InfoHub Logo

Búgilgen tizesin jazyp, ıilgen eńsesin kótergen el, eń aldymen, qanshama jyldar, tipti qanshama ǵasyrlar boıy kóz jazyp qalǵan ótkenine den qoıyp, sol ótkenine ótkel salyp, ondaǵy jasalynǵan jádigerler men qundylyqtardy qatal da qatygez zamanalar kómip tastaǵan ýaqyt qumynyń astynan qazyp, arshyp alýǵa bel sheship, bilek sybanyp kirisip ketse kerek. Árıne, júzdegen jyldar boıy zorlyq pen zombylyqta ómir súrgen, mańdaıynyń sory bes eli bolǵan biz sıaqty eldiń ótkende ketken esesi de, ózekti órter ókinishi de kóp. Tym, asa kóp. Aldymen, búgingi kúnniń tóbesinde turyp, shet-shegi joq myńjyldyqtardyń qıyr alys túpkirlerine deıin taram-taram bop sozylyp jatqan tarıhyńnyń joldaryn, tarıhyńnyń tamyrlaryn taýyp alýyń kerek. Árıne, tarıh degen aldymen ǵylym. Al, ǵylym kóbine-kóp naqty faktilermen, qasań dálel-dáıektermen ǵana sóıleıdi.

Sondaı-aq, tarıh joldary men tarıh tamyryn tabý bir bólek te, olardy taný bir bólek. Ekeýi eki basqa. Sonymen birge ol tarıh tamyry rýhanı nár, rýhanı qunarmen baıytylmasa, onda ol, múlde qatyp-semip qalmasa da, tym álsiz, tym sylbyr soǵary sózsiz. Ol tamyrdy býyrqandyryp, toltyryp soqtyratyn tek qana sol rýh.

Rýh degen qudiretti sózdi de, biz keıde, birjaqty túsinemiz. Ony biz kóbine-kóp udaıy jeńiske shaqyryp, jalaýyn jelbiretip, semserin ońdy-soldy sermep turǵan kileń bir atoılaǵan sózder dep uǵatynymyz bar. Al, shyn máninde, el men jerdiń qamyn oılap qamyǵyp sóıleıtin qynjylysyńyzda da, onyń ótkenin oılap opynyp sóıleıtin ókinishińizde de rýh bar. Óıtkeni halyq neǵurlym qatty qamyqsa, erteńiniń qamyn soǵurlym kóbirek oılaıdy, ótkenine neǵurlym kóbirek ókinse, soǵurlym ójettenip, órshelene umtylady, neǵurlym qaıǵy-qasiretti bolsa, soǵurlym qaırattanyp ketedi. Árıne, ol halyq namysty, jigerli bolsa. Al namysty, jigerli halyqtyń sózi de, tili de aqyndar ǵoı. Halyqtyń qanshalyqty namysty, qanshalyqty jigerli ekeni, bárinen buryn aqyndarynan bilinedi.

Shynyn aıtý kerek, ásirese, táýelsizdik alar aldynda da, táýelsizdik alǵannan keıingi jyldary da ejelgi arqar múıizdi, arystan daýysty «aqyryp teńdik suraǵan» jyraýlardyń bula bolmysyn boıyna sińirip alǵan bizdiń aqyndarymyz bes qarýyn túgel beline taǵynǵan naǵyz sardarlyq ta, sarbazdyq ta minez kórsete bildi. Qatygez zamannyń qabat-qabat temir qaqpasy qaqyrap qaýsap, temir shymyldyǵy sypyrylyp túsken soń-aq ol aqyndar ýaqyt topyraǵynyń astynda qalyp qoıǵan tarıhı taqyryp qamaldaryn «jaýlap alý» úshin lap qoıdy da, ult boıynda ótken kúnderdiń asqaq rýhyn oıatýǵa kiristi.

Mine, sol qadirli qatardan qaıratty aqyn Qasymhan Begmanov ta tabyla bildi. Onyń «Tashkentpen qoshtasý» atty óleńin oqysańyz ózegińizdi órt bop jalar ókinish pen omyrtqańyzdy opyryp jibererdeı opyný qushaǵynda qalasyz.

