InfoHub Logo

Kimge qalaı ekenin qaıdam, al men úshin eń jaman óleń — ortaqol óleń. Nege? Óıtkeni, jaman óleńnen óleńniń tekti tabıǵaty men bekzat bitim-bolmysyn, syrtqy músini men ishki tynysyn túgel qamtyp, túptep tanı almaıtyn, daıyndyǵy az, túsinigi shala oqyrmannyń ózi de birden jerinedi. Al ortaqol óleńnen kóp-kóp oqyrman, tipti, ózin óleń dúnıesiniń bilgirimin, sózdiń tamyrshysy, oıdyń bezbenimin dep sanaıtyn kóziqaraqty, kókiregi oıaý adamdar da birden bas tartyp, birden syrt aınalmaıdy. Óıtkeni, ortaqol óleńde bári bar. Uıqas pen yrǵaq degenińiz býyn-býynymen úılesip, býnaq-shýmaǵymen qosylyp siresip tur. Baltalamaq túgili, kók muzdyń kóbesin sógetin súımenmen ursań da buza almaısyń. Teńeý me? Ol da bar. Obraz ba? İzdeseń ony da tabasyń. Árıne, ol teńeýler men obrazdar oqyǵan adamdy selk etkizetindeı, eń bolmasa, selt etkizetindeı jańa da, tyń da emes. Ábden taptaýryn bolǵan kóne nemese áljýaz, kóterem. Biraq qalaı bolǵanda da, ondaı óleńder, eń bastysy, óleńge qoıylatyn negizgi talaptar men sharttardyń barlyǵyn ıgerip alǵan. Endi oǵan ne demeksiń? Ondaı óleńge birdeńe deýge qandaı sebep, nendeı saldaryń bar? Álde, ol óleńniń avtorymen alakóz be ediń? Suraq dál osylaı tótesinen, kisiligińe salmaq sap qoıylǵanda, óziń-aq amalsyz tosylyp qalaryń haq...

Shynynda da, ondaı óleńderde bári bolyp keledi. Biraq oqyp shyqqanda álginde aıtqanymyzdaı, "ne selk etpeısiń, ne selt etpeısiń". Tym úırenshikti. Kádimgi mehanıkalyq mashyqtan týǵan konveıerlik ónim. Shtamp. Birinen-biri aýmaıdy. Jarq ete qalatyn silkinis te, sart ete túsetin serpilis te joq. Qımyl-qareketteri — jippen basqarylatyn qýyrshaqtardyń qımyl-qareketteri. Janyńnyń tereń qabattaryna kirip tebireniske túsiretin sarabdal oı da, kúrkirep, kúrpildep kelip jarqyldap jatatyn jasyndaı asaý minez de joq, tek álemish boıaýlarmen sylap-syrlanǵan, kún kózinde jatqan shynynyń synyǵyndaı jalt-jult etip kózdi arbaıtyn jasandy, aldamshy áreket qana bar. Mundaı ortaqol óleńderdiń qaýiptiligi sonda, oqyrman qaýymnyń óleńge degen talǵamyn barynsha búldirip, barynsha azdyryp-tozdyratyndyǵynda. Iaǵnı oqyrman qaýymnyń osyndaı jyltyraǵan selofan qapshyqtaǵy óleńderge ábden boı úıretip, súıeksińdi bolyp alatyndyǵynda. Jurtshylyqtyń ondaı óleńderge ábden boı úıretip alatyndyǵy sondaı, keıde olardyń qolyna qan-jyny sorǵalaǵan dúnıeni eshqandaı orap-búktemeı, sol qalpynda molynan qarpyp ustata salsań, ne bop qaldy dep shoshynyp keteri haq. Óıtkeni, ol jyltyraǵan selofan qapshyqtaǵy óleńderge úırenip alǵan. Ádemilep, árlep, orap-syrlap berýiń kerek.

Aqyrynda ortaqol óleń oqyrmandy adastyryp, shatastyratyny sondaı, ony bıdaıdan arpany, kúrishten kúrmekti, tarydan qaýyzdy aıyra almaıtyn jaǵdaıǵa jetkizedi. Meniń ortaqol óleńdi jaman óleńnen de jek kóretinim sodan.

