InfoHub Logo

Keıde kózge kórinbeıtin tozańdardan qaptaǵan gúlder, nemese tyrnaqtaı ǵana dánderden aǵashtar ósip shyǵatyny sıaqty, kishkentaı ǵana eleýsiz bir detaldan da qaıratty óleń dúnıege keledi. Oǵan kóptegen mysaldar keltirýge bolady...

Altynkópirlikterdiń taǵy bir talantty ókili bolyp sanalatyn Ámirhan Balqybekte de sondaı bir tamyryn tereńnen tartqan qaıratty óleń bar. Óleń — «Baba-yrym» dep atalady. Taqyrybynyń atyna mynadaı túsinik berilipti: «Babalar yrymy boıynsha tili shyǵýy kesheýildeı bastaǵan sábıge ıtaıaqtan sý ishkizedi eken. Sondaı jaǵdaı meniń basymda da qaıtalanypty». Endi sol óleńdi oqyp kereıik.

Jutańdaýmyn, demen biraq jarlymyn.
Baba yrymy, álegi emes jarǵynyń.
Qyzyl tildi sózge ıiltý úshin de
Itaıaqtan sýdy da ishken bar kúnim.
Itaıaqtan sýdy da ishkem, sókpegin.
Aıyptarǵa ózge kúnám kóp meniń.
Yrzyǵymdy tabam qazir eńbekpen,
Tildi biraq ıemdendim tep-tegin.
Itaıaqtan sýdy da ishken bar shaǵym
Kez emes-ti ol kóńil kúpti, arsa muń.
Sen sharshadyń sándi qýyp, men baıǵus
Baba-yrymǵa baǵa tappaı sharshadym.
Itaıaqtan sýdy da ishkem.
Babanyń
Yrymyna minezi jat qalanyń
Kóshesinde kóp-kórikti qyzben de
Qyzyp ketsem yryldasyp qalamyn.
Osy boldy-aý zamananyń óleńi.
Kóp bolǵan soń kór sezimi, kóbeńi.
Isi tilge ılikpegen jandarǵa
Itaıaqpen tamaq bergim keledi.
Qudaı saqtasyn.

Bir yrym — bir detal. Al odan ónip shyqqan óleń qandaı! Sol óleń kóterip turǵan júk qandaı! Shoq jutqandaı kókiregińdi kúıdirip jiberetin ashyný men yza qandaı! Árıne, Ámirhan ol ashý men yzasyn ala kózdenip aıqaılap, jer toqpaqtap baıbalam salyp aıtpaıdy. Isi tilge tilderi synbaı júrgenderge «ıtaıaqtan tamaq bergisi keletinin» aıtyp salady da, sol bir ashynýǵa toly yzaly oıynan shoshyp ketkendeı «Qudaı saqtasyn» dep jaǵasyn ustap, táýbege kelgendeı bolady. Biraq aıtylýǵa tıis sóz, ne bolǵanda da, aıtylyp ketti.

Shyn aqyn — ulttyń úni, rýhy. Ulttyń úni bola almaǵan aqyn, bar bolǵany óleń qurastyrýshy ǵana. Árıne, ár aqynnyń tabıǵaty da. bolmys-bitimi de, dúnıe tanymy da ár qıly. Aqyn bitkenniń bári ulttyń urandy sózi men úni bola bermeıdi. Bireýleri — tabıǵat qubylystaryn, ekinshileri — mahabbatty, úshinshileri — adam janynyń ıirimdi qatparlaryn, taǵy bireýleri — sulýlyq pen ásemdikti jyrlaýǵa beıim turady. Biraq shyn mánindegi aqyn bolatyn bolsa, sol tabıǵat qubylystarynan da, mahabbat taqyryptarynan da, adam janyndaǵy ıirimdi qatparlardan da, sulýlyq pen ásemdikten de qazaqy áýen, qazaqy minez, qazaqy kózqaras tabýy kerek.

Sóz joq, joǵaryda biz keltirgen Ámirhan óleńi búkil qazaq halqynyń muńy men zary bop kelgen búgini kómeski, erteńi buldyr til taǵdyryn kórsete bilgen. Ia, bárimiz kórip otyrmyz, dál qazir eldiń eki tizgin, bir shylbyryn qoldaryna ustap otyrǵan azamattar til taǵdyryn ári tart ta beri tart etip, qaqpaqyl etip oıynshyqqa aınaldyra bastady. Ámirhannyń osy óleńin oqyǵan kezde solardyń bárine, óz qolyńmen, ıtaıaqtan tamaq bergiń kep ketedi. Jaqsy óleńge tánti bolý degen, oǵan tamsanyp, tańdaı qaǵyp, kózińdi jumyp bas shaıqaý emes. Jaqsy óleńge tánti bolý degen seniń de tutas boıyńda jatqan oı men soıdy, áreket pen «báleketti» qozǵap, ornynan kóterý. Tebirentý, tolqytý.