Shýly shahardyń samaladaı bop
shamdary jandy jarqyrap,
Kóshelerinde daladaı darqan qazaqtyń kóne salty qap.
Alshańdaı basyp alashordashyl
osynda júrdi-aý asyldar,
Asyldarymdy bizderden bólip túbine
tartty ǵasyrlar.

Qalaı ókinbeısiń?! Qalaı opynbaısyń?!Qalaı kúıinbeısiń?! Kúni keshegi bizdiń ult kósemderimiz ben alyp arystarymyzdyń osynaý tas qalanyń tas kóshelerinde áli kúnge izi saırap, tas alańdary men tas saraılarynda únderi saırap tursa! Endi ol izder birte-birte sýyryp soǵyp turǵan ýaqyt qumynan kómeski tartyp, ol únder birte-birte qashyqtaǵan saıyn qashyrtyp, alystan estiler sarynǵa aınalmaq.

Eńsemdi ezgen kún boldy,
Jaryq kúnim tún boldy,
Qala jaqqa qarasam, kózime jas tolasyń.
Qalaı qıyp ketermin Tóle bıdiń molasyn!

Aqyn jatbaýyr-tasbaýyr bolyp bara jatqan tasqala — Tashkentin qıa almaı qınalyp tur. Bul qoshtasý ǵana emes, aıyrylysý. Amalsyz aıyrylysý. Qaıta oralmastaı hal keshý! Óıtkeni qazirgi Tashkent «Alashtyń tilin umytqan». Endi múlde kúder úzýden basqa amal joq. Osymen arǵy-bergi tarıhymyzdyń taǵy bir aýyr qaqpasy syqyrlap ashyldy da, kókiregimizdi qaq aıyryp, qaıta ashylmastaı bop syqyrlap birjola jabyldy...

Rýhsyz tarıh — qulyqsyz tarıh. Qulyqsyz tarıh, álbette, faktiler jıyntyǵy ǵana. Onyń boıyna búlkildep soqqan rýhty qan júgirgende ǵana ol tarıh búginge, erteńge, arǵy alys kúnderge qyzmet etpek. Ol úshin rýhtyń basty-basty bastaý kózderinen meıiriń qanǵansha sýsyndap, onyń oqshaý-oqshaý asqaq kezeńderinen mereıińdi ósirer, mártebeńdi asyrar qaster taýyp, órshil minez ben ójet qaısarlyqty boıyńa barynsha sińire bilýiń kerek.

Mine, aqyn endi Mahambet qabiriniń basynda tur.
Tarıhqa naızamenen atyn jazǵan, jan babam,
Máńgilikke asaý jyr men hatyn jazǵan, jan babam.
Ot shashyrap, jalyn atqan sózińe,
Bostandyqtyń jolynda bassyz qalǵan ózińe,
Bas ıýdi paryzym ǵoı dep bildim...

Ótkenniń rýhty tustary men rýhty tulǵalarynyń aldynda bas ıe almaǵan adam, erteńgi kúnniń aldynda keýdesin kerip, basyn shalqaq ustap júre almaıdy. Ótkenniń qany men janyn boıyna sińire almaǵan adam bosteki bos eles, solbyraıǵan sulba! Tipti, ótkenińdi tanı almasań, erteńińdi taba da almaısyń. Birinsiz biri joq. Qasymhan osy bir aksıomany bar bolmys-bitimimen, búkil tamyr-talshyǵymen sezine bilipti.

Adam janynyń rýhtanýy, qaıta-qaıta aıtyp otyrǵanymyzdaı, eli men jeri úshin jan berisip, jan alysqan ótken árýaqtarǵa shyn nıet, shyn peıilmen qulaı jyǵylyp minájat etýden bastalady. Ótkenimizdi tanyp-bilmeı jatyp «erteń! erteń!» degen sózdi óńeshiń jyrtylyp, óndirshegiń úzilip ketkenshe qansha aıqaılap qaıtalap aıtsań da rýhtana almaısyń. Óıtkeni «erteń» tulǵasy tuldyr abstraksıa! Bos qıal! Onyń kelbetin tek qana ótkenińdi tanyp, ótkenińmen tabysyp qana kóz aldyńa naqty elestetýiń múmkin! Basqasha bolýy múmkin emes!