Munyń bárin táptishtep aıtyp otyrǵan sebebimiz, ásirese, keıingi kezde shyn talantty óleńderdiń surqaı, ortaqol óleńderdiń laıly tasqynynyń astynda qalyp bara jatqandyǵynan. Sodan baryp shyn talantty óleńder qalamǵa kóp ilikpeı, kózge kóp shalyna bermeıdi. Onyń esesine ortaqol óleńderdiń pysyqaı avtorlary orynsyz áspettelip, orynsyz qurmetke ıe bolyp jatady. Mine, osyndaı keleńsiz úrdisterdiń saldarynan, syrt qalyp kózge kóp shalyna bermeıtin aqyndardyń biri, sóz joq, Baýyrjan Jaqyp der edik.

Ádette, aqyn degen, eger ol shyn aqyn bolsa, ádebıet tabaldyryǵyn attaǵan boıda, eń bolmasa, bir shýmaqpen bolsa da, jurtty jalt qaratary sózsiz. Olaı bolmady ma, onda ol aqynnyń odan ári jurtshylyq aýzyna iline qoıýy ekitalaı. Baýyrjannyń oqyrman qaýymdy birden ózine qaratqan óleńi "Ájemniń urshyǵy". Bul óleń kezinde jaı oqyrmandy ǵana emes, qazaq óleńiniń kúmbirlep turǵan kóne qońyraýy Ábdilda Tájibaevtyń dýaly aýzyna ilikken bolatyn. Ol óleńdi bárimiz de súısine oqyǵanbyz. Taǵy bir oqıyq.

Bir sátke, áje, tynshyp pa eń,
— Shúıkege mol jip jıylyp.
Otyrýshy ediń urshyqpen,
Ýaqytty qosa ıirip.
Qolyńnan shyqqan syılyqtar,
Qonatyn úıge qut bolyp.
Sekýndtar jáne mınýttar,
Iiriletin jip bolyp.
Sen joqta kóńil sergı me,
Saǵyndyq ańsap — bul shynym.
Iesiz qaldy tórgi úıde,
Kıeli seniń urshyǵyń.
Ketseń de alys Kúnge ushyp,
Ketpeısiń esten endeshe.
Óziń bop meni júr qushyp,
Sen toqyp bergen keýdeshe.
Ózimdi sonda jubatyp,
Ómirge ishteı kúıingem. ...
…Urshyq qoı myna Ýaqyt
Jip qylyp bárin ıirgen.

Mine, jaı ǵana turmystyq bir sharýa alyp álemniń tynys-tirshiligimen jalǵasyp, kishkene ǵana bir detal — Ýaqyt deıtin uly uǵymmen ulasyp júre berdi. Onyń ústine sekýndtar men mınýttardyń ózin jip qylyp ıirip otyrǵan Ájeniń sıqyrly qýaty qandaı deseńizshi?! Beıne bir ol Ýaqyt bıleýshisindeı... Biraq bárin de úgip, bárin de ýatyp, jalmap-jutyp jatqan jebir Ýaqyt kúnderdiń kúninde kári keıýanany da óziniń ıirile úıirilip turǵan ıirimine tartyp alyp ketti. Taǵy da osy óleńdegi Ájege degen sonshalyqty qushtar saǵynyshtan, qımas ańsardan taǵy bir sóz aıtsań kóz jasy quıylyp júre beretin qystyǵyp turǵan bozbalanyń lebi men demi qandaı?! Sol lep pen dem seniń de kókiregińe kirip, seniń de janyńa uıa sap jatqan álde bir saǵynysh pen ańsardy oıatyp, dúr silkindirip keýdeńdi kernep alyp bara jatady.