Jalpy, Ámirhan Balqybek ýaqyt pen keńistikte ózin erkin sezinedi. Sodan bolsa kerek ol búginnen erteńge, erteńnen ótkenge emin-erkin ótip kete beredi. Ol, tipti, kesheni jyrlap otyryp búginniń gábin, búginniń muńyn aıtyp otyryp kesheniń muńyn eshqandaı kedir-budyrsyz úılestirip jibere alady.

Bul — Ámirhannyń ádebıetke mol daıyndyqpen kelgenin kórsetse kerek. Shynynda da, Ámirhanmen ádebıet týraly áńgimelesip pikir jarystyra qalsań, aıtysqan adamyn bilimpaz Asqar Súleımenov sekildi alyp ta, shalyp ta jyǵyp ketpese de, birqatar máselede kóp adamǵa aldyrmaıdy da, shaldyrmaıdy da. Boıynda ıntelektýaldyq qýat jetkilikti. Onyń ýaqyt pen keńistik ishinde ózin «erkin jel» sezinetini sodan bolsa kerek. Sondyqtan da ol:

Jandy terbep máńgiliktiń aǵyny
Tán arydy. Arman birge arydy.
Janarymdy qytyqtaıdy nurymen
Myń jyl buryn sóngen juldyz jaryǵy, —

deı alady.

Ádette, ýaqyt pen keńistikte ózin erkin sezinetin aqyn, eń aldymen, óziniń ótkenin, ıaǵnı, rýhanı tamyryn izdese kerek. Ondaı aqyn sol rýhanı tamyrdan qorektenip, rýhanı tamyrdan kóktep-óneri sózsiz. Ámirhan dál sondaı aqyn. Tipti onyń ǵasyrlar ar jaǵynda qalǵan ótkenińizben kúndelikti qatysyp, habarlasyp, solarmen aralas-quralas qatar qonǵandaı bolyp otyratyny bar.

Aptap.
Ystyq
Aqyl-esten tandyrǵan,
Durys bolar keń dalada qańǵyrǵan.
Qonatuǵyn jer joq deme,
Qyr asty
Balbal qala qarsy alady aldyńnan, —

dep ǵasyrlar qoınaýyna kirip bara jatady. Árıne, sol balbal qalany qyzyqtap, oǵan tamsanyp, tańǵalý úshin emes. Eń aldymen, ózin kórý úshin, ózin taný úshin.

Bári osynda,
Qas batyr da, qaǵan da.
Bári osynda
Arǵy atań da, anań da.
Aıtshy, dosym,
Ózińdi emes, Ózińniń
Ózegińdi kóre bilseń jaman ba?!

Endi ol bizdiń boljamymyzdan da árirek ketti. Óıtkeni aqyn ol balbal tastardan ózin ǵana emes, óziniń ózegin, ıaǵnı túp-tamyryn tanyp-bilmek. Tipti ol balbal tastarǵa jan kirgizip, olardy áreket pen qareketke túsirip qoıady. Onyń balbal tastarmen «dostasyp» alǵany sonsha, «qala jaqta janjal bolsa jan-jaǵyń, balbal jigit syılar saǵan qanjaryn» dep olardan qolma-qol kómek alatyn dárejege jetken. Ári qaraı oqıyq.

Er muratyn qoldaǵandaı daýys kóp.
Tostaǵanda túk qaldyrmaı taýys tek.
Bala bolyp attanasyń dalaǵa,
Dana bolyp oralasyń qalaǵa...
Sosyn seni oılaıdy jurt aýysh dep.
Qala ómiri,
It tirshilik taǵy da.
Asaý mezgil maza bermeı qanyńa
Shóldegende...
Tostaǵanyn usynǵan
Balbal tastar oralady jadyńa.

Bárin bylaı qoıǵanda, aqyn endi ǵasyrlar qoınaýynda qalǵan balbal tastardyń qolyndaǵy sýsynǵa shúpildep turǵan tostaǵanynan shólin basypty, meıirin qandyrypty. Endi ol shaqpaq tasqa qaıralǵan sharbolat qanjardaı ári qaıratty, ári ótkir.