O, Túrkistan, shapaǵat ber, sabyr ber,
Sary daladan baqyt izdep sabyldy el.
Saǵym basqan qyrda jatqan eleýsiz
Meni muńǵa batyrady qabirler.
Qabirlerim, ótken ǵasyr, ótken kún,
Tarıhy ol keshe ómirden ótkenniń,
Men qaıǵysyn bolmysymmen sezinem,
Iesiniń sandyqtaǵy shekpenniń.
Báıit arna, qurbandyq shal, duǵa qyl,
Duǵa qyl da, júregińmen jyla bir.
Qabirlerge qamqor ana sekildi,
Arýaǵymdy qymtap jatqan myna qyr.

Osy joldardan-aq sen qyr ústinde jatqan qabirler arqyly aqyn boıyna tylsym bir qaıratty kúsh pen aıbatty sestiń sińip ketkenin birden sezip, birden ańǵarasyń. Óıtkeni ol kúsh pen ses seniń de boıyńdaǵy qalǵyp bara jatqan qaırat pen jigerdi dúr silkindirip, qanyń men janyńdy dúbir men dúrbeleńge toltyryp bara jatady. Oıyńda ot tutanyp, sanańda shaqpaq shaǵylyp jatqandaı hal keshesiń! Rýh sabaqtastyǵy, rýh tabıǵaty degen osy! Óıtkeni rýh jandy qubylys. Rýh, ádettegi jaı kúnderi ult boıynda jaıbaraqat damyldap jatatyn, kózge kórinbeıtin tylsym silkinis, naızaǵaı, kók súńgi.

Eger biz elimizdiń áıteýir bir túkpirinde bir qazaq áldebireýlerden japa shegipti, áldekimderden jábir kóripti degen sózdi esitsek-aq, álgi bizdiń boıymyzda damyldap, jaıbaraqat jatqan silkinis qoparyla jarylyp, naızaǵaı bitken qyp-qyzyl bop shatyrlap, kók súńgilerimizdiń almas ushy kókke shanshylyp shyǵa keleri sózsiz. Sondyqtan qaı ultty da rýhtaı eshnárse biriktire almaıdy. Rýhynan aıyrylǵan el, yrqynan da, tuǵyr-turqynan da aıyrylady.

Bizdiń barlyq jerde de «rýh, rýh» dep jaǵymyz talǵansha qaqsap, demimiz óshkenshe ózeýreıtinimiz sodan ǵoı. Biraq, amal ne, ol sózimizdi qulaǵynyń dál túbine zeńbirek qoıyp atsań da selt etip estimeıtin tas kereń zamanǵa tap bolyp otyrmyz. Sodan da rýhymyz jasyp, jigerimiz qum bolyp qala ma dep qorqasyń. Óıtkeni rýhy jasyp qalǵan eldiń quty qashyp, jigeri qum bolǵan eldiń tilegi tútilgen jún bolady. Ondaı eldiń eńsesi eshýaqytta kóterilmek emes. Sondyqtan da Qasymhan aqyn júrgen joldary men barǵan tustarynyń bárinen, aldymen, rýhty tulǵalar men rýhty nyshandar izdeıdi. İzdeıdi de tabady. Tabady da kókiregi qars aıyrylyp ah urady, óńeshin órt jalap ókinedi, keýdesi kórikteı kerilip kúrsinedi. Onyń «Ystyqkól jaqqa jol túsken keıbir shaqtarda, Han Keneni oılap kózime ystyq jas keldi» deıtini sondyqtan. Sodan da ol «Aǵyl da tegil jastyǵym sý bop oıandym, Janyńa seniń Naýryzbaı bolyp jetkim kep» dep kúızeledi. Sodan da ol «Aınalyp kókti júrgendeı kekti jebe bir» dep kesekti oıǵa batady. Sodan da ol

