.

Búgingi tún — men úshin aqyrǵy tún,
Ómirimniń ajalǵa atyn burdym.
Myń umtylyp Allaǵa dilim jetpeı
Aıan bop tur saıtanmen jaqyndyǵym.

Árıne, aqynnyń ózin-ózi kileń osylaı jerlep, ózin-ózi osylaı qaralaı berýi, túptiń-túbinde, ony ishteı kúızeliske túsirip qana qoımaı, aqyrynda rýhanı kúıreýge alyp keleri kádik. Bul jerdegi aqynnyń «meni» jalqylyq mánnen jalpy uǵymǵa ulasyp ketetinin bile tura osyndaı oıǵa kelmeýimiz múmkin emes. Óıtkeni jalpy uǵym da jalqy kóńil-kúıden shyǵady. Bir-birimen jalǵas, bir-birimen muńdas. Al ol jalǵas, muńdas uǵymdardy baılanystyryp turǵan názik tinge sonshalyqty aýyr salmaq túsire bermeý kerek. Áıtpese, sonshalyqty aýyr salmaqtan názik tin byrt etip úzilip ketýi kádik. Ondaı kezde aqynnyń jalqy kóńil-kúıi jalpylyq mán bolýdan qalady da, ony oqyrman qaýymnyń qabyldaýy qıynǵa soǵady. Dál osyny óziniń ishki ınstınkti arqyly, óz boıyndaǵy sezim talshyqtary arqyly jaqsy túsine bilgen Maraltaı aqyn tez serpilip, tez túleıdi.

Bári meni aldaıdy, aldanam men,
Alla, ózine amanat qalǵan óleń, —

dep alady da:

Júregimnen júz butaq órip shyǵyp
Aınalyp ketse, shirkin, talǵa denem, — deıdi.

Bul endi aqynnyń janyn jep jatqan kúmán men kúdiktiń temir torlaryn tas-talqan etip dúr silkinip, qarǵa aýnaǵan túlkideı túlep shyǵa kelýi. Meıirim men qaıyrymǵa, izgilik pen jaqsylyqqa umtylýy. Bul joldar — Maraltaı shyǵarmashylyǵyndaǵy kúre tamyr, basty kredo. Endi ol qashanǵy «kóleńkelermen súıisip» ómir súrmek. Endi ol, bir sátke bolsa da, «qobyz tartyp qańqyldap» ómir súrgisi keledi.

Ásili, minez ǵana adamdy ózgelerden daralandyryp, minez ǵana aqyndy ózgelerden tosyn sóıletpek. Ondaı minezdi aqynnyń qýanyshy da ózgeshe obrazdy tilmen jaýap qatpaq. Senbeseńiz, onyń náresteli bolǵan kezdegi sátine kóz salyńyz.

Ómirge mursat berildi...
Jaryq dúnıe dıdaryn —
Ekeýmizge birge jazdy kórýdi.
Mende dos kóp, sende jaý joq (ádemi!)
Durystaldy dúnıeniń sálemi.
Lastaýǵa laıyqsyz — Lá ıl Allam,
Súıinshige janymdy alsań, al endi!
Bes kún oıdym besigińniń bederin.
(O, kishkentaı, — qaıtalanbas óleńim).
Shúmegińnen shúmeteıiń shyqsa aman
Kórimdi de óziń qazsań dep edim.

Tuńǵysh ret perzentti bolyp kókiregi qars aıyrylyp turǵan ákeniń jan-júregin qaq tilip turǵan osy óleńnen bárimizge etene tanys qazaqy qýanyshtyń ıisi burqyrap turǵan joq pa?!

Birde ózine-ózi kúmán men kúdikpen qarap, endi birde, náresteli bolǵanda, jer men kókke syımaı qýanatyn aqynnyń, keıde bárimiz sıaqty, myna qym-qýyt, qyryq qubylyp turǵan dúnıeniń qyry men syryn da, qatpar-qatpar bop jatqan qyrtysyn da, tylsym-tuńǵıyǵyn da túptep tanı almaı ári-sári kúı keship dal bop turatyny bar. Óıtkeni ol áli de ózin-ózi tolyq tanyp bolǵan emes. (Jalpy, adam balasynyń ózin-ózi tanyp, bilýi múmkin be?!) Eger ol ózin-ózi tanyp bolsa, birde «quran súıip», endi birde «sharap iship qarqyldap» júrmes edi ǵoı. Aqyn jany tunyp turǵan qarama-qarsylyq, bir-birimen ketisip, bir-birine keri kelip turǵan qaıshylyq. Sondyqtan da ol keıde:

Aıt dediń-aý, ne aıtam, janym, saǵan.
Eldi aıtam ba etegin jańa japqan.
Jerdi aıtam ba denesin jara japqan.
Kóldi aıtam ba shól bolyp bara jatqan, —

dep jol aıyryǵynda turǵan jandaı ańyrap muńyn shaǵady.

Qaı jaǵynan qarasa da kóńil jubatarlyq, kóz súısinterlik eshteńe taba almaı qabarjyp qamyqqan aqyn:

Jazylmaǵan jyrymdy oqyp turamyn
Qazylmaǵan qabirimniń qasynda, —

dep bir-aq qaıyrady.

Qazir Maraltaı shyǵarmashylyǵy babyna kelgen der shaǵy. Jilik maıy tolyq, sińiri bolat symdaı berik, eń bastysy — rýhy qaıratty. Óıtkeni ol rýhyn halqynyń «qany men sútine» ılep alǵan. Ondaı talanttyń bizdi áli de talaı-talaı tamsandyra bereri sózsiz.

---