Deı turǵanmen, ol qanshama ótken tarıhpen kórshi-qolań qonyp, onymen aýyz jalasqan dos-jarandaı aralasqanmen, ol báribir osy ýaqyt pen zamannyń aqyny. Óıtkeni ol: «On ǵasyr buryn týǵanda, babamnyń jolyn qýǵanda, toǵysqan toǵyz taraptyń tańdaý bop biri turǵanda, boıyńdy, oıym, jasyrma. Kim bolar edim rasynda?» dep, ótken zamannan óz ornyn izdep alaǵaı da bulaǵaı kúıge túsip, búgingi kúnniń kókeıińdi birde kesip, birde tesip jatqan san qıly, san syrly tirshiligine qaıta oralady. Oralady da ýaqyttyń daýyldy ótinde qaltyrap, qamyǵyp turǵan halqyn, tyǵyryqqa keptelip qamalyp turǵan sol halyqtyń kózderi jáýteńdegen armany men úmitin kóredi. Janarynda — jas, júzinde — nala.

Ýaqytymdy kúte-kúte bitti álim.
Mańaı tuman, juldyz bitken adasty.
Kim biledi, kimder ne istep jatqanyn,
Kimder qalaı jubataryn alashty? —

deı kelip,

Qasiretimdi túsin meıli, túsinbe,
Óz talaıyn árkim ózi tapqandaı.
Jonarqamda, julynymnyń ishinde
Jaýynqurty qabir qazyp jatqandaı.

Bul — tek qana aqynnyń jeke qara basynyń ǵana azaby emes, árıne. Bul — halqynyń búgini men erteńin oılap qamyǵyp-jabyǵatyn bar qazaqtyń qazirgi hali. Shynynda da, halqynyń keleshegin oılap qabyrǵasy qaqyrap sógilip bara jatatyn, ózin-ózi qadirleıtin qaı qazaqtyń da sanasyn jebir qurt kemirip, julynyn jaýynqurt jalmap jatqan joq pa?! Taǵy da Ámirhan julynyńdy jaýynqurt jalmap jatyr demeıdi. «Julynyńnyń ishinde jaýynqurt qabir qazyp jatqandaı» deıdi. Beıne bir myna qatygez taǵdyr, zulym ýaqyt tánińdi jerge bermeı-aq ózińe-ózińdi kómetindeı. Netken qatal úkim!

Myna dúnıe tý-talaqaı bop tozyp, oıyń onǵa, sanań sanǵa bólinip, tula boıyńnan qan sorǵalap qansyrap, jan-jaǵyńnan andyzdaǵan san suraqqa jaýap taba almaı sansyrap qalǵan aqyn ne isteý kerek.

Ia, Arýah!
Qalmasam da turalap,
Bizdiń bastan ushady endi, sirá, baq.
Aqynyń bop ańyraıyn sońǵy ret,
Sońǵy sózdi Táńirimnen
Surap ap!

Ámirhannyń ózi aıtqandaı «Qudaı saqtasyn» deısiń mundaıda. Ondaı haldi basymyzǵa bere kórmesin. Biraq jaman aıtpaı jaqsy joq demep pe edi dana halqymyz! Bul sózder tipti de kúırektik emes. Qaıraý. Seni, meni oılandyrý. Oıatý. Silkinip, serpilmeseń túp-tuqıanyńmen qurdymǵa jutylyp quryp ketesiń degeni. Áıtpese, Ámirhan Balqybek «kóńiline taýdy alyp, senimine aspandy ap» júre alatyn aqyn.

Tek meniń bir baıqaǵanym, baıqaǵanym emes-aý, baıqap júrgenim Ámirhan Balqybek tym sarań jazady. Árıne, sarań jazý kemshilik emes. Ony ózine-ózi qatal qaraý dep aqtap alýǵa bolady. Biraq onyń da sheti men shegi bolsa kerek. Ne bolǵanda da, meniń oıymsha, Ámirhan óz múmkinshiligin tusap, óz qarym-qabiletin arqandap ustap otyrǵandaı kórinedi de turady. Arqyrap-sarqyrap kelip turǵan shabyt arynyn tizgindep, ekpinin tejep, ózi aıtqandaı «shabytty qulyptap ómir súrý kúná». Bul jerde men onyń óz «Eskertýin» ózine qaratyp aıtqym kep tur.

Bir ǵasyrdyń aıaǵy, bir ǵasyrdyń basynda,
Shabyttary qulypta, shashy aǵarǵan otyzda.
Qyryǵynda qart bolǵan aqyndardyń da
Bolǵanyn
Eı, Ýaqyt, umytpa!

Umyttyrmaý úshin ne isteý kerek ekenin basqa-basqa Ámirhan jaqsy biledi.

---