Jalpy, Baýyrjan ótkenine, balalyq shaǵyna kóp úńiletin, sol bir dáýrenniń tunyǵyna kóp súńgıtin aqyn. Ras, jalǵyz Baýyrjan ǵana emes, bárimiz de ótkenimizge, Berdibek aǵamyz aıtqandaı, "balalyq shaqqa saıahat" jasamaıtynymyz joq. Biraq kóbimizdiń balalyq shaqqa jasaǵan saıahattarymyz jalpylama baıandap berýden, sol bir shaqty ólip-óship súıetinimizdi jel sózdermen kúptire aıtýdan ári aspaıdy, nemese ol shaqty sýrettep beremiz dep kórgen-bilgenimizdi etnografıalyq múrajaıdyń bıblıografıalyq kórsetkishine aınaldyryp alatynymyz bar. Árıne, naqty bir detaldi, aıqyn bir zatty kórsetpeı qandaı bir kezeń, qandaı bir mezgildi óleńmen órnekteı qoıý qıyn. Biraq ol detal da, ol zat ta tiri kórinis, tiri sýretke aınalý kerek qoı. Ol da bizden áldeqaıda jas bola tura, bárimiz sıaqty, "Qoltańba" óleńinde aıtqandaı, "aǵash qasyqpen qurttyń kóbigin jalap" ósken aqyn. Osy sózdiń ózi-aq talaıymyzdy balalyqtyń shat-shadyman kúnderine alyp ketip, kóńil-kózderimiz ýaqyttyń qalyń tumanynyń ar jaǵynda qalǵan talaı-talaı qyzyqty kórinisterdi biriniń sońynan birin ilestirip shyǵary sózsiz. Biraq óleńniń mindeti ótkendi tek kórsetý ǵana emes qoı. Óleńniń mindeti, eń aldymen, ótkendi tiriltý. Obrazben kórsetý. Tiri obrazben! Sondyqtan jurttyń Baýyrjan aqynnan qurt qaınatyp jatqan ájeńniń qoltańbasyn qaı jerden kórip tursyń dep suraýy ábden zańdy. Onyń ústine bizdiń qazirgi túsinigimizde qoltańba degen qasterli úǵym, qadirli túsinik. Olaı bolsa, qurtta qandaı qoltańba bolýy múmkin. Biraq Baýyrjan bizdi dál sol qasterli uǵym men qadirli túsinikke alyp keledi.

...Keleshek bizdi kútti aldan,
Kelmeske sábı kún ketti.
Sol kezde syqpa qurttarda,
Qoltańbań baryn bilmeppin.
Qurtyńdy ańsap janymmen,
Qoltańbasyn men sáǵyndym —
Aıaly alaqanyń men
Salaly saýsaqtaryńnyń

Ájesiniń aıaly alaqandary men salaly saýsaqtarynyń izi qalǵan qurt. Qurttaǵy áje qoltańbasy! Ótkenniń tiri obrazy degenimiz osy emes pe?!

Baýyrjannyń ájesi týraly, ájesiniń qolynan shyqqan dúnıeler jaıly jazǵan óleńder birshama. Taǵy da ol óleńderdiń bári derlik sátti, bári derlik jelsiz kúngi kól tunyǵynan kúmis kesemen shóp etkizip ilip alǵandaı móp-móldir, tap-taza. Óıtkeni, olar asa bir qushtar súıispenshilikpen, asa bir qumbyl yqylaspen jazylǵan. Baýyrjan úshin ájesi, ózi baýyrynda ósken aıaýly adam, asyl ana ǵana emes, ol tutas bir álem. Ájesi bul dúnıeden ótkende, sol bir taǵdyrly tutas álem de ájesimen birge qoparyla kóterilip, barsa kelmes baqı dúnıege kóship ketkendeı...

Biraq ájesinen qalǵan mura ólmek emes. Taǵy da ol mura mura qalpynda qalmaı áldeqaıda masshtabty, áldeqaıda aýqymdy keń dúnıemen jalǵasyp ketedi. "Alasha" óleńin alaıyq. Ájesiniń kózindeı kádimgi alasha. Sol alasha ústinde jatqan aqyn qandaı kúı keshedi deısiz ǵoı. "Jatsam seniń ústińde týǵan jerde oıandym" deıdi. Bul, árıne, detaldiń ǵana oınaýy emes. Tamyry da, qýaty da áride.

Oıǵa battym ne túrli,
Qasıetimsiń tórdegi,
Ushqysh kilem sekildi,
Alyp kettiń sen meni.

Endi, mine, týǵan jerdiń báısheshek-gúlderi betine oıý-órnek bop túsip, týǵan jerdiń boıaýy sińgen alasha bir sátte sıqyrly kilemge aınaldy da ústinde jatqan aqyndy kóterip ap álem ústimen usha jóneldi.