Noǵaıly bolyp ańyradym,
Otyrar bolyp qańyradym,
Aqtaban bolyp shubyryp,
Dalada qaldy sańlaǵym.
Semeı de bolyp sendeldim,
Ertis te bolyp emdeldim.
Qasiretińmen qaıysyp,
Qyzyǵyńdy kem kórdim.
Naryn da bolyp ulydym,
Aral da bolyp qurydym.
Jeltoqsan bolyp boradym,
Laqtyryp taǵdyr quryǵyn,

-dep birde shamyrqanyp shart synyp, birde dalada qalǵandaı sandalyp sansyrap, birde qabyrǵalary kútir-kútir etip birtindep sógilip, endi birde borandaı burqyrap tútep, áıteýir san-sapalaq halge túsip, san-sapat kúı keshedi.

Ótkenmen syrlasý kim-kimge de ońaı bolmasa kerek. Óıtkeni ótkenniń ókinishti qasireti men ózekti órter qaıǵysy asa aýyr. Qasymhan aqyn ótkenniń sol ókinishti qasireti men ózekti órter qaıǵysyn tula boıynan ótkize bilipti.

Meniń bir jiti baıqaǵanym, Qasymhan Begmanov kóbine-kóp ótkenmen ómir súredi eken. Beıne bir onyń búkil tirshilik mazmuny men máni ótkende qalǵandaı. Óıtkeni ol qaıǵysyn da, ýaıymyn da, tipti qýanyshyn da ótkennen izdeıdi. Bul sózderdi men tekten-tek aıtyp otyrǵam joq. Ol bul minezin eli men jeriniń taǵdyrly tarıhyn taný tustarda ǵana emes, alasurǵan jastyq shaqtaǵy mahabbatyn jyrlaǵanda da anyq tanytady.

Jastyq shaǵyn esine alsa-aq boldy, onyń jyr-shanaǵynan ábden sartap bolǵan saǵynyshtyń sary ýaıymy sarnap, perne-perneleriniń astynan emeshegi ezile úzdikken sazdar men áýender bezildep, qyl isheginen sheri tarqatylmaı ishqusa bolǵan áýender men saryndar ýildep qoıa beredi.

Jıyrma jyl kórmegenmin, kórmegenmin,
Qalaısha tiri qalǵam, ólmegenmin.
Kózińe erinińe, áýezińe,
Ólerdeı bolyp janym, shóldegenmin,
Aldyńda turmyn mine, ólmegenmin,

— dep sol bir qyzsyz osynshalyqty ómir súrgenine, ózge emes, ózine ózi tańqalyp qaraǵan aqyn, «Seni jyrlap ótý úshin jalǵannan, aıaýlym-aý, muńyn alǵam Maǵjannyń...» dep óziniń muńynyń da et pen teriniń arasyndaǵy qyzba jel emes, onyń tamyry áride, árýaqty tekte jatqanynan habar beredi. Mahabbat muńy Maǵjan muńymen muńdas aqynnyń kókiregi qars aıyrylyp sóılemeske áddi joq. Ondaı aqyn, eń aldymen, mahabbatqa adal. Ondaı aqyn ǵana «Mahabbat joq» - degen sózdi estisem, kóz aldyma sen kelesiń, aıaýlym» deı alady. «Sensiz ótken jıyrma jylym ótirik, sensiz meniń ótken emes bir kúnim» degen sózder de sondaı aqynnyń ǵana aýzynan shyǵa alsa kerek. Sondaı aqyn ǵana «Eń sońǵy sóz aıta alatyn hal bolsa, janym, Seniń esimińdi atarmyn» dep ólip-óshedi.

Sonaý kóktem, ańsatty ǵoı, ańsatty,
Júrekten jyr, kóńilden kúı qansha aqty.
Sensiz ótken jyldar meni muńaıtyp,
Sensiz ótken aılar meni sharshatty.
Tunjyraıdy aspan jalyn jyımaǵan,
Júrek berdiń mahabbatyn qımaǵan.
Eleýsizdeý osy aýyldyń qyzy ǵoı
Maǵan máńgi jalǵyzdyqty syılaǵan.