Baýyrjan, sóz joq, dástúrshil aqyn. Biraq dástúrshildikti áldekimderdeı tar qaýyzǵa salyp qarastyrmaıdy, áldekimderdeı tym ústirt, tym jadaǵaı, tym tańqy túsinbeıdi. Keńirek qarastyryp, tereńirek úńiledi. Meniń bulaı dep shuqshıyp sóılep otyrǵan sebebim, qazir bázbireýler dástúrshildik degendi óleńniń syrtqy keıpi, ıaǵnı formasy dep uǵady eken. Basqany bylaı qoıǵanda, óleń áleminde edáýir aty bar degen bir zamandasymyz "Biz óleńdi Abaıdyń jyr úlgisimen ǵana jazýymyz kerek, sol naǵyz dástúr" dep baılam jasapty. Ras, Abaıdyń ǵajaıyp jyr-úlgilerinen eshýaqta da bas tartýǵa bolmaıdy. Óıtkeni, ol úlgilermen bizdiń uly qundylyqtarymyz dúnıege kelgen. Ol úlgilermen áli de talaı-talaı tańdaı qaqtyryp, tańǵaltatyn shyǵarmalar dúnıege keletinine shák keltirmeımiz. Iaǵnı ol úlgiler máńgi jasaıtyn úlgiler. Oǵan eshkimniń de daýy bolmasa kerek. Eshkimniń de! Biraq Abaı buryn-sońdy qazaq óleńinde bolyp kórmegen jańa úlgiler alyp keldi ǵoı. Taǵy da ol jańa úlgiler qazaq uǵymyna sonshalyqty jaqyn. Súıektes baýyrdaı bop sińisip ketti. Olaı bolsa, onyń sol dáris sabaǵynan nege taǵylym almaımyz. Ol dáris sabaqtyń biz úırenetin eń basty qasıeti — jańa úlgilerdiń Abaı ǵana aıta alǵan jańa mán, jańa mazmunǵa qyzmet etýinde. Abaı ǵana aıta alǵan ol jańa mán men jańa mazmúndy jetkizýge búrynǵy úlgilerdiń múmkindigi jetpes edi. Ol jańa mán men jańa mazmundaǵy Abaı óleńderi bizde buryn bolmaǵan jańa úlgilerdi kıip dúnıege keldi. Tabıǵı túrde! Sondyqtan búgin ómirge kelip jatqan nemese bolashaqta ómirge keletin bólek mán men tosyn mazmundaǵy óleńder de óz úlgilerin kıip dúnıege kelip jatsa ony jatyrqamaǵan jón. Tek tabıǵı bolsyn, arǵy tamyry bolsyn Abaı dástúri bizge osyny úıretedi.

Olaı bolsa, jańa mán, jańa mazmunsyz jańa úlgińiz de, kóne úlgińiz de ánsheıin bir ishi qýys sqema bop shyǵady. Taǵy da qaıtalap aıtamyz: jańa úlgini jańa mán, jańa mazmun ǵana týdyra alady. Árıne, kóne úlgilermen de ǵajap dúnıeler ómirge kelýi ábden múmkin. Kelip te jatyr. Tipti keıde uıqasqa ǵana qurylyp, tańdaıy taqyldaǵan dıdaktıkalyq úlgimen jazylǵan óleń de júregińdi baýrap, janyńdy jaýlap alady. Bul da bir sıqyrly qubylys! Bir sózben aıtqanda, qandaı úlgimen jazsań da, ol úlgi qozǵaǵan taqyrybyńnyń mán-maǵynasyn, bolmys-bitimin ashýǵa qyzmet etýi kerek. Baýyrjannyń "Dombyra" atty óleńi bar.

Bulbuldyń daýysy
sińgen dombyra,
Qyran bop túlki
ilgen dombyra.
Ańshy bop oıǵa
shomǵan dombyra,
Attyń shabysy
qonǵan dombyra.
Lekitken dombyra,
lepirtken dombyra,
Ortekelerdi
sekirtken dombyra,
Báıge atyndaı
baptaǵan dombyra,
Arystarymdy
joqtaǵan dombyra,
Arqany jaıaý
kezgen dombyra.
Azapqa talaı
tózgen dombyra,
Azattyq kúnin
kútken dombyra.
Qazaqqa ǵana
bitken dombyra!

Biz bul óleńniń qandaı úlgimen jazylǵanyna mán berip jatpaımyz. Óıtkeni, bul óleńde, eń bastysy, dombyranyń tabıǵaty men taǵdyry sóılep tur. Qarańyzshy, óleńniń ár joly saýsaqpen basqan saıyn bir lep pen bir gáp shyǵaratyn pernege aınalyp ketken joq pa? Sonymen birge, bul óleńge tek dombyranyń ǵana tabıǵaty men taǵdyry ǵana emes, qazaq rýhynyń da tabıǵaty men taǵdyry órilgen.

Baýyrjannyń bizdi taǵy bir tánti etetini onyń baıqaǵyshtyǵy men qyraǵylyǵy. Ol, ádette, jalt etken jaqyndaǵyny shap berip ustaı alatyn, qıadaǵyny qalt jibermeı qaǵyp túsetin alǵyr. Kózimen kórgendi sol sátinde sózimen sýretke túsire qoıady. Árıne, ol jylt etken nárseniń bárin syrt etkizip basa beretin eshqandaı kompozısıany, eshqandaı araqashyqtyq ólshemin, eshqandaı kóleńke men jaryq tepe-teńdigin bilmeıtin, talǵam ataýlydan jurdaı beı-bereketsiz fotograf emes. Onyń sózben salǵan sýretteriniń bári derlik óri naqty, ári jandy. "Obektıv — dersiń janarym, júregim — fotoaparat" deıdi ol bir óleńinde. Dál solaı.

Shildeni múıizimen shaıqap ilip,
Sıyrlar bara jatyr oqalaqtap.

Janymyzǵa sonshalyqty jaqyn, kózimizge sonshalyqty tanys aptapty kúngi aýyl sýreti. Biraq "shildeni múıizimen shaıqap ilip" bara jatqan sıyrlardy tek Baýyrjan ǵana kóre alypty. Endi Baýyrjannyń jańbyrly kúngi kúzgi aǵashtaryna qarańyz:

Kúlli aǵash monshaǵa túsip jatyr,
Sheship tastap kıimin syrtyndaǵy.
Buryn múndaı sýretti qaı aqyn salypty?

Baýyrjannyń keıbir sýretteri asa irilenip, zor qaırat, zor qýatqa ıe bop ketedi. Senbeseńiz, tańalakeýimnen turyp jumysyna kirisken kóshe sypyrýshynyń qımylyna kóz salyńyz:

Syrylmen tańdy oıatyp,
Sypyryp túndi júrgendeı
Buǵan endi qalaı súısinbeısiz?

Tize bersek, Baýyrjan salǵan sýretterden tutas bir kórme jasaqtap shyǵýǵa bolar edi. «Úlpildegen kógalda, búlkildeıdi aq bulaq», «Jel júgirip barady sý betimen, sý júgirip barady jer betimen», «Dúr etip qaraǵaıdan ushqan qustaı ketti ushyp júregimnen qalyń óleń», «Tósine qyrat-batyrdyń taǵylǵan gúlder orden bop», osylaı jalǵasa beredi, jalǵasa beredi.

Eger Baýyrjan tabıǵattyń kóńildi de, qózdide arbar syrtqy qubylystaryn sóz-sýretke túsirýmen ǵana bolyp, tek sony ǵana qyzyqtap ketse, | onda ol oqyrman qaýymdy tez jalyqtyryp alǵan bolar edi. Onda ol qanshama ádemi boıaýlar jaǵyp, qanshama qyzyq sýretter salsa da, bar bolǵany peızajdyq qana aqyn bop qalar edi. Óıtkeni, tabıǵat álemi, bizdi qorshaǵan myna dúnıe ásem qımyl-qareketter men ajarly ásem sýretterden ǵana turmaıdy ǵoı. Onyń da tartysqa toly dramasy, kúıinishi men súıinishi, bitispes kúresi men tiresi bar. Sondyqtan endi ol dúnıe astaryna úńilýge bet qoıady.

Ózenderim jeleń tósi ashylyp,
Tereńine, aǵady syr jasyryp.
Qara jerdiń astarynda asyl bar,
Qoınaýyna shókken talaı ǵasyrlar.
Qalyń bulttyń astarynan jaı qular,
Qýanyshtyń astarynda qaıǵy bar.
Jaryqtyń da astary bar — qarańǵy,
Oı da astarly, ustama, dos, jaǵańdy.