Máńgi-baqı jalǵyzdyqty syılaǵan mahabbatqa da sonshalyqty emirenip, sonshalyqty tebirenip sóıleýge de bolady eken-aý! Esi ketken, yntyǵy quryǵan netken kózsiz mahabbat bul?! Olaı demeı, endi buǵan ne dersiń?!.. «Jalǵyzdyqty syılaǵan» qatal mahabbattan da lázzat taýyp tursa!

Qasymhan óziniń sońǵy kitabynyń atyn «Ol kóktem oralmaıdy» dep ataǵanda da, sol qaıtyp oralmaıtyn, máńgilik jalǵyzdyqqa tastap ketken óktem mahabbatty tuspaldap, ısharalap qoısa kerek. Onyń burqyldap qaınap, tasyp-tógilip jatatyn asaý sezimderge toly ǵashyqtyq jyrlary tunyp turǵan drama. Úzilip keterdeı bop úzdigip sóılep turǵan ol, kenet kóp uzamaı amaly joq sharasyzdyqqa urynyp kúızele kúder úzedi. Biraq ol kúder úzgende at quıryǵyn kesisip, moınyn burmastaı syrt aınalmaıdy, endi jan arpalysyna túsedi. Ózimen ózi kúresedi. Óz otyna ózi órtenedi. Biraq janyp ketpeıdi. Bir mahabbat dramasynan qutylar qutylmastan taǵy bir mahabbat dramasynyń ishine kiredi. Iaǵnı, taǵy da ǵashyq bolady. Qudaı-aý, birde bir beti qaıtpaıtyn, bul netken ójet, bul netken qajymas- qaıratty mahabbat! Basyna qanshama soqqy tıip, qanshama taıaq jese de qaıtpaıdy-aý, qaıtpaıdy!

Kúıeýden bozym ústem et
Jigitke syn ba, qalǵan syn,
Ernińnen únsiz tistelep
Ústińnen tónip súıgende
Jaǵymnan tartyp qalǵansyń.
Al sonda kimdi qaýsattyń,
Qaýsyrdy qazir jyr meni.
Jaǵyma tıgen saýsaqtyń
Júzime emes, janym-aý,
Júrekte qaldy izderi.

Biraq aqyn shapalaq jese de, ne qyzdy, ne ózin aıyptap, kinálap jatpaıdy. Óıtkeni «Jylasa bylaı shyǵa ózi jylar, Aqyndar súıgen qyzyn jylatpaıdy». Bul onyń ómirlik kredosy. Sondyqtan bolsa kerek onyń mahabbaty qanshama sátsizdikter men ókinishterge toly bola tura súrtilgen shynydaı tap-taza, tańǵy shyqtaı móp-móldir.

Jastyq shaǵynda ótken, tipti olar sátsizdikter men ókinishterge toly bola tura, tamsanǵan saıyn tamsandyra beretin, jan lázzaty men júrek qushtarlyǵyna shúpildep turǵan mahabbat pen ǵashyqtyq sátterdi emine, egile, keıde sógile jyrlaǵan Qasymhan Begmanov zaman men ýaqyt aldyndaǵy mindeti men boryshyn, paryzy men qaryzyn bir sát te esinen shyǵarǵan emes.

Týra jolda súrindim de,
quladym,
Kókke qarap, boıǵa qýat suradym.
Kóńilimniń aǵyta almaı bulaǵyn,
Aq qaǵazda...
óksip-óksip jyladym.
Keshe ǵana atýshy edik saqany,
Qaıda deıtin...
Qyryǵyń da taqady.
Aq kempirdiń júzindegi ájim men
Aqsaqaldyń oılandyrdy saqaly.