Dúnıeniń lebi men demine alań aqyn, endi budan bylaı antenadaı saq, membranadaı sergek. Sondyqtan da ol ýaqyttyń keshe, búgin, erteńine, ıaǵnı úsh ólsheminen de syr men gáp izdeıdi. Dúnıeniń bar túpkirimen jalǵasyp, dúnıeniń bar tarabymen baılanysqa túsken aqyn kókiregi, sóz joq, kúmbir men dúbirge tolyp shyǵa kelmek. Endi onyń bárine alań, bárine kúpti kóńili, tipti kosmos keńistigimen de baılanysqa túskendeı.

Basqaryp turǵan ár qadamdy únsiz,
Basqaryp turǵan aınalamyzdy.
Ǵajap bir kúsh bar jalǵaǵan symsyz,
Kýnge de bizdi, Aıǵa da bizdi.

Árıne, búl joldar arqyly aqyn óziniń dúnıe tanymy men qıal keńistiginiń múmkindigin ǵana kórsetip qoımaı, aınala tirshilikpen birtutas, bir jaratylys ekenin, myna álemniń birimen-biri qabysyp, birimen-biri jalǵasa jamyrasqan qubylystardan turatynyn, onyń dińi de, tini de bir ekenin, ol álemniń búkil tynys-tirshiligi de, bolmys bitimi de seniń júregińde jańǵyryp jatatynyn jetkizip tur. Aqynnyń dúnıetanymy men qıal keńistigi qanshalyqty masshtabty, qanshalyqty aýqymdy bolsa da, onyń jany, eń aldymen, jer betindegi ómir men jer betindegi tirshilikke, tipti onyń kól betindegi qońyr úıreginiń taǵdyryna da alań. Óıtkeni, kosmos korablderi de, eń aldymen, osy jumyr jerdiń qamyn oılap, kúıin kúıttep ushyp jatady. Olaı bolsa, qońyr úırek ekesh qońyr úırekte de myna qatygez zamannyń qasireti jatsa, aqyn jany qalaı kúıinbesin, aqyn jany qalaı tebirenip solyqtamasyn. Sol óleńdi túgel oqyńyzshy. Úzip-julyp, bólip-jaryp oqý — bul óleńge obal.

Qalmastan tilsiz jaýǵa jany kúırep,
Qapersiz, sý betine salyp ırek.
Kórdim men, ketpeıdi áli kóz aldymnan,
Ýlanǵan kólde júzgen qońyr úırek.
Qoǵa da, jaǵadaǵy qamys ta ýly,
Qosylǵan bulaqtaǵy aǵys ta ýly.
Balapan kezinde-aq bul úırekti,
Degeleń dúmpýlermen tanystyrdy.
Turatyn qalyń qamys búrkep, qoryp,
Ósti ol kól betinde úrkek bolyp.
Bıikke ushýshy edi bir kezderi,
Shaldyǵyp, sońǵy kezde júr kóp qonyp.
Moıyldaı janaryna nur sińdi aıdan,
Qalaısha ý sáýleni jýsyn boıdan.
Sarjaldyń saǵymyna júr shomylyp,
Qaınardyń qasiretin bilsin qaıdan?!
Kózinen úńilgen jaq muńdy kórer,
Ony bir kórgen adam shyndyq órer.
Ón boıy sáýlelengen qońyr ýırek,
Ólse de týǵan kólge súńgip óler.

Qoltoqpaqtaı ǵana qońyr úırekte búkil týǵan jer men týǵan eldiń qasiretti tragedıasy jatyr. Adamnyń qaraý pıǵylymen jasalynǵan alapat jarylystyń ýly sáýlesin balapan kezinde-aq tula boıyna sińirip alǵan qońyr úırek hali — aıanyshty hal. Zorǵa ushyp, zorǵa qonyp júrgen ol úırek, biraq báribir týǵan jerin, týǵan kólin tastap ketpek emes. Báribir ol, ólse de sol týǵan kóline, ýly bolsa da, súńgip ólmek. Osy bir jol arqyly-aq, jańǵyz qońyr úırek qana emes, sol jerdi meken etken tutas bir eldiń taǵdyry kóz aldyńa kelip tura qalady. Netken jankeshti qaısarlyq! Qoǵasy men qamysyna deıin ýlanyp jatsa da, semip te, sýalyp qalmaıtyn netken essiz mahabbat. Olaı demeı ne dersiń! Aınalanyń bári ýly sáýle sińirip alǵan. Aýrý, dimkás, keseldi, dertti. Sanasyz qońyr úırek, árıne, ony bilmeıdi. Al sanaly adamdarǵa ne bolǵan? Qoparyla, kóterilip kóship ketpeı me?! Mundaı suraqtyń san sapalaǵyn, myń túrlisin qoısań da oǵan basqasha jaýap taba almaısyń. Oǵan bir-aq jaýap bar. Ol — týǵan jerge degen essiz de kózsiz mahabbat. Sol mahabbat qana olardy shyrmap býyp, shiderlep ustap jibermeı otyr.