Aqyn tolysty. Aqyn kemeline keldi. Ýaqyttyń qabaǵyna, zamannyń ajaryna zer saldy. Alys-julysy da, tartys-talasy da kóp myna ómirdiń alaǵaı da bulaǵaı kezenderin de, ystyq-sýyǵyn da, ashysy men tushshysyn da kórdi. Órge umtylsań etegińnen tartyp, eniske tússeń odan saıyn eńseńdi ezip jiberýge daıar ne degen qatygez qatal zaman bul?! Adam bitken bir-biriniń abyroıyn aırandaı tókkenine, bir-birin jerden ap, jerge sap aıaýsyz jábirlep jatqanyna máz. Bir-birin qabirge tyqpaı, bir-biriniń qadirine jeter emes.

Tań atady,
kún batady,
Qara jerde aınalar.
Qatal taǵdyr til qatady,
Kókirekti qaıǵy alar.
Baqyt seniń qoldaryńda,
Kúnder keler araıly.
Júrip ótken joldaryńda,
Ósek qardaı boraıdy.
Qanattylar barady ushyp,
Ýaqyt shirkin zyrlaıdy.
Qara túnde qara mysyq,
Kókirekti tyrnaıdy.
İshten tyndy-aý talaı dana,
Qos ishekteı septeser.
Jer basarsyń qalaı ǵana,
Qadirińe jetpese el.

Bul óleńnen burynyraq jazylǵan basqa bir óleńinde aıtqandaı «alty qapty jaryp shyǵar kezdikpin» dese de, ómirdiń ósegi men jalasyna, ádiletsizdigi men aıarlyǵyna adam jany shydas berer me?! Eń sumdyǵy, aq ter kók ter bop adal eńbek etip, oǵan baryńdy da, bazaryńdy da qıyp bergende, artyńnan aıtaqtap ıt qosyp, aldyńnan qaqpan quryp, ústińnen qıqýlatyp qus ushyryp jatatyny qalaı?! Mundaıǵa jan da, tán de tózer me?! Olaı bolsa, aqyn baıǵus joǵarydaǵydaı qamyǵa, jabyǵa óleń jazbaı qaıtedi?!

Búkil ǵumyry alys pen julystan, tartys pen talastan, shappa-shup aıqastan turatyn bul pende ǵumyry tek qana pánılik ómirden baqılyqqa ketkende ǵana baıyz tabatyn bolsa kerek. Óz ómirinde kóp nárseni kórip, kórgenin kókeıine ábden túıip alǵan Qasymhan da muny bir kisideı biledi. Biledi de, týǵan jerdiń tósinde tómpeshik-tómpeshik bop barakat taýyp jatqan árýaqtardan ǵana rýhanı demeý tapqandaı bolady. Óıtkeni maqalamyzdyń basynda qaıta-qaıta táptishtep aıtqanymyzdaı, ótkensiz búgin de, erteń de joq. Bolmaq ta emes. Olaı bolsa, biz de maqalamyzdy Qasymhannyń báıitteı estiletin beıitter týraly óleńimen aıaqtaǵandy jón kórdik.

Beıitterge qondy taǵy kepterler,
Kepterlerim, alysqa ushyp ketpeńder.
Tómpeshikter dep qarama jaı ǵana,
Bunyń bári keshe ómirden ótkender,
Aınalaıyn kepterler.
Máńgilikke osynda oryn tepkender,
Tylsym syrdy sezgendeı me kepterler.
Kepterlerge muń shaqqandaı kórindi,
Alýan adam talaı kelip ketken jer.
Beıitterdi aıaq asty etpeńder,
Monshaq kózdi úrikpeıdi kepterler,
Dám-tuz bitse bizde barar oryn ǵoı,
Bal ómirdi qımaı-qımaı ótkender.
San aınalar shyr kóbelek kók pen jer,
Bizder áli kezdesemiz, ketpeńder.
Bul beıitte jatyr jaqsy adamdar,
Qoshtasaıyq, qosh bolyńdar, kepterler.
Qoshtastym men janarymnan jas parlap,
Dúnıe-dáýren, basymyzdan qashqan baq.
Beıit qoryp júrgen názik qustarym
Birte-birte bara jatty aspandap.

Bul joldardaǵy kepterler pánı men baqılyqty jalǵastyryp júrgen rýhtar ǵoı. Rýh ólmesin!

---