Baýyrjan da sol týlaqtaı keýip, bordaı úgitilip jatqan Degeleńniń dál túbinde, ıaǵnı ot burqyrap, ot jalmap, ot jalap oıran-botqasy shyqqan

Abyralyda dúnıege kelgen. Sol Baýyrjannan "sen úshin dúnıedegi eń ystyq jer qaı jer" dep surańyzshy. Ol oılanyp jatpastan-aq: "Arqaý bolyp kelbetiń kóp óleńge, qaıta túlep qyrlaryń kógerer me? Derttenseń de, qyryq jyl órt kórseń de, perzent úshin sendeı jer joq álemde" dep jaýap bereri haq.

Týǵan eli men týǵan jeriniń ǵumyr boıy basylmaıtyn kúıikti óksigi men kúıinishti zaryn estip ósken Baýyrjan syldyrmaq-shyldyrmaǵy kóp mynaý aldamshy ómirdiń shattyǵyna shomylyp, qýanyshyna jýynǵysy kep, ózin-ózi qanshama aldarqatqysy kelse de, biraq báribir ol "aq qan" bop aýyrǵan týǵan dalasynyń" aýrýymen ómir súrip, dertimen dem alady. Ózi solaı deıdi: "Kelgen saıyn , qan jylap jan-júregim, qaıtyp júrmin qaıǵy alyp qala jaqqa". Beıne bir aýylyna qaıǵy alyp qaıtý úshin baratyndaı. Netken aýyr taǵdyr! Netken azapty ǵumyr!

Seniń de janyń azapqa túsedi. Tamuqtyń otyndaı ystyq jalyn seniń de júregińdi sharpyp ótedi. Mundaıda jan daýysy kerek shyǵar. Solaı bolady da. Baýyrjannyń qolynan "Jan daýysy" atty dastan dúnıege kelgen. Taǵdyrdyń ózi qoıǵandaı taqyryp. Aqynnyń jan daýysy shyrqyrap, týǵan jer tósinen "aınadaı jarqyraǵan,kólin" izdep, "kókoraıly shalǵynyn" taba almaı", "án shyrqap atatyn aq tańynan" adasyp bebeý qaǵady. Qulyndaǵan daýysy quraqqa jetetindeı. " Kıik te joq, arqar da joq, qyran da joq. Joq! Bári joq. Tipti dóńkıip-dóńkıip jatqan tóbelerdiń de "áskerdiń tártibimen shashtary alynyp tastalǵandaı". Týǵan jerdi adam aıtqysyz zulmat basqan. Sol zulmat sumdyǵynan taý da shydaı almaı zar qaǵady. Degeleń zarlap tur:

Bastaldy sol bir sumdyq bastan keshken
Sekildi áldeqaıda aspan kóshken.
Jazyǵym kórinbeıdi jadyraǵan
Barlyǵy tóńirektiń astań-kesteń.
Jalmady aıdahar-órt jappaı mańdy,
Barlyǵy tóńirektiń otqa aınaldy.
Qaptaǵan qaraǵaıym shoqqa aınaldy,
Júregim shoshynǵannan soqpaı qaldy.

Taýdyń alyp júregi toqtady. Taý óldi. Endi ol kúlge, úıindige aınaldy. "Júregim soqpaıdy endi, demim bitti, eı, taýlar, jınalyńdar janazama" deıdi Degeleń. Jer ústindegi búkil, taýlardy janazasyna shaqyryp tur. Aqyrǵy sóz, aqyrǵy tilek. Taýdyń ózin óltirgen ol surapyl sumdyq kúshke eshteńe de tótep bere almaq emes. Senbeseń, qýraǵan toǵaıdyń: "Ýly ortaǵa qamaldym da, ýly sáýle ýystadym, ýly, sýdan nár aldym da, ýly aýamen tynystadym. Butaqtary qýdaı bolyp, qushaǵymda tunǵan aǵash, abyroıdan jurdaı bolyp, qaldym bir kún tyr jalańash" degen tóbe quıqańdy shymyrlatar sońǵy sózine qulaq túr. Nemese "Jylaıyn desem jasym joq, taraıyn desem , shashym joq. Áldekimderdiń qolymen kókiregime basyldy ot. Qyrlardyń kóshi qaraly, qosh aıtyp maǵan barady. Ánimniń bári muńdy da, tánimniń bári jaraly" dep eńiregen alyp Dalany tyńda. Áıtpese, "Ótkenniń bári oıymda , umytpaǵanmyn, súıretilemin entigip turyp qalamyn. Shaldyqtym men de aýrýǵa, shamam joq endi, qurdymǵa sýym ketkendeı quryp baramyn" dep tunshyǵyp, demi bitip bara jatqan tartylǵan ózenniń muńyn estip kór. Bolmasa, "Jerimdegi jarylys, jetti maǵan dúmpýi. Oılamappyn bolar dep mundaı sumdyq bir kúni. Kıdim ajal kóılekti, joǵalyp em tapqyzbaı. Rýhymdy sóıletti kórde tynysh jatqyzbaı. Adam azdy, jer tozdy, sý tartyldy, ný jandy. Qaıda aparyp saqtarmyz qý súıekti, qý jandy" dep shoshynǵan zırattaǵy Abaı sózine moıyn , búryńyz.

Áıteýir, bul dastandaǵy qaı taraýdy oqysańyz da qanyń atqaqtap basyńa shaýyp, janyń shúberekke túıilip, et-baýyryń ezilip, saı-súıegiń syrqyrap qoıa beredi.

Sóz joq, Degeleń men Abyraly qasireti — búkil jerdiń, búkil qazaqtyń qasireti. Ol qasiretti búkil bolmys-bitimińmen, búkil tamyr-talshyǵyńmen sezinesiń. Biraq ol qasiretti dál Baýyrjandaı sezine qoıýymyz qıyn. Óıtkeni ol sol jerdiń aýasyn jutyp, sol jerdiń sýyn iship, kólinen qońyr úıregin kórip, qorasynan qońyr qozysyn órgizip ósken aqyn. Almatydan aýylyna barsa da, aýylynan Almatyǵa qaıta oralsa da alapat sumdyq zulmattyń ajdaha deminen áli kúnge azap shegetin jandarmen kúnde kezdesip, olardy kúnde kórip, olarmen kúnde sóılesip otyr. Kúndelikti kúıbeń tirlik jetegimen júrgen bizder bizder kóbine ol qasiretti esten shyǵaryp alatynymyz ras. Al Baýyrjan taǵdyry basqa. Birde ol maǵan: 'Tem-aǵa, men tipti oıyn-toıda da elegizip otyram...Telefonnyń daýysy keıde maǵan shoq basyp shar ete qalǵan balanyń daýsyndaı estiledi. Taǵy da ne bop qaldy dep shoshyp ketem" degeni bar. Iaǵnı aqyn júregi el qasireti men el azabyn arqalap tur degen sóz. Ol qasiret pen azapty Baýyrjan endi júreginen sylyp tastaı almaıdy. Ǵumyr boıy olaı ómir súrý, árıne, aýyr. Biraq laǵnet atqyr, myna qý taǵdyr onyń júregine sondaı qasiretti júk arqalatyp qoısa, ne dersiń. Amalyń joq qoı. Olaı bolsa, endi onyń aqyndyq baǵy da sol azapta. Basqasha aıtý múmkin emes. Shyndyǵy sol.

Men bul maqalamda daýysy nyq, tegeýrini qatty Baýyrjan Jaqyp aqynnyń shyǵarmalarynyń tabıǵaty ózime jaqyn baǵyttaryn ǵana sóz ettim. Shyn aqynnyń bitim-bolmysyn, onyń kórkemdik-estetıkalyq óresi men órisin túgel qarastyrý, onyń uńǵyl-shuńǵylyn túgel taný múmkin bolmasa kerek. Baýyrjannyń «Tany meni, ashyp kór qupıamdy» degen sózi de bizdiń sol oıymyzben úndesip turǵandaı.

---